Ali Haydar Bayat
İbn Tilmîz, Sultan Sancar’ın hizmetindeki hekimler arasında yeralmış; Sultan Mes‘ûd’un hekimi Bağdat’lı Ebû’l-Berekât saray hizmetinde çalışmış ve atlas bir hilatle ödüllendirilmiş; Kitâbu’l-Mugnî fî’t-Tıb adlı eseriyle tanınan Saîd bin Hibetillah ve Kitâbu Takvîmi’l-Ebdân ile Minhâcü’l-Beyân fî mâ Yesta‘milühu’lİnsân’ın yazarı İbn Cezele, Sultan Melikşah döneminin önemli hekimleri arasında y; Endülüslü hekim Abdullah ibn el-Muzaffer el-Bahalî, Melikşah’ın oğlu Mahmûd’un hekimliğini yapmıştır. Bu dönemde eczacılık alanında yazılmış önemli bir eserlerden biri, Kitâbu’l-Ebniye ‘an Hakayıkı’l-Edviye’dir. Büyük Selçuklu devleti döneminde hükümdarlar, hâkim oldukları topraklarda dârüşşifâlar, bakımevleri ve hamamlar yaptırmışlardı. Bunlar arasında, Alp Arslan’ın [1029-72] Nişâbur’da; Melikşah’ın, kardeşi Suriye Selçuklu meliki Tutuş [1062-95] adına Bağdat’ta (Bîmâristân-ı Tutuşî); Suriye Selçuklularından Dukak [1098-1104] ve Nureddîn Mahmûd Zengi’nin Şam’da [1154]; Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Kahire (Selâhî Dârüşşifâsı) [1182], Fustat ve Akka’da [1187]; Sultan Sancar döneminde [1118-57] vezir Ahmed Kâşî’nin, Ebher, Zencan, Gence ve Arran’da; Kirman Selçuklularından Melik Turan Şah [1085-97] ve Melik Muhammed’in [1142-56] Berdesir’de; Atabey Müeyyedüddîn Reyân’ın [1156-81] Berdesîr’de (Mâristân-ı Derb-i Habîs); Mücahiddîn Kaymaz’ın Musul’da, Dicle nehri kenarındaki külliyesi içinde [1176]; Erbil atabeyi Muzafferüddîn Ebû Sa‘id Gökbörü’nün [1156-1232] Erbil’de; Salgurlu atabeyi Muzaffer Ebû Bekr bin Sa‘d’ın [1226-60] Şiraz’da, veziri Ebû’l-Mefâhîr Mes‘ûd Şiraz’ın Bâzâr-ı Büzürg civarında; Kutluğ Türkan hatunun [1271-81] ise Kirman’da yaptırdığı dârüşşifâlar sayılabilir. Ayrıca, vezir Kundurî’nin, Tuğrul beyin emriyle Bağdat’taki Adududdevle Dârüşşifâsını ve vakıflarını ihya ettirmesi gibi, harap olmuş hastahaneler tamir ettirilmiş; Irak ve Horasan Selçuklu ordusunda olduğu gibi, hekimleri, sağlık personelini, hastaları, ilaçları, tıbbi aletleri ve çadırlarıyla birlikte deveyle taşınan seyyar hastahaneler kurulmuştur. Şâhrûh [1409-47] ve hanımlarından Mülket Aga Herat’ta; torunlarından İskender Isfahan kalesinde [1411]; Hüseyin Baykara [1470-1506] Herat’ta; Ali Şîr Nevaî Herat’taki külliyesi içinde şifâiyye adıyla hastahaneler yaptırmışlardır. Hindistan Türk egemenliği altındayken, Muhammed bin Tugluk [1325-51] ülkenin çeşitli yerlerinde; Firûz Şah Tugluk [1351-88] Delhi’de; Ekber Şah Agra yakınlarında, Fethpur Sikri’deki sarayında [1569]; Şah Cihan [1593-1666] ise Ahmedabâd ve Delhi’de hastahaneler yaptırmışlardır. 264