¹2 (22), 2007
ÄÝËÕÈÉÍ ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÑÀÍ (WWF)-ÃÈÉÍ ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ÑÎÍÈÍ
2007.06.05
ÀÃÓÓËÃÀ 2-ð í¿¿ðò ĺðãºíèé óñàí öàõèëãààí ñòàíöûã òîéðñîí àñóóäàë
3-ð í¿¿ðò Æèë á¿ðèéí 6-ð ñàðûí 5-íûã 1972 îíîîñ ýõëýí äýëõèé äàÿàðàà áàéãàëü õàìãààëàõ ºäºð áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëñýýð èðñýí áèëýý. Ìàíàé ãàðèã “õ¿ì¿¿í” áèäíèé áóðóóãààñ ýëäýâ ìóó ººð÷ëºëòºä àâòñààð íýí ýãçýãòýé ¿åä òóëààä áóé ºíºº ¿åä, ýíý ºäºð á¿õ õ¿í òºðºëõòíèé íýãäýë òýìöëèéí óóõàé áîëîõ ó÷èðòàé þì.
ͯÁ-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðººñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéí äàãóó 2007 îíä Äýëõèéí áàéãàëü îð÷íû ºäðèéã “Õàéëàõ ìºñºíÕàëóóí ñýäýâ” ãýñýí íýðèéí äîð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýæýý. Ó÷èð íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, îçîíû äàâõàðãûí öîîðëûí õýìæýý, õèìèéí áîäèñûí áîõèðäëûí íºëººã õàìãèéí ýðò ìýäýðäýã òóéëûí á¿ñ íóòàãò áàãòäàã Ñêàíäèíîâûí îðíóóäûí õàìãèéí õîéä çàõ íü Íîðâåãè óëñ þì. Òýð äóíäàà òýìäýãëýëò ¿éë ÿâäëóóä Íîðâåãèéí õàìãèéí õîéä çàõûí õîò áîëîõ Òðîìñº, íèéñëýë Îñëî áîëîí áóñàä õîòóóäàä áîëîõ þì. Òðîìñº íü Õîéä ìºñºí äàëàé áîëîí Àíòàðêòèäèéã õîëáîí îéðòóóëàõ ñî¸ë, øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õèéí ÷óõàë ñóðâàëæ á¿õèé õîò áèëýý. Òóñ õîòûí áàõàðõàë áîëñîí äýëõèéí õàìãèéí õîéä ç¿ãò îðøäîã èõ ñóðãóóëèàñ àëäàðò ñóäëàà÷, ýðäýìòýí Àìþäñýí, Íàíñýí íàð òºðºí ãàð÷ýý. ̺í ýíý õîòîä îëîí óëñàä àëäàðòàé Íîðâåãèéí Òóéë Ñóäëàëûí Èíñòèòóò áèé. Óóãóóë èðãýä áîëîõ ñàìè÷óóäûí ñî¸ë óëàìæëàë íü ÷ õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí íü áàõàðõóóøòàé. Æóóë÷äûí àíõààðëûã òóéëûí öàãààí øºíººðºº èõýä òàòäàã ýíý íóòàãò äýëõèéí äóëààðàë, íèéò õ¿í òºðºëõòºí áîëîí àäãóóñàí àìüòäàä ó÷ðóóëæ áóé õîð õºíººëèéí òàëààð ñóðòàë÷èëàí òàíèóëàõ þì. ̺í 2007 îíûã “Òóéëûí æèë” õýìýýí çàðëàñàí íü ÷ ýíý ¿éë ÿâäàëòàé äàâõöàæ áàéíà. ªìíºõ æèë¿¿äýä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéã “Õ¿÷ëèéí áîðîî”, “Äàëàé òýíãèñ”, “Óñ”, “Íîãîîí õîò”, “Õóóðàé ãàçàð íóòãèéã á¿¿ õàÿ” ãýõ ìýò íýðèéí äîð òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéñàí þì. Áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñèéí ÷óõëûã çºâõºí äóðüäààä ºíãºðºõ òºäèé áóñ, äýëõèé íèéòèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñèéí ºìíº òóëãàìäààä áóé àñóóäëóóäûã õýðõýí íààøòàé øèéäýõ àðãà óõààíûã äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õàìòûí õ¿÷ýýð
áèé áîëãîõûã çîðüäîã. ̺í äýëõèé íèéòèéí õàìòûí õ¿÷ýýð áàéãàëèà õàìãààëñíààð èë¿¿ ñàéõàí, èë¿¿ íàéäâàðòàé èðýýä¿éã áèé áîëãîæ ÷àäíà ãýäãèéã áàòëàí ¿íýìø¿¿ëýõ ÷óõàë ºäºð áîë 6-ð ñàðûí 5 þì.
Ýíý ºäðººð îëîí íèéò áàéãàëü äýëõèéí òºëºº äóó õîîëîéãîî íýãòãýæ áóéãàà èëýðõèéëæ íèéòèéã õàìàðñàí ã¿éëò, äóãóéò æàãñààë, “íîãîîí” ¿ç¿¿ëáýð¿¿ä, ñóðãóóëèóä äàõü ýññå áè÷èëãèéí áîëîí óõóóëãà ñóðò÷èëãààíû óðàëäààí, ìîä òàðèõ, õàÿãäàë öóãëóóëàõ, õîã öýâýðëýõ ãýõ ìýò á¿òýýë÷ ¿éëñ õèéöãýýäýã áèëýý. Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí äóëààðàë ýíý ãàðèãèéí àìüòàé, àìüã¿é áàéãàëèéí á¿õèé ë ýä øèðõýã áîëãîíä, 纺ëíººð õýëáýë ººð÷ëºëò, õàòóóõàí õýëáýë õºíººë àâ÷èð÷ áóéã áèä ìýäýæ áàéãààãààñ õîéø ÿã îäîî, ýíý öàã ìº÷ººñ ýõëýí òýìöýõ ¸ñòîé. ¯¿íä ñàéí ìóó, áàÿí ÿäóó, õàð öàãààíû ÿëãàë ¿ã¿é õàíöóé øàìëàõ õýðýãòýé áàéíà.
Ìîíãîë îðîíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäºð Ýíý æèëèéí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéã Áàéãàëü îð÷íû ÿàìòàé õàìòðàí Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õàìò îëîí òýìäýãëýæ áàéíà. Òýä ¿éë àæèëëàãààãàà á¿ð äºðâºí ñàðûí ºìíººñ áóþó 2007 îíû 2 ñàðûí 5 íä ÌÓÈÑèéí Ýêîëîãè Ýðäýì êëóá, UBS òåëåâèç áîëîí Ìîíãîëûí Ðàäèîãèéí çàëóó÷óóäàä çîðèóëñàí “Áîëîìæ” õºòºëáºðòýé õàìòðàí ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë äîëîî õîíîã á¿ð çàëóó÷óóäàä áàéãàëü îð÷íû ñ¿¿ëèéí ¿åèéí øèíý ìýäýýëëèéã õ¿ðãýõ õàìòàðñàí íýâòð¿¿ëãèéã òîãòìîë áýëòãýí ÿâóóëæ, óëìààð áàéãàëüä ýýëòýé îëîí îëîí ¿éëñýä çàëóóñ ãàð áèå îðîëöîæ áàéíà.
Ìàíàé ãàðèãèéí èðýýä¿éã øèéäýõýä òàâõàí æèëèéí áîëîìæ áàéíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéí ýíý æèëèéí îëîí íèéòèéã õàìàðñàí ¿éë àæèëëàãààã Óëñûí Äðàìûí Òåàòðûí ºìíºõ òàëáàéä 6 ñàðûí 2-íä çîõèîí áàéãóóëàõ ãýæ áàéíà. Áàéãàëèà äýýäëýõ ýíý ºäºðëºãººð õ¿¿õýä çàëóóñ, íàñàíä õ¿ðýã÷äýä çîðèóëñàí îëîí ñîíèðõîëòîé õîéä òóéëûí ìºñ õàéëñíààð òóéëûí àí àìüòäûí õóâüä áîëîí ýõ ãàçðûí Ìîíãîë îðíû ìààíü õóâüä ÿìàð óðõàã íºëººòýé áîëîõ çýðãèéã õ¿ì¿¿ñò òàíèóëæ ìýä¿¿ëýõ þì áàéíà. Òà óã àðãà õýìæýýíä ãýð á¿ë, ¿ð õ¿¿õýä, íàéç íºõ人 äàãóóëàí èðæ ñîíèðõîëòîé òýìöýýí¿¿äýä îðîëöîí øàãíàë ãàðäàí àâàõ áîëîìæòîéãîîñ ãàäíà ñ¿¿ëèéí ¿åä áàéãàëü äýëõèéí ìààíü áàéäàë õýðõýæ áóé òàëààðõ ìýäýý ìýäýýëëèéã îëæ àâíà. ̺í äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã çîãñîîõîä òà ºðòºã áàãàòàé áîëîâ÷ ýíãèéí æèðèéí ÿìàð àðãûã õýðýãëýí, õýðõýí ýð÷èì õ¿÷ áîëîí óñíû õýðýãëýýã õýìíýõ òàëààð ÷ ñóðàëöàõ áîëíî. Áàéãàëü îð÷íû òàëààðõè ¿íäýñíèé ò¿âøèíä õèéãäýæ áàéãàà àæëóóäòàé òàíèëöàõ íü èðãýí òàíû ¿¿ðýã ãýäýãòýé ñàíàë íýãäýõ áèçýý.
4-ð í¿¿ðò Ìîíãîë õàëèì
5-ð í¿¿ðò Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé 10 àìüòàí, óðãàìëûí æàãñààëò
6-7-ð í¿¿ðò Áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëàõàä ìîíãîë õ¿íèé îðîëöîî
8-ð í¿¿ðò Õ¿í áîëãîí î÷èæ ¿ç¿¿øòýé 10 ãàçàð îðîí
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äñýí áàéãàëèéí òààã¿é ìýäýý áàðèìòóóä Õîéä òóéëûí ìºñíèé õàéëàëò:
• Øèíýýð ãàðãàñàí òîî áàðèìòààð, ìºñ õàéëàõ íü óëàì õóðäàñ÷, ñ¿¿ëèéí 20 ãàðóé æèëèéí òóðøèä, ººðººð õýëáýë 1980 îíîîñ õîéø òóõàéëñàí åñºí óóë íóðóóäûí 30 ìºñºí ãîëûí äóíäàæ çóçààí 9.6 ìåòð óñíû ýêâèâàëåíòààð íèìãýðñýí. Äóíäæààð 1 ìåòð óñíû ýêâèâàëåíò 1.1 ìåòð çóçààí ìºñòýé òýíöýíý. • Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë ºíººãèéíõººñ ÷ íýìýãäâýë 21-ð çóóíû ñ¿¿ëýýð Õîéä ìºñºí äàëàéí ìºñºí ãàäàðãûí èõýíõ õýñýã íü ¿ã¿é áîëîõ þì. Õîéä ìºñºí äàëàéí ìºñºí ãàäàðãà 1978 îíîîñ õîéø àðâàí æèë òóòàìä 2.7%-ààð áàãàñ÷ýý. • 2001 îíä ãàðñàí òàéëàí ¸ñîîð ìºñíèé õàéëàëòààñ áîëæ äàëàéí ò¿âøèí ýíý çóóíû ýöýñ ãýõýä 9-88 ñì-ýýð íýìýãäýíý ãýñýí òîîöîî ãàðñàí áîë ñ¿¿ëèéí áîäèò òîîöîîãîîð 28-58 ñì-ýýð íýìýãäýíý ãýñýí íàðèéâ÷ëàë ãàð÷ýý. 2100 îí ãýõýä äàëàéí ò¿âøèí 1 ìýýð íýìýãäýíý ãýñýí òîîöîî áàéäàã áºãººä äóëààðàë íýìýãäýõ òóòàì ìºñ òýð õýðýýð õàéëàõ òóë ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Õàìãèéí ñ¿¿ëä îéðîëöîîãîîð 125 000 æèëèéí ºìíº òóéëóóäûí òåìïåðàòóð îäîîãèéíõîîñ èë¿¿òýé íýìýãäýæ áàéñàí áºãººä òóéëûí ìºñ õàéëñíààñ äàëàéí ò¿âøèí 4-6 ì-ýýð íýìýãäýæ áàéñàí áàéíà. • Õîéä òóéëûí ìºñ õàéëñíààð òóéëûí öàãààí áààâãàé ºâºë人 è÷èæ ÷àäàõã¿é, òàðõàö íóòàã íü òàñàðõàéòàõ, óëìààð ýíýõ¿¿ àìüòíû àéìãèéã ñ¿éðýëä õ¿ðãýõ àþóë í¿¿ðëýýä áàéíà. • Èõýíõ á¿ñ íóòãóóäàä, òýð òóñìàà õàâðûí óëèðëûí öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí õýìæýý áàãàñààä
áàéíà. 20-ð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñààñ õîéø äýëõèéí áºìáºöãèéí õîéä õàãàñò ºâºë, õàâàð öàãèéí õºëä¿¿ ãàçðûí õýìæýý 7%-ààð áàãàñ÷ýý. Áºìáºðöãèéí õîéä õàãàñò, ìºí ãîë, ìºðºí, íóóðóóäûí õºëäºõ õóãàöàà ºíãºðñºí 150 æèëèéíõòýé õàðüöóóëáàë 100 æèëä 5.8 ºäðººð îðîéòîæ, öºí ò¿ðýõ õóãàöàà 6.5 ºäðººð ýðòýñ÷ýý.
Õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàë: • Àãààðûí äàâõàðãàä õóðèìòëàãäààä áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèéã àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿åòýé õàðüöóóëàõ þì áîë äýëõèéí óóð àìüñãàë öåëüñèéí 3 õýì áóþó äóíäæààð 2-4.5 õýìýýð äóëààðñàí òîîöîî ãàðíà. • Àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿å, öààøèëáàë 650 000 æèëèéí ºìíºõ ¿åòýé õàðüöóóëáàë àãààðûí äàâõàðãà äàõü í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýë áîëîí ìåòàíû õýìæýý õàìààã¿é èõ áîëæýý. Í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýý àæ ¿éëäâýðèéí ºìíºõ ¿åä 280 ppm áàéñàí áîë 2005 îíä 379 ppm áîëæ, òåòàíû õýìæýý íýã òýðáóì ppm òóòàì 715 íýãæ áàéñíàà 2005 îí ãýõýä 1774 áîëæ ºñ÷ýý. • Õ¿ëýìæèéí õèéí çóðãààí òºðºë 2030 îí ãýõýä 2000 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 25-90%ààð íýìýãäýõ ãýíý.
Ãàí ãà÷èã, öºëæèëò: • ªíãºðñºí 100 æèëä (1905-2005) äýëõèéí ãàäàðãûí äóíäàæ òåìïåðàòóð îéðîëöîîãîîð 0.74 õýìýýð íýìýãäæýý. 2001 îíä ýíý òîî 0.6 õýì ãýæ ãàð÷ áàéñàí áîëîâ÷ ¯ðãýëæëýë 2-ð í¿¿ðò
¹2 (22), 2007 Ò¿ð¿¿÷ 1-ð í¿¿ðò
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð äýëõèéí óëñ òºð, íèéãìèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéí õýëñýí ¿ãíýýñ èøëýâýë:
ºíãºðºã÷ æèë¿¿äèéí õýò äóëààðàë, òýð äóíäàà ñ¿¿ëèéí 12 æèëèéí 11 íü 1850 îíîîñ õîéøèõ äóëààðëûí ðåêîðä áîëñîí 12 æèëèéí æàãñààëòàä áàãòààä áàéãàà ó÷ðààñ ñ¿¿ëèéí òàéëàíä 0.74 áîëæ ºñ÷ýý. • 1970 îíîîñ õîéø ãàí ãà÷ãèéí õàìðàõ õ¿ðýý, ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà äýëõèéí äàõèíû õýìæýýíä íýìýãäýýä áàéíà. • Ñàõåë, Ãàçàð äóíäàä òýíãèñèéí ýðýã îð÷ìîîð, ªìíºä Àôðèê áîëîí ªìíºä Àçèéí çàðèì õýñãýýð 20-ð çóóíûõààñàà õàìààã¿é èõ õóóðàéøèëòòàé áîëîîä áàéíà. • Äýëõèéí 6,5 ìèëëèàðä õ¿í àìûí 4,8 ñàÿ íü àìüäàðäàã Àôðèê, Àçè òèâ äýëõèé íèéòýä àþóëûí õàðàíãà äýëäýõ ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí öºëæèëòºíä ºðòººä áàéíà. • Õóóðàé ãàçàð îðíóóäàä áýë÷ýýðèéí òàëõàãäàë, õºðñíèé ýâäðýë áîëîí ãàçðûí îéí á¿ðõýâ÷èéã óñòãàõ íü öºëæèòèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áàéíà. Îé ìîäíû õýìæýý áàãàññàí íü àãààðò õóðèìòëàãäàõ í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéã øèíãýýõ áàéãàëèéí ÷àäàâõèéã áóóðóóëààä çîãñîëã¿é, àãààðûí áîõèðäëûã èõýýõýí õýìæýýãýýð èõýñãýñýí áàéíà. Àãààðûí áîõèðäëûí 20% íü îé ìîäíû õýìæýý áàãàññàíààñ ¿¿äýëòýé ãýíý.
ÀÍÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ àñàí Áèëë Êëèíòîí: “Ìàíàé ãàðèãèéí äóëààðàë ò¿ãø¿¿ðèéí õàðàíãà äýëäýæ áóé ºíºº ¿åä áèä õàòóó ò¿ëøíèé õýðýãëýýíýýñ òàòãàëçàí ºíãºðñºí óðò óäààí õóãàöààíû àëäààãàà çàëðóóëàõ öàã èðæýý” ͯÁ-ûí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà àñàí Êîôè Àííàí: “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò çºâõºí áàéãàëü îð÷íû õýðýã áèø ãýäãèéã èõ îëîí õ¿í ìýäýæ áàéãàà. Ýíý áîë á¿õèé ë õ¿ðýýëëèéã õàìàðñàí ãàìøèã þì. Ýíý áîë ýð¿¿ë ìýíäèéã ñ¿éòãýã÷. Òóõàéëáàë äýëõèé äóëààðàëä àâòëàà ãýõýä õóìõàà, óëààíóóä çýðýã õàëäâàðò ºâ÷èí õóðäàöòàé òàðõàæ ºðãºí õ¿ðýýã õàìðàõ áîëíî. Äóëààíû ýð÷ íýìýãäñýíýýð óäààí õóãàöààíû ãàí ãà÷èã í¿¿ðëýí ìàëûí áýë÷ýýð, òàðèàëàíãèéí ãàðö ìóóäàí, äýëõèé íèéòèéí õ¿íñíèé õàíãàìæ àþóëä îðæ áîëçîøã¿é. ̺ñºí á¿ðõ¿¿ë, ìºíõ öýâäã¿¿äèéí õàéëàëòààñ ¿¿äýí äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäýæ áàéãààãààñ áîëæ Ëàãîñ, Êýéï Òàóí ãýõ ìýòèéí äýëõèéí õ¿í àìûí áàðàã òýí õàãàñ íü îðøèí ñóóäàã ãîë õîòóóäàä àþóë í¿¿ðëýæ ìàãàäã¿é íü.” ͯÁ-èéí åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãûí îðëîã÷ áºãººä ͯÁ-èéí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðèéí ã¿éöýòãýõ çàõèðàë Àêèì Øòåéíýð: “Äýëõèé íèéòýä í¿¿ðëýýä áàéãàà ãàìøãóóäûí Àôðèêò ó÷ðóóëæ áóé áàéäàëä àíðààõàëòàé õàíäàæ, òýíäýõèéí óóð àìüñãàë, óóð àìüñãàëûí ä¿í øèíæèëãýýíèé ÷àäàìæèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Îëîí óëñûí õàíäèâëàã÷ áàéãóóëëàãóóä îäîî áîëîí èðýýä¿éä Àôðèê îðîíä õýðýãòýé á¿õíèéã ñàéòàð îéëãîí òóñàëæ, äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóä ÷ ìºí Àôðèêèéí õºäºº àæ àõóéãààñ ýõëýýä ýð¿¿ë ìýíäèéã ñàõèí õàìãààëàõàä íü èë¿¿ äýìòýé ç¿éë õèéæ áîëîõîîð áàéíà”
Òóéëûí ìºñíèé õàéëàëò, óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò äýëõèéí óëñ ò¿ìýíä õýðõýí òóñ÷ áàéãààã Àôðèê òèâèéí æèøýýí äýýð õàðüÿ: • Äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäñýíýýð Àôðèêèéí ýðýã îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéí ýðñäýëä îðîîä áàéãàà îðøèí ñóóã÷äûí òîî 1990 îíä 1 ñàÿ áàéñíàà 2080 îí ãýõýä 70 ñàÿ áîëæ íýìýãäýõ ìàãàäëàëòàé áàéíà. • Àôðèêèéí 5000 ãàðóé ç¿éëèéí óðãàìàëä ñóäàëãàà õèéõýä 80-90 ãàðóé õóâèéíõ íü àìüäðàõ îð÷íû õýìæýý þì óó, øèíæ ÷àíà𠺺ð÷ëºãäºíº ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéãàà þì. • 2085 îí ãýõýä Àôðèêèéí óðãàìàë, àìüòíû òºðºë ç¿éëèéí îðøèí áàéõ îð÷èí íºõöëèéí 25-40 ãàðóé õóâü íü ¿ã¿é áîëæ ìàãàäã¿é.
ĪÐêÍÈÉ ÓÑÀÍ ÖÀÕÈËÃÀÀÍ ÑÒÀÍÖÛà ÒÎÉÐÑÎÍ ÀÑÓÓÄÀË ªíãºðºã÷ 5-ð ñàðûí 14-íýýñ 17-íû õîîðîíä “Äºðãºíèé ÓÖÑ” òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ÿâöûã õàëóóí öýãýýñ íü ñóðâàëæëàõ áîëîìæîîð õàíãàñàí “ñýòã¿¿ë÷äèéí òàíèëöàõ àÿëàë” áîëæ ºíãºðñºí áèëýý. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ òóñ àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ýíý áàéãóóëàìæ öîãöëîõ ãàçàð íóòàã áîëîí ×îíî õàðàéõ ãîë áîë ìàíàé îðíû áàéãàëèéí ¿çýñãýëýí öîãöîëñîí ãàçðóóäûí íýã áèëýý. Ýíý óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðèãäàõ íü çºâ, áóðóó ãýñýí ýñðýã òýñðýã áàéð ñóóðèéã äýâýðãýõäýý áóñ, õóóëü ä¿ðìýíä çààñàí á¿õýí ¸ñ÷ëîí áèåëýõ ýñýõ íü á¿ðõýã áàéãàà ºíºº ¿åèéí áîäèò áàéäëûã îëîí ò¿ìýíä áîëîîä õîëáîãäîõ àëáàíûõàíä äóóëãàõ çîðèëãî àãóóëëàà. ĺðãºíèé óñàí öàõèëãààí ñòàíöûíõ øèã òºñºë àæ ¿éëäâýðèéí õºãæèë ºíäºðòýé òîìîîõîí îðíóóäàä òîìäîî îðîõã¿é ÷ ìàíàé óëñ ýíý òºñ뺺ñ óðãàí ãàðàõ íèéãýì-ýäèéí çàñàã, áàéãàëü îð÷èí, õóóëü ýðõ ç¿éí îëîí àñóóäëóóäàà íýã ìºð öýãöýëæ, ãîëäèðîëä íü îðóóëæ ÷àäààã¿é ë áàéíà. Òóñ òºñëèéí Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ãîë áîëîí áîëçîøã¿é íºëººëëèéã òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëñàíààð õèéãäýõ àæëóóä öàã òóõàéäàà õýðýãæèõ áàéõ ¸ñòîé. Ãýâ÷ òýäãýýð çºâëºìæ áîëîí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººíä
2
çààãäñàí àæëóóäûí äèéëýíõ íü ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðã¿é áàéñààð, ¿íäñýíäýý öààñàí äýýð áýëãýäëèéí ÷àíàðòàé ¿ëäñýí áàéíà ãýæ ñýòã¿¿ë÷èä ä¿ãíýæýý. Íîì ¸ñîîðîî áîë “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº”-ã õýðýãæ¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ìºí㺠õºðºí㺠øèéäýãäýýã¿é áàéõàä óñàí öàõèëãààí ñòàíöèéã áàðèõ àæèë èéíõ¿¿ ¿ðãýëæèëñýýð áàéõ ¸ñã¿é þì. Ìàíàé áàéãóóëëàãà áîëîí Ìîíãîëûí äàðõàëñàí ãàçàð íóòãèéí íèéãýìëýã õàìòðàí ĺðãºíèé óñàí öàõèëãààí ñòàíöèéã òîéðñîí àñóóäëààð óóëçàëò çîõèîí áàéãóóëñàí òóõàé ºìíºõ äóãààðò ÷ äóðüäàæ áàéñàí áèëýý. Òóñ óóëçàëòàä Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, Ò¿ëø Ýð÷èì Õ¿÷íèé ßàì, Ñàíõ¿¿ Ýäèéí Çàñãèéí ßàì, Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Ãàçàð, “Àëòàí-Ýêî” ¿íýëãýýíèé êîìïàíè, Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýíãèéí Óñíû ñåêòîð, “ĺðãºíèé ÓÖÑ” òºñºë çýðýã áàéãóóëëàãûí ìýðãýæèëòýí, òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áèëýý. Îéðûí õóãàöààíä õàíãàëòã¿é õýðýãæèëòòýé áàéãàà àæëóóäàä øààðäàãäààä áàéãàà 103 ãàðóé ñàÿ òºãðºãèéã ãàðãàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàìûã ýðýëõèéëýõèéã óóëçàëòàä îðîëöîã÷äûí ç¿ãýýñ òºñºë õýðýãæ¿¿ëýã÷äýä çºâëºñºí. Ò¿¿íýýñ õîéø ºä㺺 áàðàã 4 ñàð îð÷èì õóãàöàà ºíãºðººä áàéíà. Í.Áàòíàñàí. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí àæèëòàí
Õýðëýí ãîëûí ãîëüäðîë ººð÷ëºãäâºë... Ýíý îíû ýõýýð Ö.Øàðàâäîðæ òýðã¿¿òýé ÓÈÕ-ûí çóðãààí ãèø¿¿íèé ñàíàà÷èëñàí òîãòîîëûí òºñºë áîëîâñðóóëñàí íü ÓÈÕä ºðãºí ìýä¿¿ëýýä áàéãàà áóñàä õóóëü, øèéäâýðèéí òºñë¿¿äèéí æàãñààëòàä õýäèéíý îðîîä áàéãàà áèëýý. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðààñ “Õýðëýí ãîâü” òºñëèéí òàëààðõ ººðñäèéí áàéð ñóóðèéã òºñºë ñàíàà÷ëàã÷ íàðò óäàà äàðàà èëýðõèéëæ áàéñàí áºãººä ýíý óäààä îëîí íèéòýä äýëãýí òàíèëöóóëæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Õýðëýí ãîë äýýð áàðèõ ýíýõ¿¿ áàéãóóëàìæèéí àñóóäëûã ºíººãèéí ìºðäºæ áàéãàà õóóëü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä á¿ðýí ä¿¿ðýí íèéöñýí áàéäëààð, òóõàéëáàë: “Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé Ìîíãîë óëñûí õóóëü”-èéí õ¿ðýýíä øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ýíý òºñëèéí àñóóäëûã • Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý õèéëãýëã¿éãýýð, • Îëîí íèéòèéí ñàíàë áîäëûã ñàéòàð ñîíñîëã¿éãýýð, • Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ¿íäýñ áîëãîí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü îð÷íû ãýñýí 3 àñóóäëûã öîãö áàéäëààð ñóäëàí ¿çýëã¿éãýýð ÓÈÕ-ààð ÿàðàí õýëýëö¿¿ëýõ ãýæ áàéãààã çàð÷ìûí õóâüä áóðóó õýìýýí ¿çýæ áàéíà. 2. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èëòýýð ìýäðýãäýõ áîëñîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, äýëõèéí äóëààðëûí íºëºº ìàíàé îðíû ãîë ìºðºíä õýðõýí íºëººëæ áàéãàà òàëààð õèéñýí óëòàé ñóóðüòàé ñóäàëãààíû àæèë ºíºº õýðíýý
àëãà áàéíà. Èéìýýñ ýíý òàëûí ñóäàëãààíû àæëûã Õýðëýí ãîëûí ñàâ ãàçðûí õýìæýýíä íýí ÿàðàëòàé ýõë¿¿ëýí, èðýýä¿éä 20, 30, 50 æèëèéí äàðàà õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áîëîõûã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õýðëýí ãîëûí óðñãàëûã õààñíààð òóñ ãîëûí ñàâ äàãóó, íýí ÿëàíãóÿà ãîëûí àäàã îð÷ìîîð îðøèí àìüäàð÷ áàéãàà íóòãèéí àðä èðãýäèéí àìüæèðãààíä õèð íºëººòýé áîëîõûã äýýðõ ñóäàëãààòàé óÿëäóóëàí öîãö áàéäëààð òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ãîëûí óíàãàí áàéäëûã, óðñàöûã ººð÷ëºí ººð á¿ñ íóòãèéã óñæóóëàõ, äàëàí áîñãîæ óñàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüñíû ýðñäëèéã Àðàë íóóðûí øèðãýëòèéí æèøýýíýýñ áýëõýíýý õàðæ áîëíî. “Íèðãýñýí õîéíî õàøãèð÷” ñóóõã¿éí òóëä òºñºë ñàíàà÷ëàã÷èä äýýð äóðäñàí á¿õíèéã çºâëºìæ áîëãîí òóñãàí àâíà ãýäýãò èòãýæ áàéíà. Õýðëýí ãîëûã ÿàãààä õàìãààëàõ ¸ñòîé âý? Õýðëýí áîë ìàíàé îðíû õàìãèéí óðò ãîë. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýíý ãîëîîñ õàìààðàëòàé àìüäðàëûí ñ¿ëæýý òºäèé õ¿ðýýíä ¿ðãýëæèëýí, 116 455 êì2 òàëáàéã õàìàðäàã. Õàí Õýíòèéí ºâðººñ ýõ àâàí 240 êì äàÿëàñààð Äàëàé íóóðò öóòãàäàã òóñ ãîë óëñûí õèë äàìíàí óðñäàã ó÷ðààñ “îëîí óëñûí ãîë” ãýäýã òîäîòãîëòîéã ÷ ýíä äóðäàõ õýðýãòýé.
Í.Áàòíàñàí. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí àæèëòàí
Øèíý òºñºë, õºòºëáºð Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð “Îëáîðëîõ ñàëáàðò àâëèãûí õóóëèéí õýðýãæèëòèéí ìîíèòîðèíãèéã õàíãàõ íü” òºñëèéã 2007 îíû 1 ñàðààñ õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéíà. Àëòàé Ñî¸íû Ìîíãîëûí õýñýãò áàéãàëü õàìãààëëûí àæëûã òîãòâîðòîé ¿ðãýëæë¿¿ëýí ÿâóóëàõ ¿¿äíýýñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-èéí Ãîëëàíä äàõü ñàëáàð áàéãóóëëàãààñ 3 æèëèéí òºñëèéã 2007 îíû
5 ñàðûí 1-íýýñ 2009 îíû 6 ñàðûí 30 õ¿ðòýë õýðýãæ¿¿ëýõýýð áîëëîî. Àëòàé Ñî¸í íü äýëõèé äàõèíä õàäãàëàí õàìãààëæ ¿ëäýýõ çàéëøã¿é 200 ýêî-á¿ñ íóòãèéí íýã áºãººä ìàíàé Ìîíãîë óëñààñ Äàãóóðûí õýýð òàë áîëîí Àëòàé Ñî¸íû Ìîíãîëûí õýñýã ãýñýí 2 ãàçàð ýíýõ¿¿ æàãñààëòàíä îðäîã áèëýý.
Á.Ýëáýãçàÿà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí àæèëòàí
3
¹2 (22), 2007
ÃÀÄÀÀä ÌÝÄÝÝ Ìàíàé ãàðèãèéí èðýýä¯éã øèéäýõýä òàâõàí æèëèéí áîëîìæ áàéíà Ýð÷èì õ¿÷íèé çîõèñòîé ýõ ¿¿ñâýð áîëîîä ò¿¿íèéã çàðöóóëàõ òåõíîëîãèéí çºâ øèéäëèéã îéðûí òàâàí æèëèéí äîòîð õèéõã¿é þì áîë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã çîãñîîõ áîëîìæã¿é áîëîõ þì áàéíà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí øèíýõýí ñóäàëãàà ¿¿íèéã áàòàëæ áàéãàà þì. Äýëõèéí á¿õèé ë óëñ ã¿ðíèé óäèðäëàãóóä õýäèéíý àþóëòàé ò¿âøèíä õ¿ðýýä áàéãàà í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí ÿëãàðàëûã áóóðóóëàõûí òºëºº õºãæèë äýâøèë, àìüäðàëûí ò¿âøèíä íºëººëºõã¿é àðãà çàìóóäûã ýðýëõèéëýõèéí ÷óõëûã ñàíóóëæ áàéíà. Õýòýðõèé áàãà õóãàöàà ¿ëäýýä áàéãàà áîëîõîîð áèä õèéõ àæëàà õîéø òàâèõ ÿìàð ÷ àðãà áàéõã¿é. ªíººäðººñ ýõëýí ººð÷ëºëòèéí ¿ðèéã òàðèõ ¸ñòîé áîëîîä áàéíà. Èðýýä¿é õîé÷ ¿åý ãàðàõ ãàðöã¿é ãà÷ëàíä îðõèõã¿éí òóëä áèä ÷àäàõ á¿õíýý õèéõ ¿å ÿã îäîî èðæýý. Ǻâõºí þó õèéõ âý ãýäãèéã áèø, ÿàæ õèéõ âý ãýäýã àðãà çàìóóäûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí “Öàã óóðûí øèéäë¿¿ä” (Climate Solutions) èëòãýëýýñ õàðæ áîëîõ þì áàéíà. Òóñ èëòãýëä ãàçàð ãàçðûí çóó ãàðóé ýðäýìòýä àðãà óõààíàà íýìýðëýæýý. Ýíä áàéãàëü îð÷èíä õîð õºíººëã¿é ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýíèé õàìãèéí øèëäýã çóðãààí àðãûã ñàíàë áîëãîñîí áàéíà. ¯¿íä: • ýð÷èì õ¿÷íèé õýìíýëòèéã ñàéæðóóëàõ • îé ìîäíû õîðîãäëûã çîãñîîõ • áîõèðäîë áàãà ¿¿ñãýõ òåõíîëîãèéí õºãæëèéã õóðäàñãàõ • øàòàõóóíû óÿí õàòàí õýðýãëýýã ñàéæðóóëàõ • ò¿¿õèé í¿¿ðñíýýñ òàòãàëçàæ í¿¿ðñòºðºã÷èéí àãóóëàìæ áàãàòàé õèéí ò¿ëø õýðýãëýõ • õàòóó ò¿ëø õýðýãëýäýã ¿éëäâýð¿¿äèéã í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèéã ø¿¿õ, õóðèìòëóóëàõ òºõººðºì溺ð òîíîãëîõ çýðýã àðãóóä îðæýý.
Öàã àãààðûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ õàëèìíóóä ºëñãºëºíä íèðâýãäýæ áîëçîøã¿é Äàëàé òýíãèñ äýõ ìºñºí á¿ðõ¿¿ë õàéëæ áàéãàà íü õàëèì áîëîí õàëèìíû àéìãèéí àìüòàäûí àìüäðàõ îð÷èí áîëîîä õîîë
òýæýýëèéí íººöºä ìàø õîðòîéãîîð íºëººëæ áàéíà. Èõýíõ àâàðãà õàëèìíóóäûí ãîë õîîë òýæýýë áîëîõ º÷¿¿õýí æèæèã õàâ÷íóóäûí àìüäðàëä õ¿ðòýë äàëàéí óñíû õýì ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Æèëä õýäýí ìÿíãàí õàëèìíû òºðëèéí àìüòàä õ¿íèé ¿éë àæèëàãààíû áóðóóãààñ áóþó õèìèéí áîëîí ÷èìýý øóóãèàíû áîõèðäîë, çàãàñ÷èäûí òîðîíä îðîîöîëäîõ çýðãýýñ áîëæ àìèà àëääàã áàéíà. Õàëèì õàëóóí óñàíä àìüäàð÷ ÷àäàõ óó? Õàëèìíû òºðëèéí çàðèì àìüòàä îð÷èí íºõöºë人 äàñàí çîõèöäîã ÷ îëîí îëîí òóí ýìçýã ç¿éëèéíõýí ºíººãèéí öàã óóðûí õóðäàöòàé ººð÷ëºëòèéã òóí ÷ ýìçýã õ¿ëýýí àâàõ áîëíî. Çàðèì íü á¿ð õ¿ëýýæ àâ÷ ÷àäàõ íü óó, ¿ã¿é þó ãýäýã íü ÷ á¿ðõýã áàéíà.
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õªòªëáªðèéí ãàçàð “Àýðî Ìîíãîëèà”-òàé õàìò
“Ýð íºõºð”-èéí õýðýãã¿é ýì àêóë áóþó ãàéõàìøèãò íýýëò ÀÍÓ-ûí Íåáðàñêà ìóæèéí Îìàõà õîòûí àìüòíû õ¿ðýýëýíä ýð õ¿éñòýíòýé íààä çàõ íü ãóðâàí æèë íèéëýýã¿é 3 ýìýã÷èí àëõàí òîëãîéò àêóëòàé øèëýí õîðãîíä íýãýí æàðààõàé ìýíäýëñýí áàéíà. 2001 îíä òºðñºí ò¿¿íèé ÄÍÕ-ä õèéñýí øèíæèëãýýíèé ä¿íã ºíãºðñºí 5ð ñàðûí 23-íû ëõàãâà ãàðèãò õýâëýãäñýí Õàòàí õààíû Íèéãýìëýãèéí ñýòã¿¿ë áîëîõ “Áèîëîæè Ëåòòåð”-ò íèéòýëñýí áàéíà. Òóñ ñóäàëãààã Óìàðä Èðëàíä áîëîí Àìåðèêèéí õàìòàðñàí áàã õèéæýý. Òýðõ¿¿ æàðààõàéã ìýíäëýýä õýäõýí öàã áîëñíû äàðàà õàòãóóðò çàãàñ ò¿¿íèéã õîðîî÷èõñîí áàéíà. Èíãýýä ò¿¿íèéã çàäëàí øèíæëýõýä ÄÍÕ-ä íü ýð ýñèéí õðîìñîìûí ÿìàð ÷ óë ìºð áàéãààã¿é ãýíý. Ýíý áîë àâàðãà ìàõ÷èí çàãàñíû ïàðòåíîãåíåñèéí (çºâõºí ýì ýñýýñ ¿ðæèõ ãýñýí óòãàòàé ãðåê ãàðàëòàé ¿ã) ¿ðæëèéã áàòàëñàí àíõíû òîõèîëäîë õýìýýí ñóäëàà÷èä òîäîðõîéëîîä áàéãàà áèëýý. Ýíý ìýò çºâõºí ýì ýñýýð ¿ðæäýã õîðõîé øàâæ áàéäàã áîëîâ÷ ìºëõºã÷èä áîëîí çàãàñíû õóâüä òèéì òîõèîëäîë òóí õîâîð áºãººä ñ¿¿í òýæýýëòí¿¿äýä îäîîãîîð èéì íîòîëãîî òààðàëäààã¿é áàéãàà þì. Ýíý òîõèîëäîë ìàõ÷èí àâàðãà çàãàñûã íýð äýâøèã÷äèéí òîîíä èéíõ¿¿ îðóóëààä áàéíà. Òóñ àëõàí òîëãîéò àêóë ýðäýìòýäèéí àíõààðëûã òàòàõààñ àðãàã¿é þì. Ó÷èð íü ÿìàð ÷ àâàðãà ìàõ÷èí çàãàñ ñ¿¿í òýæýýëòí¿¿äèéí íýãýí àäèë ÿìàð
÷ òîõèîëäîëä ýð ýì ýñèéí íýãäëýýð ¿ðæäýã õýìýýí òýä íîòòîé èòãýæ áàéñàí þì. Àëõàí òîëãîéò àêóëûí ãåíèéí ñóäàëãààã íàðèéâ÷ëàí õèéñýí ýðäýìòýí, Áåëôàñò äàõü Õàòàí õààíû Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ïðîäîõë õýëýõäýý: “Áèä áóñàä ýðäýìòýäèéí íýãýí àäèëààð ýíý ä¿ãíýëòýä îäîî ýðãýëçýõ õýðýãã¿é áîëñîí. Ó÷èð íü áèä ãóðâàí ÷ óäàà ãåí ñóäëàëûí äýâøèëòýò òåõíîëîãè á¿ðèéã õýðýãëýñýí. Òýð áîëãîí ýíýõ¿¿ çàãàñíû ÄÍÕ-ä ýð ýñèéí õðîìñîì ¿ã¿é ãýäãèéã áàòàëëàà” ãýæýý. Ôëîðèäàãèéí Àâàðãà ìàõ÷èí çàãàñ ñóäëàëûí òºâèéí çàõèðàë Áîá Õþòåð: “Ýíý ãîö ¿çýãäýë ñ¿¿í òýæýýëòí¿¿äýýñ áóñàä ñýýð íóðóóòàíä òîõèîëäîîä áàéãàà þì áàéíà. Òóõàéëáàë: øóâóó, õýâëýýð ÿâàã÷, õî¸ð íóòàãòàí, çàãàñ çýðýã àìüòàä ýíý ìàÿãààð ¿ðæèõ ÿâäàë òîõèîëäîæ áàéñàí áîë îäîî àì á¿ëèéã íü àâàðãà ìàõ÷èí çàãàñ íýìýãä¿¿ëæ áàéíà” õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý.
Óñòñàí ãýãäýæ áàéñàí àìüòàí Êàìáîæîîñ îëäëîî
Êàìáîæèéí Ìåêîíã ãîëûí îð÷ìîîñ äýëõèéä õàìãèéí õîâîð òîõèîëäîõ öýíãýã óñíû 纺ëºí õóÿãò ÿñò ìýëõèé îëäæýý. Ýíý ç¿éë àìüòíûã á¿ðìºñºí ìºõñºí ãýæ ¿çýæ áàéñàí ÷ àðàé ë óñò÷èõààã¿é þì áàéíà ãýñýí íàéäâàð òºð¿¿ëæ ýõýëëýý. Òýäíèé õóÿã ýõ áèåòýéãýý ¿ðãýëæ áàéõ àãààä Êàíòîðûí 纺ëºí õóÿãò, àâàðãà ÿñò ìýëõèéíèé òýðõ¿¿ óÿí õàòàí õóÿã íü õºë, òîëãîéí àðüñòàéãàà ¿ðãýëæ, õàâèðãàòàéãàà óóñàí íýãäñýí ìýò àæýý. Ýíý ÿñò ìýëõèé àìüäðàëûíõàà 95 õóâèéã áèåý õàìãààëàí íóóâ÷èíä ºíãºð¿¿ëäýã áàéíà. ªºðººð õýëáýë òýä àðààòàí àìüòäààñ áèåý õàìãààëàí ýëñ þì óó, øàâðàíä øèãäýí çºâõºí õàìàð, í¿äýý
èë ãàðãàæ áàéäàã þì áàéíà. Òýä óðòààøàà 2 ì õ¿ðòýë ºñ÷, æèí íü 50 êã áîëîõ òîõèîëäîë áèé ãýíý. Òýäíèé ñàâàð ÷àìëàõààðã¿é óðò, áàñ õ¿ç¿¿ãýý í¿ä èðìýõèéí õîîðîíä ñóíãàí õàçàõ áà òýð õàçàëò ÿñûã ÷ áóòëàõ ÷àäàëòàé þì áàéíà. Òýäíèé ãýíýòèéí äàéðàëò êîáðà ìîãîéíûõîîñ ÷ øàëàìãàé àæýý. Ýíý òºðëèéí ÿñò ìýëõèéã õóëñíû áààâãàé áîëîí áàðíû íýãýí àäèë òºâøíèé õîâîðäñîí àìüòàäûí æàãñààëòàä îðóóëààä áàéíà. Ýíý àìüòíû õîâîðäñîí øàëòãààí íü ò¿¿íèé ìàõ, ºíäãºíä øóíàã÷èä áîëîí àìüäðàõ îð÷íûã íü ¿ã¿é õèéñýí õ¿íèé áóðóó ¿éë àæèëëàãààíààñ øóóä õàìààðàëòàé þì.
Áèä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áóóðóóëàõàä þó õèéõ ¸ñòîé, þóã õèéæ ÷àäàõ âý? Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð àãààðûí òýýâðèéí òýðã¿¿ëýã÷ êîìïàíè áîëîõ “Àýðî Ìîíãîëèà”-òàé õàìòðàí àæèëëàæ ýõýëëýý. Ìîíãîë îðíû á¿õ àéìàã ðóó îðîí íóòãèéí, ãàäààäûí äºðâºí óëñ ðóó îëîí óëñûí íèñëýã õèéäýã êîìïàíè þì. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð íü Íîìèí Õîëäèíã êîìïàíè, Ãîëîìò Áàíê çýðýã áàéãóóëëàãóóäòàé ìºí ò¿íøëýí àæèëëàäàã þì áàéíà. Õî¸ð áàéãóóëëàãûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä “Àýðî Ìîíãîëèà” êîìïàíèé ç¿ãýýñ Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí òîãòìîë õýâëýë áîëîí ãàðûí àâëàãûã îíãîöíû ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ íàðòàà òîëèëóóëàõààñ ãàäíà òàñàëáàðûíõàà äóãòóéí äýýð òóñ áàéãóóëëàãûí ñóðòàë÷èëãààã õýâëýõ çýðãýýð áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñèéã äýìæèí àæèëëàõ þì. Îðîí íóòãèéí íèñëýãèéí çàõ çýýëèéí 95%-èéã ýçýëñýí ýíýõ¿¿ êîìïàíè “íýã öýãèéí ¿éë÷èëãýý” áóþó èíòåðíåòýýð òàñàëáàðûí çàõèàëãà àâàõ, õ¿ðãýæ ºãºõ ¿éë÷èëãýýã ÿâóóëàõààñ ãàäíà àãààðûí òýýâðýýð à÷àà 纺âºðëºõ ¿éë÷èëãýýã ÷ ýðõýëæ áàéíà. Îëîí óëñûí íýð õ¿íäòýé øàãíàë áîëîõ “Áèçíåñèéí çýðýãëýëèéí Àëòàí îä”ûã 2006 îíä Ïàðèñ õîòíîî õ¿ëýýí àâñàí Àýðî Ìîíãîëèà êîìïàíè õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýýëòýé, íèéãìèéí ýðõ àøãèéã ýðõýìëýñýí ¿éë àæèëëàãààãààðàà äýëõèéí æèøèãò õºë íèéë¿¿ëýõýýð çîðüæ áàéíà.
Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëëèéã áóóðóóëàõàä äýëõèé íèéò õàìòðàí òýìöýõ øààðäëàãàòàé áîëîîä áàéíà. Áóóðàé õºãæèëòýé íýãýíäýý áîëîí æèæèã àðëûí óëñ îðíóóäûí õóâüä õºãæëèéí ºíäºðëºãò õ¿ðñýí áóñàä íü òóñëàõ, õºðºí㺠÷èíýýã áèé áîëãîõ çàìààð äýëõèé íèéòèéí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëñîí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ èðæ áàéíà. “Ýð÷èì õ¿÷íèé çîõèñòîé õýðýãëýýíä õ¿ðýõèéí òóëä çààâàë ºíäºð ºðòºãòýé, äýýä çýðãèéí òåõíîëîãîîð òîíîãëîõ øààðäëàãàã¿é. Åð人 õýðýãëýã÷äèéã ýíãèéí øèéäýë á¿õèé àâñààðõàí õýðýãñëýýð ýð÷èì õ¿÷íèé çàðöóóëàëòûã õýìíýõ ìýäëýãýýð õàíãàõ õýðýãòýé. Òà ìýäýýæ ãýðýëò¿¿ëãèéí, àãààðæóóëàëòûí, õºðãºëòèéí áîëîí õàëààëòûí èë¿¿ óõààëàã øèéäýë á¿õèé õýðýãñëèéã àøèãëàõ àâààñ èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ÷ áîëîõ þì” ãýæ Çîõèñòîé áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ñàíàà÷ëàãà (Sustainable Bulding and Constraction Initiative - SBCI)-ûí äàðãà áºãººä Ëàôàðæ äàõü çàõèðàë Îëèâåð
Ëþíî õýëæ áàéíà. Áàðèëãûã áàðèõ ÿâöàä íèéò õýðýãëýõ ýð÷èì õ¿÷íèé åð人 20 õ¿ðýõã¿é õóâèéã çàðöóóëäàã áîë àøèãëàëòàíä îðñíîîñ íü õîéø ¿ëäñýí 80 ãàðóé õóâèéã õýðýãëýäýã áàéíà. Çàñãèéí áîäëîãîîð ç¿é çîõèñòîé ººð÷ëºëò õèéæ, áàðèëãûí ñàëáàðûí ýð÷èì õ¿÷íèé õýðýãëýýã áóóðóóëàõ òåõíîëîãèéã ò¿ëõ¿¿ íýâòð¿¿ëáýë ýð÷èì õ¿÷íèé 30-40%èéã õýðýãëýäýã òóñ ñàëáàðûí ÿëãàðóóëäàã í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñëèéí õýìæýýã áóóðóóëàõ þì. Åâðîïûí æèøýýãýýð òîîöîõîä îäîî áàéãàà áîëîí öààøèä áàðèãäàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæóóäàä øààðäëàãòàé ýð÷èì õ¿÷íèé õýì õýìæýýã áóóðóóëñíààðàà 2010 îí ãýõýä îäîî õýðýãëýãäýæ áàéãàà ýð÷èì õ¿÷èéã 1/50 õóâèàð áóóðóóëàõ þì áîë í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýëèéí ÿëãàðàëûã 45 ñàÿ òîííîîð áàãàñãàõ áîëîìæòîé þì áàéíà. Äýëõèéí ººð óëñ îðíóóä, òóõàéëáàë Õÿòàäàä æèë á¿ð 2 òýðáóì õàâòãàé äºðâºëæèí òàëáàéä áàðèëãà íýìýãäýí áàðèãäàæ áàéãàà ó÷ðààñ øóóä õýìíýëòòýé òåõíîëîãèéã äýâø¿¿ëýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéãààã àíõààðàõ õýðýãòýé.
¹2 (22), 2007
4
Ìîíãîë õàëèì Ýíý ¿ãèéã õàðààä “õààíà áàéíà òýð ìîíãîë õàëèì? ãàðãààä ¿ç¿¿ëýýäýõ” ãýõ áàéëã¿é. Òýãüå ë äýý. Òýðòýý ãàäààä äàëàéä òîãîî òîñäñîîð òîî íü öººðñºí õýäýí õàëèì àâðàë ýðýí øóìáàæ ÿâàà íü ¿íýí. Ìîíãîë óëñ International Whaling Commission ãýã÷ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä òàâàí æèëèéí ºìíº ãèø¿¿íýýð ýëñýýòýõýæ. Ýíý íýðèéã øóóä óòãààð íü îð÷óóëáàë “Îëîí óëñûí õàëèì àãíóóðûí êîìèññ” ãýæ áàéãàà ÷ äýëõèé äàõèíä õàëèìûã ç¿é çîõèñòîé òîî òîëãîéãîîð õàäãàëæ ¿ëäýýõýä íºëºº á¿õèé õóâü íýìýðòýé áàéãóóëëàãà þì áàéíà. Õàëèì ãýæ íýã òèéì ò¿ñõèéñýí àâàðãà òîì çàãàñ ãýõýýñ èë¿¿ã¿é øàõàì îéëãîëòòîé áèä ÿàãààä òýíä ñóóäàë áºã뺺ä ñóóæ áàéäàã áèëýý ãýõ áîäîë òºðæ áàéãàà áèç. ßìàðòàé ÷ áèä òýð ñóóäàëä ßïîí àõàí ä¿¿ñèéíõýý øóóä òóñëàìæòàéãààð çàëàðñàí þìäàã. Óóë íü þóíûõ íü áóðóó áàéõàâ. Ãýâ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä ÕÀËÈÌ, ÌÎÍÃÎË, ßÏÎÍ ãóðàâ ç¿é áóñààð õîëáîãäîîä áàéãàà òàëààð ýíä òýíäýýñ ãîìäîë òàñðàõàà áàéæ. Ó÷èð øàëòãààíûã Ìîíãîë óëñûí åðºíõèéëºã÷ Í.Ýíõáàÿðò Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí åðºíõèéëºã÷ ×èýô Ýìýêà Àíüÿîêó-ãààñ èð¿¿ëñýí, ìºõºñ ñýòã¿¿ë÷ ìèíèé ãàðò áóé çýìëýë, õ¿ñýëòèéí çàâñðààðõè íýãýí çàõèäàëûí õóóëáàð, áàñ áóñ õ¿ì¿¿ñèéí ¿¿íòýé ñàíàë íýãäñýí, ó÷èðëàñàí îëîí çóðâàñààñ ýðüå. Íî¸í ×èýô Ýìýêà Àíüÿîêó-ãèéí çàõèäëûí ãîë àãóóëãà íü: “Ãàíö õàëèì àãíàõàä òóõàéí ç¿éë óñòàõ ýñýõýä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òèéì ýìçýã ¿å èðýýä áàéõàä Ìîíãîë ìýòèéí óëñóóä ßïîíûã àÿëäàí äàãàëäàæ ýñðýã ñàíàë ºãñººð áóé íü áèäíèé ¿éëñýä ÷ºäºð òóøàà áîëæ áàéíà” ãýõ àÿñòàé. ¯íýõýýð ÷ óëñûíõàà òóñ êîìèññûí õóðàëäààí äýýð ñàíàë ºãñºí áàéäëûã õàðàõàä ßïîí óëñûíõòàé óñíû äóñàë øèã àäèëõàí. Ò¿òãýëçñýí íü õ¿ðòýë… Òýäãýýðèéã íýã á¿ð÷ëýí òàíä òîëèëóóëáàë ñîíèí áàéõ áîëîâ óó õýìýýí ýíä õàâñàðãàâ. Áèä äýëõèéí óëñ ò¿ìí¿¿äòýé àõàí ä¿¿ñèéí õàðèëöààòàé îðøèõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã àâ÷ áàéãàëü äýëõèéòýéãýý ò¿íæèí õàãàðààä þ¿õýâ ãýäýãòýé õýí õ¿íã¿é
© WWF
ñàíàà íýãäýõ áèç. Õýäõýí õîíîãèéí ºìíº òóñ êîìèññûí ýýëæèò õóðàëäààí áîëñîí áºãººä äýëõèéí îëîí óëñ ìàíàéõûã óëàì õÿíóóð àæèãëàñàí íü ëàâòàé. Òóí óäàõã¿é ýíý òàëûí ìýäýýëýë îëîí íèéòýä äýëãýãäýõ áàéõ. Ìîíãîë÷óóä áèä “Øèíæëýõ óõààíä ò¿øèãëýí õàëèì àãíàõ” ãýäýã ãî¸ íýðòýé õ¿ñýëòèéã äýìæñýíýýðýý õàëèì ñóäëàëä îâîéæ îöîéñîí õóâü íýìýð îðóóëàõ íü îäîîõîíäîî þó ë áîë. Ñóäëàõ íü á¿¿ õýë õàëèìûã õîëîîñ ÷ àòóãàé õàðñàí ìîíãîë õ¿í õóðóó äàðàì öººí ãýäýãò ¿ë ýðãýëçýíý. Òýãýýä þóíû íü ìîíãîë õàëèì áàéõàâ ãýæ ¿¿? Ò¿ð àçíà. Áèä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
“ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëò” ãýäýã ¿ãèéã îëîíòàà äàâòàõ áîëñîí. Òýãâýë òýð çîðèëòóóäûíõ íü 7-ðò, ç¿éëèéí á¿ðäýë á¿õèé ýð¿¿ë îð÷íûã áèé áîëãîíî ãýæ çààñàí áàéõ þì. ªíººãèéí ØÓ-íû õºãæèë äýâøèë àëèâàà àìüòíûã àëæ òàëàõ íü á¿¿ õýë àéëãàæ è÷ýýëã¿é äàëàí áóë÷èðõàéã íü òîî÷îîä ìýä÷èõäýã áîëñîí þì áèø ¿¿. Ýíý àâàðãà çàãàñíû àéìàãò ýðò áàëàð öàãèéí ìàõ÷èí ã¿ðâýë¿¿äèéí ¿ð ñàä ãýãääýã ñýë¿¿ð õºëò, ºðºâäºëòýé áîëõè àìüòàä ÷ áàãòàõ àæ. Õàëèìûã ÷ ìºí àäèë õýäýí ñàÿ æèëèéí òýðòýýõ òýð ìàõ÷èäûí çàëãàìæ õàëàà ãýõ áºãººä òýð ¿åä íàñ áèå
Îëîí óëñûí õàëèì àãíóóðûí êîìèññûí 57-ð õóðàëäààí äýýð Ìîíãîë, ßïîí óëñûí ñàíàë ºãñºí áàéäàë ¹
Îðóóëæ áóé ñàíàëûí åðºíõèé óòãà
1
Õàëèìíû àãíàëòûã õîðèãëîñîí á¿ñèéí òàëààðõ àñóóäëûã õóðàëäààíû õýëýëöýõ àñóóäëààñ õàñàõ òóõàé ßïîíû ñàíàë
2
Õýëýëöýõ àñóóäëûã ýöýñëýæ õóðàëäàà îðîõûã Àâñòðàëè ñàíàë áîëãîâ
3
ßïîí íóóö ñàíàë õóðààëò ÿâóóëàõûã ñàíàë áîëãîâ
4
Õóðàëäààíû äàðãûí òóñäàà õóðàë õèéõ ñàíàë
Ìîíãîë óëñûí ñàíàë
ßïîí óëñûí ñàíàë
Ñàíàë õóðààëòûí ä¿í
äýìæñýí
äýìæñýí
Áóöñàí
äýìæýýã¿é
äýìæýýã¿é
äýìæèãä-ñýí
äýìæñýí
äýìæñýí
Áóöñàí
äýìæýýã¿é
äýìæýýã¿é
Áóöñàí
5
Õóóëèéí õÿçãààðëàãäìàë õýðýãæèëò áîëîí óðüä÷èëñàí ñýðýìæë¿¿ëýã á¿õèé çîõèöóóëàëòûí ìåõàíèçìûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ çàìààð õàëèìíû àæ àõóéí àãíóóðûã àõèí íýýëòòýé áîëãîõ ßïîíû ñàíàë
äýìæñýí
äýìæñýí
Áóöñàí
6
ßïîíû ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð õàëèì àãíàõûã ýñýðã¿¿öñýí òîãòîîë ãàðãàõ
äýìæýýã¿é
äýìæýýã¿é
äýìæèãä-ñýí
7
Áðàçèë, Àðãåíòèí çýðýã áóñàä îðíóóä ªìíºä Àòëàíòûí äàëàéä õàëèìíû àãíóóðûã õîðèãëîñîí á¿ñ áàéãóóëàõ ñàíàë ãàðãàâ
äýìæýýã¿é
äýìæýýã¿é
áóöñàí
8
ªìíºä òýíãèñò õàëèì àãíóóðààñ ÷ºëººëñºí á¿ñèéã óñòãàõ òóõàé ßïîíû ñàíàë
äýìæñýí
äýìæñýí
áóöñàí
9
Àæ àõóéí çîðèóëàëòààð 150 õàëèìûã ýðýã îð÷ìûí óñàíä àãíàõûã çºâøººðñºí òóõàé ßïîíû ñàíàë
äýìæñýí
äýìæñýí
áóöñàí
ò¿òãýëçñýí
ò¿òãýëçñýí
áóöñàí
ò¿òãýëçñýí
ò¿òãýëçñýí
äýìæèãä-ñýí
10 11
Äàíè áîëîí áóñàä óëñ çîõèöóóëàëòûí æóðìûí òàëààð òîãòîîëûí òºñºë îðóóëàâ Ãåðìàí, Èðëàíä, ªìíºä Àôðèê çîõèöóóëàëòûí æóðìûí òàëààð òîãòîîëûí òºñºë îðóóëàâ
ã¿éöñýí öýíõýð õàëèìûã àõëàõ àâàðãà íü áàñ áàéãààã¿é ãýäýã. Òîìîîõîí öýíõýð õàëèì ñ¿¿ëýí äýýðýý áîñîîä çîãñëîî ãýõýä àðâàí äàâõàð áàéøèíãèéí äàéòàé ãýýä ë áîä. Ãýâ÷ ýíý ¿ëýìæ áèåòíèé àìòàò çîîã íü åð人 äàëàéí áÿöõàí (5ñì óðòòàé) õàâ÷. Õîäîîäîíä íü äóíäæààð 800 êã æèæèã áèåò áàéäàã ãýýä áîäîõîîð ýíý í¿ñýð çàãàñ äàëàéí àìüäðàëûí òýíöâýðò ÿìàð ëóò ¿¿ðýãòýé íü îéëãîìæòîé áàéãàà áèç. ¯¿ãýýð çîãñîõã¿é õàëèì íóòàãëàäàã äàëàéí ýðýã îð÷ìûí àðä îëîíä ýíý ãàéõàìøãèéã çºâõºí õàðàõààð èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí õàÿëàãà áàðøã¿é áàÿëàã áèø þìàà ãýõýä õàíãàëòòàé àìèí çóóëãà áîëäîã þì áàéíà. ªíºº ¿åèéí ìàíàé öººõºí ñýòãýã÷äèéí íýã, ÿðóó íàéðàã÷ Ä.Óðèàíõàé ãóàé íýãýíòýý: “Õýðýãòýé þì, õýðýãã¿é þì õî¸ð, çºâ ¿éë, áóðóó ¿éë õî¸ð àäèë áîëîõ íü îþóí ñàíààíû ¿õýë” ãýñýí áàéäàã. Àìüä ¿õäýë ãýäýã íýð òîìú¸îíä õàìðàãä÷èõààñàà ºìíº õèéæ áóé áóþó õèéõ ¿éë á¿ðýý ìýðãýí ò¿øýýä öýíýæ áàéãàà íü ëàâòàé. Í¿ãýëä èõ áàãûí ÿëãàà áàéõã¿é ãýíýì. Íýã ë ºäºð áèä äðîíò òàãòàà, ñòåëëåðèéí ¿õðèéí ýìãýíýëò ÿâäëûã äàâòààä, õ¿¿õä¿¿äèéíõýý ºìíº çîãñ÷èõñîí “Õàëèì ãýæ íýã èéìýðõ¿¿ àìüòàí áàéñàí” ãýýä çóðààä çîãñîæ áàéõ âèé. Ýíý ÷ áàãà õýðýã. ¯éëèéí ¿ð ¿ñíèé øèðõýãíýýñ ÷ íàðèéí ãýã÷ýýð àìüòíû ç¿éëèéã öººð¿¿ëñýýð, áàéãàëü ýõèéí àìèí ñóäëûã õºíäñººð ýöýñòýý áèä ººðñ人 ¿ë îðøèõ ¿å èðíý. ¯íýíäýý òýä áèäýíä õýðýãòýé áîëîõîîñ, áèä òýäýíä õýðýã áîëîîä áàéãàà þìã¿é íü ãàøóóí ¿íýí. Õýäýí “íîãîîí” íü õàëààñàíäàà áàãòàæ ÿäñàíäàà áóñ ýíý ¿íýíèéã òàíüñàíäàà îëîí óëñûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä “Õàà áàéíà ìàíàé àìåðèê õàíäãàé, õàìãààëààä ºãüå”, “Àëü âý òýð àâñòðàëè ìàçààëàé, àâðààäàõúÿ” ãýýä íààø çîðüäîã þì. Õàðèí áèä ãàäààä äàëàéí àâàðãà õàëèìàà “ìîíãîë” õýìýýí ººðèéìñºí õàéðëàæ áîëîõã¿é ãýæ ¿¿? Áèä áèå áèåäýý óóñàí íýãäýõèéã áóñ, öýíõýð ãàðèãèéíõàà, õ¿ì¿¿í òºðºëòíèéõºº äàõèí äàâòàãäàøã¿é á¿õíèé íàñûã íýìýõèéí òºëºº íýãäýõèéã äàÿàðøèõ ãýæ íýðëýìýýð áàéíà. À.Äýëãýðìàà
5
¹2 (22), 2007
Øèì ìàíäëûí ãàéõàìøãóóä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãààñ ìàíàé ãàðãèéí õàìãèéí ¿çýæ õàðóóøòàé óðãàìàë, àìüòíû 10 ç¿éë, 10 ãàçàð íóòãèéí òîäîðõîéëîõîîð äýëõèé íèéòýä ñàíàë õóðààëò ÿâóóëæ áàéãàà áèëýý. Õýðýâ òà ñàíàëàà ºãºõèéã õ¿ñâýë www.panda.org/news_facts/education/best_place_species/current_top_10/ ãýñýí öàõèì õàÿãààð àéë÷ëààðàé. Äýëõèéä õàìãèéí õîâîð íàíäèí ãýãäýõ àìüòäûí æàãñààëòàä áèä ÷ áàñ Ìîíãîë îðíûõîî àìüòäûã ñàíàë áîëãîí ýíý ìýò ñóðòàë÷èëæ ÿàãààä áîëîõã¿é ãýæ. Îäîîãèéí áàéäëààð øèëäýã 10-ä òîäîðõîéëîãäîîä áàéãàà óðãàìàë, àìüòíû ç¿éë áîëîí ãàçàð íóòãóóäûã òà á¿õýíäýý òîëèëóóëæ áàéíà.
Õàìãèéí ñîíèðõîëòîé 10 àìüòàí, óðãàìëûí æàãñààëò 1. Àâàðãà ÿñò ìýëõèé Ãàëàïàãîñ
6. Õ¿í ìýò õàðóóëäàã÷ Ìèéðêàò
Àìüäàðäàã àðëûíõàà íýðýýð íýðëýãäñýí ýíýõ¿¿ àâàðãà ÿñò ìýëõèéí íàñ áèå ã¿éöñýíèéõ íü áèåèéí æèí 300 ãàðóé êã, óðòààøàà 1,2 ì áîëäîã áàéíà. Õ¿ì¿¿ñ ýíý àìüòíûã îëîõîîñ ºìíº îéðîëöîîãîîð 250 000 ãàëàïàãîñ áàéñàí áîë ºä㺺 çºâõºí 15 000 – 20 000 ë ¿ëäýýä áàéãàà ãýíý. Ýäãýýðèéí 3000 íü Âîëêàí Àëñåäîä áàéãàà þì áàéíà.
Äîðãîíû àéìàãò áàãòäàã ìàø áÿöõàí ýíý ñ¿¿í òýæýýëòýí ªìíºä Àôðèêèéí Áîòñâàíà, Çèìáàáâè, Ìîçàìáèê çýðýã óëñûí íóòàãò îðøäîã. Òýäíèé áèåèéí æèí åð人 720-731 ãð, óðò íü 25-35 ñì õ¿ðäýã. ªºðèéí àéìàã äîòðîî ãàíöààðàà îíö õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä áàãòñàí ýíý àìüòíûã òóñãàé çºâøººðºëã¿éãýýð ýçýìøèõèéã õ¿ðòýë õîðèãëîäîã þì áàéíà.
© WWF-Canon / James
7. Õîéä Àìåðèêèéí õàíäãàé
2. Óñàí äîîð á¿æèãëýã÷ àâàðãà áèåòýí – Óñíû ¿õýð
Õàíäãàé ìàíàé îðîíä òºäèéã¿é Õîéä Àìåðèêò õàìãèéí òîì ñ¿¿í òýæýýëòýí ãýãääýã àæýý. Ýíý ç¿éë õàíäãàéí óðä õî¸ð õºë íü õîéä õî¸ð õºëíººñºº óðò áºãººä ºíäºð íü ñýýð õ¿ðòýëýý 1.8 ì, ýìèéíõ íü áèåèéí æèí 360-590 êã, ýðèéíõ íü 544725 êã õ¿ðäýã þì áàéíà. Ýíý õàíäãàé í¿ä ìóóòàé ÷ ¿íýðëýõ ÷àäâàð îíöãîé ñàéòàé, ìºí ñàéí ñîíñäîã ãýíý.
Õýäèéãýýð áèä ò¿¿íèéã óñíû ¿õýð ãýæ òàíèõ àâ÷ ò¿¿íèé àíãëè íýðèéã îð÷óóëáàë “ãîë óñíû ìîðü” ãýñýí óòãàòàé àæýý. Çààí, öàãààí õèðñ õî¸ðûí äàðàà îðäîã, äýëõèéí õóóðàé ãàçðûí ãóðàâ äàõü òîì ñ¿¿í òýæýýëòýí ýíý àìüòàí áèåòýé íü õàðüöóóëáàë òóí ÷èã áîãèíîõîí, òóÿõàí õºëòýé. Ýð íü îéðîëöîîãîîð 1600-3200 êã æèíòýé áîëîâ÷ åð人 140-165 ñì ºíäºðòýé. Ýì íü 655-2344 êã æèíòýé, 130145 ñì ºíäºðòýé.
© WWF-Canon / Paul BARRUEL
© WWF-Canon / Anthony B. RATH
© WWF / Fritz Pölking
3. Öàãààí õîøóóò òîíøóóë
8. Áåíãàëûí äýýäñèéí áàð
ÀÍÓ-ûí ç¿¿í ºìíºä ìóæ áîëîí Êóáûí íóòàãò îðøèæ áàéñàí òóñ øóâóóã àæ ¿éëäâýðæèëò áîëîí ìîä áýëòãýëèéí ¿åä óñòñàí ãýæ ¿çýæ áàéæýý. Õàòóó, á¿ä¿¿í ìîäòîé îéä îðøäîã òóñ øóâóóäûí èäýø õîîë, îðîí ãýð ¿ã¿éðñíýýñ íýí öººðñºí áàéíà. Öàãààí õîøóóò òîíøóóëûã áàñ “ýöýã áóðõàí øóâóó”, “áóðõíû ñàéí øóâóó” ãýõ íü ÷ áèé.
Ýíýòõýã÷¿¿ä ýíý áàðàà “Øèðýíãýí îéí õààí” õýìýýí ºðãºìæèëäºã þì áàéíà. Äóíäæààð 15-20 íàñàëäàã ýíý áàð õóëãàéí àí áîëîí àìüäðàõ îð÷íû ñ¿éðýëä ºðòººä áàéãàà ãýíý. Òýäíèé ÿñààð õÿòàäûí àíàãààõ óõààíû îíöãîé ýì õèéäýã àæýý.
4. ªìíºä Àìåðèêèéí “òîì ìóóð” – Èðâýñ
9. Âåí¿ñèéí íèñäýã áèåòèéí àíãóó÷èí
Ò¿¿íèéã ìàíàé ãàðãèéí õàìãèéí òîì ìóóð ãýæ ¿çäýã. Äóíäàæ ýð èðâýñíèé áèåèéí óðò 1.8 ì, æèí íü 113 êã õ¿ðäýã þì áàéíà. Áóñàä èðâýñíýýñ ÿëãàðàõ îíöëîã íü òýä óñíààñ àéíà ãýæ åð ¿ã¿é, èõ ñàéí ñýëýã÷èä ãýíý. Íýã óäààäàà 1-4 çóëçàãà ãàðãàõ áºãººä òýä íü í¿äýý ÷ íýýãýýã¿é, º÷¿¿õýí àìüòàä òºðäºã àæýý.
“Ìàõ÷èí” óðãàìàëààñ õàìãèéí àëäàðòàé íü “Âåí¿ñ (ýðòíèé Ðîìûí àìüäðàë, õàéðûí ñàõèóñàí òýíãýð)-èéí íèñäýã áèåòèéí àíãóó÷èí” þì. ªìíºä áîëîí Óìàðä Êàðîëèíàä ýëáýã óðãàäàã. Øàâæ ãîëäóó “áàðüæ èääýã” ýíý óðãàìàëûí íóóöûã ýðäýìòýä ºíºº õýð íü á¿ðýí ä¿¿ðýí òàéëæ ÷àäààã¿é ë áàéíà. Ýíý óðãàìàë ìºí ë õ¿íèé áóðóóãààñ ñ¿éäýõýä õ¿ðýýä áàéãàà áºãººä õ¿ëýìæèíä òàðüæ óðãóóëàõ òóðøèëòûã õèéæ áàéãàà àæýý.
5. Ìàäãàñêàðûí øºíèéí ñ¿íñ – Ëåìóð
© Lucia Canedo Pouso
Ìóóð, õýðýì, íîõîéí øèíæèéã äàâõàð àãóóëñàí ýíý àìüòàí Ìàäãàñêàð àðàë äýýð îðøäîã ãýäãèéã õýí õ¿íã¿é ìýäýõ áèëýý. “Ëåìóð” ãýäýã íýð íü ëàòèí õýëíèé “øºíèéí ñ¿íñ” ãýñýí óòãà á¿õèé ¿ãíýýñ ãàðàëòàé ãýíý. Òîõèîëäîæ áàéñàí õàìãèéí òîì ëåìóðûã 2000 æèëèéí òýðòýý òóñ àðàëä õ¿í àíõ àéë÷ëàí î÷èõäîî îëñîí ãýõ áºãººä ò¿¿íèéã Àð÷àåîèíäðèñ ãýæ íýðëýæýý. Ò¿¿íèé áèåèéí æèí îéðîëöîîãîî 160-200 êã áàéñàí àæ.
10. Àâàðãà õóí Ýíý õóíã Ôèíëÿíäûí óóãóóë àìüòàí ãýäýã. ªâºë人 Õîéä Åâðîï áîëîí Ç¿¿í Àçè ðóó í¿¿äýëëýäýã áàéíà. Áèåèéí óðò íü 140160 ñì, äàëàâ÷àà äýëãýñýí óðò íü 205-235 ñì õ¿ðíý. Ýíý õóíãèéí ä¿ðñ Ôèíëÿíäûí åâðîíû íýãòèéí çîîñîí äýýð áàéäàã. ¯ðãýëæëýë 8-ð í¿¿ðò
¹2 (22), 2007
6
Áàéãàëü äýëõèéã õàìãààëàõàä ìîíãîë õ¯íèé îðîëöîî
Áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò àðãà óõààíààñ Îëç àøèãò øóíàõ àëëàãà ìýò àãíóóð Ìîíãîë ãàçàðò ¿ã¿é áàéæýý. Çàëóó õîé÷ ¿åäýý ºâ óëàìæëàëàà ¿ëäýýõ àðãà óõààí òàñàëäñàíû óðøãààð áèä ýíý òóõàé çºâõºí ò¿¿õ ìýò õ¿¿ðíýõ áîëæ. Àðäûíõàà àëòààð ÷ ¿íýëýøã¿é óëàìæëàëûã ñýðãýýõýä õóâü íýìýð áîëóóæèí õýìýýí ýíýõ¿¿ öóâðàë ìýäýýëëèéã íèéòýëæ áàéíà. Ìýäëýã áîëãîí òîãòîîæ àìüäðàë àõóéäàà ñàõèí ¿ð õîé÷äîî ºâë¿¿ëýõ àâààñ ýíý òàíû áàéãàëèà õàìãààëàõàä îðóóëæ áóé òýðã¿¿í õóâü íýìýð áèëýý. Àí àãíóóð áîëãîí òîãòñîí äýã æàÿãòàé, ò¿¿íèéã çºð÷èã÷ õýí á¿õýí àðäûí áîëîí õóóëü öààçûí õàòóó çýì øèéòãýëòýé. Àðäûí çýì ãýäýã íü õóóëü öààçààñ ÷ õàòóó øèéòãýë áàéæ. “Ìîíãîëîî àëäñàí”, “õ¿íýý áàéñàí” ãýõ ìýòèéí íýð ç¿¿õ íü óäìûíõàà íýð òºðèéã ÷ ñýâò¿¿ëýõ õàòóó øèéòãýë áîëäîã áàéæýý. • Öàãààí çýýðèéã öàãààí õÿðóóíààñ ýõëýí íàð áóöàæ, åñ ýõëýõ õ¿ðòýë,
õàìãààëàõ ¸ñîí áàéñàí ÷ íºãººòýé㿿𠺺ðñäèéí ãàðàë ¿¿ñëýý, îíãîí ñ¿ëäýý ãýæ õ¿íäýòãýõ ¿çýë áàéâ. Áèäýíä ºíººã õ¿ðòýë òàéëàãäààã¿é ¿é ò¿ìýí íóóö îðøñîîð áàéãàà òóë ºâºã äýýäñèéíõýý äàëäûí õ¿÷èíä èòãýõ èòãýëèéã õ¿íäýòãýí õàäãàëàõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã áèëýý. • Áààâãàéã áóðèàäóóä òºäèéã¿é ÿêóò, àëòàéíõàí, õàêàñ, øîð, òóâà çýðýã Ñèáèðèéí ò¿ðýã õýëòýí àðä ò¿ìí¿¿ä ºâºã äýýäñýý õýìýýí õ¿íäýòãýí ¿çäýã. Áóðèàä ÿñòíóóä îëîíä íýðòýé õ¿íýý “áààâàé” õýìýýí õ¿íäýòãýäýã íü “áààâãàé” ãýñýí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé ãýæ ýðäýìòýä òàéëáàðëàäàã.
• ¯íýã, õÿðñûã õÿðóó óíàñíààñ ýõýëæ õàâðûí óðü îðîõ õ¿ðòýë àãíàíà. Áóñàä öàã ¿åä ýäãýýð àìüòàäûí àøèã øèì õ¿íä ºãººæã¿é áàéäàã ó÷èð àìèíû ãàðç áîëíî.
• Àÿí çàìä ÷îíî òààðàëäâàë îëç îìîãòîé, ¿éëñ á¿òýìæòýé õýìýýí áýëãýøýýäýã.
• Íýí õîâîð àìüòàä þì óó, íóòàã áýë÷ýýð õººí èðñýí çýýð, ãºðººñ, àðãàëü, ÿíãèð, í¿¿äëèéí øóâóóäûã àãíàõ, õîðîîõ íü á¿¿ õýë àéëãàæ è÷ýýõ íü òîì õýëýíö áîëíî. • Èõ äýë ¿ñòýé, þì óó, öàãààí, óëààí ÷îíûã àãíàõûã öýýðëýíý. • Áóãûã íàñ óðòòàé àìüòàí ó÷ðààñ àãíàæ óñòãàâàë õ¿íèé àìü íàñàíä öºâòýé ãýæ ¿çýõ òóë èõýä ºâºðìºö çàí ¿éë õèéí, õîâîðõîí àãíàíà. Áóãà ñîãîî àãíàæ, ÿíçãûã íü ºí÷ð¿¿ëñýíäýý ãýìøñýýð õàðàìñàæ õàãñðàí ¿õñýí àí÷íû òóõàé îëîí ¿ëãýð äîìîã ÷ áèé. • Õýýë õ¿íäýðñýí þì óó, íÿëõ ¿ð òºëºº äàãóóëñàí àìüòíûã, ýñâýë õîñîîðîî æèã¿¿ðòíèéã àéëãàæ ¿ðãýýõèéã òóéëààñ öýýðëýíý. Áóãà, áààâãàé, ÷îíî, öàãààí øîíõîð çýðýã àìüòíûã áóñäààñ îíöãîéëîí õ¿íäýòãýæ, àâëàõ ¿åäýý òîãòñîí çàí ¿éë õèéäýã áàéñàí íü íýã òàëààñ áàéãàëü
• Ìîíãîë÷óóä Áºðòý ÷îíî, Ãîî Ìàðàëààñ ãàðàëòàé õýìýýí õýëöäýãýýñ ýäãýýð àìüòàäûã èõýä õ¿íäýòãýí ¿çäýã. ßëàíãóÿà ÷îíî õýìýýõèéã öýýðëýí “áîîõîé”, “õýýðèéí íîõîé”, “õýýðèéí àìüòàí” ãýõ ìýòýýð õ¿íäýòãýí íýðëýíý.
• Ìîãîéí ÷óóëãàíòàé òààðàëäâàë àéëã¿é, èõýä áýëãýøýýæ õîðìîéãîî äýâñýí, ãàçàð ñºõºð÷ ñóóí ºíãºð¿¿ëäýã íü ìîãîéí õààí ìîëîð ýðäíèéã õîðìîéä íü îðõèäîã ãýñýí äîìãîîñ ¿¿äýëòýé. Ìîãîéã ëóñûí õààí õýìýýí ºðãºìæèëäºã òóë õîðîîõûã õàòóó öýýðëýíý. “Ìîãîé õºíººâºë ìîðèîð òîðãî” ÷ ãýäýã. • Ëóñ ñàâäàã íü àäãóóñ òºðºëòºíä áàãòàõ õýäèé ÷ ìàøèä õ¿÷èðõýã òºäèéã¿é ýä áàÿëàã ¿ëýìæ èõòýé íýãýí ãýíý. Õýðýâ ò¿¿íèé ýçýìøëèéí óóë óñ, àí àìüòàí, ýðäýñ áàÿëàãòàé ç¿é áóñààð õàðüöâàë õèëýãíýí òîãøèð÷ ¿åð óñ, ãàí, çóä çýðãèéã í¿¿ðë¿¿ëæ ãàé ãàìøèã ó÷ðóóëàí îëîí ç¿éëèéí àä çýòãýð òýðã¿¿òíèéã èëãýýí öàã áóñûí ¿õýë, ýëäýâ ºâ÷èí òàõëûã äýëãýð¿¿ëäýã ãýæ ¿çäýã. • Àëèâàà òàõèëãàò óóë îâîîòîé ãàçàð íóòãèéí àí àìüòíûã àâëàõ, îéãîîñ íü ìîä ò¿ëýý áýëòãýõ, õàä ÷óëóóã õºíäºõ çýðãèéã õàòóó öýýðëýäýã. Ýõ ñóðâàëæèéã “Óëàìæëàëò áàéãàëü õàìãààëàõ àðãà óõààí” íîìîîñ àâàâ.
“Àðäûí áàéãàëü õàìãààëàã×èä”-ààñ çàõèÄàë èðëýý Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Ýêîëîãè-Ýðäýì êëóá õàìòðàí “Áàéãàëü îð÷íû ìýäýýëëèéã çàëóó÷óóäàä” õýìýýõ ìýäýýëëèéí õºòºëáºðèéã ñàíàà÷èëñàí áèëýý. Òóñ õºòºëáºðèéã Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Îëîí Íèéòèéí Ðàäèî (̯ÎÍÐ)-ãèéí çàëóó÷óóäûí “Áîëîìæ” áîëîí UBS òåëåâèçèéí “Áèä çàëóóñ” õºòºëáºðòýé õàìòðàí îðîí äàÿàð öàöàõ áîëñîîð äºðâºí ñàðûí õóãàöàà ºíãºð뺺. Àíõ 2-ð ñàðûí 1-íä öàöàãäñàí ýíý õºòºëáºð 6-ð ñàðûí 5 áóþó Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäºð ºíäºðëºõ þì. Ìýäýãäýõ¿éö ¿ð ä¿íä õ¿ðñíèéã äîîð íèéòýëñýí ̯ÎÍÐ-ãèéí “Áîëîìæ” õºòºëáºðò èðñýí çàõèäëóóä ãýð÷ëýõ áèçýý.
Áàéãàëèà õàéðëàÿ (Ýññå) Ñàðíû ìºíãºí òóÿàíä óóëçàí ó÷ðàõ õîñóóäûí èíýýìñýãëýë òîäðîõ öàðàé øèã ýíý ¿ëýìæèéí ñàéõàí áàéãàëèà öýâð¿¿ áàë÷èðààñ ºâãºí áóóðàë õ¿ðòýë ¿¿ðä ìºíõ õàéðëàí õàìãààëààñàé! Àçèéí äàãèíà õýìýýãäýõ Ìîíãîëûí èðãýä áèä ÷èíü “öàãààí áèø, õàð äàãèíà” áîëîõ íü óó ãýñýí àéäàñ, çýâ¿¿öëýýð áèø, çºâ àðãà óõààíààð ó÷ðûã îëæ õóæðûã òóíãààõ ¸ñòîé. úðººñ ÿíçãàëàõ óóäàì äýëãýð õàíãàéí õÿðä æîíø ìàëòàæ, ãºðººñ á¿¿ õýë ãºëºã ÷ àìðàõ áîëîìæã¿é áîëñíûã íü çàäãàé õºõ òýíãýðò ¿¿ë áèø, óòàà ñóóíàãëàñíûã íü, çàõã¿é õºõ äàëàéä çàãàñ áèø õîã õºâæ áóéã íü, çóðàã øèã ãóéëèã ìîäîä ç¿ãýýð ë òàéðäàñ áîëñíûã íü,
Àðãàë ÿíãèð áýë÷ñýí Àðûí ñàéõàí õàíãàéä Àëò ýðäýíýñ õàéñààð Àíãàë í¿õ ¿¿ñãýñíèéã íü Ìýëìèéãýý íýýæ õàðààä Îëîí óõààíààð áîäîæ Äýì äýìýíäýý ãýäýã øèã Íýãýí øèéäýëä õ¿ðýõñýí
Òýíõëýãýýðýý ýðãýõ áºìáºðöãèéí õàìãèéí ñàéõàí áàéãàëüòàé, õîâîð íàíäèí àìüòàäòàé óëñ õýâýýð ¿ëäýõýä îðîéòîîã¿é áàéíà. Öàñò ºíäºð Àëòàéíõàà ýðäýíý áîëñîí àí àìüòàä, öàéäàì õºõ òýíãýðò ä¿¿ëýí íèñýõ øóâóóäàà õàéðëàí õàìãààëæ, öàãëàøã¿é áóóðàë ºâãºäèéíõºº çàõèæ õýëñíèéã íü äàãàí ìºðäºæ, õºõ Ìîíãîëûí ¿ð ñàä áèä ×èíãèñ õààí, Ìàíäóõàé õàòàí øèãýý çîðèã òýâ÷ýýð, ìýðãýí óõààíààð á¿õíèéã ÿëàí äèéëæ, äýëõèéí “äýýâýð” óëñ áîëîí öýöýãëýå. Áàéãàëèà õàìãààëàÿ
Õîã øîðîî õºãëºðñºí Õîòûí ãóäàìæ á¿ðõýã áàéíà Õîé÷ èðýýä¿éí îõèä õºâã¿¿ä Õîãòîé ÷ ãýñýí ñýðãýã áàéíà Òóíãàëàã öýíõýð òýíãýðò ìèíü ¯¿ë ìàíàí òàòñàí óó ¯ðòýñ óòàà òóíàðñàí óó Òýãñýí ÷ áèä ñýðãýã áàéíà Îé íîãîîí ìîäîä ìèíü íýãíýý öàâ÷èí óíàãàâ óó Í¿ãýëò ÷ºòãºð ø¿ãëýñýí ¿¿ Íýýðýí áèä ñýðãýã áàéíà Öýíãýã ñàéõàí óñ ìèíü Öýýëèéí àëòàí çàãàñ ìèíü Öýíãèéí ìºíãºí øóâóóä ìèíü ֺ캺ð þóíä óñòàíà âý Ýíý èõ áàÿëàã ìèíü Ýíýòõýã, Èðàí, Àíãëèéíõ áèø Ýðõýò èõ Ìîíãîëûíõ Ýíý óëñûí òºëºº öîõèëîõ ç¿ðõòýé õ¿í á¿ðèéíõ Õîâä àéìãèéí Ìÿíãàä ñóì Áàòòóëãûí Ýíõ-Àìàð
Ñàéí áàéíà óó? “Çàëóó ¿å, áàéãàëü îð÷èí” íýâòð¿¿ëãèéí õàìò îëîíä ýíý ºäðèéí ìýíäèéã õ¿ðãýýä ýõ áîëñîí áàéãàëü äýëõèéãýý õàìãààëàõ èõ ¿éëñò ÷èíü àìæèëò õ¿ñüå. Òàíàé íýâòð¿¿ëãèéã ñîíñîæ ýõýëñíýýð º÷¿¿õýí ÷ ãýñýí ç¿éëýýð áàéãàëèà õàìãààëàõ îëîí ¿íýòýé ñàíààã ìýäýæ àâñàíäàà áàÿðòàé áàéíà. Òºðºëõ ãîâü íóòãèéíõàà òóõàé ñýòãýë ýìçýãëýæ áàéäàã íýãýí ñýäâèéã õºíäºæ ººðèéí áîäðîëîî òà á¿õýíä èëãýýæ áàéíà. ªìíºãîâèéí Îþó òîëãîé, Òàâàí òîëãîé ãýõýýð õ¿í á¿õýí àíäàõã¿é. Ãýâ÷ ¿¿íýýñ ãàäíà ãîâü íóòãèéí ãàçàð øîðîî áîëãîíîîñ àëò ãàð÷, òýð áîëãîíä ãàðààð îëáîðëîëò ¯ðãýëæëýë 7-ð í¿¿ðò
7
¹2 (22), 2007
Ò¿ð¿¿÷ 6-ð í¿¿ðò
ÿâàãäàæ áàéíà. Àëòààð àìüäðàã÷èä ýëäýâ öàõèëãààí áàãàæ òºõººðºìæ¿¿äýýð áàéãàëèéã ñ¿éòãýí àëòûã íü àâààä àâäðûã íü õàÿíà ãýã÷ýýð áàéãàëèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéõã¿éãýýð áàðàõã¿é íýã ãàçðààñ íºãºº ãàçàðò øèëæèí àëò îëáîðëîñîîð áàéãààã õàðààä ñýòãýë ýìçýãëýí òàíàé íýâòð¿¿ëýãò çàõèà áè÷èæ áàéíà. ¯¿íä íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðýýð õàíäàõ þì. Çàðèì íýã íü òýìöýæ, íºõºí ñýðãýýëò õèéëãýõ ãýæ áàéõàä, íºãºº õýñýã íü áàéãàëü äýëõèéí õèøèã ãýýä çýðýãöýýä îëáîðëîëò õèéõ þì. Ýíý ìýòýýð àëò îëáîðëîëò ÿâàãäààä áàéâàë ýðýã, ãàíãà ýëñýí öºë áîëñîí ýçã¿é íóòàã ¿ëäýõ âèé ãýæ áîäîõ þì. Òàíàé íýâòð¿¿ëãýýð õîðò áîäèñûí òóõàé ñîíññîí. Òýãýýä äýýðõ àñóóäàëòàé õîëáîîòîé àëò îëáîðëîã÷ àëòàà ÿëãàõäàà ìºíãºí óñûã ìàø èõ õýðýãëýæ áàéíà. Ãýòýë òýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ìºíãºí óñíû òàëààð ÿìàð ÷ ìýäëýã, ìýäýýëýë áàéõã¿éãýýð áàðàõã¿é õýäýí “öààñ”-íû òºëºº ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ñºõººã¿éãýýð àæèëëàæ áàéíà. Ýíý õ¿ì¿¿ñò áîëîí áàéãàëü äýëõèéä ìºíãºí óñ ÿìàð õîð õºíººë ó÷ðóóëäàã òàëààðõ ìýäýýëëèéã ãàðûí àâëàãà áîëãîí òàðààâàë ÿìàð âý ãýæ áîäîõ þì (õýðâýý áîëîìæòîé áîë ø¿¿ äýý). ßàãààä èíãýæ áîäñîí áý ãýâýë íýã ÿðèàä, íýã ñîíñîîä ºíãºðñíººñ ò¿¿íèéã àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààñ íü ãàðûí àâëàãà áàéâàë àðàé èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîâ óó. ßðèàä ºíãºðºõºä ñîíñîîã¿é õ¿í, ¿çýýã¿é õ¿ì¿¿ñ ¿ëäýõ âèé ãýæ áîäñîí þì. Õýðýâ èéì ãàðûí àâëàãà òàðààâàë õºäººíèé áîëîîä àëò îëáîðëîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñò à÷ òóñòàé þì. ¯¿íèéã áèåë¿¿ëýõ íýã àðãà áîë ñóðãóóëèéí õ¿¿õäèéí ìýäëýã äýýð òóëãóóðëàí òýäíèé ñýòãýëãýýãýýð á¿òñýí áèå äààëò ìàÿãààð õèéâýë àìàð áºãººä õÿëáàð á¿òýõ áîëîâ óó ãýæ áîäîõ þì. Ìèíèé º÷¿¿õýí ñýòãýë áóðóó áîäñîí áîë ã¿íýý õ¿ëöýë º÷üå. ªìíºãîâü àéìàã, Áàÿíäàëàé ñóì ìàë÷èí Ö.Çîëçàÿà
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-èéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçðààñ øèíýýð ãàðãàñàí íîì òîâõèìëóóäûã òàíèëöóóëæ áàéíà 1. “Àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí õýðýãæèëòýä ìîíèòîðèíã õèéõ íü” / ãàðûí àâëàãà/ Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëòýýð Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà “Îëáîðëîõ ñàëáàðò àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí õýðýãæèëòèéí ìîíèòîðèíãèéã õàíãàõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä Õ¿íèé ýðõ õºãæèë òºâòýé õàìòðàí “Àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí àâëèãûí ýñðýã õóóëèéí õýðýãæèëòýä ìîíèòîðèíã õèéõ íü” ñýäâýýð ãàðûí àâëàãà áîëîõ íîì õýâë¿¿ëýí ãàðãàëàà. Ýíý íîì íü àâëèãà ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ; óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü èðãýäèéí îðîëöîî, õÿíàëò; óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü àâëèãûí áàéäàëä ìîíèòîðèíã õèéõ íü ãýñýí 3 á¿ëãýýñ á¿òýõ áºãººä øèíýýð ãàðñàí Àøèãò ìàëòìàëûí áîëîí Àâëèãûí ýñðýã õóóëèéã ñóðòàë÷ëàõ ìºí ýíý ñàëáàð äàõü àâëèãààñ õýðõýí ñýðãèéëýõ, ò¿¿íèéã èëð¿¿ëýõ àðãà, áîëîí ýäãýýð õóóëèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàëä õÿíàëò òàâèõàä îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõýä òóñ áîëîõ çîðèëãîîð ãàðãàñàí ãàðûí àâëàãà þì. 2. “Íîãîîí ñóðãóóëü” ñýòã¿¿ëèéí øèíý äóãààð: 2007 îíû 4 ñàðûí äóãààð (10) 3. Çàðèì õîâîð áîëîõ íýí õîâîðäñîí àí àìüòäûã,õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîñîí çààëòóóä áîëîí ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýãäñýí ¿íýëãýýã òàíèëöóóëñàí çºâëºìæ 4. 5 òºðëèéí çóðàãò õóóäñóóä: Àí àìüòíû ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí øèíý÷èëñýí ¿íýëãýýíèé çóðàãò õóóäñóóäûã äîîðõè 5 àìüòíû õóâüä õýâëýí ãàðãàëàà. ¯¿íä: • ßíãèð ÿìàà • Àðãàë õîíü • Áºõºí • Õîéëîã • Èðâýñ
Ìîíãîë íóòãèéí àíòåííòàé àìüòàí ªíãºðñºí äºðºâä¿ãýýð ñàð. Óâñ àéìãèéí Áºõìºðºí ñóìûí íóòàã Ìàíäàõûí ààðàã, Ñàãèë ñóìûí íóòàã Öàãààí ãîë îð÷èìä ñàíñðûí óóäìààñ õàëèàõ õýäýí àìüòàíòàé áîëæýý. Òýä áîëîîã¿é, ººð ººðñäèéí îíîîñîí íýðòýé ãýâýë òà ãàéõàõ óó? Äýëõèéä õîâîðäîæ áóé àìüòàäûí æàãñààëòàíä íýãýíò îðîîä áàéãàà àìüòíû ¿ð òºë ìýäýý äàìæóóëààä áàéãàà íü ýíý. Òºðººä ãóðàâ õ¿ðýõòýé ¿ã¿éòýé õîíîñîí, àðãàëèéí íÿëõ õóðãàíä ñóäëàà÷èä äîõèîëëûí õ¿ç¿¿â÷ ç¿¿í ñ¿ðãèéí àìüäðàëûã òàíäàõ àæèë 3 æèëèéí òýðòýýãýýñ ýõýëæýý. Ãýðèéí òýæýýâýð þì óó, àìüòíû õ¿ðýýëýíãèéíõ áèø áîëîõîîð õººæ ã¿éöýí áàðüæ àâààä õ¿ç¿¿íä íü íýã þì ç¿¿ãýýä îðõèõ àæèë áàñ áèø àæ. ͺð èõ õºäºëìºðººð íºõºð õóðãûã äàíñëàäàã áàéíà. Þóíû ºìíº äîõèîëîë ç¿¿õ õóðãàà ýõýýñ ìýíäëýõ ¿åèéã íü äºõ¿¿ëýýä õîìüä (ýì àðãàëü)-ûí ñ¿ðýã áàéðøèæ áóé ãàçðûã ñóäàëæ áàéíãà òºëëºäºã ãàçðóóäûã îëæ òîãòîîãîîä òºëëºõ ýõèéí òîîã ãàðãàíà. Óëìààð ýõèéí
õýýë õèð òîìîðñîí, øèíæèõ õºäºë㺺íèéõ íü ºäðèéí èäýâõèéã ìýäñýí áàéõ øààðäëàãàòàé ãýíý. Òýãýýä õóðãà ÷ ìýíäëýíý. Õàðèí òýð îìãîëîí íÿëõ àìüòàíä àëèâàà õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàëã¿éãýýð àæèëàà ã¿éöýòãýõ íýí áýðõ. Ãýâ÷ ýðñäýëã¿é õèéõèéí òóëä õóðãàíû áèåèéí ãàäààä äîòîîä á¿õ øèíæ òýìäãèéã íàðèéâ÷ëàí ¿çñýíèé äàðàà ë áè÷èë äîõèîëîë á¿õèé ðåçèíýí õ¿ç¿¿â÷èéã ç¿¿æ ºãíº. Òýãýýä òýð òºõººðºìæ íü àæèëëàæ áàéâàë áîëîõ íü òýð. Õóðãàà äàðàà íü ýõòýéãýý íèéëñýí ýñýõèéã øàëãàõã¿é áîë ãîðüã¿é. ßìàðòàé ÷ õ¿ç¿¿â÷òýé õóðãàíóóä á¿ãä èæèë ñ¿ðýãòýý ýñýí ìýíä íèéëñýýð èðæýý. Ýíý èõ àæëûí ¿ð ä¿í ýöñèéí ýöýñò áèäíèé õîòûí òºâä ýð¿¿ãýý ÷èëòýë ÿðèàä áàéäàã áàéãàëü õàìãààëàõ ãýäýã íºð èõ ¿éëñèéí òóëãóóð ñóäàëãààíóóäûí íýã áîëäîã þì áàéíà. Òóñ àæëûã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð, Õóóëü áóñ àãíóóðòàé òýìöýõ Èðâýñ – 1 áàã, Ìîíãîëûí àðãàëü òºâ õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëæýý.
Íýã ñàðûí àÿí ºíäºðëºõ ãýæ áàéíà Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ºäðèéã óãòàí Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ͯÁ-í Õºãæëèéí õºòºëáºðòýé õàìòðàí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàìãààëàõ àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëñàí íýã ñàðûí õóãàöààòàé àÿíûã “Àâðàë ýðñýí áàéãàëèà õàìãààëöãààÿ!” óðèàí äîð 5 äóãààð 1-íýýñ 6 äóãààð 5-íû õîîðîíä ºðí¿¿ëæ áàéíà. Áàéãàëü Îð÷íû ñàéä È.Ýðäýíýáàò, ͯÁ-ûí ñóóðèí çîõèöóóëàã÷, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ Ïðàòèáà Ìåòà íàð 4 ä¿ãýýð ñàðûí 25-íû ºäºð ìîä ñóóëãàõ àæëààð ñàðûí àÿíûã àëáàí ¸ñîîð ýõë¿¿ëñýí áèëýý. Ìîíãîë äàõü ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí òýðã¿¿í íàð ýíýõ¿¿ ñàðûí àÿíûã äýìæèæ áóéãàà áîäèò àæëààð èëýðõèéëæ, ìîä òàðèõ ñàíàà÷ëàãûã ãàðãàñàí þì. Ýíýõ¿¿ ñàíàà÷ëàãûã “Öýöýðëýãæèëò” êîìïàíèé äýìæëýãòýé õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Ñàðûí àÿíä Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF), Çýðëýã àìüòäûã õàìãààëàõ íèéãýìëýã (WCS), Òóë õàìãààëàõ ñàí çýðýã ÒÁÁ-óóä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ îðîëöîæ áàéíà. Ñàðûí àÿíû õóãàöààíä áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõûí à÷ õîëáîãäëûã îëîí íèéòýä òàíèëöóóëàõ, áàéãàëü, àí àìüòàí õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººöèéã ç¿é çîõèñòîé àøèãëàõûã õ¿¿õýä çàëóó÷óóä, îðîí íóòãèéí íºõºðëºë, èðãýäýä óðèàëàí òýäãýýðèéí
èäýâõ ñàíàà÷ëàãûã ºðí¿¿ëýõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ àñóóäàëä îëîí íèéòèéí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõ çîðèëãîîð áºõºí, õîéëîã, òàðâàãà, òóë, õóëàí çýðýã òàâàí àìüòíûã îíöãîéëîí ñóðòàë÷èëàõààð ñîíãîæ àâëàà. Ñîíãîëò õèéõäýý ýäãýýð àìüòäûí öººð÷ áóé òîî òîëãîé, óñòàõ àþóëä íýðâýãäñýí áàéäàë, òóõàéí àìüòíààñ ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðýëò õýðýãöýý çýðãèéã õàðãàëçàí ¿çñýí þì. ¯¿íä: 1. Áºõºí – áºõºíãèéí ýâðèéã Àçèéí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíä àøèãëàäàã. Õÿòàä ðóó íàéìààëàõ çîðèëãîîð àãíàñíû óëìààñ, ìºí çóäûí ãàìøèãò èõ õýìæýýãýýð íýðâýãäñýíèé óëìààñ ñ¿¿ëèéí 20 æèëä òîî òîëãîé íü ýðñ áóóð÷, îäîîãèéí áàéäëààð 800 îð÷èì áîäãàëü áàéãàà ãýñýí òîîöîî áèé. 2. Õîéëîã – õîéëîãíû ìàõûã øàðõ, ãýìòýë ò¿ðãýí ýäãýýõýä íýí òóñòàé õýìýýí ýðò äýýð ¿åýñ ¿çñýýð èðæýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýíýõ¿¿ èòãýë ¿íýìøëýýð áèçíåñ õèéã÷äèéí òîî íýìýãäñýýð Ãýìòýë ñîãîãèéí ýìíýëãèéí ¿¿äýíä õîéëîãíû ìàõûã áàéíãà çàðàõ áîëñîí. 3. Òàðâàãà – ñ¿¿ëèéí õî¸ð æèë òàðâàãà àãíàëòûã õîðüñîí õýäèé ÷ çóíû óëèðàëä àãíàñààð áàéíà. Îðîí íóòãèéí áàéãàëü õàìãààëàõ áîëîí õÿíàëòûí àëáàäûí àæèë çîõèõ ò¿âøèíä ÿâàãäàõã¿é áàéãààã èðãýä ø¿¿ìæèëäýã.
Äîõèîëîë ç¿¿ñýí íýãýí õóðãûã Ìèøà ãýíý. Òýðýýð ºíãºðñºí 4-ð ñàðûí 24-íèé áàéäëààð ÎÕÓ-ûí íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ãýñýí ìýäýý èëãýýñýí áîë Öýðýíäýëýã (òóéë ñóäëàà÷ Öýðýíäýëýã àãñíû äóðñãàëààð èéí íýðëýñýí) ãýäýã áàñ íýã õóðãà äîõèîëîë ç¿¿ãýýä æèë òîéð÷ áàéñàí áºãººä ýíý îíû 2-ð ñàðä ãýíýò ìýäýý òàñàðñíû øàëòãààíûã ìºí ë õîéä õºðøèä í¿¿äýëëýí îäñîí áàéõ ãýæ òààìàãëàæ áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä àðãàëü õîíèéí ñ¿ðýã óëñûí õèëèéã äàìíàí í¿¿äýëëýæ áàéãàà þì ÷èíü õî¸ð óëñûí ñóäëàà÷ ýðäýìòýä õàìòðàí àæèëëàæ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ òóñãàé òºñºë øààðäàãäàæ áàéãàà þì. ¯¿íèéã ÷ òºëºâëºæ áàéãàà íü ëàâòàé. Àðãàëèéí ñ¿ðãýýðýý áàõàðõàõ äóðòàé Óâñ àéìãèéí Ìàíäàõûí ààðàã, Öàãààí ãîë íóòãèéí èðãýä ýíý àìüòíûõàà àøèã øèìèéã íü õºíäëºíãèéí õ¿ì¿¿ñò àëä÷èõäàã öàã óëèðàí îäîõ íü ãýæ áàÿðòàé áàéíà. Àìüòäûã íýã ÷ øèðõýãýýð õîðîãäóóëàõã¿é õàâ äàðàõäàà áóñ ò¿¿íèé òîî òîëãîéã ç¿é çîõèñòîé õýìæýýíä
áàéëãàæ, áàéãàëèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàíãàõ àðãà çàìûã îëîõîä àëèâàà ñóäàëãààíû àæëûí ãîë çîðèëãî îðøäîã. ¯¿íèé ñàöóó Áàéãàëü õàìãààëàõ õóóëèéí 2005 îíû íýìýëò ººð÷ëºëòèéí äàãóó íóòãèéí èðãýä òóõàéí ãàçàð íóòãèéíõàà àìüä áàÿëàãèéã õàðæ õàìãààëàí, øààðäëàãàòàé áîë àøèãëàí çàðöóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäñýíèéã Óâñ àéìãèéíõàí ç¿é çîõèñòîé ìýäýð÷, àðãàëü õîíü àãíàõûã õîðèãëîñîí øèéäâýð ãàðãàñíààðàà áàéãàëü õàìãààëàõ ¿éëñýä èõ äýì áîëæ áàéíà. Òýäíèé ýíý øèéäâýðèéã Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü òºëººëºã÷èéí ãàçðààñ ñàéøààí äýìæèæ õàìòðàí àæèëëàõàà óëàìæèëæýý. Äýëõèé ýýæèéí äýëãýð áàÿëàãàà õàìãààëàõ ñàéí ¿éëñòýí õýí á¿õíèé ñàíàñàí á¿õýí ñýòãýë÷ëýí á¿òýæ áàéõ áîëòóãàé!
4. Òóë çàãàñ – õîòûí îðøèí ñóóã÷äûí äóíä çàãàñíû ìàõûã õ¿íñýíä ò¿ëõ¿¿ õýðýãëýõ áîëñíîîð õ¿íñíèé çàõóóäàä çàãàñíû íàéìàà ýðõëýã÷èä òóë çàãàñûã íóóöààð áîðëóóëñààð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åä íàñ áèå ã¿éöñýí òóë çàãàñíû áîäãàëèéí òîî óëàì á¿ð áóóðñíû óëìààñ ýíýõ¿¿ äýëõèéä íýí õîâîðäñîí çàãàñíû òºðºë ç¿éë óñòàõ àþóë Ìîíãîë ÷ ìºí í¿¿ðëýýä áàéíà. 5. Õóëàí – ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õîîëíû ãàçàð, òºìºð çàìûí äàãóó ãóàíçààð õóëàíãèéí ìàõààð õîîë áýëòãýõ ÿâäàë óëàì íýìýãäýæ áàéíà. Õèéìîðèî ñýðãýýõ íýðèéäëýýð, ìºí ýäèéí çàñãèéí àøèã õîíæîîíû òºëºº õóóëü áóñ àãíóóð õèéõ íü çýðëýã àí àìüòàí õîðîãäîõûí íýã ó÷èð øàëòãààí áîëäîã. Áàéãàëèéí ¿íýò áàÿëàã áîëîõ çýðëýã àí àìüòíûã óðò óäààí õóãàöààíä õàìãààëàõ àæèëä õóâü õ¿í á¿ðèéí ¿¿ðýã îðîëöîî ÷óõàë áàéíà. Áàéãàëü îð÷íîî õàìãààëàõ ò¿¿õýí óëàìæëàëûã çàõ çýýëèéí ºíººãèéí õàðèëöàà, øèíý÷ëýëèéí ¿çýë ñàíààòàé ñàéòàð óÿëäóóëæ, àí àìüòíûã àâëàõ, àí ãºðººíä ìîðäîõäîî õîîñëîí ¿ã¿éð¿¿ëýõ, ñóâäàãëàí øóíàõàéðàõ, îëç àøèã ýðýëõèéëýõ áóñ õàðèí õàíãàé äýëõèéí õèøãèéã çºâ õ¿ðòýæ, àìüäðàë àõóéãàà áàéãàëèéíõàà áàÿëãààð òýòãýõ ¿çýë ñàíàà îëîí ¿åèéí òóðøèä óëàìæëàãäàõ ¸ñòîé. Ñàðûí àÿíû õ¿ðýýíä äàðààõ àæèë õèéãäýýä áàéíà: • 5 äóãààð ñàðûí 4-íèé ºäºð Áàéãàëü Îð÷íû ßàì, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ õàìòàðñàí õýâëýëèéí áàãà õóðàë õèéæ, õýâëýë ìýäýýëëèéíõíèé äóíä óðàëäààí çàðëàñàí. • Õîááè àãíóóðûí ýñðýã 35 ñåêóíäûí
ñóðòàë÷èëãàà áýëòãýæ ãóäàìæíû äýëãýö áîëîí çàðèì òåëåâèç¿¿äýýð íýâòð¿¿ëæ áàéíà • Àÿíû óðèà, õóãàöàà, ñîíãîñîí àìüòäûí çóðàã á¿õèé ñàìáàðûã Ñ¿õáààòàðûí òàëáàéí óðä, æèæèã ñàìáàðóóäûã çàðèì çàìóóäûí äàãóó áàéðëóóëñàí • ¯ð, òàðüö, ñóóëãàöûí ¿çýñãýëýí õóäàëäààã Óëààíáààòàðò çîõèîí áàéãóóëñàí • 5 äóãààð ñàðûí 13-íä ÀÍÓ-ûí Ýë÷èí Ñàéäûí ßàìòàé õàìòðàí Ñýëáý ãîëûí îð÷ìûã öýâýðëýõ àæèë õèéñýí • 5 äóãààð ñàðûí 23-25-íû ºäð¿¿äýä ÌÓÈÑ-ûí òºâ áàéðàíä ãýðýë çóðãèéí ¿çýñãýëýí ãàðãàñàí áºãººä íýýëòèéí àðãà õýìæýý 5 äóãààð ñàðûí 23-íû 14 öàãò ÌÓÈÑûí òºâ áàéðíû 320 òîîòîä áîëëîî. • 5 äóãààð ñàðûí 18-íä SBN òåëåâèçèéí øóóä íýâòð¿¿ëýãò ÌÓÈÑ-ûí áèîëîãèéí ôàêóëüòåòûí áàãø, àìüòàí ñóäëàà÷ Í.Áàòñàéõàí îðîëöîæ, àÿíû õ¿ðýýíä ñîíãîñîí òàâàí àìüòíû òàëààð îëîí íèéòýä äýëãýðýíã¿é òàíèëöóóëñàí. • 5 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäºð Ìîíãîë äàõü ͯÁ-ûí òºðºëæñºí áàéãóóëëàãóóäûí òýðã¿¿í áóþó ͯÁ-ûí ñóóðèí çîõèöóóëàã÷, ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ Ïðàòèáà Ìåòà, ÞÍÈÑÅÔ-èéí ñóóðèí òºëººëºã÷ Áåðòðàí Äåìóëàí, ͯÁûí Õ¿í Àìûí Ñàíãèéí ñóóðèí òºëººëºã÷ Äåëèÿ Áàðñåëîíà íàð Ìîíãîë äàõü ͯÁ-ûí áàéðíû õàøààíä ìîä òàðüñàí.
¨.Îíîí, À.Äýëãýðìàà. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí àæèëòàí
Ìýäýýëëèéã áýëòãýñýí Á.Öîëìîí ͯÁÕÕ
¹2 (22), 2007
8
Ò¿ð¿¿÷ 5-ð í¿¿ðò
Õ¿í áîëãîí î÷èæ ¿ç¿¿øòýé 10 ãàçàð îðîí
2. Åâðîïûí “óóøèã”-Àëüïèéí íóðóó
1. Àâàðãà ÿñò ìýëõèéí ñ¿ðýã íóòàãëàäàã Àëäàáðà
6. Äàëàéä öóòãàäàãã¿é Îêàâàíãî Äåëüòà
Ýíýòõýãèéí äàëàéä Àëäàáðà õýìýýõ á¿ëýã ø¿ðýí àðàë áèé. Ýíý àðëóóä íü íèéò ø¿ðýí àðëóóäûí ñîíãîäîã æèøýý áîëæ ÷àääàã. Óðòààøàà 34 êì, ºð㺺øºº 14,5 êì, äàëàéí òºâøíººñ äýýø äýýä òàë íü 8 ì ºíäºð, íèéò òàëáàéí õýìæýý íü 155,4 êì2 þì áàéíà. Àëäàáðà ãýäýã íýðèéã ýðòíèé Àðàáûí “çî÷èä” ºã÷ýý. Ýíý àðàë äýýð íèéò 152 000 ÿñò ìýëõèé áèé ãýñýí ìýäýý áàéäàã.
Ýíý áîë äàëàéä öóòãàäàãã¿é, äýëõèéí õàìãèéí òîì ãîë óñíû òîãòîö þì. Äýëõèéí õàìãèéí ¿çýñãýëýí òºãñ áàÿí á¿ðäýä òîîöîãääîã ò¿¿íèé óñ Áàðóóí Àíãîëûí ºíäºðëºã íóòãààñ ýõ àâäàã þì áàéíà. Ãàéõàëòàé öýíãýã óñíû ýíýõ¿¿ íººö 80 øàõàì ç¿éëèéí 35 ñàÿ çàãàñíû îðîí ãýð áîëäîã àæýý.
Óðòààøàà 1200 êì ¿ðãýëæèëäýã ýíý íóðóó îéðîëöîîãîîð 192 000 êì2 òàëáàé á¿õèé íóòàã äýâñãýðèéã ýçëýí îðøäîã. ¯¿íèé 2%-èéíõ íü ãàäàðãà ìºñººð õó÷ààñòàé áàéäàã. Ãýâ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëæ ýíý õýìæýý áàãàññààð áàéãààã áèä ìýäíý. Äýëõèéí õàìãèéí óðò ìºñºí ãîë áîëîõ Àëå÷ ìºñºí ãîë Áåðíåç Àëüïèä îðøäîã áà óðò íü 18 êì ¿ðãýëæèëäýã þì áàéíà.
© WWF-Canon / Martin
7. Äýëõèéí äýýâýð-Òºâä Äýëõèéí õàìãèéí ºíäºð îðãèë îðøäîã ýíý íóòãèéã Ãèìëàéí íóðóó, Áóääûí øàøèí, ñî¸ëîîð íü áàðàã õ¿í á¿ð ìýäýõ áèëýý.
3. Íýí õîâîð Îðàíãóòàíû îðîí ãýð áîëñîí øèðýíãýí îéò Áîðíåî © WWF-Canon / Gerald S. CUBITT
8. Îíãîí çýðëýã áàéãàëüòàé õÿçãààðã¿é òàë íóòàãòàé Ñåðåíãåòè © WWF-Canon / John E.
Áîðíåî íü Ç¿¿í ºìíºä Àçèéí òîìîîõîí àðàë þì. Õàìãèéí ºíäºð îðãèë íü Êèíàáàëó óóë áºãººä äàëàéí ò¿âøíýýñ äýýø 4000 ì ºíäºð àæýý. Óðãàìàë, àìüòàäûíõàà òºðºë ç¿éëýýð ãàéõàãääàã ýíý àðàë õýìæýýãýýðýý äýëõèéä Ãðåíëàíä, Øèíý Ãâèíåéí äàðàà îðäîã.
Àôðèêèéí Êåíóÿàä îðøèõ òóñ ¯íäýñíèé õ¿ðýýëýí îëîí ç¿éë àìüòäààðàà òºäèéã¿é øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãààíû ÷óõàë òºâ áîëäãîîðîî äýëõèéí îëîí æóóë÷äûí àíõààðëûã òàòäàã þì áàéíà.
4. Áàéãàëèéí ãàéõàìøèã -Àâàðãóóäûí á¿òýýë (Giant’s Causeway)
9. Óóëñûí äóíäàõ äèâààæèí ×èëèéí õàìãèéã àëäàðòàé íóòàã áîë Òîððåñ äýë Ïàéíå áèëýý. ̺íõ öàñàí õó÷ëàãàò îðãèëòîé, îëîí îëîí óðãàìàë, àìüòíû ç¿éëèéí ºëãèé áîëñîí òóñ íóòãèéã ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ 1978 îíä Øèì ìàíäëûí íººö íóòãààð á¿ðòãýí àâ÷ýý. Íóòãèéí äîìîãò “Êàé Êàé ãýã÷ àëáèí ñåðïåíòèéí ¿¿òãýñýí èõ ¿åðýýð Òîððåñ äýë Ïàéíåä àæ òºðæ áàéñàí äàé÷èí îìîã óñòñàí” ãýæ ºã¿¿ëäýã. ¯åð íàìæèõàä Êàé Êàé ¿õýãñýäýýñ õàìãèéí øèëäýã õî¸ð äàé÷íû õ¿¿ðèéã àâ÷ õàä áîëãîí õóâèðãàñàí ãýäýã.
Ýíý ãàéõàëòàé òîãòîöûã 18-ð çóóíààñ “Äýëõèéí 8 äàõü ãàéõàìøèã” õýìýýí íýðëýõ áîëæýý. Óìàðä Èðëàíäûí ýíý ýðãèéã ÞÍÅÑÊÎ-ãîîñ 1986 îíä Äýëõèéí ªâä á¿ðòãýñýí áàéíà. Äîìîãò ºã¿¿ëñíýýð ýíý ãàéõàìøãèéã Ôèí Ìàê Ê¿¿ë ãýã÷ ¿ëýìæ áèåòýí Õåáðè íàðûí àðàë äýýð àæ òºðäºã õàéðò á¿ñã¿éäýý õ¿ðýõèéí òóëä á¿òýýñýí ãýäýã. Íèéò 40 000 ÷óëóóí áàãàíààñ á¿ðäýõ áà òýä èõýíõäýý çóðãààí òàëò, çàðèì òîõèîëäîëä 4, 5, 7, 8-í òàëòàé ÷ áàéäàã ãýíý. Òýäíèé õàìãèéí ºíäºð íü îéðîëöîîãîîð 12 ì .
5. ¯ðæèë øèìò Ìàíó Ïåðóãèéí Ìàíó íü äýëõèéí õàìãèéí ¿ðæèë øèìòýé, áèîëîãèéí õàìãèéí îëîí òºðºë ç¿éëòýé á¿ñ íóòàãò ç¿é ¸ñîîð òîîöîãääîã. Òóñ á¿ñ íóòàã 1000 ãàðóé ç¿éëèéí øóâóóä, 300 ç¿éëèéí ìîäîä, 200 ãàðóé ç¿éëèéí ñ¿¿í òýæýýëòýí (òýäíèé 100 íü ñàðüñàí áàãâààõàé), 15 000 ç¿éëèéí öýöýãò óðãàìàë çýðýã òîîëæ áàðøã¿é àìüòàí, óðãàìëûí ç¿éëýýðýý àëäàðòàé.
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF) 1961 îíä Øâåéöàðèéí Õîëáîîíû óëñûí õóóëü ¸ñíû äàãóó àíõ á¿ðòãýãäñýí, 5 ñàÿ ãàðóé ãèø¿¿í äýìæèã÷òýé, äýëõèéí 100 ãàðóé îðîíä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã, îëîí óëñûí àøãèéí áóñ òîìîîõîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà þì. Æèëä äóíäæààð 273 ñàÿ îð÷èì àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õºðºíãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò 1,200 ãàðóé áàéãàëü õàìãààëàõ òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëæ áàéíà.
10. Øàð ÷óëóó ¯íäýñíèé Õ¿ðýýëýí
© WWF / Fritz
Äýëõèéí õàìãèéí òîì õàëóóí àðøààí áàéäàã ýíýõ¿¿ ¿íäýñíèé õ¿ðýýëýí îëîí ç¿éëèéí õîâîð àìüòàäààðàà ìºí àëäàðòàé áèëýý. Àìåðèêèéí ýíýõ¿¿ àëäàðò õ¿ðýýëýíã òóñ óëñûí Êîíãðåññýýñ 1872 îíä áàéãóóëæýý.
WWF International, Gland (CH) Av. du Mont- Blanc 1196 Gland Switzerland T: +41 22 364 91 11 F: +41 22 364 88 36
Äóãààðûã ýðõýëñýí: À.Äýëãýðìàà
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Ìîíãîë äàõü Õºòºëáºðèéí ãàçàð Àìàðûí ãóäàìæ-4, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã, 8-ð õîðîî, ø/ñ-20A, ø/õ-115 Óëààíáààòàð 210620A Ìîíãîë Óëñ Óòàñ: +976 11 311 659 +976 11 310 237 È-ìýéë: info@wwf.mn
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí (WWF)-ãèéí Õîâä õîò äàõü Àëòàé Ñî¸íû á¿ñèéí ñàëáàð Óòàñ: 01432-23849 Ôàêñ: 01432-24100
Âýá õóóäàñ: http://www.wwf.mn; http//www.panda.org
“׺뺺ò Õýâëýë ñàí”-ä õýâëýâ.