TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ – zeszyt 1. by Grupa Wydawnicza Harmonia

Opinia wydawnicza: Małgorzata Barańska Redakcja: Magdalena Sibila Redakcja techniczna: Witold Preyss Ilustracje: Agata Półtorak Projekt okładki: Krzysztof Spychał

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.

ISBN 978-83-7134-413-8 Gdańsk 2011 – Wydanie II

Spis treści Wstęp 5 1. Metoda integracji sensorycznej 7 2. Układ przedsionkowo-proprioceptywny 9 3. Układ dotykowy 11 4. Dysfunkcje w planowaniu ruchu – dyspraksja rozwojowa 12 5. Zaburzenia grafomotoryczne w dyspraksji 16 6. Ogólne wskazówki i zalecenia dla terapeutów, nauczycieli i rodziców 18 7. Propozycje ćwiczeń 19 7.1. Usprawnianie układu przedsionkowo-proprioceptywnego 19 7.2. Usprawnianie układu dotykowego 24 7.3. Usprawnianie planowania motorycznego 26 7.4. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia usprawniające poziom graficzny pisma w dyspraksji 35 8. Zalecane przyrządy, pomoce i materiały do ćwiczeń (zestaw podstawowy) 39 Bibliografia 42

Wstęp Pierwszy zeszyt Terapii integracji sensorycznej stanowi kontynuację książki Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Jest także niezależną całością dotyczącą terapii wybranych systemów zmysłowych, w tym wypadku stymulacji procesów integracji sensorycznej (SI) w obrębie pierwotnych, czyli podstawowych układów zmysłowych. Opisane w kolejnych rozdziałach nieprawidłowości powinny stanowić sygnał do przeprowadzenia badań przez certyfikowanego terapeutę SI. Jeżeli z różnych względów nie jest to możliwe, konieczna jest konsultacja z psychologiem, pedagogiem specjalnym lub logopedą, którzy są przeszkoleni z zakresu integracji sensorycznej. Należy jednak pamiętać, że ostateczną diagnozę może postawić jedynie terapeuta SI. Proponowane zestawy i pojedyncze, proste ćwiczenia mogą być stosowane nie tylko przez innych terapeutów, ale także przez rodziców. Zdarza się wielokrotnie, że terapeuta po badaniu w publicznej placówce z powodu braku czasu ustnie przekazuje rodzicom wskazówki do pracy z dzieckiem w domu lub proponuje kilka ćwiczeń. Zeszyt ten, mam nadzieję, stanie się pewnego rodzaju przewodnikiem z ćwiczeniami w obrębie określonych układów zmysłowych. Terapeuta opracowując program rehabilitacji, będzie mógł z niego skorzystać, wybrać i zaznaczyć określone ćwiczenia do pracy z dzieckiem w domu. Chciałabym zwrócić uwagę na rozdział dotyczący dyspraksji i jej wpływu na wiele obszarów funkcjonowania dziecka. Diagnozą dyspraksji zajmują się obecnie w naszym kraju praktycznie tylko terapeuci integracji sensorycznej. Dysfunkcja ta jest jeszcze ciągle mało znana, a jest ona między innymi przyczyną trudności szkolnych, głównie w zakresie techniki pisania. Mam nadzieję, że zaproponowane przeze mnie strategie i ćwiczenia będą wykorzystywane również podczas zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, zwłaszcza w przypadku dysgrafii. 5

Drugi zeszyt z serii Terapia integracji sensorycznej dotyczy elementów diagnozy i korekcji nieprawidłowości w obrębie systemów: słuchowego, wzrokowego oraz węchowego.

1. Metoda integracji sensorycznej Metoda integracji sensorycznej jest jedną z najnowszych kompleksowych metod terapeutycznych w Polsce. Stosowana jest w odniesieniu do dzieci z opóźnieniami w rozwoju psychoruchowym, trudnościami w nauce szkolnej i z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Metodę tę stworzyła amerykańska psycholog, pedagog specjalny i terapeutka zajęciowa Jean Ayres w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Przez kolejne dwadzieścia lat jej pracę rozwijano i doskonalono. W wielu krajach europejskich, w Stanach Zjednoczonych i Nowej Zelandii metoda SI jest powszechnie znana i z powodzeniem stosowana. Ayres wykazała praktyczne znaczenie trzech podstawowych, najwcześniej dojrzewających systemów zmysłowych w procesie prawidłowego rozwoju dziecka. Są to: system dotykowy, system czucia głębokiego – tak zwana propriocepcja (czucie własnego ciała) – oraz układ przedsionkowy (zwany zmysłem równowagi). Kształtowanie się procesów percepcji wzrokowej i słuchowej oraz ich koordynacji zależy od właściwej stymulacji przez bodźce dotykowe i przedsionkowo-proprioceptywne. Mózg w każdej chwili naszego życia odbiera, segreguje i przetwarza bodźce zmysłowe, które docierają do niego z naszego ciała. Poszczególne zmysły współdziałają ze sobą podczas wykonywania złożonych zadań i ten proces stanowi podstawę ich integracji. Tworzenie procesów integracji sensorycznej i ich doskonalenie odbywa się w pniu mózgu – części ośrodkowego układu nerwowego. Niedobór lub brak dopływu bodźców zakłócają tworzenie się prawidłowej integracji zmysłowej. U wielu dzieci nieprawidłowe reakcje, zachowania oraz trudności szkolne mogą być spowodowane właśnie zaburzeniami w integracji sensorycznej. Nierówne tempo rozwoju w zakresie powstawania poszczególnych umiejętności może wskazywać na obniżony proces integracji zmysłowej. Należy podkreślić, że dysfunkcje SI mają negatywny wpływ także na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka. 7

Wybrane objawy u dzieci młodszych (od piątego do dziesiątego roku życia), które mogą świadczyć o nieprawidłowym przetwarzaniu bodźców zmysłowych, to: • nadmierny niepokój, drażliwość i impulsywność; • lękliwość i postawa wycofywania się; • nadruchliwość i problemy z koncentracją uwagi; • kłopoty z równowagą i koordynacją ruchową; • nienaturalnie silne domaganie się czynności i zabaw związanych z obracaniem się, huśtaniem, ślizganiem, podskakiwaniem lub unikanie takich doznań; • lęk przed oderwaniem nóg od podłoża; • choroba lokomocyjna; • niewłaściwy wzorzec postawy i chodu; • niskie napięcie mięśniowe i nadmierna męczliwość; • zła tolerancja wrażeń dotykowych; • brak umiejętności w naśladowaniu ruchów; • powtarzanie czynności (perseweracje ruchowe); • zaburzenia rozwoju językowego i zdolności komunikacyjnych.

2. Układ przedsionkowo-proprioceptywny Układ przedsionkowy i układ proprioceptywny to najwcześniej rozwijające się i dojrzewające systemy zmysłowe. Receptory układu przedsionkowego znajdują się w uchu wewnętrznym i mają ścisły związek anatomiczny z systemem słuchowym. Receptory układu proprioceptywnego (czucia głębokiego) zaś rozmieszczone są w mięśniach, ścięgnach i stawach. Układ przedsionkowo-proprioceptywny umożliwia odbieranie doznań związanych z ruchem i zmianami w ruchu. Wpływa na utrzymanie równowagi, świadomość przestrzeni, właściwe napięcie mięśniowe, koordynację i płynność ruchu. Od jego prawidłowego działania zależy kształtowanie się i rozwój funkcji ruchowych, czuciowych i poznawczych. Właściwie dobrane ćwiczenia stymulujące układ przedsionkowy normalizują działanie systemu nerwowego. Wpływają również na rozwój funkcji słuchowo-językowych oraz na odbiór wrażeń przez inne systemy zmysłowe. Niedojrzałość układu przedsionkowego przejawia się charakterystycznymi zaburzeniami w funkcjonowaniu dziecka na co dzień oraz trudnościami w nauce. Nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu przedsionkowego mogą mieć charakter podwrażliwości lub nadwrażliwości (niepewności grawitacyjnej). Dysfunkcje o charakterze podwrażliwości przedsionkowej przejawiają się: • wzmożoną potrzebą ruchu obrotowego; • obniżonym napięciem mięśniowym w obrębie ciała i aparatu mowy; • utrzymywaniem nieprawidłowej postawy ciała (chodem na szerokiej podstawie, częstym potykaniem się i następowaniem na nogi); • wzmożonym napięciem w kończynach; • zaburzeniami równowagi; 9

• zaburzeniami w kontroli postawy (w umiejętności przyjęcia właściwej pozycji ciała do wykonywania zadania ruchowego); • słabą współpracą w zakresie obu stron ciała; • trudnościami we właściwym odbiorze i w przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych. Niepewność grawitacyjna – dysfunkcje o charakterze nadwrażliwości przedsionkowej – przejawia się: • lękiem przed oderwaniem stóp od podłoża; • szuraniem nogami; • chorobą lokomocyjną; • lękiem przed ruchem obrotowym i ruchem w tył; • strachem przed upadkiem lub wysokością; • unikaniem pozycji głową w dół (zabaw na drążku, przewrotów do tyłu); • niechęcią do huśtawek, zjeżdżalni, karuzeli, zabaw na trampolinie; • niechęcią do zeskakiwania, wspinania się i chodzenia po murkach i krawężnikach; • problemami z oceną odległości; • trzymaniem się poręczy podczas wchodzenia na schody i schodzenia ze schodów (długo utrzymującym się krokiem dostawnym); • lękiem podczas gwałtownego skręcania i hamowania samochodu. System propriocepcji blisko współpracuje z układem przedsionkowym, odbiera informacje z mięśni, ścięgien i stawów. Prawidłowe działanie tego systemu wpływa na sprawne poruszanie się i wykonywanie czynności ruchowych bez konieczności kontroli wzrokowej. Pomaga budować schemat ciała i poczucie, gdzie znajdują się nasze części ciała i jak się poruszają. Układ proprioceptywny ma duży wpływ na rozwój funkcji motorycznych i koordynację ruchów. Charakterystyczne objawy zaburzeń w zakresie propriocepcji to: • niekontrolowane, chaotyczne ruchy; • dążenie do mocnego uścisku; • u małych dzieci tendencja do gryzienia i szczypania siebie i innych; • niszczenie zabawek i przedmiotów z powodu braku kontroli nad własnym dotykiem; • słaba precyzja w ruchach rąk.

3. Układ dotykowy Układ dotykowy jest największym i najbardziej pierwotnym systemem zmysłowym. Pomaga różnicować to, czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykani. Ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi. Ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe. Odbieranie wrażeń dotykowych odbywa się za pomocą czucia powierzchniowego i różnicującego. Czucie powierzchniowe pozwala nam lokalizować miejsce dotyku bez udziału wzroku, odróżniać faktury materiału, powierzchnie i kształty. Czucie różnicujące to odbieranie wrażeń związanych z bólem, temperaturą i ciśnieniem. Nieprawidłowości w zakresie odbierania i przetwarzania bodźców dotykowych to nadwrażliwość lub obronność dotykowa. Charakterystyczne objawy nadwrażliwości dotykowej to: • postawa wycofująca, wzdraganie się na dotyk, niechęć do fizycznego kontaktu z rówieśnikami; • unikanie wszelkich manipulacji w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej; • nadruchliwość i zaburzenia koncentracji uwagi; • preferowanie bycia ubranym od stóp do głów, noszenie obszernych ubrań, niechęć do zdejmowania butów; • nietolerancja określonych konsystencji potraw; • unikanie lepienia, malowania palcami i zabaw w piasku; • trzymanie przyborów do pisania opuszkami palców.