Met Morie richt Arie Kok een monumentje op voor duizenden kinderen die er niet meer mochten zijn omdat anderen dat zo besloten hadden. Het verhaal van de verdwenen joodse gemeenschap van Nijkerk komt opnieuw tot leven.
Arie Kok Morie
Morie de Liever is een gewone jongen uit het Veluwse Nijkerk. Hij droomt over de toekomst, voetbalt met andere jongens op straat en haalt kattenkwaad uit. Tot de oorlog uitbreekt en Morie tot zijn eigen verbazing anders dan anderen blijkt te zijn, een jood. Als het net van anti-joodse maatregelen zich langzaam maar zeker rond hem sluit, doet hij een uiterste beroep op zijn vindingrijkheid en onbevangenheid. Zal het helpen om deportatie naar het oosten te voorkomen?
Arie Kok Morie
Arie Kok (1968) schrijft als zelfstandig journalist voor diverse landelijke media. Twaalf jaar werkte hij bij de Evangelische Omroep, waarvan acht jaar als hoofdredacteur van Visie. Morie is zijn romandebuut.
mozaïek | roman
ISBN 978 90 239 9423 7 | NUR 342
uitgeverijmozaïek.nl
Kok def3.indd 1-3
9 789023 994237
M
Het waargebeurde verhaal van een joodse jongen die probeert te ontsnappen aan de greep van de nazi’s
02-04-13 14:23
Arie Kok Morie roman
uitgeverij moza誰ek, zoetermeer
Kok binnenwerk def.indd 3
04-04-13 10:44
Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council (fsc) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt.
Vormgeving omslag en binnenwerk Geert de Koning Foto omslag Mark Owen/Trevillion Images isbn 978 90 239 9423 7 (boek) isbn 978 90 239 3033 4 (ebook) nur 342 Š 2013 Uitgeverij Mozaïek, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden www.uitgeverijmozaiek.nl
Kok binnenwerk def.indd 4
04-04-13 10:44
Voor mijn vader
Kok binnenwerk def.indd 5
04-04-13 10:44
‘Ik heb nog nooit een station gezien,’ zei de wortel. ‘Wat is een station?’ ‘Een station is een poort tot de wereld,’ zei de vogelverschrikker. ‘Daar kom je aan, van ver. Maar er vertrekken ook mensen, en sommigen komen terug, anderen komen nooit terug.’ Uit: Edgar Hilsenrath, De thuiskomst van Jossel Wasserman
Kok binnenwerk def.indd 7
04-04-13 10:44
proloog 22 januari 1928 – 28 teweet 5688 De ingreep die Benny Nihom moest doen eiste al zijn aandacht op. In de overvolle kamer had hij nauwelijks de ruimte om zich te bewegen. Zijn instrumenten lagen uitgespreid op het witte kleed dat de salontafel bijna helemaal bedekte en door twee glazen asbakken op zijn plaats werd gehouden. Om hem heen zaten de mannen in hun stemmige zwarte pakken. Ze spraken gedempt met elkaar. Hoe vaak zouden ze het al gezien hebben? Toch keken ze onwennig en dat had maar weinig te maken met de handeling zelf. Na vanmiddag zou de jongen een zoon van Abraham zijn, opgenomen in de bond met de Eeuwige. Ook al zou hij als een goj* gaan leven en de voorschriften in de wind slaan, altijd zou er weer een moment komen dat hij niet zou kunnen ontkennen wie hij werkelijk was. Benny stak zijn mes omhoog en liet het licht van de lamp *  De gecursiveerde woorden worden nader verklaard in de begrippenlijst achter in dit boek.
9
Kok binnenwerk def.indd 9
04-04-13 10:44
die aan het plafond hing, weerkaatsen in het lemmet. Met één oog dicht liep hij het snijvlak na en liet zijn duim vanaf de vlakke kant over de scherpe rand glijden. Het metaal liep in een rechte ononderbroken lijn naar boven, de wond zou niet groter zijn dan strikt nodig was. Zo was het bepaald, en zo wilde hij zijn werk doen. Voorzichtig legde hij het mes terug op het kleed, vouwde de punten van zijn witte gebedskleed naar achteren zodat ze hem niet in de weg zouden zitten en keek de kring rond. Het geroezemoes verstomde. Joop keek hem verwachtingsvol aan. Benny herkende de spanning die hij vaker zag in de blikken van vaders. Hij kende Joop als een trouw bezoeker van de sjoel, streng voor zichzelf en zijn gezin. Hij ging altijd goed gekleed, zijn pakken in de plooi en een rechte scheiding in zijn grijze haar. Het had lang geduurd voordat hij Rika ontmoette. Toen ze trouwden was hij al over de veertig geweest. Naast Joop zat Louis, zijn oudste broer, die vandaag als sandak zou optreden. Zijn in het zwart gehulde knieën deden dienst als altaar. Benny sprak een kort gebed uit en gebaarde met zijn linkerhand naar de vrouwen in de achterkamer. Rika verscheen in de deuropening, het zwarte haar opgestoken, een blos kleurde haar ronde gezicht. In de kluwen witte doeken op haar vooruitgestoken armen was nog net het roze gezichtje van de jongen zichtbaar. ‘Baroech haba, gezegend die komt in de naam van de Ene,’ mompelden de mannen in de kamer, niet helemaal gelijk, maar niemand die daar een punt van leek te maken. Voorzichtig werd de jongen van schoot naar schoot doorgegeven en door Benny op het kussen op de lege stoel bij het raam gelegd. Een voor een wikkelde hij de doeken af, ontblootte het onderlijfje en legde de jongen op de knieën van Louis. Het donkere kruintje stak af tegen het witte overhemd, 10
Kok binnenwerk def.indd 10
04-04-13 10:44
de beentjes wezen vooruitgestoken de kamer in. Alleen het tikken van de kolenkachel doorbrak nog de stilte in de kamer. Buiten denderde er een rijtuig over de kinderkopjes van de Holkerstraat. Benny wachtte even tot het geratel van de wielen weggestorven was en sprak de lofzegging uit: ‘Geprezen de Eeuwige, die ons geheiligd heeft door zijn geboden en ons de besnijdenis bevolen.’ Hij nam het mes in zijn rechterhand en boog zich over de jongen op Louis’ schoot. Benny was die ochtend al vroeg naar de sjoel aan het Singel gegaan. Het was een winterse dag, een koude zuidwestelijke wind geselde de straten van de stad en voerde zware buien aan. Sjammes Mok had de kachel flink opgestookt, maar dat kon niet voorkomen dat de kou wolkjes maakte op hun warme adem. Ze zongen het lied van de zee, zoals het siddoer voor elke dag voorschreef. Voor de gelegenheid deden ze het in beurtzang. Voorzanger Sander Colthof zette in, zijn stem dun en raspend. ‘Zingen wil ik voor de Ene, want Hij is hoog verheven; het ros en zijn ruiter stortte Hij in zee.’ Vader Joop antwoordde met zijn volle tenor. ‘Hij is het die mij komt bevrijden.’ Daarna was Benny als moheel aan de beurt. De anderen volgden, tot in de laatste regel het volk kon gaan, ‘over het droge, midden door de zee’. Ze zeiden nog de gebeden voor moeder Rika en voor het geluk van de jongen. Na de dienst hadden ze zich gewarmd bij de houtkachel in de gelagkamer van hotel De Roskam in de Langestraat. De jonge jenever was rondgegaan en ze hadden elkaar de laatste witzen verteld. Benny voelde de gespannen blikken in zijn rug. De jongen lag stil op de knieën van Louis, die zijn grote harige handen om de beentjes geklemd had. In één beweging pakte hij het 11
Kok binnenwerk def.indd 11
04-04-13 10:44
roze voorhuidje beet, zette er een klemmetje op en haalde vliegensvlug het mes erlangs. De jongen zette het op een krijsen. Een donkerrood druppeltje viel op het hagelwitte kussen en vloeide uiteen, nog voordat Benny de kans kreeg het met zijn glazen pijpje weg te zuigen. De afgeknepen stem van Joop kwam nauwelijks boven het huilen van de jongen uit: ‘Geprezen Hij, die ons geheiligd heeft en ons bevolen het kind aldus in het verbond van Abraham op te nemen.’ Toen was het de beurt aan de andere mannen. Licht wiegden hun bovenlichamen mee op het ritme van de Hebreeuwse zinnen. ‘Zoals hij nu in het verbond is opgenomen, zo moge hij opgroeien tot een zoon van de thora, tot rijpheid van het huwelijk, tot een mens van brave werken.’ Benny deed het afgesneden stukje huid in een schaaltje en wond de wild trappelende baby met moeite weer in de witte doeken. Hij legde hem terug op de schoot van Louis, die opstond en het pakketje triomfantelijk omhoog hield en op zijn rechterhand liet balanceren, zoals ooit Mozes in zijn biezen mandje op het water van de Nijl had gedreven. Vanuit de achterkamer klonken opgetogen stemmen, waar het gemompel van de mannen droefgeestig bij afstak. Benny schonk een glas wijn in, sprak de lofzegging uit en noemde de naam: Moshe ben Avraham Joseph, zo zou hij heten. Mozes, de zoon van Jozef, Morie. Hij legde zijn grote hand op het rood aangelopen hoofdje en sprak de wens uit die zo-even al door het kamer geklonken had. ‘Moge hij groeien, rijpen, braaf worden!’ Voorzichtig zette hij het glas aan zijn lippen en nam een slok, doopte een vingertop in de wijn en bevochtigde de lippen van Morie. Het glas gaf hij door. De baby werd weer in de armen van Rika gelegd, ze verdween via de trap uit het zicht.
12
Kok binnenwerk def.indd 12
04-04-13 10:44
De schalen met gerechten werden binnengedragen, in de voorkamer ging de wijn rond. Er waren geurige challes en dampende kippensoep, en kugel met peren. Na de maaltijd zette Colthof de feestelijke tafelzang uit Psalm 126 in: Als de Ene een keer brengt in de kerkering van Sion, zullen wij zijn als mensen die dromen. Dan is vol van lachen onze mond, van jubel onze tong, dan zullen ze bij de volkeren zeggen: ‘De Ene heeft aan hen grote dingen gedaan!’ Toen de middag vorderde en de schemer langzaam bezit nam van de stad, ging de wind liggen. Gasten kwamen en gingen. Benny vertrok als eerste. Thuisgekomen zette hij zich achter zijn oude secretaire en sloeg het beduimelde besnijdenisboekje open, dat steeds was doorgegeven als het ambt van moheel van vader op zoon overging. Zijn ogen gleden over de namen, waarvan een aantal steeds terugkwam. Namen die herinnerden aan de tijd waarin de reis van de Eeuwige met zijn uitverkorenen net begonnen was. De Hebreeuwse letters leken wel zwarte druppels die zo uit de hemel gevallen en van rechts naar links over het papier uitgerold waren. Voorzichtig doopte hij de punt van zijn kroontjespen in de inkt en schreef Mozes de Liever bij onder aan de lijst.
13
Kok binnenwerk def.indd 13
04-04-13 10:44
1 2 oktober 1936 – 16 tisjrie 5697 De tafel voelde wankel onder zijn voeten, hij moest goed stil blijven staan. De stoel paste maar net op het tafelblad. Als hij per ongeluk een poot over de rand schoof, kon hij er zomaar vanaf vallen. Morie ging rechtop staan, schikte het witte kleed op zijn rug en liet voorzichtig de leuning los. Het boek lag opengeslagen op de zitting. Even deed hij zijn ogen dicht en ademde diep in. Eén hand legde hij op zijn buik, in de andere hield hij de vergulde jat die zijn vader bij zijn bar mitswe had gekregen, lang geleden. ‘Schouders naar beneden, goed op twee voeten gaan staan en ademhalen met je buik,’ zei hij tegen zichzelf. Volgens meester Van der Haaren kon je dan pas goed zingen. Hij liet dan de hele klas naast de bank staan en Dudeljo klinkt zijn lied zingen. De thora was toch echt andere koek. Wat waren die zinnen lang als je ze moest zingen! Eerst liet hij zijn stem omhoog gaan, dat was het mooist. Niet in één keer, sommige klanken moest je iets langer vasthouden en laten trillen achter in je keel. ‘Tehahahaabiloochiem!’ Het 14
Kok binnenwerk def.indd 14
04-04-13 10:44
vingertje van de jat zweefde boven de letters van het boek. Hij was blij dat hij nu nog niet op de tekst hoefde te letten. Dan moest je zo veel tegelijk doen. Dat kwam later wel, net als Hebreeuws leren. Nu bedacht hij maar wat, en het leek er best wel op. De volgende zin liet hij vanuit de hoogte naar beneden tuimelen. Dat was gemakkelijker, dan kon je iets langer met je adem doen. ‘Hastjachochotatov!’ Hij moest toch eens aan zijn vader vragen of hij op voetballen mocht. Daar kreeg je een sterke adem van, zei Aron altijd. Zijn vader zou protesteren en zeggen dat het niet goed voor hem zou zijn. En dat het ten koste zou gaan van joodse les. Maar als hij zou vertellen waarom hij het wilde, zou zijn vader vast niet kunnen weigeren. Dat wist hij zeker. Stel je voor dat hij halverwege de dienst wit zou wegtrekken en zou flauwvallen. De letters dansten voor zijn ogen. Hij tuurde in het boek. ‘Pietje keek om de hoek van de deur. Tante Cato sliep. Ze ademde zwaar, de wrat op haar neus bewoog mee.’ Zijn moeder had het boek voorgelezen, elke avond een hoofdstuk. Samen hadden ze zitten schateren om de streken van Pietje en de Zwarte Hand. Eén keer had hij in zijn pyjamabroek geplast van het lachen. Maar hij moest nu niet gaan lezen. Voordat zijn moeder thuis zou komen moesten alle spullen weer op hun plaats staan. Hebreeuwse zinnen bedenken was best lastig, zinnen die aan de rechterkant van de bladzijde begonnen. Pietje Bell moest je precies andersom lezen. ‘Ik probeer het nog één keer, Max. Dan roep ik jou op voor de lezing.’ Nu pas drong het tot hem door dat Max voorover gezakt was, met zijn kop op zijn buik, en langzaam weggleed van het stoeltje waar hij hem tegenaan gezet had. Zijn lange pluchen oren hingen slap naar beneden. Het zwarte keppeltje gleed af, draaide een sierlijk rondje en bleef roerloos op de vloer liggen. 15
Kok binnenwerk def.indd 15
04-04-13 10:44
‘Kom Max, je moet in de sjoel wel blijven opletten, niet in slaap vallen.’ Morie probeerde van de tafel af te klimmen zonder iets te verschuiven. Met twee handen hield hij zich vast aan de tafelrand. Het lukte maar net om in die houding zijn voeten op de grond te zetten, bijna verloor hij zijn evenwicht. Hij zette Max weer rechtop. Het keppeltje was veel te groot en zakte over zijn snuit. ‘Als je je naam hoort moet je op de bima naast me komen staan, snap je dat? Dan kom ik je halen.’ Morie zette zijn rechtervoet weer op de tafel en wilde zich net omhoog duwen toen hij een sleutel in het slot van de keukendeur hoorde knarsen. Een koude tocht trok door de kamer. Er klonken voetstappen en rommelende geluiden in de keuken. De stem van zijn moeder. ‘Wat ben jij in vredesnaam aan het uitspoken. Oh, mijn goede sjabbeskleed! Ben je nou helemaal mesjogge?’ Van schrik gleed zijn voet van de tafel. Wild greep hij om zich heen. Het enige wat zijn handen vonden was de stoel. De poten schuurden over het tafelblad en met een razend kabaal rolde de stoel over de plankenvloer. Het witte sjabbeskleed, dat hij zolang even over de leuning had gehangen, vouwde zich er als een gebedsmantel overheen. De jat viel met een luid gerinkel aan de andere kant van de tafel op de vloer. Pietje Bell gaat naar Amerika bleef open op de vloer staan, met de rug omhoog, net een klein boekenhuisje. ‘Jij hebt mij wat uit te leggen!’ Hij draaide zich om. Ze had haar lange donkerrode mantel nog aan. Een donkere streng haar was losgeraakt uit haar knot en viel over haar gezicht. Meestal zei ze niet zo veel, boos worden liet ze vaak over aan zijn vader. Maar nu stond er een besliste blik in haar ogen. ‘Ik oefen voor later.’ Ze begon de knopen van haar jas los te maken. 16
Kok binnenwerk def.indd 16
04-04-13 10:44
‘Oefenen? Waarvoor?’ ‘Voor als ik chazan word.’ Haar handen vielen even stil. Ze keek hem aan, de wenkbrauwen gefronst. ‘Chazan? Wil je chazan worden?’ ‘Huhuh...’ Hij draaide zich om, pakte de stoel beet en sjorde hem overeind. ‘Dan moet je wel mooi kunnen zingen.’ ‘Colthof zingt ook lelijk. Hij is toch chazan geworden. En ik kán ook heel mooi zingen.’ Zijn moeder zuchtte en wurmde zich uit haar jas. ‘Maar Colthof is heel geleerd.’ ‘Dat kan ik toch ook worden?’ ‘Begin dan maar eens met je best te doen op school. Zet die stoel eens op zijn plaats! En berg die jat op voordat je vader thuiskomt. Dit soort fratsen wil ik niet meer zien, heb je dat begrepen?’ ‘Wie zong hier zo lelijk?’ Celia verscheen in de deuropening en liet een spottende blik gaan over de omgevallen stoel en de keukentafel die midden in de kamer stond. ‘Wat was dat voor lawaai?’ ‘Je broer wil chazan worden.’ Zijn moeder klonk afgemeten. ‘Help me even met opvouwen.’ Met grote halen liet zijn moeder haar handen langs de randen van het sjabbeskleed gaan. Ze tastte naar de punten, pakte ze vast en gaf er twee aan Celia. Samen vouwden ze het kleed op. Zijn moeder legde het in een la van het dressoir. Celia zette haar handen in haar zij. ‘Chazan!’ Het klonk smalend. Toen hij zeker wist dat zijn moeder met haar rug naar hem toe stond, stak hij zijn tong naar haar uit. Met een klap trok ze de kamerdeur achter zich dicht. ‘Ik kan niet eens even bij de buurvrouw een kopje thee 17
Kok binnenwerk def.indd 17
04-04-13 10:44
drinken,’ mopperde zijn moeder, ‘of er gebeuren hier van die rare dingen. Mevrouw Rosenthal vertelde me al net zo’n verhaal. Heb je het van Aron, misschien? Hij heeft vorige week de kat besneden met het slagersmes van zijn vader. Eén grote bloedbende op zijn kamer.’
18
Kok binnenwerk def.indd 18
04-04-13 10:44
2 9 oktober 1936 – 23 tisjrie 5697 Vlug greep hij naar zijn neus en kneep hem met duim en wijsvinger dicht. Net op tijd trok de kriebel weg. Opgelucht haalde Morie adem. Meneer Fortuyn deed of hij niets zag. Hij was naast hem neergeknield en had een hand op zijn hoofd gelegd. Het smoezelige vest kwam bijna in zijn gezicht. De lucht van oude sigarenrook prikte in zijn neus. Hij hoopte dat zijn keppeltje goed bleef zitten. Zijn moeder had hem die ochtend met extra zorg vastgezet, maar de haarspeld had weinig grip in zijn borstelige haar. De oude man begon in het Hebreeuws te prevelen. Morie herkende de klanken van de zegen die zijn vader hem elke sjabbes gaf. Hij kende de oude man wel, zag hem vaak scharrelen door de sjoel. In de kille werd met eerbied over hem gesproken. ‘Aron zegt dat u de hele thora uit uw hoofd kent.’ Hij keek naar de bewegingen van de gebarsten lippen. Er lag een vriendelijke blik in de rooddooraderde ogen. ‘Bent u echt zo geleerd?’ ‘Zo jongen, zeggen ze dat van mij?’ 19
Kok binnenwerk def.indd 19
04-04-13 10:44
‘Alle vijf de boeken van Mozes? Hoelang hebt u daarover gedaan?’ ‘Zou jij ook veel van de thora willen weten?’ Fortuyn lachte een rij gele tanden bloot. De randen waren bruin. Morie knikte. ‘Ik wil later chazan worden.’ ‘Kijk eens aan...! Dan moet je heel ijverig studeren.’ ‘En je moet op voetbal gaan.’ De oude man tuitte zijn lippen. Er trok een rimpel in zijn voorhoofd. ‘Ik heb ook een nieuwe keppel. Speciaal voor Simchat Thora.’ Met zijn hand voelde Morie aan de speld en streek zijn haar opzij. Het zwarte fluweel met het zilveren stiksel had hij de afgelopen dagen wel honderd keer door zijn handen laten glijden. ‘Weet jij waarom wij als joodse mannen in de sjoel altijd iets op ons hoofd dragen?’ Fortuyn stak zijn wijsvinger op. Morie schudde zijn hoofd. ‘Dan zal ik jou eens wat vertellen. Het komt uit de Talmoed, een oud verhaal. Er was eens een rabbi, een vroom man. En heel geleerd. Choena heette hij. Choena, de zoon van Josjoea. Nooit, maar dan ook echt nooit, liep hij meer dan twee meter met onbedekt hoofd op straat. De mensen vonden dat maar vreemd. Ze vroegen: “Waarom doe jij dat, Choena?” Weet je wat hij zei?’ Fortuyn wachtte het antwoord niet af. ‘Dat zal ik je vertellen en dat antwoord moet je goed onthouden. Dan kun je het ook doorvertellen als je later chazan bent. Choena zei: “Omdat de aanwezigheid van de Sjechina boven mijn hoofd nooit wijkt. De Eeuwige is altijd hoger dan de mens. Daarom draag ik altijd iets op mijn hoofd en blijf ik nederig.”’ ‘Hervormde jongens doen altijd hun pet áf als ze de kerk ingaan. En ik moet mijn keppeltje op in de sjoel.’
20
Kok binnenwerk def.indd 20
04-04-13 10:44
‘Wilt u me nu over het hert en de thora vertellen?’ Zijn vader keek hem vragend aan, zijn wenkbrauwen hoog opgetrokken. Het was zondagmiddag. Ze waren naar de havenkom gewandeld om boten te kijken. De hele ochtend had het geregend. De hervormden waren verscholen onder hun paraplu’s naar de kerk gegaan. Hij had met zijn neus tegen het beregende raam de donkere schimmen nagekeken. Ze leken allemaal op elkaar. Zouden ze ook een club hebben, zoals de Zwarte Hand van Pietje Bell? Met zwarte parapluutjes die overal op de straat geschilderd werden. De kerk was hun clubhuis. Wel een beetje groot, maar er moesten natuurlijk ook veel mensen in kunnen. Hun chazan heette dominee. Ze zeiden dat die een zwarte jurk droeg in de kerk. Hij zag hem al voor zich, achter een tafel met walmende kaarsen in lege flessen en boven zijn hoofd een zwarte paraplu. Hij lachte naar zijn spiegelbeeld in de ruit en tekende met zijn vinger een parapluutje in de wasem die zijn adem op het glas had achtergelaten. De klinkers glommen nog. Ergens boven de polder groeide een groot blauw wak in het wolkendek. Als de zon erdoorheen scheen, leek de stad wel van goud. Dan moesten ze hun ogen dichtknijpen, zo fel was het licht. Morie had zijn jas losgeknoopt en rende voor zijn vader uit naar de waterkant. Een groot vrachtschip lag afgemeerd voor de graanhandel. Er staken dikke kabels uit, die om stalen trossen op de kade geslagen waren. Hij nam een aanloop en sprong erover. Een voor een, heen en terug. ‘Toe... ik wil het weten.’ Op het muurtje voor het gemeentehuis zat hij uit te hijgen. In de verte stond het huis met de bijenkorf, waarvan ze zeiden dat Italiaander daar gewoond had. Zijn vader had twee bananen uit zijn zak gehaald die ze nu zaten op te peuzelen. 21
Kok binnenwerk def.indd 21
04-04-13 10:44
‘Het hert en de thora, wat bedoel je daar toch mee?’ ‘U hebt het pas beloofd, dat u dat verhaal zou vertellen. Over Italiaander.’ ‘De hertenleren thorarol, bedoel je die?’ ‘Ja! Toe, vertel...’ ‘Die rol staat in de heilige ark. Volgende week zul je hem zien, als het Simchat is. Hij moet al meer dan tweehonderd jaar oud zijn en is ooit meegenomen door Abraham Levi. Heel lang geleden kwam die met zijn familie in Amsterdam wonen. Vanuit Venetië waren ze naar het noorden getrokken. Ze hadden gehoord dat in Amsterdam vreemdelingen welkom waren. Honderden joden uit Spanje en Portugal waren hun al voorgegaan. Veel van hen hadden zich daar in de christelijke kerk laten dopen om het vege lijf te redden, maar de vervolgingen waren toch gekomen.’ ‘Vervolgingen? Waarom was dat?’ ‘Er zijn altijd mensen geweest die niet van joden houden.’ Morie propte het laatste stuk banaan in zijn mond. Boos gooide hij de schil op de grond. Als zijn vader over dit soort dingen vertelde, leek het wel alsof hij het helemaal niet erg vond, zo rustig als hij bleef. ‘Raap je die schil zo wel weer op?’ Morie gromde wat, maar toen zijn vader hem bleef aankijken, knikte hij. ‘In Amsterdam hoefden ze nergens bang voor te zijn. Ze begonnen een kille en bouwden een sjoel, een hele grote. Bij deze mensen voelde Abraham Levi zich thuis. Omdat hij uit Italië kwam, noemden de mensen hem Italiaander. Hij ging handelen in tabak en startte zijn eigen bedrijf. Joden mochten heel veel dingen niet in die tijd, maar de tabakshandel was wel vrij.’ ‘Waarom mochten ze dat dan niet?’ Hij keek omhoog. 22
Kok binnenwerk def.indd 22
04-04-13 10:44
Zijn vader tuurde over het water in de richting van de Arkervaart, alsof hij in de verte een boot verwachtte. ‘Dat is toch niet eerlijk?’ ‘Ik kan je die dingen zo moeilijk uitleggen. Later zul je het misschien beter begrijpen. Gelukkig mogen we nu wel heel veel en zijn we bijna net als de andere mensen geworden. Waar was ik gebleven?’ ‘Ze gingen tabak maken.’ ‘Oh ja... Toen de zoons van Abraham Italiaander groot geworden waren en gezinnen hadden, stuurde hij ze eropuit. Er werd verteld dat je hier in Nijkerk heel goede tabak kon verbouwen. Dat kwam door de wind vanaf de Zuiderzee. Toen Mordechai en Jacob Italiaander in 1709 met hun paarden-wagens in Nijkerk aankwamen, konden ze zich aansluiten bij een paar andere joden die hier al woonden. Ze begonnen zelf in tabak te handelen en de mensen in de stad werden rijk. Ze hebben toen die mooie grote huizen aan het Plein en de Langestraat gebouwd, en de witte toren van de hervormde kerk. De Italiaanders gingen wonen in het “huis met de bijenkorf” en begonnen thuis sjoeldiensten te houden. De hertenleren thorarol die hun vader uit Venetië had meegenomen, hebben we altijd bewaard.’ Morie hield zijn adem in, toen Sander Colthof met de oude wetsrol in zijn armen aan zijn ronde om de bima begon. Vooral nu zijn vader het verhaal van de rol had verteld, had hij niet kunnen wachten tot Simchat Thora begon. Achter het donkere gordijn moest de rol liggen, in de heilige ark. Hij wilde hem zien, van dichtbij. Misschien mocht hij hem wel aanraken vandaag. Zijn moeder had zijn witte overhemd met zo veel zorg gestreken dat er scherpe vouwen in de mouwen zaten en de boorden stijf stonden. Onderweg naar de 23
Kok binnenwerk def.indd 23
04-04-13 10:44
sjoel was hij dit keer naast zijn vader blijven lopen. Af en toe had hij opzij gekeken. In zijn grijze pak en met zijn gleufhoed op leek zijn vader nog statiger dan anders. Voor elke stap die zijn vader zette, had hij er twee moeten maken. Het was gelukt en door de manneningang waren ze naar binnen gegaan. De gebeden gonsden door de sjoel. Toen Colthof het gevaarte langs hun bankje sjouwde, zag Morie dat zijn vader de fluwelen mantel, die over de rol geschoven was, even kort met zijn lippen aanraakte. Met een luide zucht liet Morie zijn adem weer ontsnappen. Even keek zijn vader opzij. Hij legde zijn wijsvinger op zijn snor en keek toen in zijn gebedenboek. Colthof was weer bij de ark aangekomen en zette de oude rol terug op zijn plaats. Er kwamen nu meer mannen naar voren, ze verdrongen zich rond de ark. Sommigen pakten er een rol uit. Anderen bleven eerst nog even met hun gebedenboeken in de hand hardop staan bidden. De mannen leken in hun witte gebedsmantels zo op elkaar dat Morie nauwelijks kon zien wie wie was. De sjoel bruiste van leven, iedereen kwam in beweging. Er vormde zich een stoet die om de bima heen begon te draaien, huppelende en dansende mannen. Morie herkende de oude Fortuyn. Doordat zijn lijf zo kromgetrokken was zagen zijn danspasjes er grappig uit. De mantel wiegde mee, zijn gezicht glom, zijn blik was naar binnen gekeerd. Achter hem kwam oom Louis met een glinsterende thorarol in zijn armen de bima af. Morie sprong met een bonk op de houten vloer van de sjoel en rende naar zijn vader, die zich in de rij had aangesloten en nu ook houterige danspasjes begon te maken. Zijn gebedsmantel schokte om zijn schouders en de kwastjes wiebelden mee in de maat. Morie rende naar hem toe en trok hem aan zijn arm. Aan de andere kant van de sjoel zette iemand 24
Kok binnenwerk def.indd 24
04-04-13 10:44
een lied in en al snel zong iedereen mee, al leek het wel of sommigen een heel ander lied hadden ingezet. Niemand die er iets van zei. Morie draaide een rondje om zijn as. Hij wilde nu alles meemaken, de vrolijkheid diep in zijn lijf voelen. Hij, Moshe ben Joseph de Liever, hoorde erbij. Hij sprong en huppelde, probeerde zijn vader na te doen en wankelde, zijn rechtervoet bleef achter zijn linkerhiel haken. Nog net kon hij zich aan zijn vaders mantel vastgrijpen om niet te vallen. Hikkend van het lachen kwam hij overeind. Opnieuw probeerde hij het en al snel leek het vanzelf te gaan. Zijn voeten deden wat ze doen moesten, ze hadden hem niet meer nodig. Soepeltjes huppelde hij achter zijn vader aan en lachte uitbundig naar de mannen, die hem toeknikten. Linkervoet, rechtervoet, huppeltje, dan weer linkervoet, en nog een keer rechtervoet. De hele sjoel leek nu mee te dansen, de ark voorop, de bruine banken volgden en helemaal achteraan kwam de bima. Het balkon deinde als een feestelijke slinger mee. Tussendoor draaiden en keerden de mannen, als in een grote witte spiraal van frisgewassen beddengoed. De houten vloer trilde en kraakte. Niemand die erop lette. Draaien, huppeltje, pasje links, pasje rechts. Wat was dit mooi! Het mocht nog wel uren doorgaan. Leve de thora, leve de Ene! Twee stevige handen grepen hem bij zijn middel. Met een grote zwaai belandde hij op de schouders. Hij vouwde zijn handen onder zijn vaders kin, en daar gingen ze weer. Van bovenaf leken de mannen net dansende poppetjes in een kermisattractie. Hij joelde, gilde en trok gekke bekken naar Aron, die even verderop ook op zijn vaders schouders zat. Over het hek van het vrouwenbalkon hingen de vrouwen, ze zwaaiden en gooiden snoepgoed naar beneden. Helemaal achteraan stond zijn moeder, naast haar het opgewonden gezicht van Celia. Hij liet een hand los en maakte een 25
Kok binnenwerk def.indd 25
04-04-13 10:44
lange neus. Ze draaiden verder in hun rondje om de bima. Bovenop stond Colthof tevreden naar de rij dansende mannen te kijken. Ineens stonden ze voor de heilige ark. Zo dichtbij was hij nog nooit geweest. Vanaf de schouders van zijn vader kon hij er precies in kijken. Alleen de oude thorarol was achtergebleven. Eenzaam stond hij in een hoekje. Er hingen rafels aan, de stof was verschoten. Toch was het of hij mooier glansde dan alle andere rollen. Hij strekte zijn arm, met zijn vingertoppen streelde hij het fluweel.
26
Kok binnenwerk def.indd 26
04-04-13 10:44