MARCEL H. VAN HERPEN
PUTINIZM Przekład Juliusz Okuniewski
GRUPA WYDAWNICZA HARMONIA
Tytuł oryginału: Putinism. The slow rise of a radical right regime in Russia Przedmowa: dr Gracjan Cimek Przekład: Juliusz Okuniewski Redakcja językowa: Dawid Skrabek Korekta: Magdalena Kirska-Okuniewska Redakcja techniczna: Grzegorz Janik Projekt i wykonanie okładki: Sandra Dudek
Copyright © by Marcel H. Van Herpen 2013 First published in English by Palgrave Macmillan, a division of Macmillan Publishers Limited under the title Putinism by Marcel Van Herpen. This edition has been translated and published under license from Pelgrave Macmillan. The author has asserted his right to be identified as the author of this Work. Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Józef Częścik (Harmonia Publishing Group), 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała książka, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani w żaden sposób reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Józef Częścik.
GRUPA WYDAWNICZA HARMONIA
Redakcja i Biuro Handlowe:
80–283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl www.universalis.com.pl
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki
ISBN 978-83-63788-01-8 Gdańsk 2014 – Wydanie I
Spis treści Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Przedmowa autora do wydania polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Przedmowa do wydania polskiego (Gracjan Cimek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Część I. „Weimarska Rosja”. Zasadność historycznej paraleli . . . . . . . . . . . 37
1. Rosja i Republika Weimarska. Czy można mówić o „paraleli weimarskiej”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie. Niebezpieczeństwo pretorianizmu . . . . . . . . . . . Od optymizmu do pesymizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paralela weimarska. Proces dojrzewania . . . . . . . . . . . . . . . . . Paralela weimarska. Pięć aspektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aspekt geograficzno‑demograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utrata terytoriów. Wielka amputacja . . . . . . . . . . . . . . . . . Weimarskie Niemcy i postsowiecka Rosja jako podzielone kraje . Mniejszości narodowe. Tykająca bomba? . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
39 39 41 44 46 48 48 49 51
2. Paralela weimarska. Aspekt gospodarczy, polityczny i socjologiczny . . Trzy kryzysy gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Współwystępowanie problemów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pretorianizm i pojawienie się demokracji masowej . . . . . . . . . . . . . Ekstremistyczne partie polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Destrukcyjna rola dawnych elit w Republice Weimarskiej i w postsowieckiej Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .
. . . . .
55 55 58 59 60
5
. . . . . . . . .
. . 64
Spis treści
Walka o symbole narodowe. Flaga i hymn . . . . . . . . . . Wprowadzenie rządów autorytarnych . . . . . . . . . . . . Wzrost wskaźnika przestępczości i zabójstwa polityczne . Przepełnione więzienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyż demograficzny i młodzi gniewni . . . . . . . . . . . . Łapówkarstwo i korupcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zantagonizowane społeczeństwo obywatelskie. Brak zaufania i kapitału społecznego . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
66 69 70 74 75 77
. . . . . . . . . . 80
3. Paralela weimarska. Aspekt społeczno‑psychologiczny . . . . . . . . Poczucie upokorzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Legenda o ciosie w plecy w Republice Weimarskiej . . . . . . . . . . . Legenda o ciosie w plecy w postsowieckiej Rosji . . . . . . . . . . . . . Teorie spiskowe. Walka z wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi . . Radzenie sobie z poczuciem winy. Nieznośny ciężar . . . . . . . . . . . Zbrodnie stalinowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Głód na Ukrainie. Ludobójstwo? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pakt Ribbentrop–Mołotow i aneksja krajów bałtyckich . . . . . . . . . Przerzucanie się odpowiedzialnością. Czy istnieją sprzeczne porządki moralne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosyjska „komisja do przeciwdziałania próbom fałszowania historii” . Przykład „odfałszowania”. Rola Polski w II wojnie światowej . . . . . . Ustalanie „historycznej prawdy” czy walka z nieprawdami? . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
. . . . . . . . .
87 87 88 90 91 93 94 97 100
. . . .
. . . .
. . . .
104 105 107 108
4. Postimperialny ból i tworzenie nowego mitu narodowego. Paralela weimarska. Aspekt społeczno‑psychologiczny (ciąg dalszy) . . Postimperialny ból. Gniew, pesymizm i mistyczne marzenia o wspaniałej przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sny o przeszłości. Niebezpieczna nostalgia . . . . . . . . . . . . . . . . . Od przygnębienia do nadętych wizji przyszłości . . . . . . . . . . . . . . Koniec komunizmu i poszukiwanie nowego mitu narodowego . . . . . . Patetyczne wizje imperialistyczne, czyli świat według Igora Panarina . . Rosyjski faszyzm Aleksandra Dugina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Imperialistyczne sny Władimira Żyrinowskiego . . . . . . . . . . . . . . Anonimowi rosyjscy monarchiści. Car Putin? . . . . . . . . . . . . . . . Rosyjski kompleks kastracyjny i zachodni siewcy strachu. Emmanuel Todd i George Friedman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ksenofobia, rasizm i skrajny nacjonalizm. Odrodzenie neonazizmu w Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
. . . . . .
. . 111 . . . . . . . .
. . . . . . . .
111 113 116 117 118 120 122 125
. . 129 . . 131 . . 134
Spis treści
Część II. Widmo faszystowskiej Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 5. Czym jest faszyzm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie. Putin jako macho . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosja. „Normalny” autorytarny kraj? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rosja. „Nieugruntowane państwo faszystowskie” . . . . . . . . . . . . . . . . Faszyzm i ideologia odrodzenia narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kryptoimperializm Putina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faszyzm. Pojęcie zbiorcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faszyzm Ur? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Faszyzm. Wyjątkowe zjawisko historyczne czy koncepcja uniwersalna? . . . Faszyzm. Inflacja pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metoda „minimalna” i „maksymalna”. Formułowanie abstrakcyjnych definicji czy tworzenie typów idealnych? . . . . . . . . . . .
139 139 141 143 144 145 148 149 150 153
6. Definicja faszyzmu. Metoda minimalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metoda minimalna. „Faszystowskie minimum” Rogera Griffina . . . . . . . Krytyka definicji Griffina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trzy źródła faszystowskich tendencji imperialistycznych . . . . . . . . . . . Wszechobecność motywu wojny w ideologii faszystowskiej . . . . . . . . . . Wojna jako zdarzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojna jako postawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojna jako sposób naboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojna jako narzędzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wojna jako ideologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
157 157 158 161 164 164 164 166 167 168
7. Definicja faszyzmu. Metoda maksymalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cztery aspekty typu idealnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Partia polityczna, młodzi przywódcy z klasy średniej i własna bojówka partyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mityczna religia polityczna podkreślająca męskość i zasada wodzostwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skrajny nacjonalizm, rasizm i przywrócenie wielkości narodowi . . . . . . . Symbioza partii i państwa, korporacjonizm, totalitarna kontrola i imperialistyczna polityka zagraniczna . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
171 171
8. Putinizm i faszyzm. Jedenaście różnic (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie. Jedenaście różnic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przejęcie władzy czy przyjęcie władzy? Udana strategia infiltracji . . . . . . Wtórna rola prezydenckiej partii politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . .
183 183 184 185
7
154
171 173 176 178 181
Spis treści
„Centrowa” partia prezydencka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brak bojówek partyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oficjalny antyfaszyzm Kremla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieistnienie rasizmu wspieranego przez państwo . . . . . . . . . . . . . . . . Nieistnienie totalitaryzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola Cerkwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Putinizm i faszyzm. Jedenaście różnic (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . Siłowiki. Nowa elita władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dziedzictwo czekistowskie. Reżim stworzony przez tajną policję . . . . . Odrodzenie rozczłonkowanej bestii. Drugie życie dawnego KGB? . . . . Rola mafii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putinowska Rosja jako pluralistyczna demokracja w zachodnim stylu . . Czy te jedenaście różnic ma znaczenie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putinowska dynamika zmian. Lata 2000–2012 . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
186 186 186 190 193 195 201 201 203 206 209 210 213 216
Część III. Putinizm, bonapartyzm i berluskonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 10. Putinizm i bonapartyzm. Dziesięć podobieństw Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putinizm i bonapartyzm. Dziesięć podobieństw . Napoleon III i pozory demokracji . . . . . . . . . Cenzura i zdławienie wolnej prasy . . . . . . . . . Względna niezależność państwa . . . . . . . . . . Outsider przejmuje władzę . . . . . . . . . . . . . Prawo, porządek i tajna policja . . . . . . . . . . . Ideologia zgody narodowej . . . . . . . . . . . . . Bonapartyzm. Ani rasistowski, ani totalitarny . . Religia w służbie państwu . . . . . . . . . . . . . . Prestiż narodowy i modernizacja . . . . . . . . . . Wojownicze imperium . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
221 221 222 223 226 227 228 228 230 232 234 236 237 238
11. Putinizm i berluskonizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putin i Berlusconi. Przyjaźń botoksowych polityków . . . . Putinizm i berluskonizm. Kilka uderzających podobieństw . Berlusconi i Mussolini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Globalizacja i etos bogacenia się . . . . . . . . . . . . . . . . Globalizacja i mafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
. . . . . .
241 241 244 246 248 252
8
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
Spis treści
12. Putinizm. Hybryda włoskiego faszyzmu, bonapartyzmu i berluskonizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Putinizm jako system jedyny w swoim rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . Putinizm jako radykalny system prawicowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dynamika putinizmu. Dlaczego można się spodziewać dalszej radykalizacji reżimu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
257 257 259 261
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
Spis tabel Tabela 1. Paralela weimarska w pięciu aspektach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Tabela 2. Rozwój putinizmu w latach 2000–2012. Analiza trzynastu cech klasycznego faszyzmu . . . . . . . . . . . . . . 216 Tabela 3. Putinizm. Hybryda włoskiego faszyzmu, bonapartyzmu i berluskonizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
11
Annie Politkowskiej i Natalii Estemirowej
Przedmowa autora do wydania polskiego Z wielką radością dowiedziałem się, że – po roku od publikacji angielskiej wersji Putinizmu – Grupa Wydawnicza Harmonia postanowiła umożliwić polskim czytel‑ nikom zapoznanie się z tłumaczeniem mojej książki. Minęło już kilka miesięcy od brutalnej aneksji Krymu, a Moskwa podejmuje kolejne próby destabilizacji sytua‑ cji na Ukrainie. Mamy ostatnią szansę na to, żeby lepiej zrozumieć, jaka ideologia warunkuje działania Kremla. Zachodni politycy i eksperci upierają się niekiedy, że Putin i Rosja nie są w ogóle zainteresowani żadnymi ideami. Mówił o tym nawet prezydent Barack Obama podczas konferencji prasowej zorganizowanej w Brukseli w marcu 2014 roku – zaraz po tym, jak Rosja zaanektowała część terytorium Ukrainy. To poważny błąd, który bierze się stąd, że Władimir Putin – dawny pułkownik KGB i dyrektor jego sukcesorki (FSB) – jest specjalistą od dezinformacji. Prezydent Rosji nie obnosi się ze swoimi zamiarami – od lat udaje mu się ukrywać swe przemyślenia i cele geopolityczne przed osobami z zewnątrz. Mając naturę kameleona, bez trudu dostosowuje się do swych zachodnich rozmówców i prezentuje na ich użytek prze‑ różne oblicza – a to „demokraty”, a to „pragmatyka” i „reformatora”, a to „człowieka głęboko wierzącego”. (Ostatnią rolę musiał odgrywać bardzo sugestywnie, ponie‑ waż udało mu się przekonać o swojej uczciwości byłego prezydenta USA, George’a W. Busha, który stwierdził, że Putinowi „można czytać w duszy”). Nawet doświad‑ czeni analitycy mają problem z dotarciem do „prawdziwej twarzy Putina”, ukrywanej przez niego pod różnymi maskami. Książka, którą trzymacie Państwo w dłoniach, jest prawdopodobnie pierwszą, opartą na oryginalnych rosyjskich źródłach, próbą systemowego zbadania ideologii stojącej za działaniami Putina. Poddałem analizie tak zwaną „paralelę weimarską”, opisując uderzające podobieństwo pomiędzy tym, co się dzieje w postsowieckiej Rosji 15
Przedmowa autora do wydania polskiego
a Republiką Weimarską istniejącą w Niemczech po I wojnie światowej. Rozłożywszy na czynniki pierwsze różne – czasem wzajemnie sprzeczne – części składowe puti‑ nizmu, doszedłem do wniosku, że jest on dość skomplikowaną ideologią, która łączy w sobie elementy co najmniej trzech nurtów politycznych, to jest dziewiętnastowiecz‑ nego bonapartyzmu, dwudziestowiecznego faszyzmu włoskiego oraz ponowoczesne‑ go populizmu charakterystycznego dla obecnej epoki i uosobionego w postaci Silvia Berlusconiego. Zauważyłem następnie, że ideologia ta wypracowała sobie pewną wewnętrzną dynamikę. Putinizm nie jest zbiorem stałych, gotowych, nienaruszal‑ nych pojęć, tylko ideologią, która z czasem nabiera innych kształtów – to, co było aktualne w 2000 roku, czternaście lat później jest już przeszłością. W końcowych fragmentach książki staram się wykazać, że bardziej umiarkowane – bonapartowskie i populistyczne – elementy owej wewnętrznej dynamiki niestety stopniowo zanikają. W szczególności po 2012 roku, w którym Putin ponownie objął urząd prezydenta, ustrój funkcjonujący w Rosji obrał kierunek skrajnie nacjonalistyczny, autorytarny i imperialistyczny, odwołując się do tradycji faszystowskiej, o czym świadczą ostatnie wydarzenia na Ukrainie. Marcel H. Van Herpen Paryż, 31 maja 2014 roku
Podziękowania Niniejsza książka jest owocem mojej wieloletniej fascynacji Rosją. Bogactwo li‑ teratury rosyjskiej zainspirowało mnie, młodego jeszcze wtedy studenta, do nauki tego trudnego, ale jakże pięknego języka Puszkina, Tołstoja i Dostojewskiego oraz do studiów nad kulturą, historią i systemem politycznym tego wielkiego kraju. Z wy‑ piekami na twarzy śledziłem podejmowane przez Michaiła Gorbaczowa odważne próby wprowadzania reform i dzieliłem z Rosjanami nadzieję, że pierestrojka i głas‑ nost zakończą się ustanowieniem demokracji w stylu zachodnim. Pomimo niepo‑ wodzeń Jelcyna nie traciłem nadziei. Niestety wkrótce nastały rządy Władimira Władimirowicza Putina, które zmieniły wszystko. Jego reżim zaczął się charaktery‑ zować pewną niebezpieczną dynamiką, którą starałem się przeanalizować w tej książ‑ ce. Przyszłość Rosji wciąż jednak stoi pod znakiem zapytania. Niespodziewany pokaz siły opozycji, który miał miejsce na przełomie 2011 i 2012 roku, daje nadzieję na zmiany. Dużo będzie zależało od uporu i zaangażowania środowisk opozycyjnych. Mam nadzieję, że przykład dwóch niezwykłych kobiet, którym dedykowana jest ni‑ niejsza książka, będzie dla oponentów reżimu źródłem inspiracji. Książka ta nie powstałaby bez rozmów przeprowadzonych z uczestnikami semi‑ narium, które odbyło się w Cicero Foundation. W szczególności pragnę podzięko‑ wać Albertowi Van Drielowi, Peterowi Verweyowi i Ernstowi Wolffowi za zaintere‑ sowanie projektem i ciągłe wsparcie. Chciałbym, by podziękowania przyjęli również Hall Gardner, Emma Gilligan i Marlène Laruelle. To oni zapoznawali się z frag‑ mentami rękopisu i dzielili się swoimi uwagami i wiedzą. Dziękuję także Christiane Harosche, która przeczytała cały rękopis przed jego publikacją, oraz Ronie Heald i Helen Kimball‑Brooke, które zatroszczyły się o poprawność językową kilku roz‑ działów. Na słowa uznania zasługują też pracownicy redakcji Palgrave Macmillan, 17
Podziękowania
a w szczególności Amber Stone‑Galilee i Andrew Baird – za dyskretne „upomnie‑ nia” i sugestie, a także Geetha Williams, która nadzorowała cały proces powstawania książki. Na końcu pragnąłbym podziękować Valérie, mojej żonie, która z niezwykłą cierpliwością wytrzymywała ze mną przez te wszystkie lata – to ona zapewniała mi ciągłe wsparcie, bez którego nigdy bym sobie nie poradził. Za wszelkie ewentualne uchybienia i niedociągnięcia związane z publikacją należy winić wyłącznie mnie.
Przedmowa do wydania polskiego Od kiedy na przełomie XX i XXI wieku Władimir Putin został naznaczony przez Borysa Jelcyna na następcę prezydenta Federacji Rosyjskiej, w zachodniej prasie, ale także w zachodniej przedmiotowej literaturze naukowej dominowało pytanie: Who is Mr. Putin?. Trudno je było wtedy uznać za coś więcej niż łamigłówkę publicystyczną opartą na pociągającej tajemniczości rosyjskiej duszy. Po dekadzie władzy Putina na Kremlu zmieniło się ono jednak w całkiem już poważne: What the hell is he doing?. Po okresie lat dziewięćdziesiątych XX wieku, gdy stosowano kategorie uniwersalne, czyli państwa narodowego, syndromu postimperialnego czy demokratyzacji, refleksja powróciła do podkreślania specyfiki i wyjątkowości ustroju społeczno‑politycznego Rosji. Następczynią sowietologii badającej Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich stała się putinologia, której przedmiotem jest tytułowy putinizm, czyli system realnego sprawowania władzy przez Władmira Putina. W niniejszej publikacji autor Marcel H. Van Herpen – socjolog i dyrektor Cicero Foundation – broni tezy, że „Putinizm jest raczej hybrydą – całkowicie nowym sy‑ stemem politycznym, który łączy w sobie elementy klasycznego faszyzmu (okres międzywojenny), starszego protofaszyzmu bonapartowskiego i nowoczesnego, dwu‑ dziestowiecznego populizmu. Tego typu system hybrydowy łączy elementy przed‑ nowoczesne i nowoczesne, represje wewnętrzne z akceptacją zaawansowanej go‑ spodarki globalnego kapitalizmu” (Wstęp, s. 33). We Wstępie badacz jasno wskazuje na instrumentalny cel swojej pracy. Jest nim aktywizacja Zachodu, który powinien zająć wobec putinowskiej Rosji postawę obrony wartości demokratycznych, praw człowieka i prawa międzynarodowego. Obecnie bowiem nie chodzi już tylko o pro‑ wadzoną w latach dziewięćdziesiątych XX wieku walkę w imię wartości, ale przede wszystkim o walkę o strefę wpływów, gdyż – jak zauważa Van Herpen – „putinizm 19
Przedmowa do wydania polskiego
to nie tylko system polityczny, który odmawia obywatelom Rosji ich podstawowych praw demokratycznych, lub zagrożenie jedynie dla najbliższych sąsiadów tego kra‑ ju. Putinizm to coś więcej – to nowy, prawicowy model polityczny, który w każdej chwili może zostać wyeksportowany za granicę” (Wstęp, s. 35). Takie postawienie zagadnienia może razić zwolenników podejścia pozytywistycznego, według którego nauka o polityce ma tylko możliwie dokładnie odbijać fakty w oparciu o „neutralny” język pozbawiony jakichkolwiek ambicji wartościujących. Ujawnienie zaangażowa‑ nia badawczego na pewno nie przeszkadza za to zwolennikom twórcy socjologii wie‑ dzy, Karla Mannheima, który wskazał, że w naukach społecznych badacz jest częścią społeczeństwa i nie może się uwolnić od prezentacji faktów i procesów z pewnego punktu widzenia. Obowiązkiem jest tylko wyraźne przedstawienie tego stanowiska na początku rozważań. Wszelką wiedzę i idee określa bowiem usytuowanie podmio‑ tu poznającego w strukturze społecznej i procesie historycznym. Oznacza to odejście od możliwości osądzania danego wywodu w oparciu o podział na prawdę i fałsz, na rzecz odniesienia do podmiotów i ich sposobu rozumienia siebie i otoczenia. Tym samym czytelnik dowiaduje się, jaki punkt widzenia ujawnia Marcel H. Van Herpen, co pozwala na większe pole do interpretacji, a nie tylko aprobatę lub dezaprobatę dla wniosków płynących z lektury Putinizmu. Warto odnotować, że Van Herpen za główną metodę pracy przyjął analizę porównawczo‑historyczną. Przed każdym badaczem podejmującym się porównania zja‑ wisk i procesów odległych od siebie w czasie i przestrzeni staje niełatwe zadanie wydobycia momentów istotowych, które odnajdą swoją analogię. Nie każdy badacz potrafi wyjść z tak przyjętego kierunku badań obronną ręką. Dlatego nie dziwi sto‑ sowanie w rozważaniach tak zwanych typów idealnych, stworzonych przez wybitne‑ go niemieckiego socjologa Maxa Webera (1864–1920), co jest niewątpliwie walorem wielu prac badawczych. Marcel H. Van Herpen w swoich rozważaniach typami idealnymi uczynił: sy‑ stem polityczny weimarskich Niemiec (1919–1933), faszyzm z naciskiem na Włochy Mussoliniego, postać Napoleona III oraz – jako jedyny typ współczesny – rządy wło‑ skiego przywódcy Silvio Berlusconiego. Podobne sugestie wyrażał już w 2004 roku Zbigniew Brzeziński, znany teoretyk, a także praktyk amerykańskiej dyplomacji, któ‑ ry Rosję Putina porównywał do faszystowskich Włoch Mussoliniego, ale – co istot‑ ne – oprócz analogii z państwami zachodnimi przywołał zjawiska specyficznie ro‑ syjskie: wojenne przywództwo Stalina, aspiracje Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej do statusu Trzeciego Rzymu i słowianofilskie marzenie o jednym państwie słowiańskim. 20
Przedmowa do wydania polskiego
Skupienie się autora Putinizmu na porównaniach z systemami zachodnimi wzbudzi zapewne opory ze strony zwolenników coraz popularniejszego podejścia cywiliza‑ cyjnego do badania stosunków międzynarodowych (np. Samuel Huntigton, James H. Billington). Szczególnie kontrowersyjne w przypadku Rosji są porównania do faszyzmu. Jakkolwiek Autor podkreśla, że chodzi o prześledzenie tendencji prowadzących od demokracji weimarskiej do nazizmu w Niemczech i powstawania faszyzmu wło‑ skiego, to wybór takich elementów wzbudzi zapewne żywe dyskusje. Van Herpen broni jednak tezy zakładającej świadome ukrywanie swoich celów przez rosyjskie kierownictwo, uznające, że „ogłoszenie oficjalnej ideologii państwowej tego typu wy‑ wołałoby sprzeciw międzynarodowy i stanęło na drodze do realizacji »odrodzenia imperialnego«, które jest celem tego kierownictwa” (s. 146). Dylematy nasuwające się w związku z problematyką faszyzmu są także interesujące ze względu na współczesną rzeczywistość polityczną. Wszak motyw antyfaszyzmu jest wykorzystywany obecnie przez Rosję w sytuacji kryzysu ukraińskiego. Warto tutaj przywołać opisaną przez Van Herpena inicjatywę rosyjskiego senatora i proputinowskiego oligarchy Borysa Szpigla, który w czerwcu 2010 roku założył w Kijowie międzynarodowy ruch Świat bez Nazizmu (s. 190). W ramach tworzenia nastroju jedności narodowej podkreśla się, że Rosja jest obecnie „walcem na wszystkie istniejące faszyzmy”, a więc nie tylko na władze ukraińskie po obaleniu prezydenta Wiktora Janukowycza. Jakże aktual‑ nie brzmi również przywołanie słów czołowego myśliciela eurazjatyzmu, Aleksandra Dugina, który otwarcie argumentował, że proces odtworzenia imperium oznacza, iż „bitwa o integrację obszaru postsowieckiego to bitwa o Kijów” (s. 120). Porównaniom putinizmu do faszyzmu Autor poświęca większą część niniejszej książki. Tym samym dostarcza sporej dawki „gimnastyki” dla wyobraźni. Nawet oso‑ bom niezainteresowanym współczesną Rosją pozwala na uzupełnienie wiedzy na temat historycznej dynamiki totalitarnych systemów politycznych. Śledząc wywód Autora, niekiedy można mieć wrażenie, że prowadzi on ożywiony dialog z samym sobą. Van Herpen opisuje jedenaście różnic między systemami faszystowskimi a pu‑ tinizmem, przyjmując, że dopiero charakterystyka samego zjawiska, jakim jest puti‑ nizm (przedstawiona w części III), ma ukazać jego cechy swoiste. Stąd wartościowe i już nie tak kontrowersyjne jak inne jest porównanie z okresem rządów Napoleona III we Francji w połowie XIX wieku. Autor podąża za interpretacją Karola Marksa, który podkreślał, że władza Napoleona III ujawniała względną niezależność od bogatego mieszczaństwa 21
Przedmowa do wydania polskiego
złożonego z przedsiębiorców, przemysłowców i bankierów. Państwo po raz pierw‑ szy uniezależniło się od tych klas, szukając poparcia w chłopstwie. Z drugiej strony Van Herpen przywołuje Maximiliena Rubela, który twierdził, że „Napoleon III jest jedynie pozornie człowiekiem rolników […], w rzeczywistości jest człowiekiem ary‑ stokracji finansowej” (s. 228). Zatem i ten, jakże zresztą interesujący wątek odnajduje w książce różne interpretacje: od Putina – reprezentanta oligarchii, przez Putina – budowniczego klasy średniej, do Putina – dobrego cara i obrońcy ludu. Argumentów jest wiele, tak więc każdy czytelnik będzie mógł sam ocenić, która z odpowiedzi jest najbardziej adekwatna. Trzecim elementem dopełniającym obraz putinizmu jest postać premiera Włoch, Silvio Berlusconiego. W tym wymiarze Autor najbardziej – jak się wydaje – odda‑ je sens kategorii „nowa prawica” użytej w tytule książki. Oznacza ona politykę peł‑ nej akceptacji dla globalnego kapitalizmu, w którym ideały wspólnotowe zostały zastąpione dominacją indywidualizmu. Ciekawym elementem tych rozważań jest wprowadzenie w problematykę współczesnych przemian zachodnich systemów po‑ litycznych. Za włoskim politologiem, Norbertem Bobbio, Van Herpen określa rządy Berlusconiego jako autorytarną wideokrację, w której władza polityczna jest połą‑ czona z władzą kulturową opartą na monopolu medialnym, naruszając tym samym zasady monteskiuszowskiego trójpodziału władz. Opisując postmodernistyczny po‑ pulizm Berlusconiego, Autor charakteryzuje jego partię, Forza Italia, jako syntezę kapitalistycznego zarządzania z feudalnymi zależnościami personalnymi. Tym sa‑ mym charakteryzuje najbardziej niebezpieczne tendencje tkwiące w obecnej ewolu‑ cji zachodniej demokracji. Trzeba się zgodzić, że z tych wzorców wczesny putinizm niewątpliwie korzystał. I jakkolwiek dyskusyjne może być obecnie uznanie Rosji za kraj w pełni akceptujący globalizację i indywidualizm (własność prywatna nie jest tam przecież „święta” jak we Włoszech), o tyle trudno nie uśmiechnąć się nad uwagą rosyjskiego politologa Stanisława Belkowskiego, że to premier Włoch „był pierwszą osobą, która zainteresowała Putina botoksem i chirurgią estetyczną” (s. 242). Niniejsza publikacja z pewnością dostarczy czytelnikom mnóstwo atrakcji inte‑ lektualnych. Można nawet powiedzieć, że zastosowana przez Van Herpena metoda rozważań pozwala poznawać meandry wielkiej polityki. Czasem może się wydawać, że Władmir Putin jest tylko tłem dla podkreślenia cech systemów, które odgrywały niebagatelną rolę w historii Zachodu. Oddając głos Autorowi, „putinizm to całko‑ wicie nowa, wielopoziomowa formacja polityczna, która łączy w sobie elementy bo‑ napartyzmu, »klasycznego« faszyzmu z okresu międzywojennego (w szczególności 22
Przedmowa do wydania polskiego
wariantu włoskiego) i współczesnego populizmu Silvio Berlusconiego. Na putinizm składają się elementy tych trzech systemów, ale nie oznacza to, że Putin świadomie skonstruował w ten sposób swój ustrój” (s. 258). Van Herpen dodaje jednocześnie: „Analiza, którą przeprowadziłem w niniejszej książce, nie pretenduje jednak do mia‑ na historycznej rekonstrukcji elementów, z których Putin i jego otoczenie świado‑ mie zbudowali nowy system polityczny. Ma ona raczej na celu dostarczenie pewnych narzędzi heurystycznych, dzięki którym można będzie lepiej zrozumieć ten wciąż enigmatyczny twór” (s. 258). Tym samym zostajemy zachęceni do dalszej podróży poznawczej w głąb współczesnej Rosji. Czytając Putinizm, mamy bowiem wrażenie, że jest on kolejną próbą odsłony tajemnicy „rosyjskiego Sfinksa”, która – według Fiodora Dostojewskiego – była zagadką nie do rozwiązania dla zachodniego rozu‑ mu. Paradoksalnie prezydent Putin, który szerokim ramieniem sięga po doświadcze‑ nia cywilizacji zachodniej, pomaga nam uchylić furtkę do odsłonięcia rosyjskości. Zauważalna jest tutaj bowiem pewna analogia: proces odbudowy mocarstwa nawią‑ zuje poniekąd do postaci Piotra I, który wykorzystywał doświadczenia zachodnie dla budowy imperium konkurencyjnego wobec europejskich potęg. Rozbudowane studia sowietologiczne z pewnością ułatwiły rozpoznanie ZSRR, pomagając Zachodowi w zimnowojennej konfrontacji. Poniosły tylko jedną spek‑ takularną klęskę: nie przewidziano upadku radzieckiego supermocarstwa. Czy za‑ tem badania putinizmu przybliżą nas do rozwiązania zagadki „rosyjskiego Sfinksa”? Odpowiedzią na to będą oczywiście wydarzenia przyszłości, a książka Van Harpena z pewnością stanowi dobry wstęp do dalszych tego typu analiz. Gracjan Cimek Gdańsk, maj 2014
Wstęp System putinowski. Próba zdefiniowania pojęcia W latach 1999–2012 Władimir Putin był niekwestionowanym władcą Rosji. Na razie nic nie wskazuje na to, aby w najbliższej przyszłości miało się cokolwiek w tej kwestii zmienić. Teoretycznie, ponownie obejmując urząd prezydenta, Putin może pozostać u władzy przez kolejne dwanaście lat, co oznaczałoby, że jego rządy w su‑ mie trwałyby dłużej niż rządy Leonida Breżniewa (osiemnaście lat) i cara Mikołaja II (dwadzieścia dwa lata). Putin zdominował nie tylko rosyjską scenę polityczną. Zajmuje również ważną pozycję na arenie międzynarodowej. W trakcie oficjalnej wizyty w Wielkiej Brytanii został przyjęty w Pałacu Buckingham przez królową Elżbietę II. Zaproszono go również do uczestnictwa w pracach forum G7 – i to w czasach, gdy był to wciąż dość elitarny klub. Przywódcy państw zachodnich byli pod wielkim wrażeniem Putina, a amerykański prezydent George W. Bush, spojrzawszy Putinowi prosto w oczy, „mógł czytać mu w duszy” i uznał, że „Amerykanie mogą mu ufać” (Bush, 2011, s. 228)1. Były kanclerz Niemiec Gerhard Schröder i premier Włoch Silvio Berlusconi zostali jego najlepszymi przyjaciółmi, a amerykańskie czasopismo Time nadało mu w 2007 roku tytuł „Człowieka roku”. Zachód chwalił Putina za prag‑ matyzm i przywrócenie porządku po chaosie charakteryzującym rządy Jelcyna. I po‑ mimo że Putin nie był za pan brat z ideami demokracji, jego przyjaciel Schröder nie zawahał się określić go mianem „kryształowego demokraty” (lupenreiner Demokrat). Jeszcze w 2011 roku francuski premier François Fillon powtarzał, że Rosja jest pań‑ stwem demokratycznym.
1
George W. Bush, który wspomniał o tym wydarzeniu w swoich pamiętnikach, dodał, że „w kolejnych latach Putin dał mi jednak powody, żebym zmienił o nim zdanie” (Bush, 2011, s. 228).
25
Wstęp
Jednak po dwunastu latach putinizmu jasne jest, że określanie Putina mianem demokraty, a systemu politycznego Rosji demokracją, jest bezczelnym kłamstwem. Z tego powodu zachodni obserwatorzy stali się ostrożniejsi. Większość z nich przy‑ znaje obecnie, że Rosja nie jest krajem, gdzie respektuje się wszelkie prawa i swobo‑ dy obywatelskie. Nie oznacza to jednak, że wszyscy porzucili myślenie życzeniowe. Niektórzy nadal żywią nadzieję, że w trakcie trzeciej kadencji Putina sprawy przybio‑ rą inny obrót. Twierdzą, że być może prezydent Rosji faktycznie nie jest dzisiaj demo‑ kratą, ale nie oznacza to, że nie mógłby nim zostać. Christopher Caldwell, felietonista The Financial Times, napisał na przykład, że „w obozie Putina mogą istnieć tendencje liberalne” (Caldwell, 2011). Caldwell nie jest osamotniony w swych opiniach. Jacob Heilbrunn, amerykański analityk, stwierdził w 2011 roku, po dwunastu latach puti‑ nizmu: „Czyż Putin nie może się okazać ukrytym demokratą, który ożywi swój kraj w kolejnej dekadzie?” (Heilbrunn, 2011). Inni sądzili, że „objąwszy ponownie wła‑ dzę na Kremlu, Putin mógłby wymyślić się na nowo i zostać liberałem ekonomicz‑ nym z pewną skłonnością do represji (w praktyce – rosyjskim Pinochetem)” (Russia’s Presidency…, 2011). Ostatnia wizja nadal zgrabnie ogranicza rzekomy liberalizm Putina do praktyki gospodarczej, chociaż jasne jest, że kleptokratycznego systemu gospodarczego, który ustanowił, nie można zliberalizować, nie usuwając kleptokra‑ tów, to znaczy samego Putina wraz z jego klanem siłowików. Co szczególnie uderza w tych optymistycznych prognozach to fakt, że są one cał‑ kowicie sprzeczne z trendem, który obserwowaliśmy przez ostatnie dwanaście lat. Charakteryzuje się on narastającymi represjami i ciągłą centralizacją władzy. Ośrodki władzy stanowiące przeciwwagę dla Putina, począwszy od niezależnych stacji telewi‑ zyjnych, a skończywszy na gubernatorach wybieranych w wyborach, znalazły się pod kontrolą Kremla. We wrześniu 2010 roku zdymisjonowano nawet Jurija Łużkowa, mera Moskwy, który miał zbyt silną pozycję. Procedury demokratyczne zostały ogra‑ niczone, a służby specjalne wzmocniły swą kontrolę nad społeczeństwem obywatel‑ skim, wykorzystując „prawo przeciwko ekstremistom” do prześladowania politycz‑ nych oponentów. Niezależnym blogerom może grozić do sześciu lat więzienia, a od 2010 roku FSB, następca sowieckiego KGB, może również „zapraszać” obywateli na spotkania i dawać im „ostrzeżenia”, powracając w ten sposób do praktyk stosowanych przez swoich poprzedników. Dlaczego zachodni obserwatorzy i analitycy uparcie twierdzą, że trzecia kadencja Putina na stanowisku prezydenta (czwarta, jeśli doliczymy „nieoficjalną” kadencję w latach 2008–2012) da mu możliwość „wymyślenia się na nowo”, pomimo licznych 26
Wstęp
dowodów na to, że będzie wprost przeciwnie? Czy inni dyktatorzy i autorytarni przywódcy, tacy jak Saddam Husajn, Muammar Kadafi, Husni Mubarak lub Benito Mussolini, „wymyślili się na nowo”? Nie po raz pierwszy w historii myślenie życze‑ niowe zastępuje chłodną analizę faktów. Podobne nadzieje i oczekiwania były wyra‑ żane w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku wobec ewentualnego rozwoju wydarzeń w ówcześnie istniejących systemach dyktatorskich. Optymistyczne oczeki‑ wania nie zostały jednak spełnione, ponieważ nie brały pod uwagę faktów i – przede wszystkim – pomijały naturalną dynamikę rozwoju wspomnianych dyktatur, o czym wiele osób przekonało się na własnej skórze. Można się spodziewać, że z putinizmem będziemy mieli jeszcze do czynienia przez co najmniej kolejne sześć lat, a może nawet dwanaście. Kwestią kluczową jest więc nie tylko zrozumienie, w jaki sposób działa system putinowski, ale też uchwycenie jego głębszej dynamiki. W niniejszej książce stawiam tezę, że Putinowi daleko jest do bycia „kryptodemokratą”, a ostatnią rzeczą, której możemy się spodziewać w nadchodzącej dekadzie, są „tendencje liberalne” putinizmu. Wprost przeciwnie. Dynamika syste‑ mu wskazuje inny kierunek, który cechuje silniejsza kontrola nad społeczeństwem obywatelskim i postępujące ograniczanie wolności połączone z agresywną polityką zagraniczną na obszarze postsowieckim, która wiązać się może z rewizjonistyczny‑ mi roszczeniami terytorialnymi. Dzięki dolarom pochodzącym ze sprzedaży ropy i gazu, i przy pomocy dobrze opłacanych, zachodnich agencji PR, putinizm stara się kreować na Zachodzie pozytywny obraz samego siebie, ukrywając coraz silniejsze tendencje autorytarne za statusem „demokracji przedstawicielskiej”. Innym określe‑ niem takiego systemu jest „autorytaryzm rywalizacyjny” (por. Levitsky i Way, 2002, 2010). Steven Levitsky i Lucan Way stwierdzają: W autorytarnych reżimach rywalizacyjnych oficjalne instytucje demokratyczne po‑ strzegane są powszechnie jako środki do celu – czyli zdobycia i wykorzystania wła‑ dzy politycznej. Jednak osoby piastujące stanowiska łamią te zasady tak często i w tak znacznym stopniu, że reżim przestaje spełniać powszechnie uznane minimalne stan‑ dardy pozwalające nazwać go demokracją (Levitsky i Way, 2002, s. 54).
Autorzy powyższych słów zakładają jednak, że systemy tego typu mają swoją pozytywną stronę: „Utrzymywanie się istotnych instytucji demokratycznych stwa‑ rza przestrzeń, poprzez którą siły opozycyjne mogą stawiać władzy istotne wyzwa‑ nia, co też często czynią” (Levitsky i Way, 2002, s. 54). W putinowskiej Rosji, gdzie polityka osiadła na mieliźnie, a opozycja jest niezmiennie pozbawiana możliwości 27
Wstęp
konkurowania o władzę, nadzieja na „istotne wyzwania” pojawiła się po masowych protestach w zimie na przełomie 2011 i 2012 roku. Przyszłość wygląda jednak nie‑ ciekawie. Reżim Putina, świeżo wzmocniony „legitymacją demokratyczną” uzyska‑ ną w wyniku zmanipulowanych i sfałszowanych wyborów, będzie walczył na śmierć i życie o utrzymanie władzy i przywilejów.
Rzekomy brak ambicji demokratycznych charakteryzujący „rosyjską duszę” Zachodni eksperci często skłonni są traktować stabilność reżimów autorytar‑ nych w Rosji jako wynik działania rzekomej „rosyjskiej duszy”. Na przykład według Margaret Mead, amerykańskiej antropolog, istnieje „tradycyjna struktura rosyjskie‑ go charakteru”, który ma „skłonność do radykalnych wahań nastroju, od egzaltacji po depresję, nienawidząc ograniczeń i władzy, a jednocześnie czując, że silna władza zewnętrzna jest konieczna, aby móc utrzymać kontrolę nad agresywnymi popędami” (Mead, Gorer i Rickman, 2001, s. 191). Richard Pipes, znany amerykański historyk i znawca tematyki rosyjskiej, napisał ostatnio list do The Economist utrzymany w po‑ dobnym tonie, w którym przywoływał artykuł ze wspomnianego czasopisma mówią‑ cy o tym, jak Kreml często broni swych działań „wskazując na »bezmyślność« Rosjan i brak silnego społeczeństwa obywatelskiego”. Niestety w dużej mierze to prawda. Ogromna większość Rosjan nie wykazuje żadnego zainteresowania polityką, ponieważ uważają oni, że wszyscy politycy, tak krajowi, jak i zagraniczni, są oszustami. To, w jaki sposób wybierani są politycy, i to, w jaki spo‑ sób rządzą, interesuje Rosjanina w stopniu niewielkim lub żadnym, o ile chronią go przed wrogami z kraju i z zagranicy. Taka mentalność umożliwia władcom bezkarne działania pod płaszczykiem „demokracji sterowanej” i źle wróży Rosji na przyszłość (Pipes, 2011).
Co ciekawe Pipes pisał te słowa pod nagłówkiem „Nadchodząca zima w Rosji” na kilka tygodni przed tym, jak w Moskwie i Petersburgu rozpoczęły się masowe demonstracje. W rzeczywistości teorie te są jedynie nową formą starej maksymy („Każdy naród ma taki rząd, na jaki zasługuje”), która obwinia ludzi za złe zachowa‑ nia władzy. Fakt, że Rosjanie nie byli jeszcze w stanie ukonstytuować się jako „ciało polityczne” jest bez wątpienia skutkiem spuścizny historycznej, którą stanowi sie‑ demdziesiąt lat rządów totalitarnych. Spuścizna historyczna nie jest jednak czymś nie do przezwyciężenia. Nie powinniśmy zapominać, że okres rządów Jelcyna w latach 28
Wstęp
dziewięćdziesiątych XX wieku, ogólnie określany jako „chaotyczny”, był również najbardziej demokratycznym czasem w historii Rosji. To Putin, będący produktem i przedstawicielem opresyjnego KGB z czasów sowieckich, celowo i świadomie za‑ trzymał ten proces. Fakt, że ogromna większość Rosjan „nie wykazuje żadnego za‑ interesowania polityką” – jak twierdzi Pipes – nie wynika z rzekomo wrodzonego braku zainteresowania res publiką, ale z tego, że res publica została im skradziona przez mieszkańca Kremla i jego klan.
Kontrprzykład na „brak zainteresowania” Przykłady zaprzeczające rzekomemu „brakowi zainteresowania polityką” ze stro‑ ny obywateli Rosji można było zauważyć nie tylko podczas ostatnich masowych protestów, ale także w tym krótkim okresie, kiedy przeprowadzano wybory na gu‑ bernatorów prowincji i prezydentów republik rosyjskich na poziomie regionalnym. Gdy obywatele Rosji mieli jeszcze możliwość głosowania i czuli, że ich głosy mają faktyczną siłę, wykazywali autentyczne zainteresowanie wyborami. Niezależnie od retoryki towarzyszącej decyzji podjętej przez administrację Putina o eliminacji wyborów powszechnych, wybory organizowane w latach 1996–2001 zapewniały możliwość choćby częściowego pociągnięcia do odpowiedzialności i funkcjonowały chyba lepiej niż system nominatów w sąsiedniej Ukrainie (Konitzer, 2005, s. xii).
Gdy jednak rząd centralny Putina zaczął w latach 2001–2004 ingerować w te pro‑ cesy, „elektorat w regionach zaczął wykazywać mniejsze zainteresowanie procedurą, która coraz bardziej była kontrolowana przez Kreml” (Konitzer, 2005, s. xiii)2. Putin potraktował atak terrorystyczny na szkołę w Biesłanie z września 2004 roku jako pre‑ tekst do całkowitego zniesienia wyborów regionalnych i bezpośredniego mianowania gubernatorów. Likwidacji mechanizmów demokratycznych na poziomie regionalnym towarzyszyło przekształcenie wyborów krajowych w sterowaną farsę. Opozycyjnym
2
Po masowych demonstracjach w 2011 roku prezydent Dmitrij Miedwiediew obiecał przywrócić bezpośrednie wybory na gubernatorów regionalnych. Na mocy nowego prawa zatwierdzonego przez Dumę 25 kwietnia 2012 roku kandydaci powinni być nominowani przez partie polityczne i posiadać 5–10% poparcia municypal‑ nych prawodawców w przynajmniej trzech czwartych samorządów municypalnych w regionie. W wyborach mogą startować kandydaci niezależni, ale muszą mieć poparcie wśród elektoratu, potwierdzone podpisami, na poziomie 0,5–2% elektoratu. To przepis tej ustawy daje prezydentowi Rosji prawo do „przeprowadzania konsultacji” z niezależnymi kandydatami, zanim uzyskają oni zgodę na start w wyborach, co w obecnych wa‑ runkach rosyjskiej pseudodemokracji pozwala wątpić, czy wybory te będą wolne i sprawiedliwe oraz czy nie dojdzie do ich sfałszowania.
29
Wstęp
partiom nie tylko odmawiano rejestracji, ale zastraszano też ich członków i starano się je marginalizować. W konsekwencji Rosjanie coraz częściej głosowali „nogami”. Kiedy jesienią 2011 roku Putin ogłosił, że będzie kandydował w nadchodzących wy‑ borach prezydenckich, Lew Gudkow, dyrektor Centrum Analitycznego Jurija Lewady i niezależny analityk, stwierdził, że każdego roku Rosję opuszcza około 50 000 osób i że liczba ta może w przyszłości wzrosnąć nawet o 30%. „Społeczeństwo pogrąży się w ponurym, depresyjnym nastroju – powiedział Gudkow. – Sytuacja jest niepewna, wzrasta niepokój, poczucie stagnacji i degradacji” (Mydans, 2011). Rosjanie emigru‑ ją nie tylko za granicę – podobnie jak w czasach sowieckich udają się też na „we‑ wnętrzną emigrację”. Według Andrieja Zołotowa Jr., zastępcy dyrektora działu zagra‑ nicznego agencji informacyjnej RIA Novosti, „istnieje poczucie niedopasowania do systemu, uczucie wyobcowania, w którym nic tak naprawdę od nas nie zależy, a jed‑ nostka nic nie znaczy […], co skutkuje tak zwaną emigracją wewnętrzną. Przestajesz oglądać telewizję, wycofujesz się z życia społecznego, odcinasz się od życia kraju, w którym mieszkasz” (Mydans, 2011). Pojawia się też strach znany z przeszłości – „ta obawa: a co będzie, jeśli zamkną granice? To jeden z tych lęków, które istnieją gdzieś w tle” (Mydans, 2011). Według The Economist powrót Putina w 2012 roku „nie jest kontynuacją prze‑ szłości. Otwiera on nowy rozdział w rosyjskiej historii, który może równie dobrze zakończyć się kryzysem” (Russia’s Presidency…, 2011). Powrót Putina na stanowi‑ sko prezydenta Rosji jest w rzeczy samej nie tylko oficjalną kontynuacją jego dwóch wcześniejszych prezydencji. Niniejsza książka stawia tezę, że będzie to początek radykalizacji reżimu Putina porównywalnej z radykalizacją reżimu Mussoliniego w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku, która nastąpiła – co stanowi wymowny fakt – również po około dwunastu latach od zdobycia przez Duce władzy absolutnej. Porównanie to nie jest przypadkowe. Już wcześniej analitycy dostrzegli podobień‑ stwo pomiędzy stylem i polityką Putina i Mussoliniego. Reżim Putina jest pod wieloma względami podobny do faszyzmu Mussoliniego. Dzięki Duce „pociągi przyjeżdżały na czas”. Scentralizował on władzę polityczną w imię szo‑ winizmu. Poddał gospodarkę kontroli politycznej, nie nacjonalizując jej i nie niszcząc oligarchów i ich mafii. Reżim faszystowski odwoływał się do wielkości narodu, dy‑ scypliny, szlachetnych mitów dotyczących rzekomo chwalebnej przeszłości. Podobnie Putin stara się połączyć tradycje Czeka (leninowskie Gestapo, w którym jego własny ojciec zaczynał karierę), wojenne przywództwo Stalina, aspiracje Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, by stać się trzecim Rzymem, i słowianofilskie marzenie o jednym pań‑ stwie słowiańskim rządzonym z Kremla (Brzeziński, 2004). 30
Wstęp
Brzeziński napisał te słowa w 2004 roku po pięciu latach putinizmu. Dzisiaj wyda‑ ją się jeszcze bardziej aktualne.
„Weimarska Rosja”. Zasadność historycznej paraleli Celem niniejszej książki jest analiza wewnętrznej dynamiki putinizmu. Z my‑ ślą o jej zbadaniu książkę rozpoczynam od analizy historycznej paraleli pomiędzy Republiką Weimarską a postsowiecką Rosją oraz zastanowienia się, czy w ogóle moż‑ na mówić o jakiejkolwiek „paraleli weimarskiej”. Podzieliłem to zagadnienie na pięć następujących wątków tematycznych: geograficzno‑demograficzny, gospodarczy, polityczny, socjologiczny i społeczno‑psychologiczny. Następnie w ramach wyszcze‑ gólnionych wątków poddałem analizie dwadzieścia trzy różne elementy i doszed‑ łem do wniosku, że faktycznie istnieje uderzające podobieństwo pomiędzy sytuacją w Republice Weimarskiej i postsowieckiej Rosji. Kolejne pytanie brzmiało – jeśli istnieje tak wyraźna analogia pomiędzy tymi dwiema historycznymi sytuacjami – czy oznacza to, że Rosja zdąża w kierunku tego samego dénouement, to znaczy chce być Rosją faszystowską? Chcąc odpowiedzieć na to pytanie, musiałem najpierw stworzyć wzorcową definicję faszyzmu. W literaturze można napotkać wiele różnych ujęć tematu. Postanowiłem porównać dwa podej‑ ścia – „maksymalne” i „minimalne”. Podejście „maksymalne” oparte jest na typie ide‑ alnym Maxa Webera, czyli narzędziu heurystycznym każącym zgromadzić możliwie największą liczbę cech danego zjawiska, a następnie porównać je z rzeczywistością. Metoda „minimalna” jest tego przeciwieństwem – celem jej jest przedstawienie mini‑ malnej definicji zjawiska. Druga metoda została opracowana przez Roberta Griffina, który zdefiniował „faszystowskie minimum” jako ideologię charakteryzującą się skrajnym nacjonalizmem i ideą odrodzenia narodowego. Uznałem jednak, że defini‑ cja Griffina, oparta jedynie na obecności ideologii, jest zbyt wąska. Faszyzm nie jest bowiem tylko ideologią, ale również praktyką. Z tego powodu przedstawiłem zmie‑ nioną wersję definicji Griffina, dodając istotny element faszyzmu międzywojennego, to jest jego agresywny, militarystyczny i ekspansjonistyczny charakter. Kolejnym kro‑ kiem było porównanie putinizmu z definicją „maksymalną” i „minimalną”.
31
Wstęp
Putinizm. Dynamika zmian Moje pierwsze spostrzeżenie dotyczące putinizmu (rozumianego zarówno jako ideologia, jak i system rządów) dotyczyło tego, że nie jest on kategorią sta‑ łą. Porównując putinizm z roku 2000 i z roku 2012, można zaobserwować istotne różnice, które świadczą o istnieniu pewnej dynamiki właściwej temu systemowi. Dynamikę tę charakteryzuje przejście od społeczeństwa otwartego i demokratycz‑ nego do państwa autorytarnego. Rządy Putina rozpoczęły się od brutalnej wojny w Czeczenii, na skutek której pojawiły się oskarżenia o ludobójstwo. Wielopartyjna demokracja w Rosji przekształcona została w system w znacznym stopniu sterowany odgórnie, w którym osoby sprawujące urzędy pozostają u władzy dzięki masowym fałszerstwom wyborczym. Jedna Rosja, która rozpoczynała swój żywot jako konser‑ watywna partia dawnych aparatczyków, wykształciła ostatnio trzy skrzydła, z któ‑ rych dwa głoszą ideologię skrajnie nacjonalistyczną i nie wykluczają rewizji granic na całym świecie. Ponadto przywództwo partii założyło nowy ruch młodzieżowy (Nasi), który ma na celu propagowanie skrajnie nacjonalistycznej i neoimperialnej ideologii Kremla. Ruch ten wykorzystywany był do zastraszania i prześladowania oponentów. Punktem zwrotnym była wojna w Gruzji z 2008 roku. Po raz pierwszy od inwazji na Afganistan z 1979 roku regularne oddziały rosyjskie najechały inny suwerenny kraj. Napadając na Gruzję, reżim Putina przekroczył Rubikon – dokonał rozbioru dużo mniejszego sąsiada, co przypominało wydarzenia z lat trzydziestych XX wieku. O ile w 2000 roku można było jeszcze mieć pewne nadzieje wobec putinizmu, w roku 2012 wszystko wyglądało już zupełnie inaczej. Coraz silniejsze w obozie wła‑ dzy nastroje skrajnie nacjonalistyczne połączone z ideologią odrodzenia narodowego usprawiedliwiałyby chyba zastosowanie definicji „faszystowskiego minimum” przed‑ stawionej przez Griffina. Pozostało jednak wiele pytań dotyczących konkretnego charakteru putinowskiego reżimu. Pomimo że raczej spełniał on pewne minimalne kryteria faszyzmu, wydawał się jednocześnie bardziej umiarkowany, żeby nie powie‑ dzieć „bardziej liberalny” niż reżimy faszystowskie dwudziestolecia międzywojen‑ nego. Nie istniały paramilitarne oddziały i bojówki, a opozycja, pomimo represji, nie została całkowicie zdławiona. Nadal organizowano wybory i istniało nawet kilka niezależnych gazet i stacji radiowych. Krótko mówiąc – Rosja Putina nie była i nie jest państwem totalitarnym.
32
Wstęp
Putin, Napoleon III i Berlusconi To doprowadziło mnie do porównania putinowskiej Rosji z dwoma innymi reżi‑ mami, to jest z rządami Napoleona III we Francji i z nową formą współczesnego popu‑ lizmu reprezentowaną przez rządy Silvio Berlusconiego we Włoszech. Podobieństwa pomiędzy putinowską Rosją a reżimem Napoleona III były uderzające. Podobnie jak reżim Putina, rządy Napoleona III charakteryzowały się wszechobecną tajną policją, istnieniem oficjalnego systemu wielopartyjnego ze słabym i sterowanym odgórnie parlamentem, nastawieniem na powiększanie terytorium kraju i działaniami militar‑ nymi poza jego granicami. Reżim Napoleona III jest powszechnie uznawany za ustrój protofaszystowski. System putinowski jest jednak nowocześniejszy niż francuski bo‑ napartyzm. Wykazuje on również cechy nowoczesnych reżimów populistycznych, które zastąpiły przemoc fizyczną wobec obywateli manipulacjami wyborczymi i psy‑ chologicznym praniem mózgu wdrażanymi za pomocą (kontrolowanych) środków masowego przekazu. System taki prawdopodobnie jest najlepiej uosobiony w reżimie włoskiego potentata medialnego Silvio Berlusconiego. Jeden z rozdziałów książki jest poświęcony analizie przyjaźni pomiędzy Putinem i Berlusconim. Przyjaźń ta nie była jednak oparta jedynie na sympatiach osobistych, ale też na zgodności ideologicznej – obaj panowie podzielają idee neoliberalne i indywidualistyczne, sławiące etos boga‑ cenia się. Ideologia taka jest sprzeczna z kolektywizmem charakterystycznym tak dla komunizmu, jak i faszyzmu. Z tego powodu putinizm, który z „klasycznym” faszy‑ zmem łączy skrajny nacjonalizm i wynikające z niego idee odrodzenia narodowego i rewizjonizmu imperialistycznego, nie może być redukowany ani do wspomnianej, klasycznej formy faszyzmu, ani do nowoczesnej wersji protofaszystowskiego bona‑ partyzmu w stylu Napoleona III. Putinizm jest raczej hybrydą – całkowicie nowym systemem politycznym, który łączy w sobie elementy klasycznego faszyzmu (okres międzywojenny), starszego protofaszyzmu bonapartowskiego i nowoczesnego, dwu‑ dziestowiecznego populizmu. Tego typu system hybrydowy łączy elementy przedno‑ woczesne i nowoczesne, represje wewnętrzne z akceptacją zaawansowanej gospodar‑ ki globalnego kapitalizmu. System ten rości sobie pretensje do miana nowoczesnej demokracji z funkcjonującym systemem wielopartyjnym. W rzeczywistości jednak prywatyzuje on sferę polityki, ustanawiając monopol władzy jednej partii politycz‑ nej służącej interesom jednego klanu. System głosi „dyktaturę prawa”, ale stawia się ponad nim. Twierdzi, że respektuje prawo międzynarodowe, ale nie przestrzega jego podstawowych reguł, grożąc swym sąsiadom, napadając na jednego z nich i prze‑ prowadzając rozbiór terytorium. Deklaruje, że celem jego jest modernizacja kraju, 33
Wstęp
w którym jednak cały czas brakuje dwóch zasadniczych składników nowoczesnego państwa – wolności politycznej i wymiany ekip rządzących.
Putinizm. Niestabilny, hybrydowy „system faszystowski w wersji light”? Hybrydowy „system faszystowski w wersji light”, łączący w sobie elementy protofa‑ szyzmu, faszyzmu i postfaszyzmu, prezentuje się łagodniej niż faszyzm Mussoliniego. Wciąż jednak obecny jest w nim rdzeń składający się ze skrajnego nacjonalizmu, mi‑ litaryzmu i neoimperializmu. Z tego powodu można się spodziewać, że Putin, zmu‑ szony radzić sobie z rosnącą w siłę opozycją wewnętrzną, ucieknie się do represji i prowadził będzie antyzachodnią (czytaj: antyamerykańską) politykę zagraniczną. Towarzyszyć temu będą neoimperialistyczne działania na terenie tak zwanej „bliskiej zagranicy”, których celem będzie zbudowanie szerokiego poparcia dla walecznego przywódcy narodu. Autorytarny system, jakim jest putinizm, jest jednak powiązany z osobistymi losami lidera i jego klanu i w konsekwencji charakteryzuje się dużą niestabilnoś‑ cią. Z tego względu główne pytanie brzmi – w którym kierunku będzie zmierzał w najbliższej przyszłości? System wprowadzony przez Napoleona III pod koniec jego rządów zaczął się liberalizować. Berlusconi, pomimo ataków na niezależność sądownictwa i podważania demokracji parlamentarnej, nie był w stanie zniszczyć włoskiej demokracji – ostatecznie został zmuszony do rezygnacji. Z kolei systemy istniejące w dwudziestoleciu międzywojennym wykształciły morderczą, totalitarną dynamikę. W którym kierunku pójdzie putinowska Rosja? Istnieją powody do obaw. Wewnętrzna dynamika systemu Putina w pierwszych dwunastu latach jego rządów cechowała się ciągłą centralizacją władzy, eliminacją potencjalnie konkurencyjnych ośrodków władzy i poddawaniem społeczeństwa obywatelskiego coraz silniejszej kontroli. Po dwunastu latach putinizmu widać w społeczeństwie rosyjskim wyraźne oznaki „zmęczenia Putinem”. Zjawisko to tylko wzmocni determinację reżimu i nie można wykluczyć scenariusza, w którym „weimarska paralela” będzie coraz bardziej wyraźna. Dużo będzie zależało od siły rosyjskich organizacji demokratycznych. Swoją rolę do odegrania ma tu też jednak Zachód, który nie może pozwolić, by jego polityką rządziły wąskie interesy handlowe i finansowe lub złudzenia dotyczące mitycznego „resetu”. Zachód powinien zająć wobec putinowskiej Rosji stanowisko pryncypial‑ ne i nie tolerować naruszania procedur demokratycznych. Nie powinien przymykać oka na gwałcenie praw człowieka i godzić się na łamanie prawa międzynarodowego. 34
Wstęp
Jest to również w jego własnym interesie, ponieważ putinizm to nie tylko system polityczny, który odmawia obywatelom Rosji ich podstawowych praw demokratycz‑ nych, lub zagrożenie jedynie dla najbliższych sąsiadów tego kraju. Putinizm to coś więcej – to nowy, prawicowy model polityczny, który w każdej chwili może zostać wyeksportowany za granicę. W sytuacji obecnego kryzysu gospodarczego i finanso‑ wego jesteśmy świadkami rodzenia się i niepokojącego rozwoju w Unii Europejskiej radykalnie populistycznych i prawicowych partii politycznych. Ich przywódcami kieruje nie tylko głęboko zakorzeniony antyamerykanizm i niechęć do liberalnej de‑ mokracji – wielu z nich stawia sobie putinowską Rosję za wzór do naśladowania. Na przykład Marine Le Pen, liderka francuskiego Frontu Narodowego, w wywiadzie udzielonym jesienią 2011 roku rosyjskiemu Kommiersantowi wyraziła swój podziw dla Putina. „Podziwiam Putina – powiedziała. – Musimy rozwijać relacje z Moskwą, a nie z Waszyngtonem” (Czernienko, 2011). Model putinowski sprawnie został wdro‑ żony na Ukrainie przez prezydenta Wiktora Janukowycza. Jak widać na przykładzie Viktora Orbána i Węgier, nawet rządy krajów członkowskich Unii Europejskiej ulegają tej pokusie. W niedawnym raporcie Freedom House czytamy: „Zarówno Orbán, jak i Janukowycz oskarżani są o dążenia do putinizacji swych krajów” (Freedom House, 2012). W 1991 roku optymistycznie spodziewano się, że Europa będzie dla Rosji przykładem i drogowskazem inspirującym wprowadzanie ustroju demokratyczne‑ go. Dzisiaj oczekiwania są całkowicie odmienne. W Unii Europejskiej, która walczy o przetrwanie najbardziej zasadniczego kryzysu od czasów jej powołania, atrakcyj‑ ność modelu europejskiego sięgnęła dna, a rządom liberalno‑demokratycznym coraz częściej przeciwstawiane są alternatywy populistyczne, autokratyczne i prawicowe. Jedną z nich jest putinizm – nowa, hybrydowa mieszanka przed‑ i ponowoczesnego autorytaryzmu, która rzuca obecnie cień na Europę – podobnie jak czynił to włoski faszyzm po I wojnie światowej.