Guía de Sada by xoan seca

A filla da Ría de Prata Guía básica do concello de Sada. Proxecto desenvolvido no ámbito lingüístico e social de 4º de PDC

IES O MOSTEIRÓN CURSO 2011/12

A filla da Ría de Prata

SADA A filla da Ría de Prata 2

4ºPDC (ámbito lingüístico e social) profesor: XOSÉ ANXO SEOANE CAO alumnos/as: KATHERINE ÁLVAREZ NINA PAMELA ÁLVAREZ NINA MARCELLA ALEXANDRA ARÉBALO CASTRO ADRIÁN CONCHEIRO ÁLVAREZ ALEJANDRO FERNÁNDEZ HORTAS LUCÍA GÓMEZ GALMÁN ANNA ILLANES TEIXEIRA HÉCTOR MUÍÑOS PAZ THIAGO PEREIRA NOVAIS NEREA RÍOS TAJES

IES O Mosteirón Sada, curso 2011/12

A filla da Ría de Prata

Esta guía está dedicada con toda humildade a

Isaac Día Pardo (Santiago de Compostela, 1920 – A Coruña, 2012) galeguista histórico, patrón e guía de Galicia, persoa de ben, leal e comprometido coa Terra e a cultura universal. O exemplo a seguir.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

ÍNDICE

Limiar

7-8 5

1. Situación e descrición xeográfica

9-11

2. Poboación

13-14

3. Historia

15-19

4. Lugares de interese

21-34

5. Rutas para camiñar

6. Festas 7. Gastronomía 8. Persoeiros 9. Escudo e bandeira de Sada

37-38 39 41-45 47

10. Hórreos

49-80

11. Cruceiros

81-95

12. Lavadoiros e fontes

97-116

13. Textos de interese

117-125

14. Galería de fotos

127-144

Fontes documentais

145-146

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

Limiar

A filla da Ría de Prata (provén de dúas denominacións empregadas nos anos 20 do século pasado: por unha banda, “a filla do mar”, e por outra, “a ría de prata”) xorde como un proxecto de traballo dentro do programa Galicia: para vivírmola, deseñado e desenvolvido para dez alumnos e alumnas do segundo ciclo de ESO do Instituto de Educación Secundaria O Mosteirón de Sada. É un programa adaptado ás características específicas deste alumnado que pretende cumprir os obxectivos xerais do ciclo no ámbito lingüístico e social, mais facéndoo dende prácticas educativas funcionais e desenvolvendo as competencias básicas para así poder achegármonos ás aprendizaxes significativas e á maior autonomía persoal posible dos alumnos e alumnas. O ámbito lingüístico e social abrangue un conxunto de coñecementos de carácter social e lingüístico que deberemos abordar globalmente, integrándoos nun todo e non como materias de estudo illadas. Dende esta perspectiva, este coñecemento debe levarnos á adquisición de datos e conceptos que teñan sentido e que nos permitan identificar a nosa propia comunidade e comprender e interpretar o funcionamento das sociedades en xeral, e a máis inmediata, en particular. Debe prepararnos ademais para o desenvolvemento dunha serie de procedementos básicos no ámbito social que nos permitan acadar unha maior autonomía intelectual. Asemade, debe proporcionarnos criterios para valorar os comportamentos sociais e para guiar conscientemente as nosas actuacións. Por último, queremos desenvolver a capacidade de goce da cultura social e do patrimonio histórico-artístico da humanidade. Por outra banda, a lingua é un código que se actualiza nas interaccións sociais, polo que ten un carácter necesariamente variado e diverso e soamente adquire significatividade no contexto concreto do seu uso. No noso caso temos a riqueza de posuírmos dúas linguas polo que este proxecto didáctico, entre outros aspectos, desenvólvese en contextos comunicativos diversos, en espazos e situacións de usos lingüísticos diferenciados nos que se xeran interaccións tamén variadas nas cales as dúas linguas teñen cabida, aínda que sexa a galega a utilizada para a produción final que conforma esta guía. No aspecto lingüístico preténdese que os alumnos e alumnas desenvolvan as habilidades lingüístico-comunicativas para produciren discursos axeitados ás distintas situacións e intencionalidades. Tense tamén en conta a dimensión instrumental, referida ao desenvolvemento das técnicas de comprensión textual, emprego de fontes informativas, indagación e presentación de datos e

A filla da Ría de Prata

informacións. Pero, ademais, os usos creativos e lúdicos da lingua orientados a fomentar o goce da lectura e o desenvolvemento das capacidades creativas. Por todo isto, esta guía parte dunha selección cultural de datos realizada con criterios de relevancia pedagóxica. Esta relevancia vén dada, non pola cantidade de información ateigada, senón polo desenvolvemento da capacidade de analizar e comprender globalmente a realidade. A globalización e a integración dos coñecementos no estudo e na análise do entorno e das situacións sociais relevantes e próximas para o alumnado permítennos precisamente acadar coñecementos sociais e lingüísticos máis funcionais. Esquecer quen somos e de onde vimos é perder a memoria histórica, é renunciar ao noso pasado. A recuperación da memoria colectiva, do entorno máis inmediato, da humilde beleza do noso é outro dos obxectivos que se pretenden conseguir con este proxecto. Por iso este enfoque non pretende a memorización dos contidos, nin tampouco a súa reprodución. Pretende crear situacións e experiencias de aprendizaxe nas que, a través da análise da información, a discusión, a indagación e o punto de vista compartido, os alumnos e alumnas sexan quen de construír os seus propios coñecementos. Isto ademais contribuirá a crear as condicións necesarias para que sigan interesándose pola cultura social e sigan aprendendo no futuro. En definitiva, preténdese capacitalos para a súa realización persoal, para o exercicio da cidadanía activa, para a incorporación satisfactoria á vida adulta e para o desenvolvemento dunha aprendizaxe permanente ao longo da súa vida. Esta guía é a suma dos traballos individuais elaborados polo alumnado baixo a miña coordinación, o profesor do ámbito lingüístico e social. É o resultado final dun longo proceso. Este proceso de elaboración parte da busca e selección da información máis relevante do concello de Sada, consultando as máis diversas fontes, e remata coa edición desta guía práctica e sinxela que recolle todos aqueles aspectos importantes que todos os sadenses deben saber do entorno no que viven. Compleméntase esta guía básica cun folleto turístico editado en castelán, galego e inglés; unha presentación audiovisual; unha exposición de hórreos, cruceiros, fontes e lavadoiros, e un documental. Como profesor estou plenamente convencido de que con este e outros proxectos de traballo similares, os nosos alumnos e as nosas alumnas acadarán o obxectivo fundamental da educación: convertérense en cidadáns informados que sexan quen de interpretar a realidade social de xeito reflexivo e crítico, e que saiban comunicarse e relacionarse cos demais empregando correctamente os códigos da cultura social e así dese xeito poder levar a cabo o seu proxecto persoal de vida. Xosé Anxo Seoane Cao. Sada, maio de 2012.

A filla da Ría de Prata

1. Situación e descrición xeográfica.

Sada é un concello da provincia da Coruña situado no leste da península que separa as rías da Coruña e Betanzos. Limita polo norte e polo leste con esta última ría, polo oeste con Oleiros, polo suroeste con Cambre e con Bergondo polo sueste. A vila de Sada, capital do concello, atópase a 18 quilómetros da capital provincial, A Coruña, á que se accede a través da Estrada Nacional VI dende o punto quilométrico 581, no lugar do Espírito Santo, ou ben directamente pola LC-174, pasando por Oleiros. A estrada LC-162, que pasa por Bergondo e empalma coa Nacional VI á altura das Angustias, lévanos a Betanzos. Se queremos coller a autoestrada AP-9 debémolo facer no acceso da veciña Santa Marta de Babío. O concello non é dos máis grandes de Galicia, ten unha superficie de 27,4 quilómetros cadrados e 15.017 habitantes (7.395 homes e 7.622 mulleres), o cal representa unha densidade de poboación de 548 habitantes por quilómetro cadrado, densidade moi superior á media galega. O 60% desta poboación concéntrase na vila, o 40% restante, nas diferentes parroquias do concello.

Distancia en quilómetros ás sete cidades galegas:

A Coruña: 18 km Lugo: 88 km Ourense: 172 km Pontevedra: 128 km Vigo: 155 km Ferrol: 38 km Santiago: 65 km

A filla da RĂa de Prata

Mapa do concello de Sada. Gran Enciclopedia Gallega.

Relevo. O relevo estĂĄ caracterizado por ser relativamente baixo e suave

Mapa do concello de Sada. Gran Enciclopedia Galega.

A filla da Ría de Prata

Aproximadamente o 60% da superficie do termo municipal se atopa por debaixo dos cen metros de altitude. As partes máis elevadas atópanse na parte meridional, co macizo do Espírito Santo, de 171 metros, e occidental, cos macizos de Castelo, Pé do Muíño e Muíño, este último de 176 metros. O seu relevo vai baixando suavemente dende os cumes salientados ata o val dos ríos Maior e Riovao, que desembocan na praia das Delicias, en pleno centro urbano. Ademais dos ríos mencionados, tamén bañan o concello regatos como os de Carballo, Fraga e Cirro. No litoral da parroquia de Carnoedo sucédense saíntes e praias, suavizándose conforme nos achegamos a Sada, onde xa destaca o amplo areal fino da praia das Delicias. O clima é oceánico costeiro, caracterizado por temperaturas suaves (unha temperatura media anual de 13ºC). A oscilación térmica media está en torno aos 9 graos (9ºC en xaneiro e 18ºC en xullo). As chuvias son máis intensas no outono e inverno. As zonas de maior pendente do concello están ocupadas por piñeiros, eucaliptos e monte baixo, mentres que o carballo e o castiñeiro teñen cada vez menos presenza. Un espazo natural peculiar está formado polas Brañas, con lagoas e xunqueiras formadas debido á extracción de arxila que fixeron as numerosas telleiras que houbo na zona ata os anos 60. A sardiña, o xurelo, a pescada, as ameixas, os berberechos… conforman a fauna característica da zona litoral. Propias tamén deste hábitat son diferentes aves acuáticas, destacando as gaivotas.

As Brañas.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

2. Poboación.

o 31 de decembro de 2010, a poboación de dereito de Sada era de 15.017 habitantes, dos que 7.395 eran homes e 7.622 mulleres. 13

Nos últimos 30 anos duplicouse o número de habitantes do concello, o que converteu á vila de Sada nun dos núcleos de poboación máis importantes de toda a bisbarra.

Evolución demográfica de Sada 15.017 12.867 10.621 8.508 7.058

6.569

ano 1900

ano 1930

ano 1960

7.998

ano 1981

ano 1999

ano 2005

ano 2010

Fonte: Instituto Nacional de Estatística.

A vila de Sada concentra case o 60% do total de habitantes do concello, que están distribuídos en 8 parroquias:

Carnoedo: Agra - As Brañas - Campo da Cruz - Campo das Mantas - O Carballo - A Carreira - O Chan da Aldea - Espiñeiro - Fonte Grande - A Fonte Nova Fonterrota - O Foxo - Gaiba - A Lamela - A Pedreira - A Pega - A Pereira - Os Pereiros - Ríos - Salto - Seixo - Sobre da Vila - Souto - Taibó - As Torres - A Xesteira.

A filla da Ría de Prata

Meirás: As Agras - A Cañota - Cimás - O Cruceiro - A Encrucillada - Muíño do Vento - O Pé do Muíño - Peredo - Piñeiro - O Redondo - A Regueira - Senra - Souto da Igrexa - Os Tornos - Torrón - Tumbadoiro - A Valía - O Valo – Vilar. Mondego: Agra Pequena - Ameixeiral - A Capela - Carta - Fontoira - Fortiñón - A Granxa - Os Illós - Lácere - A Lagoa - A Lamela - Mazón - O Pampillal - Quintán Trasín - O Valo – Vertín. Mosteirón: Cacharrete - O Carballal - As Catro Esquinas - A Esperela - Machado Mosteirón - Outeiro - Souto Vello - Vista Alegre. Osedo: A Agra das Arcas - Caño - O Carballal - O Carballiño - O Casteliño - Castelo - O Castro - O Couto - A Fraga - As Gateñas - O Loureiro - Miñovedro - Osedo As Regas - Seixeda - O Seixo - A Senra - Torrente - Xan Amigo. Sada: Os Barros - Beloi - A Chaburra - O Couto - Fontán - A Grela - Pazos - A Ramalleira - Riobao - Sada - Sada de Arriba - Samoedo - Serra - O Tarabelo. Soñeiro: Agra - As Agras - Alborelle - Os Cabidos - Campo de Sar - Coiro - Costa - A Cova - O Espírito Santo - Fonte Boa - Fonte da Vila - Mandín - As Valías – Vilabranca. Veigue: A Besta - O Chan da Agra - Chan da Aldea - Cirro - Creba o Carro - O Cruceiro - A Faramenga - A Fraga - Os Lagos - Lapa - A Ortiga - O Quintán - San Pedro - Soutilo - A Valexa

Vista xeral de Sada.

A filla da Ría de Prata

3. Historia.

Segundo as referencias históricas consultadas e tendo en conta os achados arqueolóxicos atopados nas Brañas, semella que a orixe de Sada se inicia nun asentamento lacustre na Idade de Pedra, hai uns dez mil anos, e que foi a base de futuros asentamentos en toda a península que ocupa o concello en relación á costa e á chamada ría “de prata”.

As Brañas.

Está máis probada a presenza de celtas xa que hai no concello varios castros localizados, aínda que ningún deles escavado, como o de Meirás e o de Samoedo. No castro de Meirás atopáronse restos de olas cerámicas que contiñan cinzas e que levou aos historiadores a soster que os habitantes dos castros, incineraban os seus mortos e gardaban as súas cinzas en olas que enterraban ao abeiro das vivendas e por grupos familiares. A introdución dun novo metal, o ferro, permite establecer o inicio desta nova etapa cultural, a Cultura Castrexa; denominada deste xeito xa que ten no castro, o tipo de poboado estable, permanente e fortificado que caracteriza o seu asentamento no territorio. Esta cultura afunde as súas raíces no fin da idade do bronce, cara á fin da primeira metade do primeiro milenio antes de Cristo. Os castros son recintos fortificados provistos dun sistema defensivo formado por muros, terrapléns e foxos, xeralmente de planta circular ou oval

A filla da Ría de Prata

que protexen as construcións domésticas. Adáptanse notabelmente ao medio e normalmente se atopan situados en lugares que permiten unha doada defensa como ladeiras, cumes, penínsulas sobre o mar, esporóns rochosos e en menor medida, en chairas. As súas dimensións son variábeis xa que os hai de 23 X 20 metros e outros que acollían a moita máis poboación. Esta cultura acada a súa plenitude nos séculos anteriores ao cambio de era e comeza a súa desintegración co inicio do proceso romanizador. Este mundo castrexo vaise diluíndo pouco a pouco baixo o romano, establecendo así a denominada cultura galaico-romana na que destaca o acento romano e o elemento celta. No Museo Arqueolóxico Castelo de San Antón da Coruña custódiase unha ara votiva ou altar dedicado á deidade indíxena Coso Udaviniago que se atopou en 1909 nos cimentos da igrexa de Meirás. Esta ara é a terceira que se atopa en Galicia (Zas, Coristanco e Sada) dedicada a esta divindade da que se descoñecen os seus atributos. Tamén é da época romana o relevo encaixado na muralla do cemiterio de Soñeiro que nos amosa un individuo togado e co que parece ser unha espada na man. Trátase probabelmente dos restos dunha estela funeraria de finais do século II ou principios do III. As invasións xermánicas na Hispania romana xorden no século V e alteran a distribución dos distintos pobos de Gallaecia. Os suevos establécense nun territorio que abranguía Galicia e a zona norte do actual Portugal. Posteriormente este reino estendeuse cara ao sur do río Douro. Os suevos foron o único pobo xermánico que acadou certa estabilidade e organización política, cambiando axiña a espada polo arado. A partir do ano 576, o godo Leovixildo combateu os suevos de Galicia e probabelmente a vila de Sada foi obxecto de invasións e saqueos constantes. A incursión dos normandos en España propiciou que Sada fora devastada nos anos 816 e 859. Posteriormente no ano 969, os normandos volveron invadir As Mariñas e logo dunha vitoria inicial foron definitivamente pasados a coitelo e as súas naves queimadas moi preto de Sada. Segundo algúns cronistas, as tropas do caudillo árabe Almanzor, que destruíu en agosto de 997 a cidade de Santiago de Compostela, tamén pasaron por Sada sementando un caos espantoso. O territorio de Sada no sistema feudal atopouse baixo a dependencia das familias dos Condes de Présaras primeiro e posteriormente dos Andrade.

A filla da Ría de Prata

Dependía tamén dos mosteiros de Xubia e Sobrado. Tense probada a existencia dun mosteiro en Mondego fundado en 1806 por unha doazón de Froilán Petriz Vermúdiz. Tamén está acreditada a existencia da igrexa de Santa María de Sada no ano 1125, xa que figura na doazón que Pedro Froilaz, Conde de Traba, fai ao mosteiro de Xubia. Sada, xunto con Oleiros, Cambre, Bergondo, Betanzos, Oza dos Ríos, Abegondo, Cesuras e parte de Carral, Paderne, Coirós, Irixoa e Aranga constituía na Idade Media un espazo individualizado, delimitado e coñecido co nome de Nendos ou Nemitos. En pleno auxe das peregrinacións xacobeas no porto de Fontán desembarcaban peregrinos procedentes maioritariamente de Irlanda e Inglaterra e seguían unha ruta que enlazaba en Betanzos co Camiño Inglés. Os séculos XVII e XVIII supoñen o despegue económico de Sada grazas a dúas grandes industrias que se instalan aquí. A primeira foi fundada por flamencos en 1674 e fornecía de teas e cordeis á Real Armada. Para garantir a seguridade da fábrica construíronse as baterías defensivas de Fontán e máis tarde a de Corbeiroa. Posteriormente en 1762 a fábrica téxtil, xa dependente da Coroa, trasladouse a Ferrol. Tamén se puxeron en funcionamento unha fábrica de manteis e lenzos, e outra de panos. Paralelamente e como consecuencia da existencia desta puxante produción téxtil introduciuse o cultivo do liño. Nas últimas décadas do século XVIII, empresarios cataláns desenvolverán a industria de salgadura de peixe nos núcleos de Sada e Fontán, feito que revitalizará o sector pesqueiro.

Fotografía de Francisco Varela Posse. O porto de Fontán nos anos 20.

Outro sector económico importante foi a agricultura, actividade á que se

A filla da Ría de Prata

dedicaba gran parte da poboación das parroquias rurais do concello. O ilustrado coruñés Xosé Cornide residiu en Mondego e experimentou innovacións con diferentes cultivos no ánimo de modernizar a agricultura. O concello de Sada nace coa nova división administrativa e as novas institucións territoriais que se crean en España ao abeiro das Cortes de Cádiz en 1812. Anteriormente, as parroquias que hoxe compoñen o concello non tiñan máis vinculación entre si que a de pertencer á xurisdición de Miraflores. Definitivamente o concello encadrarase no partido xudicial de Betanzos e a partir de 1836 comezará a existir unha política municipal á marxe do resto das institucións. Os primeiros libros de actas conservados datan do 1849. A casa consistorial estaba situada na parroquia de Mondego, onde tiñan a súa residencia ou as súas quintas de recreo familias de gran influencia. Na primeira década do século XX crearanse as primeiras sociedades agrarias e mariñeiras, e chegará a Sada o movemento solidario, impulsado por Manuel Lugrís Freire, e que no municipio adquirirá un carácter anticlerical e anticaciquil. A partir dos anos vinte e logo da construción da liña de tranvía que unía a vila coa capital provincial, Sada converterase no lugar de veraneo e de recreo preferido das familias coruñesas. Este novo sector económico de gran puxanza levará á creación de salóns de baile, cines, restaurantes... Tamén se debe destacar a creación da escola Sada e Contornos a mans de emigrantes sadenses afincados en EE UU e a publicación da revista Mariñana.

Fotografía de Francisco Varela Posse. Escola Sada e contornos nos anos vinte.

A filla da Ría de Prata

Sada contará cun fillo seu nas Cortes da II República, o deputado Ramón Suárez Picallo, notábel xornalista e orador. O seu irmán, o galeguista Xoán Antón Suárez Picallo presidirá o Ateneo de Cultura Política y Social. A sublevación militar de xullo de 1936 porá fin á II República e iniciará unha represión brutal sobre a poboación civil. A economía resentirase profundamente, e producirase un descenso demográfico importante, desde os case 9.000 habitantes de 1936 aos apenas 7.000 con que contaba Sada en 1950. A vella residencia de Emilia Pardo Bazán, as Torres de Meirás, converterase na residencia estival do Xeneral Franco dende 1938. Nos anos 40 terá o seu auxe a industria da produción de ladrillos e tellas, co funcionamento de preto dunha ducia de telleiras nas inmediacións das Brañas, de onde se extraía o barro. En 1952 creou a fábrica de Cerámicas do Castro, na que participa Isaac Díaz Pardo, no Castro de Samoedo, cunha produción que destaca a nivel internacional pola súa calidade e orixinalidade. Logo da creación do Laboratorio de Formas no ano 1963 (Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane), nos anos 70, asociados ás Cerámicas do Castro, nacerán o Museo Carlos Maside, que agrupa unha importante pinacoteca de artistas galegos contemporáneos, e Ediciós do Castro, unha das principais editoriais de Galicia. Nestes últimos anos, Sada experimentou un notable aumento demográfico debido á súa boa situación e á súa oferta turística, comercial, gastronómica e deportiva. Dende a instauración da democracia en España e ao abeiro da Constitución do 1978 sucédense neste concello diversos gobernos saídos das urnas que deben buscar coa colaboración de todos os veciños a solución aos problemas actuais.

Vista xeral do paseo marítimo.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

4. Lugares de interese. 4.1. As praias O concello de Sada está cheo de lugares con encanto, dende paisaxes costeiras, vales de interior ata unha chea de edificios singulares que merece a pena visitar. Contamos no noso concello con 8 praias que describimos a seguir:

As Delicias. Situada en pleno centro urbano. É coñecida como a praia de Sada. Ten unha lonxitude de 900 metros aínda que está dividida en dous areais pola desembocadura do río Maior. A que está pegada ao paseo marítimo é coñecida como a Praia Nova. A area é fina e branca, as augas tranquilas e ten nos seus límites locais de hostalería, parques infantís e zonas deportivas. Conta cun doado acceso e aparcadoiro.

Morazón. É a praia que está situada detrás do porto de Fontán.Ten un areal con rochas de 125 metros. É unha praia escura e de augas tranquilas.

A filla da Ría de Prata

Lobos. A praia de Lobos, está a continuación da de Morazón e antes que a de Arnela. Situada na parroquia de Carnoedo, é aínda máis pequena que esta última, sobre todo na preamar. Ten as mesmas características que a anterior. 22

Arnela. Situada entre a praia de Lobos e a de Armenteiro. É unha praia de non doado acceso, sen servizos e cun areal de 130 metros, con augas tranquilas e pouco visitada.

Armenteiro. Pequena cala de 25 metros de lonxitude situada a 3 quilómetros do centro da vila. Coa marea alta a penas conserva areal. É unha praia illada de rochas e area, de non doado acceso e que non ten servizos. Está a carón da coñecida praia Arnela.

A filla da Ría de Prata

Lourido. Trátase dunha praia de difícil acceso situada na punta de Lourido. Duns escasos 80 metros, de augas tranquilas e pouco frecuentada.

San Pedro. Situada no lugar de San Pedro, cun areal de 260 metros, é unha praia tranquila, con todos os servizos e moi frecuentada polos veciños.

Cirro/Patelo. Son en realidade dúas praias separadas por unhas rochas. Conta con todos os servizos e é unha das máis concorridas da zona. O seu areal de 220 metros está formado por area branca e fina.

A filla da Ría de Prata

4.2. Complexo industrial e cultural Cerámicas do Castro.

En 1949, Isaac Díaz pardo dirixiu no Castro (Osedo) a fábrica de cerámicas do Castro. En 1955 emigrou á Arxentina e conxuntamente con outros galegos montou a fábrica de porcelanas da Magdalena. Máis adiante, en 1963 xunto con Luís Seoane e posteriormente con Fernández Albalat crearon o Laboratorio de Formas de Galicia e subscriben un convenio coas cerámicas do Castro para crear a cerámica de Sargadelos, en Cervo, Lugo, nun proxecto de fondo calado económico e cultural. Xorde tamén a empresa editorial Ediciós do Castro e o Museo Carlos Maside.

As producións do Castro-Sargadelos sobresaen polo coidado artesán co que son fabricadas cada unha das súas pezas. Todas as súas vaixelas, figuras e xoias de porcelana dura están decoradas e rematadas a man despois de saíren dos fornos das súas factorías no Castro, Sada (A Coruña) e Sargadelos, Cervo (Lugo).

A filla da Ría de Prata

O Museo Carlos Maside foi fundado en 1970 para render homenaxe a un dos pintores galegos máis recoñecidos anteriores ao 1936. Está situado no complexo de Cerámicas do Castro, en Samoedo. Reúne nas súas salas unha importante colección de artistas galegos contemporáneos que teñen como característica común o feito de rachar coa tradición da arte galega, recollendo a obra e a documentación dese movemento que quedou truncado e deturpado pola guerra civil do 36. Na súa colección permanente exhíbense obras de Francisco Lloréns, Castelao, Francisco Asorey, Xosé Frau, Xesús R. Corredoira, Xosé Eiroa, Federico Ribas, Suárez Couto, Maside, Bonome, Laxeiro, Arturo Souto, Fernández Mazas, Cebreiro, Huici, Cristino e Maruja Mallo, Francisco Miguel, Xulia Minguillón, Lugrís, Seoane, Colombo, Mario Granell, Colmeiro e E.F. Granell.

Ediciós do Castro foi concibida dentro do Laboratorio de Formas (1963) co obxectivo de estudar e espallar a memoria histórica de Galicia. Ten varias coleccións e revistas e ata a actualidade leva publicados máis de 1350 títulos. A súa última colección é a Biblioteca do Exilio, que simboliza o espírito que anima esta empresa. Esta colección pretende loitar contra o silencio e o esquecemento que rodearon aos nosos exiliados republicanos de 1939, e recuperar así un patrimonio intelectual que complete a historia da literatura e da cultura do século XX.

A filla da Ría de Prata

4.3. A Terraza.

Este edificio modernista construído en madeira, cristal e forxados, trasladado a Sada en 1920 dende A Coruña, é quizais un dos símbolos máis emblemáticos do concello. Este quiosco foi construído en 1912 nos xardíns de Méndez Núñez da Coruña polo arquitecto Antonio López Hernández. Ten dúas plantas pechadas por grandes cristaleiras. As súas formas onduladas e ovaladas e os seus forxados fannos recordar os emparrados das vides galegas creando un ambiente propicio para o tempo de lecer, propio da finalidade deste edificio modernista. O edificio sufriu algunhas reformas con respecto ao seu estado orixinal de 1912. Hoxe en día, situado en pleno centro da vila de Sada e no conxunto do Paseo Marítimo, é un local de hostalería moi activo no que incluso se pode escoitar jazz en vivo.

A Terraza, Sada 2001.

Vista do interior, 2º andar.

A Terraza nos xardíns de Méndez Núñez.

A filla da Ría de Prata

4.4. As Torres de Meirás.

Máis coñecidas como O Pazo de Meirás. Malia o seu aspecto medieval, a edificación actual é de finais do século XIX e está construída sobre as ruínas dunha antiga fortificación derruída polas tropas francesas no ano 1809 durante a guerra da independencia. A propiedade pasou a mans de Emilia Pardo Bazán que foi quen emprendeu a súa construción. Tras a súa morte, os seus herdeiros doan o pazo á Compañía de Xesús, pero estes non a aceptan polas condicións que tal doazón incluía. En 1938, as autoridades franquistas da época deciden ofrecerlle o pazo ao xeneral Franco como residencia de verán. Para tal fin constituíuse unha comisión que recadou os cartos necesarios para o seu acondicionamento de xeito pouco honorable. Posteriormente, e tras un proceso de expropiación lamentable, engadíronselle máis propiedades limítrofes. Na actualidade o Pazo de Meirás pertence á familia Franco, a pesar de existir un profundo malestar cidadá por esta circunstancia. Logo de moitos preitos, os propietarios están obrigados a abrilo 4 días ao mes para as visitas.

Vista actual do Pazo de Meirás.

Ilustracións do xornal coruñés El Noroeste, para ilustrar a reportaxe sobre as Torres de Meirás, propiedade da Condesa Emilia Pardo Bazán, que publicou en 1902.

A filla da Ría de Prata

4.5. A casa Barrié.

A casa de verán de Pedro Barrié de la Maza, empresario e financeiro coruñés socio do Banco Pastor e fundador de Fenosa. Está situada na parroquia de Mondego, a carón do colexio público. Hoxe é propiedade da fundación Barrié. Trátase dunha construción de estilo francés do ano 1887. O estilo francés destaca pola maxestuosidade dos seus edificios. Unha estrutura con tellados altos, con mansardas e apertura de dúas grandes galerías moi coloristas en ambos os dous laterais, coa particularidade de que unha delas é semicircular. Os elementos decorativos e un entorno axardinado moi do gusto francés con sebes e fontes, fan desta residencia un conxunto arquitectónico de grande interese en toda a bisbarra.

A filla da RĂa de Prata

4.6. Colexio Sada e contornos.

A sociedade Sada y sus contornos nace en Nova York o 19 de maio de 1913 por iniciativa dos emigrantes sadenses residentes nesa cidade americana cunha finalidade fundamentalmente educativa: crear escolas en Sada. Deste xeito, o 4 de setembro inaugĂşrase a escola Sada y sus contornos.

A escola Sada y sus contornos cara a finais dos anos 20.

CEIP Sada e contornos na actualidade.

1927

A filla da Ría de Prata

4.7. Igrexa de San Xiao de Soñeiro.

É unha igrexa parroquial de mediados do século XVIII que obedece ao gusto do barroco rural con campanario de espadana dobre con frontón. Presenta unha nave rectangular cunha única nave. Os elementos decorativos redúcense a sinxelas volutas e pináculos. É moi interesante o cruceiro do seu adro, situado sobre unha base escalonada de tres chanzos. Pertence tamén a esta parroquia a capela do Espírito Santo con outro interesante cruceiro, algo deslucido na actualidade pola presenza dun pequeno parque industrial que afea o contorno.

4.8. Igrexa de Santo André de Carnoedo. Trátase dunha pequena igrexa do século XIX. Presenta unha planta rectangular, cunha única nave. No seu interior, aos pés da nave, hai un coro alto. Sobre a porta de entrada atópase unha placa onde figura a data da súa construción, así como o nome da persoa que a mandou construír. Sobresae unha espadana dobre rematada en frontón e decorada con pináculos. Quizais o máis singular desta igrexa sexa a súa situación, na beira da ría. 4.9. Igrexa Santa María de Sada. É a igrexa de maiores dimensións de todo o concello. Situada no alto, ofrece unhas marabillosas panorámicas da ría. Templo cunha única nave e cunha capela na súa cabeceira. Ten un campanario de espadana dobre no alto da fachada principal. O máis salientable desta edificación está no seu interior, un baptisterio de finais do século XIX.

A filla da Ría de Prata

4.10. Colexio O Mosteirón. O Centro ten a súa orixe nun proxecto do ano 1953. A idea era crear a través da Mutualidade de Accidentes do Mar e do Traballo un orfanato de fillas de pescadores falecidos en accidentes de mar. Para iso, adquiriuse unha finca situada no lugar de Esperela, parroquia de Mosteirón. Adáptase o edificio que xa existía, unha casa de indiano, e prolóngase a edificación pola parte posterior para facer un módulo destinado a dormitorios, comedores, capela e outros servizos. Nace así o ColexioResidencia "Carmen Polo de Franco", con capacidade para 30 alumnas das que se fai cargo unha Comunidade Relixiosa: As Fillas de María AuxiliadoraCalasancias. Pouco a pouco sucesivas ampliacións da Residencia inicial van dando forma ao actual recinto escolar no que atopamos o CEIP O Mosteirón e o IES O Mosteirón.

4.11. Casa da cultura Pintor Lloréns. A Casa da Cultura de Sada foi inaugurada o 23 de decembro do ano 2000. Leva o nome do ilustre pintor coruñés que pasou tempadas na localidade. Trátase dun edificio multiusos cun auditorio con capacidade para 300 persoas. Conta ademais cunha biblioteca.

A filla da Ría de Prata

4.12. Pazo do Castro. De entre unha media ducia de pazos señoriais que aínda se conservan en Sada, destacamos este construído entre os séculos XVII-XVIII, cun planta rectangular formando un L. A súa fachada ten unha escaleira e un escudo representativo dos Patiño, os Lanzós e os Vilardefrancos. Ten unha pequena capela pegada e un fermoso xardín. Na actualidade é propiedade da familia Arias de Castro.

4.13. Fortaleza de Fontán. O castelo de Fontán é unha fortificación de inicios do século XVIII. Edificouse co obxectivo de protexer a entrada ao porto natural de Sada. Configuraba, xunto co de Corbeiroa, a defensa da vila nos tempos de piratería e invasións. Os séculos XVII e XVIII supoñen o despegue económico de Sada debido fundamentalmente ás industrias téxtiles e da salga de peixe e á fundación da fábrica de enxarcia e lona. Precisamente por esta puxanza económica xorde a construción destas fortalezas para a defensa da vila. Cobrarán sentido de novo na guerra de independencia contra as tropas napoleónicas. Na actualidade soamente se conserva parte dun dos seus muros. Ambos os dous castelos conforman a parte substancial do escudo e bandeira de Sada.

A filla da Ría de Prata

4.14. Casas modernistas. A cabalo entre dous séculos (1890-1910), a arquitectura modernista representa a transición da arquitectura decimonónica á arquitectura do século XX. As palabras clave que definen este estilo son: innovación, novidade e proxección de futuro. Revalorízase o traballo artesanal fronte á deshumanización da produción industrial. Compaxina funcionalidade e beleza co obxectivo de crear cidades agradables, elegantes, modernas e alegres. A presenza ornamental está baseada na flora e na fauna. En Sada, ademais da Terraza, aínda podemos observar algunhas construcións modernistas. Velaquí algúns exemplos.

Salón Moderno en Sada

Casa en Fontán

Casa na Avda. da Mariña. Sada

Casa en Osedo

Casa en Carnoedo

A filla da Ría de Prata

4.15. Paraxe natural As Brañas Trátase dun espazo húmido protexido de gran valor ecolóxico de vinte e tres hectáreas situado en pleno corazón da vila de Sada. As Brañas fóronse formando pola extracción de arxila a ceo aberto que levaron a cabo as telleiras e fábricas de ladrillos que había no concello dende principios do século XX ata os anos 60. Este espazo de lagoas e xuncais posúe un gran valor na conservación de especies animais e vexetais polo que deben ser protexidas para acadar o equilibrio ecolóxico e a biodiversidade da área de influencia.

A filla da Ría de Prata

5. Rutas para camiñar

En xuño de 2007 inaugurouse de maneira simbólica a ruta de senderismo “Sada, Costa Dulce”, a PR-G96 homologada pola Federación Galega de Montañismo. A ruta comeza a carón do cruceiro de Carnoedo e transcorre este seu primeiro tramo pola pista asfaltada que nos leva ao lugar de Pedreira. Logo continúa por un camiño que atravesa os bosques que pouco a pouco deixan entrever a Ría de Sada, Ares e Betanzos. Unha vez realizado este primeiro tramo chégase ao Campo da Cruz, onde se atopa unha derivación que, baixando entre carballos e castiñeiros, nos conduce ata Punta San Mamede, lugar de espectacular vista panorámica. O itinerario continúa volvendo ao Campo da Cruz para seguir por unhas pistas forestais que discorren entre piñeiros e eucaliptos. Chégase deste xeito a San Pedro, onde se pode facer un alto no camiño e descansar na súa praia. Dende aquí continúase por unha pista asfaltada que xa nos conducirá ao punto final que se atopa na praia de Cirro. Esta ruta pódese completar dende Fontán ata o punto de arranque en Carnoedo. Sóbese pola parte vella de Fontán, percorrendo o rueiro do barrio de pescadores ata chegar ao miradoiro do castelo. Abaixo está a praia de Morazón, praia que se atravesa. Vólvese por un camiño entre as rochas. Continúase bordeando a costa pasando polas praias de Arnela, Armenteiro e Lourido antes de nos adentrar en Carnoedo e chegar ao cruceiro.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

6. Festas

Calquera motivo é unha magnífica escusa para celebrar unha festa. Na festa únese a comida, o baile, a diversión… e tamén a devoción. Sada non é unha excepción. Se Galicia é o país dos mil ríos, Sada é o concello das cen festas. Cada parroquia ten a súa. Hainas con sona en toda a bisbarra e outras máis familiares. Unhas están dedicadas á virxe, ao santísimo, a calquera santo… e outras á cervexa, ao folclore, á degustación gastronómica… Todas son sinónimo de diversión e alegría. Ofrecemos as de máis tradición ordenadas por data. 

Cabalgata de Reis. O día 5 de xaneiro. Organizada polo concello para o goce dos máis pequenos que aínda cren nos Reis.



Festas de San Xulián. 7 de xaneiro. Celébranse nas parroquias de Osedo, Mondego e Soñeiro.



Entroido. Días anteriores á Coresma Pascual. Enterro da Sardiña e Festa da Filloa.



Festa dos Pepes. 19 de marzo. Festividade de San Xosé. Celébrase no Castro.



Semana Santa. Celébrase en días variables. Iníciase o Domingo de Ramos e remata o Domingo de Resurrección. Confrarías da Virxe dos Dolores e do Santo Sepulcro de Sada.



Espírito Santo ou Pentecostes. Do 10 ao 12 de xuño en Soñeiro.



San Antonio. 13 de xuño. No lugar de Riobao, parroquia de Sada.



Corpus Christi. O seguinte xoves ao oitavo domingo despois do Domingo de Resurrección. Alfombra floral das confrarías da Virxe dos Dolores e do Santo Sepulcro.



San Xoán. 23 de xuño. En todo o concello. Sardiñada popular.



San Bieito. Do 7 ao 10 de xullo. Na parroquia de Mosteirón.



O Carme. 15 de xullo. Procesión marítima no porto de Sada.

A filla da Ría de Prata



Festas patronais. Do 14 ao 18 de agosto. En honor de Santa María, San Roque e San Mamede. O día 16 é festivo local. Celébrase a gran sardiñada popular, declarada festa de interese turístico nacional.



San Martiño. Último domingo de agosto. Na parroquia de Meirás.



Festas do Castro. Do 27 ao 29 de agosto. Lanzamento do globo de papel e descenso de carrilanas.



Festa do Santísimo. Primeiro domingo de setembro. Na parroquia de Mondego.



Festa do Santísimo. O penúltimo domingo do mes de setembro. No lugar de Castelo, parroquia de Osedo.



Festa dos Zonchos. 1 de novembro. Reparto de colares de zonchos en Sada.



Santo André. Do 26 ao 30 de novembro. Na parroquia de Carnoedo.



San Nicolao. 6 de decembro. Parroquia de Mosteirón.

Ademais, todos os sábados do ano celébrase o popular “Feirón”. Durante o verán organízanse eventos varios como: a Festa da Arepa, o Mercado Mariñeiro, o Festival Sadautor, o festival Folclórico Internacional e a Oktoberfest. Máis adiante o festival Internacional de Títeres.

A filla da Ría de Prata

7. Gastronomía

Non cabe ningunha dúbida de que non pode haber boa cociña sen a arte, a experiencia e os coñecementos das expertas mans que saben obter os mellores resultados de cada produto, pero tamén é imposible preparar uns exquisitos pratos se non se conta coa frescura e a mellor calidade das materias primas a utilizar en cada receita. Conxugando ambos aspectos, Sada presenta unha ampla, variada e excelente oferta gastronómica. Velaquí van algunhas recomendacións dos mellores restaurantes de toda a bisbarra mariñá.           

Tamei. Avda do Porto, Sada. A Xeitosiña. Seixeda, Osedo. As Rodas. Espírito Santo. Bahía. República Arxentina, Sada. Casa Ramos. Chan de Aldea, Carnoedo. El Pescador. Avda. do Porto, Sada. El Rincón del Abuelo. Praza Pescadería, Sada. El sabor Extremeño. Avda. Barrié de la Maza, Sada. Insieme. Avda. do Porto, Sada. A Terraza. Avda. da Mariña, Sada. Licar. Avda. do Porto, Sada.

     

Mondego. A Franxa, Mondego. O Brozo. Cirro, Sada. O Timón. Rúa Río, Sada. Ortexo. Avda. do Porto, Sada. Manel. Avda. do Porto, Sada. Ría de Sada. Avda. do Porto, Sada.  Marina Blue. Porto deportivo, Sada.  Casa del Mar. Avda. do Porto, Sada.  O Salto. Avda. do Porto, Sada.

 

La Barca. Rúa A Obra, sada. Mesón A Tía Pepa. Castelo, Osedo.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

8. Persoeiros. Sada é berce de importantes persoeiros dentro da historia de Galicia. Optamos por recoller soamente unha pequena nómina con aqueles que consideramos máis representativos. 41

Manuel Lugrís Freire. Naceu en Sada o 11 de febreiro de 1863. Faleceu na Coruña en 1940. Emigrou a Cuba aos vinte anos. Alí participou en todas as iniciativas culturais relacionadas con Galicia. Fundou e dirixiu o periódico A gaita galega, escrito enteiramente en galego. Tamén publicou as súas primeiras poesías e novelas. Xa de volta en Galicia participou nas Irmandades da Fala, no movemento agrarista e na fundación da Real Academia Galega. Foi o primeiro orador en utilizar o galego nun acto público, concretamente nun mitin agrarista en Betanzos no ano 1907. Cofundador con Galo salinas da Escuela Regional de Declamación, foi un dos grandes autores dramáticos galegos. Publicou tamén a Gramática do idioma galego en 1922. Ingresou no Seminario de Estudos Galegos e participou na redacción do Estatuto de Autonomía de Galicia. Foi presidente da Real Academia Galega en 1934. Dedicáronselle as Letras Galegas no ano 2006.

Ramón Suárez Picallo. Naceu no lugar de Veloi, en Sada en 1894 e morreu en Bos Aires en decembro de 1964. Aos dezasete anos emigra a Bos Aires, lugar onde desempeña diversos oficios. Alí entra en contacto cos principais activistas galeguistas. No ano 1931 volta a Galicia e participa na fundación do Partido Galeguista e sae elixido deputado nas Cortes. Con case corenta anos ponse a facer o que

A filla da Ría de Prata

nunca puidera facer polas circunstancias adversas: estudar. Remata o bacharelato e licénciase en Dereito na universidade de Santiago de Compostela. No remate da guerra civil chegou o exilio. Estableceuse en Nova York, Chile e, finalmente en Bos Aires, onde morreu en 1964. O 14 de outubro de 2008 as súas cinzas foron repatriadas e enterradas no cemiterio do Fiunchedo, tal e como tiña expresado: Eu quixera ir morrer a Veloi e que me enterrasen no Fiunchedo.

Xohán Antonio Suárez Picallo Irmán de Ramón (eran once irmáns). Naceu en 1907 e morreu en 1936. Agrarista, xornalista e dirixente destacado do Partido Galeguista nas Mariñas. Foi presidente e máximo dinamizador do Ateneo de Cultura Política y Social fundado no ano 1935. Foi paseado e fusilado polos falanxistas ao pouco do golpe militar. O seu cadáver apareceu en Veigue o 12 de agosto do 1936.

Manuel Freire Calvelo Manuel Luís Freire Calvelo, naceu en Sada no ano 1902. Practicante de oficio, foi como xornalista un incansable defensor de causas xustas para o seu pobo e un verdadeiro propagandista das Mariñas. Colaborador da revista sadense Mariñana na que publicou numerosos artigos. Dos seus textos xornalísticos de louvanza da vila e pobo de Sada tiramos as denominacións de filla do mar e ría de prata nas que nos inspiramos para alcumar Sada como A filla da ría de prata.

A filla da Ría de Prata

José Monzo Ríos Naceu no barrio mariñeiro da Tenencia, en Sada. Emigrou moi novo a Nova York. Cando regresou compaxinou o seu traballo no mar coa loita sindical. Adscrito á CNT, fundou en 1930 o Centro Sindical Obrero que daría lugar un ano máis tarde ao Sindicato de Oficios Varios de Sada do que sería presidente. Despois da sublevación militar do 1936 tivo que se agochar en varios lugares ata que finalmente morreu en 1938. Está enterrado no Fiunchedo.

Ricardo Flores Pérez Naceu no ano 1903 en Sada e faleceu no 2002 en Bos Aires. Emigrou á Arxentina en 1929. Alí foi un dos dirixentes da Sociedade Nazonalista Pondal, secretario do Consello de Galiza e presidente do Centro Provincial Coruñés. Articulista e autor teatral destacado.

Justo Rodríguez Pérez

Naceu sobre o 1880. Foi fundador dos sindicatos El Despertar del Obrero (1916) e El Despertar de Los Trabajadores del Mar (1919). Posteriormente emigrou a Nova York. Á súa volta foi líder da ORGA en Sada. Coa proclamación da República no 1931 sería elixido Alcalde, posto do que dimitiría un ano despois, alegando problemas de saúde e manténdose na Corporación como concelleiro. Seguiu desempeñando a súa profesión de mariñeiro. Foi o fundador do Grupo Local do Partido Galeguistas en Sada, xunto a Xohán A. Suárez Picallo. Cando a sublevación militar de xullo do 1936 participará na defensa da vila. Despois agóchase na súa casa sen ver a luz do día ata mediados dos anos 40, cando foi arrestado e posto en liberdade, dada a súa quebrantada saúde.

A filla da Ría de Prata

A Mestra “Pancha”. Francisca Morlán naceu o 23 de maio de 1901 e morreu o 20 de outubro de 1996. No ano 1929 abriu no baixo da súa casa unha escola pola que pasaron centos de sadenses. Todos gardan grato recordo dela. Estivo dando clase ata os 80 anos. Os que a coñeceron din que unha pequena escultura que hai na actualidade preto da praza da Pescadería, lugar próximo ao que foi a súa escola, recorda á mestra “Pancha”.

Outros persoeiros, aínda que non nados no concello, son considerados sadenses de adopción, entre eles: José Cornide Saavedra. (A Coruña, 1734 – Madrid, 1803). Xeógrafo, naturalista, humanista…, ilustrado galego, fundador da Academia de Agricultura do Reino de Galicia e secretario da Real Academia de Historia. Tiña una finca en Mondego na que experimentaba con diversos cultivos e cos vermes da seda-

Emilia Pardo Bazán (A Coruña, 1851 – Madrid, 1921) De ascendencia nobre, a autora de Los Pazos de Ulloa, entre moitas outras obras, foi unha das mulleres máis influentes na súa época. De grande formación intelectual foi unha destacada defensora da igualdade da muller. Pasaba longas estadías no seu Pazo de Meirás. Pedro Barrié de la Maza (A Coruña, 1888 – 1971) Financeiro de éxito. Promoveu a compra do Pazo de Meirás (da condesa Emilia Pardo Bazán) a través dunha controvertida subscrición popular para llo regalar ao seu amigo o xeneral Franco. Presidente da sociedade de Tranvías, facilitou a súa chegada a Sada en 1922, feito polo que a rúa de entrada á vila (antes “Pedregal”) leva o seu nome.

A filla da Ría de Prata

Francisco Varela Posse (Melide, 1884 – Sada 1959) O fotógrafo de Sada. Estableceuse na localidade nos anos 20 e foi quen mellor retratou o espírito mariñán. Traballou na axudantía de Mariña e estableceu o seu estudo fotográfico Fotografía Mariñana na rúa da Obra, núm.22. Converteuse en correspondente de diversas revistas e xornais. Isaac Díaz Pardo (Santiago, 1920 – A Coruña, 2012) Galeguista histórico, intelectual, artista, empresario… En palabras de todos a persoa máis querida de Galicia. Fundador de Cerámicas do Castro, do grupo Sargadelos,do Laboratorio de Formas de Galicia e de tantas outras iniciativas culturais, axiña se converteu no patrón e guía de Galicia.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

9. Escudo e bandeira de Sada. A Xunta de Galicia aprobou o escudo oficial de Sada o 14 de xullo de 2011. O dito escudo inclúe un navío de dous mastros sobre ondas en branco e azul flanqueado por dous promontorios rochosos que ao seu tempo están coroados por dúas torres en cor ouro que representan as antigas fortalezas de Fontán e Corbeiroa.

A bandeira presenta sobre fondo azul un navío amarelo con dous mastros e velame branco ao vento flanqueado por dúas torres amarelas. No ano 2003, o artista Isaac Díaz Pardo deseñou un escudo esvelto e moderno.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

10. hórreos de interese. O hórreo, canastro ou cabaceiro é unha construción destinada a secar e gardar o millo antes de mallalo. Hai moitos tipos, pero todos obedecen a un mesmo fin para o que necesitan certas condicións específicas que podemos concretar en dúas: ventilación para secar o gran e defensa contra os roedores. O prototipo de hórreo consiste nunha construción illada da casa. Presenta unha planta rectangular sostida sobre pés ou cepas que se cobre de xeito semellante ás casas. O piso é de táboas en nun dos lados menores, normalmente, atópase a porta. Para acceder ao seu interior utilizarase unha escada. As partes máis relevantes dun hórreo son: tornaformigas, pés, tornarratos, lintel, penal, porta, doelas, faixa, cornixa, pinche, sobrepenas, tellado e remates. Os hórreos poden estar sobre cepas no canto de pés, incluso o espazo inferior pode estar pechado formando así un celeiro ou rocho que se utiliza para gardar apeiros de labranza e outros aparellos. Tanto os pés como as cepas poden estar sobre unha base ou soleira, ou directamente asentados no chan.

remate

sobrepenas pinche tellado cornixa faixa doela s lintel tornarratos pé tornaformigas

porta penal

A filla da Ría de Prata

Tendo en conta os materias empregados na súa construción, os hórreos poden ser de varas, madeira, pedra ou mixtos, combinando varios materias distintos. A forma, tamaño e materiais que se usan para a construción do hórreo sempre depende da cantidade de millo, trigo… que se quere almacenar, do clima da zona, do gusto estético do construtor e sobre todo dos cartos dos que se dispón. Sobre o tellado adoitan levar remates ou pináculos sinxelos, ou ornamentais, segundo o tipo de construción. Son de formas diversas e os máis característicos son as cruces e os de forma piramidal. O hórreo é unha construción tan sagrada como a igrexa. Os hórreos característicos de Sada son os do tipo mariñán, é dicir, pequenos hórreos sobre elevadas cepas, con corpo de madeira pechado con doelas en vertical e con tellado a dúas augas de tella do país ou curva. Son os característicos de toda a zona das Mariñas. A agricultura neste concello é fundamentalmente de autoconsumo, e soamente se necesita almacenar o trigo, millo… que se vai consumir no ano. Por esa razón os hórreos son de reducidas dimensións se os comparamos con outros tipos característicos doutras zonas de Galicia. A pesar diso, contamos con varios exemplos de hórreos de pedra ou mixtos, aínda que en moitos casos son hórreos ornamentais que nunca se destinaron realmente para secar e gardar o gran. Hai tamén algúns hórreos moi peculiares, como o do Tarabelo, construído en L e soportado por cepas e pés.

A filla da Ría de Prata

10.1. Hórreo na casa dos Barbeito.

Hórreo de corpo de madeira sobre tres pares de pés graníticos, con cuberta de tella do país e sen remates. Está situado na casa dos Barbeito, no lugar de Souto Vello, parroquia de Mosteirón. Quizais un dos máis antigos e peculiares hórreos do concello. Probablemente fora construído no século XIX (en torno ao 1810-1812). Soamente o tellado foi reformado na actualidade. A súa peculiaridade está nos seus pés graníticos, xa que non son característicos nos hórreos mariñáns. Os pés, chantados directamente sobre o chan, teñen tornarratos en forma de disco. Accédese á súa única cámara por unha porta situada no centro dun dos seus laterais. A casa actual dos Barbeito conserva a porta de entrada orixinal, rematada nunha sinxela cruz, e un reloxo de sol coa inscrición “1810”. Foi posiblemente a casa grande do lugar e a que lle deu nome á parroquia, pois semella que puido ser en tempos da Inquisición española (séculos XV-XIX) un pequeno mosteiro.

A filla da Ría de Prata

10.2. Hórreo mariñán en Samoedo.

Hórreo de estilo mariñán con corpo de madeira sobre cepas de pedra recebadas de cemento e situadas enriba do muro que pecha a propiedade. Localizámolo no número 142 de Samoedo. É propiedade de Josefa Souto Souto. Ten unha antigüidade de máis de 80 anos. O tellado é de tella do país e non presenta remates. Na actualidade está en desuso e precisa reparación. A protección lateral das escaleiras de subida ao hórreo é de cemento e relativamente actual. No momento en que protexeron a subida ao hórreo, pola elevada altura, recebaron tamén as cepas que conservan nunha única peza o tornarratos. A porta de acceso está situada no penal.

A filla da Ría de Prata

10.3. Hórreo nas Torres de Meirás(I)

Na finca de influencia do Pazo de Mariñán hai dous hórreos de pedra moi interesantes que se constitúen en exemplos de hórreos de cantería propios da área pontevedresa. O primeiro é un hórreo de planta rectangular de 10 m x 2 m construído sobre un celeiro, con tornarratos corrido e corpo de cinco tramos formado por doelas graníticas perfectamente talladas. Ten dúas portas de acceso: unha no penal e outra no medio dun dos laterais. O pinche é semicircular e está tallado nunha peza que inclúe a sobrepena. No tellado, a dúas augas e con tella curva do país, sobresaen dous remates, unha cruz sobre un pequeno pedestal e un estilizado pináculo piramidal de base estreita rematado nunha pequena bóla. Tendo en conta a cronoloxía das Torres de Meirás e a inscrición do outro hórreo da propiedade, foi construído en 1884.

A filla da Ría de Prata

10.4. Hórreo nas Torres de Meirás(II)

Este segundo hórreo do Pazo de Mariñán é de dimensións máis reducidas que o anterior aínda que do mesmo canteiro, con doelas graníticas perfectamente talladas. O pinche é en forma de frontón en el figura gravada a data de construción, 1884. Sobre el as sobrepenas nas que repousa unha interesantísima cruz con coroa de loureiro sobre unha base que semella ser unha pía bautismal da que sobresaen catro cabezas de anxos. Non se conserva o outro remate. Ten unha única porta que presenta a mesma feitura que os laterais graníticos mais con doelas de madeira. O corpo do hórreo está asentado sobre tres pares de pés chantados directamente no chan con tornarratos circulares nos pés centrais e cadrados nos restantes.

A filla da Ría de Prata

10.5. Hórreo no Castro (Samoedo)

Atopamos este interesante hórreo de pedra na casa rural do Castro, na parroquia de Osedo. Construído orixinariamente a finais do século XIX. Os seus cinco pares de pés descansan sobre unha pequena soleira. Os tornarratos son circulares. O corpo ou cámara é completamente de granito con fendas para a ventilación. O piso está formado por grandes laxes de granito. A porta de entrada está situada no centro dun dos laterais. Conta cunha pequena base onde se situará a escada para acceder ao seu interior. O tellado é a dúas augas e con tella curva do país. Presenta dous remates: unha cruz e un pináculo piramidal. É un hórreo característico da comarca do Xallas, Soneira e Nemancos.

A filla da Ría de Prata

10.6. Hórreo en Mandín (Soñeiro)

Este hórreo abandonado formaba parte dunha herdade situada no lugar de Mandín, na parroquia de Soñeiro, que foi adquirida por unha empresa construtora coa intención de edificar chalés. O proxecto non se levou a cabo e soamente se conserva este exemplo característico do estilo mariñán, é dicir, un corpo de tres tramos con doelas de madeira, sen pinche, con tellado a dúas augas e sen remates, que descansa sobre dúas cepas, chantadas directamente sobre o terreo. Os linteis están alombados polo peso e o paso do tempo. As cores utilizadas para pintar as doelas e linteis son as que predominan na zona.

A filla da Ría de Prata

10.7. Hórreo da casa Guitián. Alborelle (Soñeiro)

Hórreo estilo mariñán localizado no lugar de Alborelle, parroquia de Soñeiro. Forma parte da Casa Guitián, unha das casas grandes do lugar. Hoxe en día o hórreo atópase situado na outra banda da estrada, afastado polo tanto da eira da casa. Presenta todas as características que determinan o coñecido estilo mariñán. Corpo de madeira, con doelas e faixa. O pinche é semicircular e sobre el as sobrepenas. Non presenta remates. O tellado, orixinalmente de tella, é na actualidade de uralita. As tres cepas sobre as que se sustenta son de pedra, aínda que posteriormente foron recebadas. Na súa base son máis anchas para se adaptaren mellor ao terreo fondal no que se atopa o conxunto. Accédese ao interior a través dunha porta situada nun dos laterais.

A filla da Ría de Prata

10.8. Hórreo en Trasín (Mondego)

É frecuente observar como co paso do tempo os linteis vanse curvando polo peso e como para evitar o derrubamento colocan pés (de cemento ou madeira, e sempre con tornarratos) na súa parte central.

A filla da Ría de Prata

10.9. Hórreo en Carta (Mondego)

A pesar de que este é un hórreo moderno, construído en 1992, e que os seus materiais son cemento e ladrillo, queremos destacalo pola orixinalidade da súa porta de acceso e sobre todo polo empeño que na súa construción puxo José Luís, un carpinteiro xubilado orixinario das Angustias, Betanzos, coñecido como o “cirurxián da madeira” que o edificou enteiramente. A Torre de Hércules está tallada en relevo e a escala da real, tomando como modelo un plano facilitado polo concello da Coruña. O hórreo pertence á casa de “Toñita de Salvadora”, situada no lugar de Carta, parroquia de Mondego.

A filla da Ría de Prata

10.10. Hórreo no Colexio Mosteirón

Hórreo mixto sustentado sobre catro pares de pés que repousan sobre unha soleira de granito. Os pés das esquinas son máis grosos que os dous pares de pés centrais, aínda que da mesma feitura. Teñen cadanseu tornarratos circular, por unha banda, e cadrado, pola outra. A cámara é de granito con doelas de madeira pintadas en cor verde. Os penais son de pedra e a porta de madeira pintada de cor verde. O pinche é triangular e presenta unha cruz gravada. O tellado é a dúas augas. Nas sobrepenas descansan dous remates: unha cruz sobre unha pequena base e un pináculo piramidal. Este hórreo característico da área pontevedresa está localizado no Colexio Mosteirón, complexo construído en 1958 polo Instituto Social da Mariña. A construción do hórreo data de 1972, tal e como figura na inscrición do pinche.

A filla da Ría de Prata

10.11. Hórreo en Muíño do Vento (Meirás)

Hórreo mariñán, sinxelo e de reducidas dimensións, pero con máis de 150 anos. Destacan os seus tornarratos de cantería sobre cepas de pedra hoxe integradas no muro que pecha a propiedade da Casa de Eduardo do Lilo, en Muíño do Vento. Nas fotografías de detalle podemos observar como co paso do tempo se van protexendo os linteis con láminas de lata. Malia ser de reducidas dimensións conta cunha porta de acceso no penal e con outro pequeno a xeito de xanela nun dos seus laterais.

A filla da Ría de Prata

10.12. Hórreo en Fortiñón (Mondego)

Hórreo mariñán característico da zona. Corpo de madeira, con doelas lonxitudinais e faixas transversais que serven de reforzo, soportado en dúas cepas de pedra que asentan directamente sobre o chan. O tellado a dúas augas con tella do país e sen remates.

A filla da Ría de Prata

10.13. Hórreo de pedra en Osedo

Magnífico exemplo de hórreo de pedra característico da comarca de Xallas, de onde procede, concretamente do concello de Zas, preto de Santa Comba. Ten máis de 150 anos, aínda que soamente uns catro anos na súa situación actual en Osedo. O seu propietario rescatouno e impediu que se convertera en cascallos para recheo. Soubo apreciar o seu valor para -logo de moitos esforzos para desmontalo, transportalo e volvelo a construír- devolverlle todo o seu esplendor.

A filla da Ría de Prata

10.14 Hórreo en “L” no Tarabelo (Sada)

O hórreo máis singular de todos os que atopamos en Sada sitúase no Tarabelo. A súa orixinalidade consiste na súa forma en “L” e en combinar como soporte os pés e as cepas, salvando deste xeito o desnivel existente no terreo e acadando un maior aproveitamento do espazo, delimitando a eira da casa. A orixinalidade reside tamén no cataventos de forxa que serve de remate (raposo, galiña e cruz).

A filla da Ría de Prata

10.15. Hórreo en Castelo (Osedo)

Hórreo mariñán por excelencia na casa de Meniño, en Castelo, parroquia de Osedo. Construído por Manuel do Meniño hai máis de cen anos. Atópase en moi bo estado. Orixinariamente tiña o tellado cuberto con tella curva do país, feitas nas telleiras das Brañas, en Sada. Posteriormente foron substituídas por tellas romanas (planas). Tamén aproveitaron para cambiarlles as cores das doelas, orixinalmente amarelas. As cepas son de pedra aínda que reforzadas con cemento. As “capas” (tornarratos) son de cantería. A pesar de non ser un hórreo de grandes dimensións, no seu interior caben carros e carros de millo. Ao seu abeiro, a pedra de afiar os fouciños, coitelos… Debaixo do corpo, entre as cepas, temos un lugar protexido para tender a roupa.

A filla da Ría de Prata

10.16. Hórreo en Castelo (Osedo)

Na casa veciña, hoxe propiedade tamén dos Meniño, atopamos este hórreo de similares características e de practicamente a mesma antigüidade, aínda que un pouco máis pequeno. Na última reparación cubriron o corpo con uralita. As “capas”, como se denominan na zona os tornarratos, son de cemento.

A filla da Ría de Prata

10.17. Hórreo en Castelo (Osedo)

Hórreo veciño dos dous anteriores e co antigo lavadoiro de Castelo. Pertence á casa de Ferreño. Chama a atención a protección de cemento dun dos seus laterais, o máis próximo ao tellado do lavadoiro. Foi precisamente cando construíron o novo lavadoiro, en 1956, cando protexeron o hórreo con ese pequeno muro de cemento para evitaren a subida dos ratos dende o tellado do lavadoiro.

A filla da Ría de Prata

10.18. Hórreo en Castelo (Osedo)

Hórreo comesto pola vexetación e o abandono dos seus donos. Este hórreo do tipo mariñán non é orixinario do lugar. Non se sabe moi ben a súa procedencia. As tellas son romanas. Quédalle moi pouca “vida” xa que unha rotonda de acceso á Vía Ártabra ocupará o seu sitio.

A filla da Ría de Prata

10.19. Hórreo en Lácere (Carnoedo)

Hórreo ornamental de pedra, de seis pares de pés, con tornarratos circulares, agás o cuadrangular que serve de apoio á escada de acceso. Trátase dun hórreo característico da zona de Bergantiños ou do Xallas. Trasladado por pezas e restaurado. Os pinches e os remates semellan ser novos. A parte superior do corpo foi completada con lousas máis pequenas e toscalleiras. A soleira sobre a que se sustenta é de cemento.

A filla da Ría de Prata

10.20. Hórreo no lugar de Serra (Sada)

Estamos ante un dos hórreos do tipo mariñán de maior lonxitude dos vistos. Hórreo centenario de tres cepas. Orixinalmente constaba dun único corpo, pero uns anos despois incluíuse outro montando o novo lintel sobre o machón do antigo. Os cravos de machuco foron feitos na forxa de Aranga, unha forxa que contaba con tres mazos movidos por auga. A madeira é de castiñeiro e aínda que non conserva a cor, orixinariamente estaban as doelas tratadas cunha pintura castaña mesturada con aceite de liñaza. A tella é romana. Este hórreo atopámolo na casa de Agra, familia coñecida antigamente como “os do manco”, malia non haber ningún na familia.

A filla da Ría de Prata

10.21. Hórreo en Muíño do Vento (Meirás)

Hórreo en Muíño do Vento. Procede de Baio. Foi desmontado, transportado e reconstruído sobre unha soleira de pedra. Os catro pares de pés presentan o tornaformigas, o esteo e o tornarratos. Accédese á porta a través dunha escada que se apoiaría no tornarratos do segundo pé, de forma rectangular.

A filla da Ría de Prata

10.22. Hórreo en Souto da Igrexa (Meirás)

Con preto de douscentos anos, quizais o hórreo de máis antigüidade de todos os que hai no concello. Chegou á súa situación actual hai 40 anos procedente de Candame (Arteixo), terra natal da súa propietaria. Orixinalmente o hórreo era máis grande. É un claro exemplo de hórreo mixto sobre cepas. As escaleiras graníticas de acceso son tamén as orixinais. Destacan os seus remates, pináculos de maior tamaño que os observados noutros hórreos semellantes.

A filla da Ría de Prata

10.23. Hórreo en Lácere (carnoedo)

Hórreo característico das Mariñas, con corpo de madeira de castiñeiro. Ten uns 85 anos. Non se utiliza dende que os seus propietarios se desfixeron das vacas. As tellas eran do país aínda que posteriormente se substituíron por tellas romanas. Non presenta remates. Na fotografía de detalle podemos observar como se fixaban as doelas aos linteis.

A filla da Ría de Prata

10.24. Hórreo en Vilanova (Osedo)

Hórreo situado no lugar de Vilanova, en Osedo. A pesar de que este topónimo non figura na relación de lugares da parroquia de Osedo, é o que figura nas escrituras da casa, nas que tamén se menciona o hórreo, que pode ser do ano 1846. A cepa central derruíuse parcialmente e modificouse a cuberta ao substituíren as tellas do país por fibrocemento.

A filla da Ría de Prata

10.25. Hórreo na rúa Encascadoiro de Fontán (Sada)

Estamos ante o único hórreo mariñán que se conserva no barrio de Fontán. Está situado sobre o muro que pecha a eira da casa, á que se accede por unha portela situada debaixo do hórreo. Os tornarratos situados sobre as cepas (capas) están feitos con lousa.

A filla da Ría de Prata

10.26. Hórreo na Chaburra (Sada)

Hórreo mariñán sobre cepas e pés de cantería, probablemente colocados posteriormente nunha ampliación da cámara e para reforzar a suxeición do corpo. As escaleiras de acceso son de bloque e a cuberta de fibrocemento.

A filla da Ría de Prata

10.27. Hórreo en Coiro (Soñeiro)

Hórreo mariñán sobre tres cepas. Localizado no lugar de Coiro, é o de maior lonxitude de todos, máis incluso que o localizado en Serra. Os linteis están realizados en dúas pezas, ensambladas xusto na súa parte central, sostida sobre a cepa central, lugar tamén no que se sitúa a porta de acceso.

A filla da Ría de Prata

10.28. Hórreo dos Caseiro no Espírito Santo.

Hórreo de setenta anos de antigüidade. Foi trasladado dende a casa familiar situada noutro lugar da parroquia. As cepas de formigón son tamén as orixinais. Os linteis, de castiñeiro mal secado, foron restaurados hai uns anos. O seu propietario, un experto labrego que ten árbores froiteiras do país de máis de douscentos anos enxertadas, aínda cultiva algo de millo que, por suposto, garda no hórreo xunto coas mazás de inverno.

A filla da Ría de Prata

10.29. Hórreos en Xan Amigo (Osedo)

Hórreos abandonados. Cando a lonxitude do hórreo é grande adóitanse utilizar pés centrais para reforzar o corpo do hórreo.

A filla da Ría de Prata

10.30. Hórreo do Pazo de Trasín (Mondego)

Hórreo de cantería sobre soleira. Ten oito pares de pés. Cabazo impoñente no que destaca o reloxo de sol sostido por un home, o “Home do Sol”, que constitúe o remate principal.

A filla da Ría de Prata

11. Cruceiros Un dos elementos máis significativos da iconografía galega é o cruceiro, a cruz de pedra que marca as encrucilladas de camiños e os adros das igrexas. Son máis de 10.000 os catalogados en Galicia. Segundo algunhas tradicións, servían para bendicir os camiños; outras vincúlanos a rituais de sanación para eliminar os males do corpo e/ou do espírito. Nalgunhas comarcas eran lugar de enterramento dos nenos non bautizados e os familiares deixaban pegadas, cruces ou iniciais gravadas no varal. Hai quen considera que a súa orixe se remonta á época prehistórica en lugares nos que existían pedras fitas (menhires), e que logo, coa chegada do cristianismo deixaron constancia da súa existencia pero baixo formas cristianizadas e colocáronse tamén en lugares como os cruces de camiños, adros de igrexas, ermidas, ou incluso en entradas a cemiterios, sempre en relación con lugares de culto. O cruceiro é polo tanto un obxecto sagrado, e o lugar onde está emprazado, un espazo tamén sagrado. O cruceiro é obxecto de devoción e respecto, e non só un monumento que sinala o límite de parroquias ou concellos. A súa tipoloxía é variada, dende a extrema sinxeleza dunha cruz ata un prodixio de escultura; con capeliña (hornacina) ou representando un calvario coas tres cruces. Polo regular todos se asemellan e todos se diferencian, non habendo dous iguais. Teñen estilos diferentes, pero o máis común é que representen unha crucifixión, Cristo crucificado en soidade; mentres que no reverso aparece a figura da Virxe. Estas figuras esculpidas no cruceiro transmiten o sentido da dobre natureza de Cristo, a divina e a humana, a través da maternidade da Virxe, do sufrimento na cruz e da súa morte. As figuras simbólicas principais que se poden atopar nos cruceiros son: a caveira, moitas con dous ósos cruzados, que se adoitan poñer aos pés dos Cristos; a lúa aos pés da Nosa Señora, os anxos nos capiteis ou nos pés das imaxes, e a figuración do Pecado Orixinal. O que se pode considerar como elemento esencial destas construcións é a cruz, coa imaxe da crucifixión do anverso e a da Virxe (Piedade, Dolorosa...) no reverso.

A filla da Ría de Prata

11.1. Cruceiro de Meirás. Este cruceiro está situado preto da igrexa de San Martiño de Meirás. Trátase dunha obra sobre un pedestal con forma de pirámide truncada. O seu varal é octogonal, tallado en dúas pezas suxeitadas por grampas metálicas. Está rematado no seu estremo por un capitel semellante ao pedestal. Na cruz, de tipo latina, atopamos no anverso a imaxe de Cristo crucificado.

A filla da Ría de Prata

11.2. Cruceiro de San Xiao de Soñeiro.

Cruceiro de longo varal con pedestal asentado nunha plataforma graduada e con capitel de volutas angulares vexetais. A cruz é a parte máis importante deste conxunto, cuadrangular con arestas rebaixadas. A imaxe de Cristo está situada na fronte, orientada cara ao camiño principal. No reverso a Virxe sostendo o corpo de Cristo. Este cruceiro atópase na igrexa parroquial de San Xiao de Soñeiro, de mediados do século XIX, e que se pode atribuír ao arquitecto Faustino Domínguez, arquitecto municipal da Coruña, que deseñou entre outros edificios a fachada do Pazo de María Pita en 1861.

A filla da Ría de Prata

11.3. Cruceiro de carnoedo.

Cruceiro que marca o camiño á igrexa parroquial de Santo André de Carnoedo, construída no século XIX. Está asentado sobre unha plataforma dun só chanzo, cun soporte robusto e un varal octogonal sinxelo. Na cruz presenta no seu anverso a Cristo crucificado con tres cravos. Cristo presenta a cabeza lixeiramente degolada cara á súa dereita, como é habitual, aínda que neste caso non está inclinada cara adiante.

A filla da Ría de Prata

11.4. Cruceiro no Colexio O Mosteirón.

Cruceiro decorativo da segunda metade do século XX. Presenta a particularidade de presentar unha figura, o Sagrado Corazón de Xesús con expresión de serenidade, no seu varal. No reverso a Virxe da Soidade ou a das Dores coas mans sobre o peito.

A filla da Ría de Prata

11.5. Cruceiro de Pazos.

Cruceiro moi interesante pola posición do Cristo crucificado, cos ollos pechados, pero mirando de fronte. A plataforma elévase sobre o terreo en desnivel con cinco chanzos de escaleira. Non presenta imaxe no seu reverso. Este cruceiro substitúe a outro cuxos restos repousan no cemiterio do Fiunchedo.

A filla da Ría de Prata

11.6. Cruceiro de Sada de Arriba.

Cruceiro que marca o camiño para chegarmos á igrexa de Santa María de Sada. Ten o varal de maiores dimensións de todos os cruceiros do concello, un fuste esvelto e octogonal. O Cristo crucificado está coa cabeza ergueita e lixeiramente ladeada cara á súa dereita. No reverso a Virxe sostén o corpo de seu fillo.

A filla da Ría de Prata

11.7. Cruz dos esquecidos (cemiterio de Fiunchedo).

Todos os cemiterios teñen no seu corredor central a “Cruz dos esquecidos” xa que como na vila, non todos moran neste cemiterio municipal nas mesmas condicións. Como versaba Celso Emilio Ferreiro Hai mortos de primeira e de segunda, e hai mortos que non teñen onde caerse mortos. Este cruceiro dignifica ante os ollos de Deus a todos por igual, e segundo as súas obras.

A filla da Ría de Prata

11.8. Cruceiro da Praza da igrexa Nova.

Este cruceiro situado diante da “igrexa nova” de Sada foi erixido polo concello de Sada, o Consello Parroquial e os fregueses da parroquia no ano 2001 en honra e loanza do párroco D. Ignacio Toimil Vila.

A filla da Ría de Prata

11.9. Cruceiro no paseo marítimo de Sada.

Cruceiro situado en pleno paseo marítimo. Na cruz, Cristo crucificado coa cabeza cara á esquerda. No reverso, a Virxe do Carme co neno en brazos. O capitel está formado por unha embarcación e penduradas da cruz as redes mariñeiras. O cruceiro protector dos mariñeiros que serve tamén de homenaxe a unha das actividades tradicionais máis características do concello.

A filla da RĂa de Prata

11.10. Cruceiro no Castro (Osedo).

Cruceiro de 1891 que se atopa no adro da capela pertencente ao pazo do Castro, de propiedade da familia Arias de Castro. Consta de todos os elementos: plataforma, pedestal, varal e cruz con Cristo crucificado no anverso e a Virxe no seu reverso.

A filla da Ría de Prata

11.11. Cruceiro do Espírito Santo (Soñeiro).

Este cruceiro atópase no adro da ermida do Espírito Santo, un edificio do século XVI restaurado que aínda conserva a súa ábsida medieval. O cruceiro conserva a plataforma, o capitel e a cruz orixinais, sendo o seu varal moderno. No anverso da cruz atopamos a Cristo crucificado e no reverso á Virxe, sentada, sostendo no seu colo a Xesús. As construcións que rodean este lugar afean o entorno e desmerecen a carballeira que noutrora albergaba unha das romarías máis importantes da comarca.

A filla da Ría de Prata

11.12. Cruceiro particular en Fontán.

Os cruceiros non sempre se encontran nas encrucilladas, ou non sempre serven para redimir aos pecadores. Na actualidade tamén se converten en elementos decorativos de parques e xardíns.

A filla da Ría de Prata

11.13. Cruceiro particular en Osedo.

Cruceiro de carácter ornamental nunha casa particular en Osedo. É obra do escultor M.A. Feal.

A filla da RĂa de Prata

11.14. Cruceiro en Chan de Aldea (Veigue).

Cruceiro sinxelo en Veigue marcando o camiĂąo da igrexa. Non ten plataforma e presenta un pequeno altar pegado ao pedestal.

A filla da RĂa de Prata

A filla da Ría de Prata

12. Fontes e lavadoiros. Hoxe en día abrimos unha billa e sae auga para beber, cociñar, asearnos… Enchemos a lavadora coa roupa sucia e por arte de maxia sae limpa. Pero non sempre foi así. Había que ir á fonte a por auga, había que transportala en sellas, por exemplo. Íase ao lavadoiro a lavar a roupa e despois había que poñela a clareo. Na vida de cada persoa hai sempre unha fonte. A fonte á que iamos buscar o porrón da auga fresca. A fonte que servía para apagar a sede despois dunha tarde de xogueta na rúa; aquela na que curabamos as feridas de guerra de nenos travesos e inquedos, enzoufados en mil batallas. A fonte máis íntima e solitaria á que iamos pasear os nosos primeiros amores. A máis fermosa da vila, decorada con torneados balaústres, varandas e esculturas. Que cidades tristes aquelas que non gozan do son cantareiro das fontes, do poder evocador dos chafarices que deitan preguiceiras as súas bágoas! Os lugares coñécense tamén polas súas fontes. Sada, como calquera outra vila, está chea delas. Moitas pasan desapercibidas para os cidadáns. Soamente as máis grandes son recoñecidas. Pero hai moitas máis. Hai fontes moi humildes, fontelas descoñecidas das que flúe unha auga pura e moitas veces milagreira que só os máis vellos coñecen.

12.1. Fonte e lavadoiro de Meirás.

A filla da Ría de Prata

12.2. Fonte e lavadoiro de Riobao (Sada).

Nestes espazos de grande valor sociolóxico e etnográfico xurdiron manifestacións populares como cantigas, refráns, ditos… Tamén moitas conversas e discusións que foron configurando a idiosincrasia do noso pobo. Son estes recintos testemuña fiel da nosa historia. 12.3. Fonte e lavadoiro de Alborelle (Soñeiro).

Algúns refráns sobre fontes e lavadoiros: Vento nas pontes, auga nas fontes. Non hai río sen ponte, nin aldea sen fonte. Fonte que está no camiño é dos veciños. A fonte onde vive unha moura, moito atesoura.

A filla da Ría de Prata

12.4. Fonte e lavadoiro de Tumbadoiro (Meirás).

A auga corre sempre para o máis baixo. A auga de correr e a xente de falar non se pode privar. A auga deuna Deus de balde. Auga que corre non mata home. 12.5. Fonte de Tramonte, Quintán (Mondego).

As fontes sempre foron lugar de encontro de mozos e de mozas, como esta de Tramonte, aínda que neste caso lamentablemente hai mozos que se xuntan para emporcar este recanto de paz e tranquilidade. Grazas aos coidados de Ernesto, veciño do lugar, o seu entorno mantén sempre este aspecto.

A filla da Ría de Prata

12.6. Fonte e lavadoiro de Mandín (Soñeiro).

100

Son numerosos os mananciais de auga que, mediante mecanismos diferentes, permiten acumular auga e facer uso dela. Non todos tiñan a posibilidade de ter pozo, por iso as fontes e os lavadoiros adoitaban ser públicos e por iso existían numerosas construcións deste tipo en cada lugar. Na actualidade aínda existen algúns en boas condicións, outros desgraciadamente se atopan no estado que observamos nestas fotografías. 12.7. Fonte e lavadoiro na Costa de Pazos (Sada)

Da pena ver esta fonte (un simple cano que deita auga constantemente sobre un enreixado de ferro e que corre rúa abaixo) e o lavadoiro, restaurado hai ben pouco tempo. Os “ríos” están en desuso e o espazo cuberto posiblemente sexa usado para resgardo da chuvia. Entre tanto, pintadas urbanas.

A filla da Ría de Prata

12.8. Fonte e lavadoiro de Sada de Arriba

101

Este lavadoiro situado a carón da igrexa de Santa María de Sada goza, xunto co de Carnoedo, das mellores vistas sobre a ría de prata.

A filla da Ría de Prata

12.9. Fonte e lavadoiro de Carnoedo

102

Antigamente os lavadoiros aproveitaban un lugar onde a auga era abundante e se podía estancar con terróns e pedras onde se apoiaban os “lavadoiros”. Co paso do tempo estes lugares fóronse mellorando. Co paso do tempo e a medida que a auga da “traída” chegaba ás casas, fóronse abandonando. Hoxe en día restáuranse e déixanse esmorecer.

A filla da Ría de Prata

12.10. Fonte urbana na praza de España ( Sada)

103

Unha das poucas fontes públicas do casco urbano de Sada. Está pegada á capela de San Roque. De reforma recente, toda en granito, presenta dous chafarices e dous pousadoiros para os caldeiros, ou as sellas. Está encadrada debaixo da placa que fai referencia a un dos persoeiros máis ilustres da vila, Manuel Lugrís Freire.

A filla da Ría de Prata

12.11. Fonte e lavadoiro en Castelo ( Osedo)

104

Este lavadoiro está situado no lugar de Castelo, na parroquia de Osedo. Foi construído en 1956, tal e como figura na placa que reproducimos e na que se pode observar claramente, ademais da data, os símbolos da falanxe española –xugo e frechas- e da deputación provincial da Coruña –Torre de Hércules-, a palabra Franco en dúas ocasións, a palabra FECIT e o “Víctor”, o símbolo da vitoria usado polo franquismo. Orixinariamente este lavadoiro era de terróns sobre os que se colocaban lousas para lavar. Un pouco máis abaixo existía outra fontela, hoxe desaparecida. O manancial aínda existe, se ben o lavadoiro está en desuso dende hai moitos anos.

A filla da Ría de Prata

12.12. Fonte en Vilar (Meirás)

105

Pequena fonte localizada no lugar de Vilar, parroquia de Meirás. A orixinal data de 1910. Foi amañada hai poucos anos baixo un plan municipal de recuperación de fontes e lavadoiros. Distínguese perfectamente polas cores da pintura utilizada e pola forma característica das fontes dese tempo, semellante por exemplo á da fonte antiga de Riovao.

A filla da Ría de Prata

12.13. Fonte en Muíño do Vento (Meirás)

106

Fonte de manancial cun sinxelo cano que canaliza a auga. Conta cun pequeno estanque natural e unhas pedras que axudan no traballo de recoller a auga. Está situada nun lugar baixo ao que se accede por unhas rústicas escaleiras de bloque, cunha varanda tubular colocada polos propios veciños do lugar.

A filla da Ría de Prata

12.14. Fonte no Castro (Osedo) A fonte máis artística de todo o concello, situada no complexo de Cerámicas do Castro. Reproducimos o texto que contén e que nos explica a súa historia e o seu valor. “Esta fonte está dedicada a Castelao. Cando este edificio, obra do arquitecto Fernández Albalat, se rematou cumpríanse 100 anos do nacemento de Castelao, isto acontecía pois en 1986 e este museo do castro, que garda obra e documentación do movemento renovador da arte galega a partir de Castelao, estaba obrigado a lle facer algo que relembrase esta encrucillada no tempo. Mais sábese que cando Castelao vía a alguén moverse para chegar a ser importante dicía: ‘ese vai para estatua. Fixádevos: xa está tentando subir ao pedestal’. Non se lle podía pois facer unha estatua a Castelao e pensamos que o mellor era dedicarlle unha fonte que estivera sempre manando auga, como segue manando de Castelao o seu amor e a súa ciencia para reconstruír Galicia. Dixémoslle isto ao noso colaborador e ceramista Francisco Pérez Porto e saíu correndo para Sargadelos onde cunha arte de maxia fixo medrar en poucas semanas esta fonte que estades vendo, que ten tamén moito de árbore, de cruceiro e de resignada esperanza, e que se propón desafiar o tempo, non só polos distintos xeitos de vela senón tamén polo material no que está feita: unha cerámica non tradicional vitrificada a 1.450 ºC, practicamente exenta de álcalis e cunha alta condutividade térmica que, teoricamente, deberá deixar moi atrás a mellor pedra granítica no seu comportamento no tempo. Que así sexa.”

107

A filla da Ría de Prata

12.15. Fonte Labarrosa (Sada)

108

Fonte do ano 1800 acabada de restaurar. A “evolución” urbanística da zona mantena certamente oculta, encadrada por distintas edificacións.

A filla da Ría de Prata

12.16. Fonte na praza da Pescadería (Sada)

109

Fonte?, sen auga, ornamental, que decora e ilumina a popular praza da Pescadería dende a súa última remodelación.

A filla da Ría de Prata

12.17. Fonte e lavadoiro en Seixeda (Osedo)

110

A auga corre, pero tanto a fonte como o lavadoiro están abandonados. No frontispicio da fonte figura a data de 1926. O lavadoiro ten as mesmas características dos que foron construídos en todo o concello arredor dos anos 50.

A filla da Ría de Prata

12.18. Fonte no Castro (Osedo)

111

Fonte sinxela que se atopa a carón da estrada que nos leva dende Osedo ao Castro. Aínda conserva a placa que fai referencia ao ano de construción, co símbolo da falanxe e os restos do nome de Franco. Un cartel da Xunta de Galicia recórdanos que a auga desta fonte non ten garantía sanitaria.

A filla da Ría de Prata

12.19. Lavadoiro no Castro (Osedo)

112

Un pouco antes de chegar á fonte de “auga sen garantía sanitaria”, atopamos este lavadoiro. É probable que fora construído no mesmo ano que a fonte, é dicir en 1951, xa que presenta a mesma feitura que a fonte e o resto de lavadoiros do concello.

A filla da Ría de Prata

12.20. Fonte en Fontán.

113

Fonte “tuneada” coa placa que fai referencia ao ano de construción (1956) e a quen mandaba en España naquel tempo. Como di con graza o noso informante, tamén conserva o “cangrexo”. Descoñecemos se a auga ten garantía sanitaria.

A filla da Ría de Prata

12.21. Fonte e lavadoiro no Machado (Mosteirón)

114

Lugar do Machado onde se atopaba a fonte que hoxe está desaparecida, oculta pola maleza, aínda que a auga séntese correr.

Neste lugar, xusto enfronte da antiga fonte, había un lavadoiro que quedou soterrado pola ampliación do camiño hai uns tres anos.

A filla da Ría de Prata

12.22. Da aula CeMIT de Sada, onde naceu o blog Praza da pescadería, tiramos estas fotografías de dúas fontes que se atopan no Pazo de Meirás.

115

Fonte fachada de granito de estilo Rococó do século XVII. Frontispicio decorado a base de sóleos en relevo sobre o que se arrima unha pía en forma de venera; baixo esta, un relevo con figura demoníaca con ás de morcegos e rostro humano con cornos. No centro, corpo semicircular decorado con anxos e grandes sóleos no bordo. Nos estremos grandes columnas aneladas.

Fonte de granito do século XVIII (Barroco). Frontispicio de estrutura graduada con pináculos e volutas. Dentro dun nicho, pía arrimada decorada con tres floróns e sobre esta o cano en forma de cabeza que serve de base a un Santiago acompañado dun peregrino. Sobre o nicho, un escudo.

A filla da Ría de Prata

12.23. En http://lascosasdelago.blogspot.com aparece un artigo moi interesante sobre “Lavandeiras de Sada” ilustrado con varias fotografías antigas.

116

Fotografías: Na de arriba-esquerda (1950), varias mulleres lavan a roupa no río Maior, preto xa da súa desembocadura no areal das Delicias. Hoxe en día, o río, canalizado en 1975, transcorre por debaixo da actual rúa Venezuela. Na de arriba-dereita (1914), lavandeiras na ponte dos carros, hoxe rúa Laguna. Na de abaixo-esquerda (1950), o lavadoiro da rúa do Río, hoxe desaparecido. Na de abaixo-dereita, mulleres lavando na desembocadura do río Maior nos anos 20.

Lavando no río Maior nos anos 30. A roupa a clareo.

De volta da fonte.

Na fonte da Praza de San Roque no ano 1920.

Ruth Matilda Anderson captou esta imaxe en Sada entre os anos 1924 e 1926, por encargo da Hispanic Society of America.

A filla da Ría de Prata

13. Textos de interese. 13.1. Texto de Manuel Luís Freire Calvelo sobre Sada. La villa de Sada es centro de gran importancia. Pertenece al municipio de Sada, al partido Judicial de Betanzos. Enclavada al este de la capital, conocida en ésta por ría de la “Plata”. Con el nombre de Perla de las Mariñas e “Hija del Mar”, ha sido bautizada con tales “motes”. Respondiendo a ellos se nos muestra graciosamente sugestiva e inquieta. Está ahora en verano, la estación del año que triunfa por excelencia... Flores perfumadas, alegría, fiestas. Ricas exhuberancias por doquiera; revelación de todos los encantos de la campiña. Al lado de los más hermosos y afamados parajes que nos brinda la naturaleza, puede colocarse, sin duda alguna, las encantadas inmediaciones de Sada, cuadros diversos donde parecen fundirse todas las cualidades del panorama gallego. Las Mariñas son hermosas. ¡Para ellas la gracia y la coquetería, la dulzura de los hombres y de las cosas! ¡Los ojos y el corazón se regocijan de su holgura y alegría! Cuadro armonioso y bien compuesto se nos presenta con la doble e imperecedera aureola que le han legado la Historia y la Belleza. Sada es una villa que se moderniza y prospera sensiblemente de día en día. A la belleza de la ría, comparable a los lagos suizos e italianos, une el modernísimo espectáculo de los chalets y casas de quinta y de recreo que por doquier surgen como caprichosos monumentos que adornan un inmenso vergel. La línea de tranvías eléctricos que la une a La Coruña, que ponen a las mariñas y a su villa en continuo contacto y convivencia con la capital de Galicia. Muchas de sus casas de recreo y casinos-restaurants como el de “La Terraza”, están circundadas de árboles y plantas y besadas por las argentinas aguas de la poética ría, como ilusionando góndolas venecianas o encantadores hotelitos de la Costa Azul. Qué jaleo, que barullo, que incesante movimiento, qué ir y venir, los domingos, del paseo de los muelles a las avenidas de Barrié de la Maza y Progreso a los salones de bailes y teatro “Moderno” y “Español”. Luego a los conciertos de “La Terraza” y “Alameda”. De noche a los debuts y sesiones de cine de los salones “Moragra” y “Couceiro”. Por las calles no se puede andar: ríos de gentes, tranvías y autos. Es Sada verdadera villa de veraneo... Es divinamente inquieta,

117

A filla da Ría de Prata

humanamente sugestiva. Hállase la población en el fondo de una ensenada en forma de anfiteatro. El verdadero puerto es Fontán, barrio muy original. Tiene no sólo un gran valor panorámico, sino, también, el de recordarnos que cerca de nosotros se yergue y vive una importante industria derivada de la pesca, tan extendida por toda Galicia, como lo es la de salazón y conservas. Cerca de una docena de fábricas existen salpicadas a lo largo del bullicioso caserío fontanés, lleno de laboriosidad y de incesante trajín. Tiene un pie en el mar y otro en los montes; no sé si es un monstruo marino que escala la costa o un desesperado terrestre que se arroja al mar. En Sada se celebra diariamente un importante mercado, que, sin equivocaciones ni exageraciones podemos considerarlo a la altura del de La Coruña. En el existe desde el cerdo hasta el baratijo de telas y aperos de labranza. Es una verdadera exposición de lo que produce el país y posee el comercio sadense. Sus manifestaciones florecientes de vitalidad que la enaltecen nos hace sentir la emoción y el orgullo de ser hijos de esta tierra bendita en que tan altos se ponen los ideales a fuerza de trabajo y de loable constancia. ¡A tí van mis votos y mi saludo! ¡Salve, humilde rincón del solar gallego, morada de un bienestar modesto, donde a cada paso se ven las huellas de una mano diligente y de un trabajo lento, pero lleno de perseverancia! Tiene la villa de Sada hermoso caserío y buenas edificaciones, especialmente en las calles de Linares Rivas, Portales, Iglesia, Castelar, Puerto, Obra, plazas del Conde, Pescadería y San Roque; en las Avenidas de Fontán, Marina, Progreso, Roque Barcia, Agustín García y Barrié de la Maza. Su alameda se encuentra circundada de ornamentos públicos y en ella termina la lína de tranvías eléctricos Sada-Coruña. Como se ve, la pintoresca, progresiva villa de Sada no solo es compendio de belleza, variedad y hermosura de paisaje, sino que es ejemplar de progreso cívico, venero de riqueza, estímulo de ulteriores empresas. La gente de las Mariñas de Sada es de una amabilidad desconcertante. Todo el mudo habla al turista con cariño –con franqueza, casi con amistad. La vida es bella y el hermoso y templado clima de Sada invita a vivirla. En Sada nacieron el compositor José María Rouco, que se distinguió por su música clásica a últimos del siglo XVIII; el ilustre marino Oveira, que luchó en Trafalgar y llegó a almirante, Ramón Arias de Castro, autor de una interesante obra sobre agricultura; el distinguido poeta José María Montes; el venerable patriarca del resurgimiento industrial de Galicia Antonio Sanjurjo Badía; los escritores y dramaturgos Manuel Lugrís Freire y Ramón Suárez Picallo... Hoy hemos escrito, dirigiendo los ojos a las cosas exteriores y acopiando detalles que rememoren a los ausentes la visión dilecta de sus retinas: Sada, nuestra amada villa. He amontonado datos heterogéneos, acaso un poco inconexos, pero no importa. Mi deseo por obtener una especie de fotografía, donde se abarcase todo lo que permaneciese ante el

118

A filla da Ría de Prata

objetivo, y después enviarla en ofrenda a quienes han de agradecer sus menores detalles. Por cierto que sobre mi mesa de trabajo y en espera de ser contestadas una por una, como así lo pienso hacer, hay unas cuantas cartas de conterráneos emigrados en América, amigos y paisanos queridos, que nos felicitan y estimulan con palabras de aliento, nunca bastante agradecidas, por nuestras modestísimas campañas desde las columnas de los periódicos viguenses y coruñés “Galicia”, “Pueblo Gallego”, “Vida Gallega”, “El Noroeste”, “Galicia” (revista) y desde estas del ECO DE GALICIA, por la propaganda de las bellezas naturales que atesoran nuestras mariñas, así como por la dignificación de la clase campesina y pescadora, en cuyo favor venimos hablando hace tiempo. El Eco de Galicia, 12/10/1926.

13.2. Revista Mariñana. Núm. 3, febreiro de 1925.

119

A filla da Ría de Prata

13.3. Texto de Isaac Díaz Pardo sobre R. Suárez Picallo. La Voz de Galicia, 27/10/2008.

Morrer en Veloi e que me enterren no Fiunchedo

Isto é o que me dixo Picallo nun dos actos nos que falou no Centro de Betanzos ou no ABC de Corcubión, recordando a súa Sada da que eu acababa de chegar, e que lle traía noticias da familia e de que seu sobriño Monchiño lle agradeceu os doces que levara eu da parte do seu tío. Este desexo de se enterrar no Fiunchedo tiña un compoñente poético. O Fiunchedo fica na ladeira dun monte entre Sada e Fontán, e dende el vese dende O Pedrido e Miño deica a punta Coitelada na entrada da ría de Ferrol, no medio delas o Breamo e a entrada da ría de Pontedeume e xa nun extremo o mar aberto. Era pois unha das vistas máis fermosas da costa galega. Aínda que os mortos non ven, poden sentirse agradecidos cando se acerque a morte compensados de se ver descansando en tan fermosos eidos. Sen dúbida Picallo soñaba desperto co Fiunchedo. Eu facía moitos anos que non voltara por ese lugar. Cando hai poucos días deixamos as cinzas de Ramón no lugar que lle correspondían no cemiterio fiquei asombrado da barbaridade que fixeron os urbanistas e arquitectos nesta zona dende a que apenas se ve o mar tapado cunha arquitectura desproporcionada e horrenda. Un pensa como se está destruíndo Galiza, con tanto progreso de escolas técnicas que temos. Penso que se Suárez Picallo tivese coñecemento desta destrución pensaría millor as cousas e preferiría que o deixasen tranquilo na Chacarita como unha protesta máis pola mala sorte que nos botou enriba a historia. Porque os anos da guerra foron dramáticos na casa dos Picallo en Veloi. En agosto do ano 36 nunha finca que tiñan eles en Veigue apareceron os cadáveres de Antón Suárez Picallo, Manuel Prego, Antón Carballeira e outros máis dos que non hai memoria nos datos que utilizo. Ao pouco tempo outro irmán de Ramón Suárez Picallo, Eduardo, foi perseguido e desapareceu, sen deixar rastro; pensa a familia que puido pasar as liñas de guerra e incorporarse ás forzas da República e finalmente pasar a Francia, mais aínda hoxe non teñen o menor rastro. Os pais dos Suárez Picallo morren nesas datas e fica na casa soia María, a irmá de Antón e de Ramón. Ramón Suárez Picallo, membro do Consello de Galiza, que presidía Castelao como representante en fideicomiso do pobo galego, elixido deputado en febreiro do 1935, morría o 14 de outubro do 1964. No mes de marzo do ano 1965 A Nosa Terra, nunha das súas grandes páxinas, adícalla a María Miramontes, a viúva do inmolado Ánxel Casal, e a Picallo. Salvo un pequeno traballo de Picallo ( No cuarto da miña nai ) a páxina fixémola Luis Seoane e eu. Seoane firmou o seu traballo como Maximino Brocos, pseudónimo que utilizaba con frecuencia relembrando o Brocos, apelido da súa avoa. Aínda que Luis lle adica o traballo principalmente a María, viúva de Casal, tamén fala de Picallo porque o coñeceu moi ben, xa que ámbolos dous tiveron na Coruña un bufete de avogados laboralistas, o primeiro deste tipo que tivo Galiza. Seoane fai fincapé que só coa axuda que Suárez Picallo recibiu de Ánxel Casal e de María Miramontes puido estudar a carreira de avogado nos anos da República en Santiago. No final do meu traballo fixera a proposta de adicarlle nós os emigrantes unha placa para poñer na casa onde nacera Suárez Picallo en Veloi, e que non puido voltar a ela e morreu de saudade en Buenos Aires. A continuación do meu traballo figura unha nota da comisión directiva da Irmandade Galega acordando dar cumprimento á miña proposta. A placa fundida en bronce tróuxose a Veloi nos primeiros meses do ano 1965, non sei se fun eu mesmo o que a trouxo, pero as autoridades de aquel tempo non deixaron colocala na fachada e quedou detrás da porta? As autoridades de aquela, das que aínda fican rastros, non querían que un exiliado máis morrese lonxe da súa terra por mor da dignidade humana.

120

A filla da Ría de Prata

13.4. Texto de Ramón Suárez Picallo publicado o 2/02/1944 ESPAÑA, EN LA ACTUALIDAD HOY España, resume, en el día de hoy, la actualidad diplomática y política internacional. El lector habrá visto ayer, en la información cablegráfica, de todos los diarios la mayor cantidad de noticias sobre España, publicadas en América, desde marzo de 1939, fecha de terminación de la guerra en la Península, y preámbulo del inicio de la actual que envuelve al mundo. Sin hacer demagogia, ni frase gruesa, ponderada y objetivamente, sobresalen esas noticias, que, contradictorias unas, absurdas otras, y muchísimas de ellas veraces y razonables, ofrecen al observador material bastante para llegar a una conclusión. Esta: España está en vísperas de extraordinarios acontecimientos, determinantes de un cambio radical de su actual postura política y diplomática. -¡Cambios de conducta, cambio de sistemas y quizás cambio de hombres! Las Naciones Unidas, que habían guardado acerca de España, y su política nacional e internacional, desde el fin de la guerra un silencio casi hermético, aparecen, de pronto, volcando su atención sobre Madrid. Comenzó la Unión Soviética, denunciando la ayuda militar de la División Azul española a Hitler; por causa de tal protesta, fue “oficialmente” retirada del frente ruso-alemán, aquella unidad militar; pero, mucho después de aquel anunciado retiro, cayeron en poder de los ejércitos soviéticos prisioneros españoles de otra unidad de “voluntarios”, llamada “Legión Española”. La U.R.S.S. insistió y sigue insistiendo en que es efectiva aún hoy mismo esta ayuda española a Hitler. Mientras tanto, elementos falangistas, pertenecientes al único partido político autorizado y admitido como parte integrante del Estado español, asaltaban Consulados ingleses y norteamericanos en Zaragoza y en Valencia; y, de pronto, aparecen bombas explosivas entre cargamentos de naranjas, destinadas a Inglaterra, procedentes de puertos del Levante español. Y, por sí todo esto fuera poco, en diversos sectores americanos, periodísticos y diplomáticos, se denuncia la intervención de elementos falangistas españoles, en acontecimientos recientes de este Hemisferio, de signo y significado netamente totalitario e inamistoso para la Democracia Continental Americana. Y luego, para remache, son capturados por los ingleses, buques españoles, con contrabando para el Reich alemán. Hubo protestas, amenazas y acres censuras, en la prensa inglesa y norteamericana, declaraciones amargas en la Cámara de los Comunes y representaciones ante la Cancillería de Madrid; parece que todo ello fue ineficaz, a juzgar por la decisión a que se arribó: suspender los envíos de petróleo a España, como primera parte de sucesivas suspensiones de los envíos de otros productos igualmente vitales para su economía. La medida es tremenda. La guerra civil destruyó el 70 por ciento del material rodante ferroviario; y, de la ineficiencia del que ha quedado, en pie dan cuenta las recientes catástrofes ferrocarrileras, en las que trenes expresos, chocan en sentido inverso, porque no hay posibilidad de saber a que horas y por donde van o vienen. El tráfico español, de hombres y mercancías se hace en su mayor parte en Especha, por carreteras, con combustible importado en su totalidad. Y como la suspensión del envío de ese combustible, puede afectar a la moral de la vida española, habla el hecho de que la noticia fue prohibida en toda España para evitar la ingrata repercusión que su conocimiento habría de causar en el país. Se ha informado hace poco que la última cosecha de papas, fue muy abundante en Galicia, mientras en Madrid se pagaba a 3 pesetas cada papa. Galicia exportaba, anualmente a Madrid y otras plazas, este tubérculo, esencial en la alimentación española, por un valor aproximado de 60 millones de pesetas. La mayor parte de la cosecha pasada está perdiéndose en las zonas productoras. E igual cosas que, con este producto, ocurre con casi todos los otros que deben trasladarse del centro a la periferia y viceversa.

121

A filla da Ría de Prata

LA SITUACIÓN INTERNA A todo esto, la situación política interna es cada día más confusa y más difícil. Importantes sectores de opinión están descontentos. El Alto clero, la banca, la burguesía y ciertos núcleos militares, propugnan la restauración monárquica; por su parte, la opinión republicana pese a todas las medidas represivas, da señales de vida; se asegura que hay en España misma un movimiento subterráneo organizado, a favor del restablecimiento de la Democracia y de la República. Se trabaja, por iguales fines, en los núcleos exiliados. Ayer se supo que la Junta de Liberación de México, ha designado a 80 técnicos divididos en nueve comisiones, encargadas de reorganizar y estructurar el nuevo Estado Democrático español. Gil Robles y los suyos conspiran desembozadamente en Estoril y Lisboa, y los círculos monárquicos que rodean en Suiza al Príncipe Don Juan anunciaron también, ayer que no quieren saber nada con la situación actual, cuya caída vaticinan en firme para muy en breve, arrimando, naturalmente, “el ascua a su sardina”. Arreses, Ministro falangista de gran cuidado, porque tiene talento, parece haber previsto todo esto hace poco, cuando propuso y obtuvo en parte, un aflojamiento en los duros frenos gubernamentales: indulto de presos, disolución de las milicias, oficiales y armadas de Falange, y una cierta “libertad gradual” para la prensa, rigurosamente controlada. Pero, tales medidas, si fueron adoptadas, no dieron los resultados apetecidos. Porque aparte de que la cuestión es de médulas y de raíces, España es, desde siempre, el país de las riadas, de los pendulazos y de los cambios bruscos y radicales. ¿Pues no se anuncia, ahora, desde diversos puntos del mundo especialmente de Sudamérica, que España –su Cancillería, claro está- estaría estudiando la posibilidad – dificilísima por no decir imposible- de romper las relaciones diplomáticas con el Eje? ¿Y no informó, también, antes de ayer, la agencia alemana DNB, que en España puede haber en el próximo mes de mayo “elecciones generales”? Ambas noticias pertenecen al género del desatino, pero aún así desatinadas y todo, entran en la órbita de la palpitante e intrincada actualidad española. Todo régimen… quiere sostenerse y para lograrlo, sobrepasa, a veces los linderos del sentido común que, por lo demás, anda estos días muy mal parado. ¡Romper con Alemania teniendo su Ejército en la frontera! Convocar a elecciones, ¿para elegir qué y a quién? Quizá se trate de uno de aquellos plebiscitos que inventó Primo de Rivera, en los que todo el mundo debía votar “sí”, sin admitir ningún “no”. Valiente cosa, después de una guerra, que costó más de un millón de vidas, para deshacer, precisamente, lo resultados de unas auténticas elecciones populares, las del 16 de febrero de 1936. ¿REUNIÓN DE RABADANES…? Mientras tanto, el Duque de Alba, Embajador de España en Londres y cabeza la más visible de los que quieren la restauración monárquica, acaba de llegar a Lisboa para seguir a Madrid con desusada precipitación; tanta que salió inmediatamente para su capital en un avión alemán, alegando que no podía esperar el aparato español, donde tenía asiento reservado. Simultáneamente, Radio París informa de la llegada allí del Embajador de España en Berlin, Laureano Vidal, de paso también para Madrid, adonde iría para reunirse con el de Londres, con el Canciller Jordana, y con otros diplomáticos de menor cuantía. Hay en España un dicho muy popular que no viene del todo mal para este caso: “Reunión de rabadanes, oveja muerta”. De cual sea la índole y calidad de la oveja destinada al sacrificio, no nos atrevemos a vaticinarlo; pero, de que hay alguna, no parece haber la menor duda. ¿Quién? Ahí queda la pregunta.

122

A filla da Ría de Prata

¿Y qué más de la actualidad española, en las últimas 60 horas? Si; algo mas: Están refugiados en España varios buques italianos fugados de Italia, a raíz de la caída de Mussolini y de la rendición de Badoglio, con sus tripulaciones internadas. ¡Un “presente griego”, como si ya no hubiera otros allí también motivo de hartos dolores de cabeza! Moscardó, el héroe falangista del Alcázar de Toledo, habría protestado vivamente, porque no son bien tratados los marinos italianos internados, faltando, con ello a los cánones de la gratitud más elemental entre caballeros. Y, por último, otra noticia dada por Radio Moscú, difundida ayer desde Nueva York, según la cual 250 agentes nazis, habrían entrado últimamente en las Canarias, Baleares, la Colonia Española de Río de Oro, y otras posesiones africanas de su soberanía. Y, ahora, con todo esto a la vista, ate cabos el lector, y, si puede, cosas que dudamos mucho, saque conclusiones. Por de pronto, España fue ayer el primer teme de las noticias políticas y diplomáticas del mundo. Y, con perdón de quienes se sientas aludidos, recordamos aquello: “¿Ladran, Sancho? Señal que cabalgamos”.

(Artigo publicado no xornal La Hora, en Santiago de Chile)

13.5.

Poema de Manuel Lugrís Freire publicado no núm.3 da revista Mariñana.

123

A filla da Ría de Prata

13.6. Conto de Manuel Lugrís Freire no núm. 9 da Revista Mariñana.

124

A filla da Ría de Prata

13.7. Artigo publicado na Revista Mariñana, núm. 2, xaneiro de 1925.

125

A filla da RĂa de Prata

126

A filla da Ría de Prata

14. Galería fotográfica

127

Sada, 1915. Vista xeral.

Fontán, 1915.

A filla da RĂa de Prata

128

FontĂĄn, 1915. Pesca con boliche.

Sada, o Cargadoiro, 1925.

A filla da RĂa de Prata

129

Sada, vista xeral dende Corbeiroa, 1950.

O Castelo de FontĂĄn, 1927.

A filla da Ría de Prata

130

Ao fondo, Santa María de Sada, 1927.

Axudantía de Mariña, 1927.

A filla da RĂa de Prata

131

A Terraza, 1924.

A filla da RĂa de Prata

132

A Terraza, 1924.

Lavando roupa no rĂo Maior, 1950.

A filla da RĂa de Prata

133

Avenida da MariĂąa, 1920.

Escola Sada e contornos, 1927.

A filla da RĂa de Prata

134

RĂşa Linares Rivas, 1924.

Descargando patexo, 1915.

A filla da Ría de Prata

135

Praia das Delicias, 1950.

Agrupación folclórica “A Troula”, 1930

A filla da Ría de Prata

136

Barrio de Fontán, 1925

Descargando patexo, 1925

A filla da RĂa de Prata

137

Vista xeral de Sada, 1924

Traballadoras na fĂĄbrica de conservas

A filla da Ría de Prata

138

Fonte de Riobao, 1925

Lugar de Pazos, 1925

Vista xeral de Fontán, 1925

A filla da RĂa de Prata

139

A pesca da sardiĂąa, 1959

Preparando as redes, 1959

A filla da Ría de Prata

140

O campión da carreira de burros nas festas da vila

Avda. da Mariña, 1930

A filla da RĂa de Prata

141

A malla, 1925

O Tarabelo, 1925

A filla da RĂa de Prata

142

Avda. BarriĂŠ de la Maza, 1925

Vista xeral de Osedo, 1925

A filla da Ría de Prata

143

Indo para A Coruña por Osedo, 1925

Orgullosos diante do hórreo.

O globo do Castro.

A filla da RĂa de Prata

144

Igrexa Santa MarĂa de Sada de Arriba, ano 1940.

Castelo de Corbeiroa, ano 1940.

A filla da Ría de Prata

Fontes documentais.

Queremos manifestar publicamente o noso agradecemento máis sincero a todas as persoas, institucións e asociacións que crearon as fontes documentais nas que "bebemos" para realizar este proxecto.

 Galloso Barreiro, Miguel (2008), Sada y sus contornos. Deputación provincial da Coruña.  García Ramos, Eduardo, (xaneiro 1925 – febreiro 1926), Mariñana, números 1-26.  Gran Enciclopedia Galega, tomo 39.  López Gómez, Pedro (1977), José Cornide, el coruñés ilustrado. Vía Láctea.  Martínez Rodríguez, Ignacio (1977), El hórreo gallego. Fundación Barrié.  Respino González, María Teresa, Arquitectura religiosa de la parroquia de Soñeiro. USC.  Rodríguez Castelao, Alfonso (1990), As cruces de pedra na Galiza. Akal editor.  www.blogoteca.com/acsuarezpicallo  www.concellodesada.com  http://lascosasdelago.blogspot.com  http://prazadepescaderia.blogspot.com  es.wikipedia.org/wiki  www.pueblos-espana.org  www.sadadigital.com  www.tripadvisor.es  www.aesada.com  www.la-terraza.com  www.callejeando.com

145

A filla da Ría de Prata

 www.todopueblos.com  www.panageos.es  www.verfotosde.org  www.guiapueblos.es  www.galiciaenpie.com  www.mispueblos.es/  www.paxinasgalegas.es  www.villasmarineras.es  www.spain.info/.../oficina_municipal_de_turismo_de_sada.html  www.guiapueblos.es  fiestas.net › Provincia de A Coruña › Sada  www.buscorestaurantes.com/Restaurantes-en-Sada-1-1-68/1-1.html  http://sada.iddea.es

146