Somo jaargang 14, nummer 5 by Sociologisch Mokum

@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@+++#@@@@@@@@@@@@@@@@@@@,:@@@@@@@@@, .@@@@@@@@@@@@@@@@@@’,+@@@@@@@@@@@@@@@. :@@@@@@@@@@@ @@@#, ` `@@@@@@@@@@@@@@@@@@.,@@@@@@@@@+ .@@@@@@@@@@@@@@@@@@;.’@@@@@@@@@@@@@@@’ :@@@@@@@@@@@ @@@` ‘@@@;:@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+ .@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@’ :@@@@@@@@@@@ @@# @@@@@@@@+,``.:#@@+,```.’.,@@;.``.’@+ .@@;.``,’@@+,```..’,.’@;.``.,#@’,```:’ :;.`.’@@@@@@ @@@. `:’+@@@; .;’: `#’ .’+;,’ .@. ,’’. :+ .#` :’;. ;+ `’#’.`#, ;: :++:,#: ,’+::’ `,’;` +@@@@@ @@@@;. `;# `#@@@: : `@@@@@# .; ,@@@@` ‘ .: :@@@# : ‘@@@’ +: ;, :+#@@# .@@@@@’ .@@@; ;@@@@@ ,; :@@@@@’ :@@@; ;@@@@@ @@@@@@@+;` , ,@@@@’ ` .@@@@@# ., ‘@@@@, : .. +@@@@. : ,#@#. #: ;#, @@@@@@@@@: . `@@@@: , `@@@@@# ., ;@@@@` ; ,. ‘@@@@ #’` .+@: ‘@@@#+, . .@@@@@’ :@@@; ;@@@@@ @@#`.#@@’` +. ,##; #: .+##’+ .+ ‘#+, .+ .’ `’#+, ,@, ‘#@@@@: ;’,#@@; :. ,+##+; :@@@: ;@@@@@ :@@:` ,. @@@` `@@@@@ @@#. .+@#: ,+@@;` `, ‘+. `:@, +’. `;@@, `.,:’ `; @@@@@###@@@@@@@##@@@@@@@#+’’#@@@@@@##@@@@@@@@@@##@@@+.,+’;:` #@@@@###@@@@@@##@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@’;;+@@@@@@#;;’@@@@@@@@#` +@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@, +@@@@. #@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@: `@@@@@@: :@@@@@@@@@, +@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+` .,.``’@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ ` ‘@@@@# ` +@@@++#@@@, +@@###@#@@@@@#@@##@#++@@@#;;’’+@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ : `@@@@: : +@:` `’@, +@# .: ,@@@, ,; .: `+. .#@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ ‘, ;@@# :: ‘, ,#@+` ‘, +@: :@+ ,@@@’ ,# :#@, ;@#, :@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ ‘+ `@@, #: ; `@@@@’ ,, :`.+@@’ ,@@@’ ,# `@@@+ `@@@’ ,@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ ‘@, ;# :@: : .@@@@+ .. , .#@@’ ,@@@’ :# .@@@+ .@@@+ ,@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@+ ‘@# `,`#@: ; #@@@: :. ++``’@’ ,@@@, :# .@@@+ .@@@’ ,@#++@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@; :@@, ;@@. :; `:;, `#` ‘@# :#` ,;,. .’ `#@@; `#@@: .#; @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@;,:@@#,,#@@,,:@+:..,;@#,,;@@,,,@#,.,;+,,;,,+@@;,,+@@:,,#’,,@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ --------------------------------------@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#####+#####@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | THEMA: INTERNET EN DIGITALISERING | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#+’;:,,,,......,,,,:;’#@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | ================================= | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#’;,......,................,:’#@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | nieuw terrein voor de sociologie. | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#’:,,,..,,..,...,...,.............,;#@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+:,.,,..,,,.,,,,,.,...,....,...........,’@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ --------------------------------------@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@’,...,.,:’’:..,,...,,.......................’# @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+,,::,,,;+#++’’;,,,,,,,,...,....,,............`.‘@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#:,;++’++#######:,,,,,,,,,::,,..,:,,:......::....``,+@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@;,;++++#########’,,,,,,,:’+;;,,,.............,::..````;#@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@#:,’’’;’##########;,,,,,,,,:+::,,,,....,...,.......,.````,#@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@+:,’+’;############:,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.,,,’;......:’’;.``..+@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@+,::’;,;;+########’;,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,.,;;......:++++;.`,,.’@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@’,,;;:,...’#######++:,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,..,’:...:,,’++++’;:,..`’@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@+;,:;;,...,’#######’;:,,,,,,,,,,,,,,::,,,,,..:;,..’’;’’+++++++;,:.’@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@+,:;;’’,...,;#######+:,,,,,,,,,,,,:’###+;:,,,,,,,,;;+;++++++++++’’;,+@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@#’:’:++#’,..,’#####’:,::;;,,,,,:,,:########+;,;:+’++#++;’++++++++++’’;#@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@#’+,’,;:++,..;####+;,,,’#++,,,,,:,,+#######+’’’+######++’+++++++++++’’’’@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@;’;;’’,:’+’,,’###;,,,,,:;;::::::::’###’;####;’########++++++++++++++’’’’+@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@#;’;++:,’+:,..;##’,,,,,,,,,,:::::;+###’:###############+++++++++++++’’’’’;+@@@@@@@@@ @@@@@@@@@+++++’,:;’:...:++,,,,,,,,,,,,::::#####;:+#+############+++++++++++++’’’’’’:@@@@@@@@@ @@@@@@@@#+++’,,,:.,....,,,,,,,,,,,,,,::,:,+####’,:’+############+++++++++++++’’’’’;.+@@@@@@@@ @@@@@@@@++++,..;+::,...,,,,,,,,,,,,,:+’,,,:;;##:,;+############++++++++++++++’’’’’..,@@@@@@@@ @@@@@@@#+++;...++’+,...,,,,,,,,,,,,,:’#,,,:’’’:::##############++++++++++++++’’’’’,..+@@@@@@@ @@@@@@@++++;...++++:...,,,,,,,,,,,,’#:#’,:;++++###############++++++++++++++’’’’’’;..:@@@@@@@ @@@@@@@++’’+;,;+++++;,,,,,,,,,,,,,,’;;##:’###################+++++++++++++++’’’’’’’,`,@@@@@@@ @@@@@@#++++++,++++++;..,..,,,,,,,,,,,::;+###################+++++++++++++++’’’’’’’’:``#@@@@@@ @@@@@@+++++++’+++;::’:.....,,,,,,,,,,:’#####################+++++++++++++++’’’’’’’’;``’@@@@@@ @@@@@@+’++++++++’;,,,,......,,,,,,,,,,,######++###########++++++++++++++++’’’’’’’’’;``:@@@@@@ @@@@@@’’+++++++++’,..........,,,,,,:’’;##’’:;+:;+########+++++++++++++++++’’’’’’’’’,``,@@@@@@ @@@@@@’’’++++++’,,.............,,,,;####’,,:,:’’:++’+###+++++++++++++++++’’’’’’’’’,.``.@@@@@@ @@@@@#’’’’+++++:...............,,.,’###;,,,:,,,:,:’,;#++++++++++++++++++’’’’’’’’’’,.```@@@@@@ @@@@@#’’’’’+++:..............,,,,,,:’’;::;;;;,:,,,:,,’’’’++++++++++++++’’’’’’’’’’’,````@@@@@@ `@@@@@@ @@@@@#’’’’’’++..................,..,;’’+####’......,...,,+++++++++++++‘’’’’’’’’’’’: .@@@@@@ @@@@@#;’’’’’’;....................,++++++++++’’,.:’;:,,,;++++++++++++’‘’’’’’’’’’’’: ,@@@@@@ @@@@@#,’’’’’’.....................:+++++++++++++’++++++’++++++’,’+++’’‘’’’’’’’’’’’, :@@@@@@ @@@@@#,;’’,.,..``...............,’++++++++++++++++++++++:;+++++:.,:;;;‘’’’’’’’’’;,` ‘@@@@@@ @@@@@@:.’;```..````.............’+++++++++++++++++++++++’,’++++’;;;.``,’’’’’:,’’,`` +@@@@@@ @@@@@@;`,;`..,,`````...........;+++++++++++++++++++++++++;,++++’’’’.```.’’’,``;’, . @@@@@@#`.;:;.`,,:..............,+++++++++++++++++++++++++’,:’’’’’;.``.``;’,```,;,`. .@@@@@@@ @@@@@@@,``,;:..````````........:++++++++++++++++++++++++++;.;’’’,```````:’````..``` :@@@@@@@ +@@@@@@@ @@@@@@@;````,,``..`````..```...;+++++++++++++++++++++++++’’;::,.````````.;`` `,`.. @@@@@@@#`````,,:;’;;.```.````.`.;+++++++++++++++++++++’’’’’’;:;:`````````.` .:`;. .@@@@@@@@ @@@@@@@@;``````,’’’’’:,..```````.;’+++++++++++++’’’’’’’’’’’’’’’.`````````` ` :``` ‘@@@@@@@@ ` ..` .@@@@@@@@@ @@@@@@@@#``````,’’’’’’’’,````````.,;;;;:::’’’’’’’’’’’’’’’’’’’’.````````` ` `` +@@@@@@@@@ @@@@@@@@@’`````,’’’’’’’’;,.``````.````````..;’’’’’’’’’’’’’’’:.``````````` .:`:@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@,`````;’’’’’’’’’’;;:.``.````````..’’’’’’’’’’’’’’’,`````````````` ` .;..#@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@#` ```.;’’’’’’’’’’’’’:````````````,’’’’’’’’’’’’’.````````` ` ,;,`+@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@’` ````;’’’’’’’’’’’’,`````````````,’’’’’’’’’’’;``````` `` ` .;:`’@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@; ` `:;’’’’’’’’’;``````````````.’’’’’’’’’’’’.```` ` -----------------------------------------------`,.`;@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@: ``.;’’’’’’’’;``````````````,’’’’’’’’’’’;`` ` | | ` ;@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@: `,;’’’’’’’;``````````````;’’’’’’’’’:.`` ` internet | | “Op een gegeven moment ;@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@;` ``;;;;’’;.```````````````.;’’’’’’’;.``` ` ` ontdek` je dat | veel meer is dan `een `` | ` `’@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@’` ,;;;;;;`````````````````:’’’’’’;.``` communicatiemedium” | ` .;;;;;:. ` | .+@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@+. :;;;;,`` `` `` INTERVIEW ALBERT BENSCHOP, p.07 <<<<<< | ,#@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@#:` `:;;,` ` `` | >>>>>> ` ,;:,.` ` | `’@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+. `:;` ` ` | ` ` ` @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@;. `,:` ` ` -----------------------------------------------` `;@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@#;` `.`` ` `:#@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@’.` `` `` ` ` ` ` .;#@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ -----------------------------------------------@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+:.` `:+@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+;,` `.:+@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | ##### INTERVIEW @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@+’:,.`` ``..:;+@@@@@@@@@@@@ MICHAEL STEVENSON p.24 ##### | | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@###+++’++++##@@@@@@@@@@@@@@@@@ | ##### INTERVIEW NICO WILTERDINK | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ p.34 ##### | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ | | @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ -----------------------------------------------@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@

jaargang 14, nummer 5

thema: internet en digitalisering

Redactioneel: The presentation of self in digital life

Interview Benschop

Axel Boomgaars

Vermeerdering van domheid

Giselinde Kuipers

Hoeveel invloed heeft het internet nu eigenlijk op onze samenleving en wat betekent dit voor de sociale wetenschap? SoMo interviewde internetsocioloog Dr. Albert Benschop over zijn fascinatie met het internet, de sociologische implicaties van deze technologie en de positie van de internetsociologie binnen het sociaal wetenschappelijke milieu.

Interview Albert Benschop

07 “Internet is een medium van nabijheid”

Gebroken ramen, vervaagde normen

Steffan Konings

Gebroken ramen, vervaagde normen

Etienne Vermeulen

Verkazing, verburgering, en het digitale lied van de cosmopoliet

Ugur Ümit Üngör

De geschiedenis van het internet herhaalt zich ook

De glasnost van Assange

Harm Wilzing

De crisis van de homoseksuele solidariteit

Internet is toch wel heel voortrazende trein die niemand bij kan houden: dat is een van de stereotypen die rondom dat medium bestaan, evenals de scheiding tussen de ‘echte’en de ‘virtuele’ wereld. Het is allemaal te kort door de bocht, volgens Media en Cultuurpromovendus Michael Stevenson. Hoe zit het dan wel?

Laurens Buijs

Het verlichtingsideaal van de 21ste eeuw

Bram van der Kroon

Interview Micheal Stevenson

De geschiedenis van het internet herhaalt zich ook

Axel Boomgaars

van de opleiding

Studeren, online zoeken en de bibliotheek

Stefano Giani

Dokter Internet

Roos Bergers

Sociale media: hype of blijvertje?

Flore Burger

Interview Nico Wilterdink

16 24

Waarom verloederen bepaalde wijken en andere niet? Volgens de ‘broken windows-theory’ leiden fysieke omgevingsfactoren tot normconform en -overschreidend gedrag. Etienne Vermeulen bespreekt de voors en tegens van de theorie en legt een link met het evolutiedenken.

Dokter Internet

Als je een tijd rondloopt met wat hoofdpijn en je twijfelt of je naar de dokter zal gaan, google je dat even. Dat kan je helpen om ervoor te kiezen even te wachten, of je rent uit angst voor een hersentumor richting je huisarts. Over de voordelen en de hypochondrie die dr. Internet met zich meebrengt.

en verder De crisis van de homoseksuele identiteit

In Nederland laten we er ons graag op voorstaan dat homo’s zo normaal zijn. En dat blijkt ook, ze doen ondertussen heel erg hun best om er gewoon bij te horen en dat lukt ook aardig. Echter, volgens Laurens Buijs zit aan de normalisering ook een schaduwkant die de gemeenschapszin ernsitg ondermijnt.

Nico Wilterdink: afscheid na ruim vier decennia sociologie

Rineke van Daalen en Axel Boomgaars

Afscheid Nico Wilterdink

“Iets groter dan gemiddeld”

Lisa Bontenbal

Een twee-snijdend zwaard

Hij heeft ruim vier decennia rondgelopen op het Spinhuis en gaat nu officieel met emeritaat. Prof. dr. Nico Wilterdink kijkt samen met Rineke van Daalen terug op en vooruit naar zichzelf, de sociologie als wetenschap en de rol van Elias in Amsterdam. Afscheidsinterview met een fenomeen.

Bart van Heerikhuizen

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

redactioneel column

The presentation of self in digital life

Giselinde Kuipers

Vermeerdering van domheid

Door: Axel Boomgaars

colofon

r staat geen lachend persoon op deze foto. Degene die de iPad vasthoudt keek op het moment dat het plaatje geschoten werd allesbehalve blij, misschien zelfs verkrampt. Immers, die iPad moest al een tijd in de lucht worden gehouden: iets omhoog om het beter bij het lichaam aan te laten sluiten, iets naar voren gebogen om de spiegeling van het glas tegen te gaan. Dat had een geconcentreerd gezicht en lamme armen tot gevolg. Als dit hierboven echter niet stond, was het jou als lezer vermoedelijk niet opgevallen. Misschien leek het in een oogopslag wel een grappig, gefotoshopped lijstje waar doorheen je echt iemand zag. Maar neem het van me aan, daar heeft zo’n kwartier iemand onbeholpen een iPad in de lucht gehouden, iets meer naar links, rechts, naar voor en naar achter. Dat je dat zo niet doorhebt, is ook helemaal niet erg. Degene achter het apparaat zal vast blij zijn dat het in eerste instantie gewoon een leuke foto lijkt. Het is heerlijk om niet te hoeven lachen, je zelfs wat onprettig te kunnen voelen, en dat de oppervlakkige kijker toch denkt dat je het naar je zin hebt. Werkt het zo ook niet bij iedereen die zichzelf in het digitale leven tentoonspreidt? Hoe vaak zit jij net zo lachend als je foto achter facebook? Of heb je geen lachende foto, maar meer een kunstzinnige, een wazige,

eentje misschien waar je wat strenger op kijkt? Of word je omringd door al je vrienden, misschien je favoriete instrument? Waarom eigenlijk juist díe foto? Zie ook de momenten uit je leven die je met anderen op de sociale media deelt. De leuke, ironische, vertederende, grappige, verontwaardigde, meelijwekkende jij, maar altijd door jou bepaald. Het beeld dat anderen van je vormen, lijk je volledig in eigen hand te hebben. Het lijkt alsof de scheiding tussen je frontstage en backstage nooit zó makkelijk is geweest. Niemand hoeft die gênante pukkel te zien, niemand hoeft van je ongemakkelijke huisartsbezoek te weten, niemand ziet je waterige ogen als het net uit is. Of toch? Het moment dat Jeanine van de datingsite iets minder aantrekkelijk blijkt te zijn dan op haar profiel. Die keer dat iedereen eigenlijk wel doorheeft dat jij veel interessantere foto’s op je profiel hebt dan dat jouw persoonlijkheid er in werkelijkheid uitziet. Waar ligt dan het moment dat je aan impression management kan doen? Er tekenen zich twee frontstages af. Die ene die je volledig in de hand hebt als je verstoken bent van anderen, en die ene op het moment dat je fysiek bij anderen bent. Je hebt dus ook nog meerdere beelden van jezelf in overeenstemming met elkaar te houden en waar kan je dan nog

Sociologisch Mokum is een periodiek dat vijftot zesmaal per jaar verschijnt. Het tijdschrift wordt verzorgd door studenten van de opleiding sociologie aan de Universiteit van Amsterdam samen met bijdragen van medewerkers van deze opleiding en gastredacteuren. Wilt u het Sociologisch Mokum thuis ontvangen? Dit kan voor €15,- per jaar. Voor meer informatie kunt u een e-mail struren naar de redactie. Oudezijds Achterburgwal 185 1012 DK Amsterdam sociologischmokum-fmg@uva.nl www.sociologen.nl/somo check ook onze facebookpagina!

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Hoofdredactie Axel Boomgaars Chef Redactie Steffan Konings Eindredactie Bram van der Kroon David Sluiman Layout Alain Otjens

foto: Elske Verdoorn

ongedwongen je strategie bepalen? Hoe moeilijk is het om het beeld op de iPad naar buiten toe in overeenstemming te houden met je fysieke zelf? Dit lijkt me maar één van de onontgonnen terreinen die de digitalisering voor sociologie klaar heeft liggen. De ontwikkeling van de laatste decennia heeft ontegenzeggelijk grote gevolgen voor het dagelijks leven van mensen en het functioneren van de maatschappij. Maar weinigen bij ons lijken zich daar nog over te ontfermen. Hier doen wij studenten alvast een gooi, breed lachend toen wij onze stukken schreven.

Redactie Roos Bergers Lisa Bontenbal Anne Brugts Flore Burger Mick Kemeling Etienne Vermeulen Tim Wieman Harm Wilzing Ugur Ümit Üngör

Beeldredactie Baharan Andishmand Eva van Barneveld Lester Janssen Kay Lindhout Riva Nurse Noémi van de Pol Elske Verdoorn Bijdragen van Laurens Buijs Rineke van Daalen Stefano Giani Bart van Heerikhuizen Giselinde Kuipers

n 1993 kreeg ik internet. Een bevriende techneut tapete met zwart elektriciteitstape een modem aan mijn computer en telefoon (met draaischijf) vast, de computer maakte een snerpend piepgeluid, en toen was ik online. Op internet was toen weinig te beleven: universiteitscatalogi, libraries met computerprogramma’s, en text-based games (World of Warcraft, maar dan dat je je de draken, dwergen en wapentuig zelf voor moet stellen), navigeerbaar met pijltjes en spatiebalken. Ik kende twee mensen met email, van wie een bij me in huis woonde. Pas het jaar daarop kwam Netscape, de eerste browser, en begon het net te lijken op wat het nu is. Iedereen boven de 30, misschien 25, herinnert zich nog de verloren, trage en lokale, wereld van voor het internet. Toen je voor buitenlands nieuws afhankelijk was van de Nederlandse tv, of buitenlandse kranten van een dag oud. Toen je jaren tweedehands winkels afstruinde op zoek naar een bepaald boek of elpee. Toen informatie opgezocht moest worden in bibliotheken vol kaartenbakken, je moest wachten tot een oude film op tv was of in de bioscoop draaide om hem te zien, en buitenlands contact verliep via de post die er soms weken over deed. Veel dingen die je nu in een handomdraai kan googlen waren feitelijk onweetbaar. Wat voor weer het nu is op Samoa; wie de vorige ex was van een buitenlandse celebrity; wie de hoofdrol had in die oude televisieserie en wat er van hem geworden is; de voetbaluitslagen van vorig jaar; de publicatielijst, het geboortejaar, de citatiescore van academici in binnen- en buitenland; het onderwijsprogramma van de Universiteit van Bogotá. Informatie is nu sneller, universeler, bereikbaarder, en vooral meer dan ooit. Om dit hanteerbaar te houden is ook kennis steeds belangrijker. Maar kennis dreigt steeds meer uit de gratie te raken. Kennis is traag, arbeidsintensief, onmeetbaar, vol mitsen en maren – duidelijk minder sexy dan informatie. Als ik tijdens college dit onderscheid maak tussen kennis en informatie veroorzaakt dit verwarring. Sommigen menen dat kennis en informatie ongeveer hetzelfde ding zijn. Anderen zeggen dat informatie leidt tot kennis. Weer anderen houden vol dat het juist kennis is die tot informatie leidt. Iedereen is het erover eens dat het internet veel informatie bevat. Maar over de vraag of op internet ook kennis te vinden is, ontstaat vaak discussie. Informatie is, zeg ik dan altijd, interpreteerbare gegevens. Feiten, weetjes, meningen, ideeën die voor de goede verstaander betekenis hebben, maar waar niet noodzakelijkerwijs systeem of ordening in zit. Kennis heeft systeem; en is wat je nodig hebt om informatie te kunnen interpreteren en beoordelen. Kennis gaat dus over relaties tussen gegevens. Daardoor zit kennis in personen – niet in media als boeken, kaartenbakken,

kranten of internet. Als ik dit zeg is er altijd wel een student die mij achterdochtig aankijkt, en opmerkt dat dit onderscheid nogal normatief is. Dat het lijkt alsof ik kennis beter vind dan informatie. En die student heeft gelijk. Ik vind kennis beter, en belangrijker dan informatie. Sterker nog: informatie zonder kennis leidt tot vermeerdering van domheid. Een voorbeeld. Terwijl ik dit schrijf is veel te doen over de dood van Osama bin Laden. Hierover is overvloedige informatie beschikbaar. Een rondje internetten maakt duidelijk dat deze informatie op oneindig veel manieren samengevoegd kan worden tot een lopend verhaal. Naast diverse officiële versies zijn er allerhande complottheorieën over ‘de echte waarheid die de VS/ de regering/het Westen/de Pakistanen/de Moslims etc. niet onder ogen willen zien/voor ons verborgen willen houden’. Veel van deze verhalen maken een onnozele indruk, ook omdat beschikbare informatie nogal creatief en arbitrair wordt ingezet. Dat ik weinig geloof hecht aan zulke complottheorieën is een kwestie van kennis (en een tikje ideologie, wellicht). Op basis van wat ik al weet over de wereld lijkt een variant op de officiële versie mij wel plausibel. Daarnaast houd ik er rekening mee dat ik van gedachten zou kunnen veranderen als er nieuwe informatie beschikbaar komt. In wetenschappelijke taal: kennis biedt een theoretisch kader om informatie te interpreteren en te plaatsen. Maar het blijven hypothesen: nieuwe informatie kan leiden tot verandering van inzicht. In onze ‘informatiesamenleving’ (de term is van de socioloog Manuel Castells) is informatie alomtegenwoordig, snel, en praktisch gratis. Sterker nog: je krijgt constant informatie waar je niet om gevraagd hebt. Op Samoa is het nu 29 graden en regenachtig. Jennifer Aniston heeft nieuw haar. FC Waalwijk heeft gewonnen. Kleurrijke, zinloze snippers informatie dringen constant je bewustzijn binnen, zonder vraag, context of noodzaak. Voor het internet was er behoorlijk wat kennis nodig om informatie te krijgen. Je moest precies weten wat je nodig had, de goede vraag stellen, en dan goed zoeken. Het verkrijgen van informatie kostte vaak zoveel moeite dat je goed nadacht over die investering. Tegenwoordig wordt de fase van denken, zoeken, en precies vragen vaak overgeslagen. Alles wat je nodig hebt is een zoekterm, en daar zijn je 123.456 hits. Maar een zoekterm is geen vraag; en 123.456 hits is geen kennis. Met zoveel informatie, schijnt men te denken, is ‘ouderwetse’ kennisoverdracht achterhaald geworden. ‘Je kan het toch allemaal opzoeken.’ Maar het tegenovergestelde is waar. Met zoveel informatie is kennis belangrijker dan ooit. Internet geeft de antwoorden. Maar kennis is nodig om de vraag te stellen.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema - interview

â&#x20AC;&#x153;Internet is een medium van nabijheidâ&#x20AC;? Een interview met Albert Benschop, internetsocioloog aan de Universiteit van Amsterdam Door: Steffan Konings Fotografie: Eva van Barneveld

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

"Ik ben op een gegeven moment weggegaan omdat er bij de afdeling sociologie helemaal geen emplooi was voor internetsociologie. Men zag er niets in."

‘Ik weet niet waarom er hier over internet gepraat moet worden, dat gaat toch alleen over pornografie?’ Dit schijnt Johan Goudsblom, een van de meest voorname Amsterdamse sociologen, eens in een stafvergadering gezegd te hebben toen voor het eerst het thema ‘internet’ op de agenda werd geplaatst. Inmiddels, zo’n twintig jaar later, dringen ideeën over de invloed van de virtualisering van de samenleving langzaam maar gestaag de verschillende onderwijsdisciplines binnen. Tegelijkertijd leek het vak internetsociologie dit jaar bijna van het onderwijsprogramma van de UvA geschrapt te worden. Nog altijd lijkt de sociologie zich geen directe raad te weten met de bestudering van het internet. Een van de eersten die zich hard maakte voor een wetenschappelijke benadering van het internet, is Dr. Albert Benschop: “de vraag is hoe men institutioneel aansluiting vindt bij wat er nu aan de hand is”.

lbert Benschop was er wat het internet en de computertechnologie betreft al vroeg bij. In de begintijd van de computer begon zijn fascinatie met de technologie. “Ik schreef altijd veel, waardoor voor mij een typemachine, laat staan een elektrische typemachine, een enorme uitkomst was. Hetzelfde geldt voor de computer en het internet. Zo raakte ik vertrouwd met het middel. Juist als je de eerste bent, moet je alles zelf leren. Ik weet nog hoe het in het begin was, met dat enorm trage internet; het duurde niet alleen eindeloos, ik was ook nog eens vijfhonderd tot duizend gulden per maand kwijt aan telefoonkosten.” “Op een gegeven moment ontdek je dat internet veel meer is dan een communicatiemedium.. Ik weet nog goed hoe mijn eerste publicatie op internet verliep. Ik besloot een sociologisch bronnenboek te maken. Mijn eerste pagina was een godsdienstsociologisch overzicht van de wereldreligies. . Diep in de nacht - het is altijd nachtwerk - had ik die af. Dat ik die pagina op het internet plaatste, en iedereen het daar kon lezen, was al een bijzondere ervaring.” De volgende dag stond hij uit nieuwsgierigheid vroeg op. “Toen bleek dat een geleerde boeddhist uit Tibet mij felicitaties en een aantal correcties van de schrijfwijze van enkele namen had gestuurd.” “Jezus, wat is hier aan de hand?” vertelt Benschop over wat deze ontwikkeling met hem deed. “Dan zit er een kleine socioloog in Amsterdam op zijn kamertje te prutsen en die schrijft iets op. Opeens komt daar, alsof het van god is, uit Tibet, een reactie. Dat zette mij aan het denken.”

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Na een aantal daaropvolgende uitwisselingen bleek dat de bewuste boeddhist vanuit een klooster op een van de hoogste bergen van Tibet werkte. (Hij had blijkbaar iemand zo ver gekregen om een computer de berg op te tillen.) “Die ervaring dat je communiceert met iemand die je anders nooit zou zijn tegengekomen, dat gevoel, wat globaliteit en de directheid van het internet doet, dat was fascinerend. Dat is niet alleen als socioloog interessant, maar betekent tevens het ontstaan van hele nieuwe intermenselijke verhoudingen. Internet bleek in meerdere opzichten een medium van nabijheid te zijn.” Werkzaam bij de Universiteit van Amsterdam, specialiseerde Albert Benschop zich in de arbeidssociologie. Vanuit deze invalshoek is hij in eerste instantie ook naar het internet gaan kijken. Benschop: “Zoals elke basistechnologie is het internet, fundamenteel en niet in zichzelf als technologie, een vehikel waardoor de basisstructuren van de hele samenleving veranderen. Ik ben begonnen bij waar de ontwikkeling zich het scherpst doorzet, bij de arbeidsverhoudingen. Internet heeft de tijdruimtelijke structurering van de maatschappelijke arbeid, die sinds de industriële revolutie werd gekenmerkt door concentratie van arbeidskrachten en homogenisering van arbeidstijden, volledig getransformeerd.” Hij liet de arbeidssociologie achter zich om zich puur op het internet te richtten. Voortaan zou hij door het leven gaan als internetsocioloog. Een besluit dat hem geen windeieren heeft gelegd. “Ik ben op een gegeven moment weggegaan omdat er bij de afdeling sociologie helemaal geen emplooi was voor internetsociologie. Men zag er

Dr. Albert Benschop [1949] werd geboren in Rijswijk (Z-H) en studeerde sociologie en psychologie aan de Vrije Universiteit. Sind 1973 is hij in dienst van de Uva. Hij publiceerde over algemeen sociologische thema’s [Over klassen, standen en partijen 1987, Ongelijk-heden 1988; Klassen 1993]. Hij is oprichter en hoofdredacteur van het sociaal-wetenschappelijk informatiesysteem SocioSite [www.sociosite.net]. Zijn meer recente internetsociologische publicaties zijn online gebundeld in de Eigenaardigheden van Cyberspace [www.sociosite.org].

niets in. Ik heb gezegd bekijk het maar, ik ga op zoek naar mensen zonder koudwatervrees die willen werken aan de opbouw van de sociologie van het internet. Ik heb er absoluut geen spijt van dat ik destijds voor mezelf ben begonnen. Ik kon daar niet op wachten.” En waarom zou hij er ook spijt van hebben. Als internetsocioloog publiceert Benschop aan de lopende band, doceert hij en begeeft hij zich via de radio en televisie in het publieke debat. Benschop: “Een niet al te grote afstand tussen het studeren, doceren, en maatschappelijke betrokken zijn bij actuele ontwikkelingen, is – in ieder geval voor mij – erg stimulerend.” Bovendien kan hij zich sindsdien volledig toeleggen op het internet, en in het bijzonder op de virtuele sociale figuraties die zich in het ‘hiernaastmaals’ van de cyberruimte vormen. Hij vergelijkt de ontwikkeling van het internet met eerdere ingrijpend veranderende technologieën: “Wat betekent deze technologie als hij zo ver gaat? Het is een basistechnologie die op zijn minst vergelijkbaar is met de stoommachine, de elektra, de motoren. Dan merk je heel snel dat het niet alleen op het gebied van arbeidsverhoudingen voor verandering zorgt, maar dat alle sociale relaties, de manier waarop we wonen en werken, het vermaak, de manier waarop we spelen en voornamelijk de manier waarop we dit alles organiseren, hoe we coöpereren, aan verandering onderhevig is. Het internet grijpt dus overal om ons heen.” “Het is een hele nieuwe fase waarin de burgerlijke samenleving zich ontwikkelt.” vervolgt Benschop. “Dit gebeurt aan de hand van de belangrijkste institutionele parameters. Eigen- »

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

"Het is een basistechnologie die op zijn minst vergelijkbaar is met de elektra, de stoommachine en de motoren."

lijk alle facetten van het sociale leven kantelen, virtualiseren. En zo komen er andere eigenaardigheden aan het licht die ook wij als sociologen op een gegeven moment moeten gaan begrijpen, anders kun je de tent wel sluiten.” De veelomvattendheid van het internet maakt het tevens een lastig onderzoeksobject. Om gek van te worden? “Ja.” reageert Benschop. “Daarom is het ook een ongelooflijk megalomaan project geworden. Het is onvoorstelbaar hoe breed het is en in welke dynamiek je verzeild raakt als je er eenmaal aan begint. Vanwege deze dynamiek is het ook moeilijk om bij te blijven en dit wordt steeds moeilijker. Mensen denken al snel dat je er alles van af weet. Maar ik ben dan de eerste die zegt dat dat niet waar is. Het is ook niet door één mens te bevatten. In dit geval weet ik behoorlijk goed wat ik niet weet.” Ondertussen valt nu te zien dat ook steeds meer andere sociale wetenschappers niet meer om het internet heen kunnen. Een goed voorbeeld hiervan is de stadssociologie waarin men zich meer richt op de manier waarop de virtuele lokale associatie de beleving van de stad verandert, en in het bijzonder de wijze waarop stadbewoners zich in de (lokale en virtuele) publieke ruimte bewegen. Benschop: “Je ziet dat steeds meer anderen er bijna niet om heen komen omdat hun objecten zelf ook gedeeltelijk virtualiseren. Zij moeten toch meeschuiven. Omdat de hele samenleving virtualiseert, begint het zich op een gegeven moment ook bij de sociologische theorie door te zetten. Het belang neemt nu duidelijk toe.” Toch lijkt het domein van de internetsociologie in Nederland vooralsnog redelijk onontwikkeld. De discipline is nog altijd niet zodanig geïnstitu-

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

tionaliseerd dat deze een vaste en legitieme plek binnen de sociologie heeft kunnen veroveren. Laat staan daarbuiten. Het vak zou dit jaar zelfs bijna niet gegeven worden. Wat dat betreft lijkt er sprake van een constante strijd binnen de sociaal wetenschappelijke wereld, waarbinnen er maar mondjesmaat ruimte is voor het ontstaan van nieuwe disciplines. Dit geldt ook voor de internetsociologie. “De uil van Minerva vliegt nu eenmaal pas uit bij het invallen van de duisternis,” meent Benschop. “Wetenschappers hebben het altijd als laatste door als er iets verandert. Nu was het in het begin ook niet goed zichtbaar wat de relevantie van het internet voor de sociale wetenschap zou zijn.” Over de weerstand zegt hij: “De weerstand die er is, is niet alleen conservatisme of traditionalisme. Het gaat om de afkeer van iets nieuws en om de onbekendheid met het onderwerp. Voor een nieuwe discipline is het altijd al moeilijk geweest om zich een institutionele

plek te verwerven naast en tussen de gevestigde disciplines. De subdisciplines van de sociologie zijn min of meer georganiseerd naar het model van een winkeliersvereniging: ieder beheert zijn eigen winkeltje in het sociologisch milieu, en als kleine zelfstandigen bewaken zij hun grenzen en concurrentiële positie ten opzichte van nieuwkomers. Dat het niet over internetsociologie zou moeten gaan maar over iets anders, komt dan ook niet doordat het slecht gaat met de internetsociologie. Het is vaak ook dat anderen aan de beurt moeten komen.” Benschop baalt weliswaar van de weerstand die er is, en is geweest, maar weet deze ook te relativeren:“Het nieuwe ontstaat ook meestal aan de rand van de wetenschap, nooit in het centrum. Daar valt ook de meeste winst te behalen, in de zin van het ontwikkelen van nieuwe denksystemen, daarmee creatief zijn en de wetenschap zo verder proberen te helpen. We hebben dit eerder gezien bij nieuwe disciplines als milieustudies of

vrouwenstudies.” Vanaf 1996 besloot Benschop aldus om de eindeloze discussie over de legitimiteit van de geïnstitutionaliseerde internetsociologie te laten voor wat ze is. “Er zit geen wrok”zegt hij als hij op zijn besluit terug kijkt. Benschop toont wel enige teleurstelling als hij over ‘een gemiste kans’ mijmert: “Wel de teleurstelling van een gemiste kans. Ik had graag gezien dat we hier vanuit de Amsterdamse progressieve traditie in staat waren geweest om als eerste een afdeling voor internetstudies op te bouwen. Er was zat animo voor geweest.” Wat de toekomst van de internetsociologie betreft, is Benschop gematigd positief. Het lijkt er op alsof hij zelf niet nogmaals een poging zal ondernemen om een instituut voor internetstudies op te zetten. “Misschien moeten we dit maar aan de volgende generatie sociologen over laten. Ik heb niet zo’n zin meer in institutionele gevechten binnen bureaucratische apparaten. Ik blijf mij liever concentreren op nieuwe internetprojecten.” Toch slaat hij de deur niet helemaal dicht: “Er komen wel weer geluiden om een instituut voor internetstudies op te zetten. Het zou ontzettend vruchtbaar zijn om de verschillende disciplines die zich hier mee bezig houden te verenigen in een dergelijk initiatief. Maar dit initiatief zal waarschijnlijk niet van de sociologen uitgaan.. Ik zie wel wat in een combinatie met bijvoorbeeld mediastudies, communicatiewetenschappen, sociale informatica, psychologie en eventueel andere studies. Dat is denk ik de manier. De Amsterdamse sociologie heeft die kans voorbij laten gaan. Maar het zou goed mogelijk zijn om elders een dergelijk interdisciplinair instituut op te zetten.”

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

achtergrond

, n e m a r n e k o r Geb n e m r o n e d g a a v r e v

iden, e l g n i g verva m r o n t ctief o e t p n s r e e m p ken ra ionair t o r u l b o e v g e Hoe it een u n a v d r verklaa len Vermeu Auteur:

Etienne

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

e netwerksamenleving is in opkomst binnen de sociale wetenschappen. De recente opgekomen aandacht voor het netwerkperspectief lijkt ingegeven door de snelle technologische ontwikkelingen die zich de afgelopen decenia hebben voorgedaan. De (mondiale) netwerken zijn door de komst van sociale media onmiskenbaar zichtbaar geworden. Deze ontwikkelingen hebben de samenleving ingrijpend veranderd, informatie is nog nooit eerder in de geschiedenis zo overvloedig aanwezig geweest. Juist in dit informatietijdperk blijkt een 19e eeuwse theorie uitermate bruikbaar voor het verklaren van menselijk gedrag. Ik doel hier op de evolutietheorie van Charles Darwin. Sinds Darwin 20 jaar na zijn verblijf aan boord van de ‘Beagle’ zijn magnum opus; ‘On the origin of species’ schreef, is zijn evolutietheorie voor veel verschillende doeleinden gebruikt. Met deze theorie heeft Darwin de wereld voorzien van een nieuw wetenschappelijk paradigma, dat bijzonder veelzijdig is gebleken. De theorie heeft zijn sporen inmiddels ook ver buiten de biologie verdiend. Zo wordt hij bijvoorbeeld binnen de filosofie gebruikt om alledaagse vragen te beantwoorden. Binnen de sociologie is de theorie een beproefd paradigma gebleken om één van de klassieke sociologische raadsels van een verklaring te voorzien, namelijk waarom mensen samenwerken. Naar mijn mening kan je er zelfs mee verklaren hoe gebroken ramen tot normvervaging leiden. Allereerst is het belangrijk om in het kort de drie bouwstenen van de evolutietheorie te onderscheiden. Ten eerste moet er variatie van ‘dingen’ aanwezig zijn, dit kunnen genetische disposities zijn, maar ook evengoed cultuurelementen zoals dialecten of ideeën. Naast variatie moet er een zekere mate van reproductie/replicatie bestaan, dit kan door voortplanting (genen) maar ook door overdracht van cultuur tussen mensen. Ten slotte moet er een selectie op basis van aangepastheid aan de omgeving (“fitness”) plaatsvinden, dit reduceert uiteindelijk weer de aanvankelijke variatie. Zoals gesteld behelst de evolutietheorie veel meer dan overerving en selectie van genetische disposities, en is de theorie ook zeer geschikt voor het verklaren van verscheidenheid aan cultuurelementen. Cultuurelementen vereisen een specifieke manier van reproductie, namelijk cultureel leren. Bij cultureel leren staan ‘cues’ centraal. Mensen oriënteren zich in hun handelen op cues die ze waarnemen van anderen. Cues kunnen betrekking hebben op (a) succes en prestige of (b) conformiteit. Wanneer mensen het geleerde gedrag niet volledig internaliseren spreken Henrich & Henrich van “normative conformity”. Mensen passen zich alleen aan in het bijzijn van de normatieve groep om niet op te vallen als deviant. Vanuit de evolutietheorie weten we nu dat mensen in het bepalen van hun gedrag in grote mate oriënteren

op de cues die ze waarnemen. Op eenzelfde manier bepalen mensen hoe ze zich moeten gedragen in de sociale ruimte in het algemeen. Continu vangen we signalen op, die ons informatie bieden over de heersende normen binnen bijvoorbeeld een buurt. Deze gedachte heeft de New Yorkse criminologen James Wilson en George Kelling geïnspireerd tot de “broken windows theory”. Volgens deze theorie herkennen

Zo kan een kleine schending van een norm, zoals een ingetikt ruitje, ertoe leiden dat een buurt snel verloedert

mensen in kapotte ruiten, graffiti op muren en afval op straat signalen die er op wijzen dat niemand de leiding heeft en dat alles kan, kortom dat er wanorde heerst. Zo kan een kleine schending van een norm, zoals een ingetikt ruitje of vuilniszak naast de container, doormiddel van het sneeuwbaleffect ertoe leiden dat een buurt snel verloedert met zwaardere criminaliteit als het gevreesde resultaat. Hoewel dit doemscenario wellicht suggestief is, is de redenering waarop de theorie gebaseerd is niet geheel onlogisch. In beleidskringen van die tijd werd de theorie al snel omarmd, zo is men in 1986 begonnen met het grootschalig verwijderen van graffiti in de New Yorkse metro en sinds 1990 is men met het sterk repressieve “zero-tolerance” beleid tegen o.a. zwartrijden begonnen. Kort na deze invoering daalde begin jaren negentig in New York de misdaadcijfers met de helft. Door voorstanders werd dit gezien als een bevestiging van de broken windows theory. Het is echter discutabel of dit volledig aan de broken windows theory is toe te schrijven. Er kunnen namelijk velerlei variabelen in het spel zijn. Zo daalden de misdaadcijfers niet alleen in New York, maar ook in andere steden die hun beleid niet op deze theorie baseerden. Ondanks deze discusie, is de theorie wereldwijd een erg populaire inspiratiebron voor beleid gebleken. De wetenschappelijke gemeenschap liep echter iets minder snel warm voor de theorie. Ten eerste had dit met name te maken met het gebrek aan éénduidige empirische onderbouwing. Daarnaast werd het kleine beetje empirische onderzoek dat wel verricht was naar de effecten van het beleid, in twijfel getrokken omdat de bewijsvoering op basis van correlatie was. Dat maakte de aanspraken op verklaarde causaliteit op zijn best zwak. De misdaadcijfers daalde namelijk »

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

column

De aanwezigheid van graffiti, en daarmee zichtbare overschrijding van de norm, leidde ertoe dat ruim twee keer zoveel mensen het foldertje op de grond gooiden

ook in andere steden, hierdoor is een andere variabele niet uit te sluiten. De correlatie die Wilson en Kelling opvoerde als bewijslast kon hierdoor ook vals zijn. Een laatste punt van kritiek was dat Wilson en Kelling nooit ‘wanorde’ gespecificeerd hebben. In het kort komt het er op neer dat Wilson en Kelling misschien wel een briljante gedachte hebben verwerkt tot een theorie, maar dat deze theorie faalt te verklaren welke mechanismes er nu precies aan het werk zijn. Voor de Groningse socioloog Kees Keizer bestond er echter genoeg aanleiding om bijna drie decenia na dato de theorie alsnog wetenschappelijk te toetsen. Voor zijn dissertatie ‘The Spreading of Disorder’ deed hij onderzoek naar de relatie tussen omgevingsinvloeden en normoverschreidend gedrag. Aan de basis van zijn dissertatie staat een experimenteel onderzoek naar de

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

broken windows theory. In een zestal experimenten heeft Kees Keizer geprobeerd de effecten van wanorde op het normoverschrijdende gedrag van mensen te meten. Een voordeel van de (voor sociologen ongebruikelijke) experimentele opzet is dat het de mogelijkheid biedt het effect van andere verborgen variabelen zoveel mogelijke uit te sluiten zodat men een beter beeld kan verkrijgen van de causaliteit. Daarmee ontkracht Keizer de kritiek die eind vorige eeuw geuit werd op de broken windows theory. Het experiment heeft uiteindelijk geleid tot een artikel in het prestisieuze wetenschappelijke tijdschrift Science. In dit artikel onderscheiden de sociologen drie gedragsturende doelen: normatieve (gedragen conform de norm), hedonistische (gedragen op basis van wat goed voelt) en winstdoelen (gedrag dat materieel gewin oplevert). De Groningers stellen dat deze niet onder alle omstandigheden even zwaar wegen, de situatie en dan met name de cues die men waarneemt, bepalen welke doelen men nastreeft en in het gedrag tot uiting komen. In hun hypothese gaan ze ervan uit dat zichtbare wanorde (omgevingsfactor) er toe leidt dat normatieve doelen naar de achtergrond kunnen drukken en andere juist naar voren halen. In één van de experimenten werden twee verschillende situaties in dezelfde steeg met elkaar vergeleken. De treatment (afhankelijke variabele) betrof of de muur beschilderd was met Graffiti of netjes schoongemaakt. In beide gevallen was doormiddel van een bord aangegeven dat graffiti verboden was (onafhankelijke variabele). Aan het stuur van de aanwezige fietsen werd vervolgens een reclame folder gehangen. De aanwezigheid van graffiti, en daarmee zichtbare overschrijding van de norm, leidde ertoe dat ruim twee keer zoveel mensen het foldertje op de grond gooiden, respectievelijk 69% en 33%. Het blijft echter niet beperkt tot zichtbare cues, ook hoorbare cues kunnen tot normvervaging leiden. 80% van de fietsers gooide de reclamefolders op de grond wanneer ze illegaal vuurwerk hoorden afgaan, in plaats van 50% zonder vuurwerk. Deze serie experimenten toont aan dat mensen in hun gedrag vertrouwen op cues, signalen uit hun omgeving. Vanuit evolutionair perspectief kunnen we dit beschouwen als cultureel leren. Wanneer de norm niet volledig geïnternaliseerd wordt, is er sprake van normative conformity. Want uit het experiment blijkt dat zodra de cues wegvallen de norm vervaagd. Verder toont het onderzoek van Keizer dat de experimentele methode ook bruikbaar is voor sociologisch onderzoek. Dat wil niet zeggen dat wij sociologen de laboratoria in moeten duiken om onder gecontroleerde omstandigheden onderzoek te doen, maar we mogen er misschien wel wat meer mee experimenteren in de sociale werkelijkheid.

Verkazing, verburgering, en het digitale lied van de cosmopoliet Door: Ugur Ümit Üngör Fotografie: Noémi van de Pol

roeger, in het tijdperk voordat internet verspreid raakte, belde ik uit nieuwsgierigheid zomaar internationaal volslagen willekeurige vreemden op om hun taal te horen. Ik draaide eerst 0036-, 0098-, of 00351-, en koos daarna een arbitraire selectie getallen, die me verbond met een nietsvermoedende huisvrouw in Budapest, een norse winkelbediende in Teheran, of een jong kind in Lissabon. Op de specificatie van de tweemaandelijkse telefoonrekening vonden mijn verbaasde ouders naast de gebruikelijke gesprekken met Turkije, Duitsland en Frankrijk ook onverwacht korte en lange gesprekken met Hongarije, Iran en Portugal terug. In het globale culturele landschap was Nederland voor mij een put waarin ik was gevallen en van waaruit ik wel alles vagelijk kon horen, maar slechts een klein rond stukje hemel zag. De internetrevolutie bevrijdde me uit dit isolement en serveerde de meest uiteenlopende culturen op maat in mijn slaapkamer met uitzicht op het nog slaperige Twentse platteland. Ik leerde het tot dan voor mij onbegrijpelijke Perzische alfabet, luisterde naar radio-uitzendingen uit India, en bekeek foto’s en plattegronden van Rio de Janeiro, op zoek naar de Braziliaanse straatvoetbalpleintjes waarover ik dagdroomde. Het internet leste mijn dorst naar contact met buitenlanders. Terwijl leeftijdsgenoten uit mijn gedegenereerde familie hun tijd spendeerden in de Enschedese XTC-disco’s of rokerige Turkse voetbalcafé’s, luidde elke avond voor mijn computer het lied van de kosmopoliet. De grootste openbaring op het internet was misschien wel mijn intieme kennismaking met de Verenigde Staten van Amerika. Paranoïde Turkse cultuurnationalisten zeurden toentertijd alarmistisch dat de Turkse jeugd vernederlandste, ofwel dat we zijn ‘verkaasd’. VerKAASd? Integendeel, naarmate ik via internet contact had met Noord-Amerikanen raakte ik verBURGERd! Mijn Amerikaanse chatpartners waren geïnteresseerd in Europa, en ik raakte steeds meer ingewijd in de Amerikaanse samenleving die we vooral van de televisie kenden. Eigenlijk is dit vreemd. Landen als Spanje of Duitsland liggen politiek, cultureel en geografisch dichterbij, maar terwijl de verburgerde jeugd geen stad in Andalusië of Niedersachsen zou kunnen noemen zonder zich wanhopig achter Google te verschuilen, weten ze wel feilloos Amerikaanse staten en New Yorkse wijken op te dreunen. Het internet overbrugde de transatlantische kloof, niet op het hoogste politieke en culturele niveau, maar op het niveau van ‘de gewone mensen’. In onze

interacties bestonden twee werelden: ‘online’ (afgekort tot o/l) en ‘in real life’ (afgekort tot irl). Iedereen had een o/l leven en een irl leven. Dus ook een o/l vriendinnetje en een vriendin irl; een o/l naam en een naam irl. Mijn verbondenheid was voornamelijk met negers, pardon zwarten, pardon African-Americans. Ook zij waren statenloze, geïmporteerde arbeidskrachten (naja, goed...), ook zij hielden van vrouwen met grote ronde achterwerken, en ook zij maakten protestmuziek: hip-hop. De film Mississippi Burning keerde voor mij het tij en ik werd een ‘angry young black man’. Toen de tentakels van het internet zich verspreidden in de Nederlandse woningen, begon ik mijn fascinatie met rapmuziek te delen met mijn cyber-matties. Via het chatprogramma IRC maakte ik contact met enkele Amerikaanse amateur-rappers, totale vreemden, waar ik muziek mee begon te maken. Ik produceerde een beat en stuurde ze die op, zij rapten er dan op en stuurden een a cappella bestand terug, waarop ik tot slot alles mixte en afproduceerde. Sommige tracks waren zo populair dat ze schijnbaar op de regionale radio’s zijn gedraaid, onder andere in Atlanta, Boston, en New York. Ik heb nog steeds geen flauw idee hoe die jongens eruit zien en wat hun echte namen zijn. Eén van mijn beats belandde later op de soundtrack van Belly, een buitengewoon succesvolle blaxploitation film met de grootheden DMX en Nas. (Zie de soundtrack van de film, track 17, “Some Niggaz”.) Dit plagiaat was misschien te verwachten omdat ik geen enkele copyright had op mijn beats, maar mijn naïeve verontwaardiging daarover was er niet minder op. Uit woede dat mijn auteursrechten waren geschonden beloofde ik wraak op die onooglijke en verloederde snotneuzenformatie en maakte een diss-track tegen ze. Achteraf ontdekte ik dat ik zaken had gedaan met de underground rapper ‘Half-a-Mill’, echte naam Jasun Ward (geboren 1973). Hij is op 24 oktober 2003 in Brooklyn doodgeschoten. En er schuilde nog een Other-tje onder het gras... De confrontatie tussen “o/l” en “irl” volgde toen ik op mijn eerste dag in Canada in de metro van Toronto stond, en een grote basketbalneger instapte en tegenover me ging staan. Ik, doorgewinterde ‘ghetto nigga’ toch, staarde hem gladjes aan, bracht mijn vuist naar mijn hart en klopte tweemaal op mijn borst. Yeah dogg, keepin’ it real. Dit waren ‘my niggaz’ en eindelijk was ik ergens waar ze me begrepen. Maar mijn homeboy keek agressief terug en beet me toe: “What you lookin’ at, white boy?”

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema - opinie

De glasnost van Assange Over Wikileaks en de ambivalentie van openheid

Transparantie en openheid van zaken wordt over het algemeen als een belangrijk en deugdelijk goed gezien. De opkomst van Wikileaks benadrukt dit eens te meer. Echter is het altijd de vraag wiens belangen meespelen in de zoektocht naar deze openheid en transparantie. Nog belangrijker is wie de grenzen van wat openbaar gemaakt wordt bepaalt en bewaakt. Door: Harm Wilzing Beeld: Baharan Andishmand

n het jaar dat Zinedine Zidane kopstotend een punt achter zijn carrière zet en Juanes een hit heeft met La Camisa Negra, richt Julian Assange Wikileaks op. Vier jaar later verbijstert hij de wereld met de video Collateral Murder. Sinds het vrijgeven van deze shockerende beelden van een Amerikaanse helikopteraanval in Bagdad, hangt schuin boven het bureau van Barack Obama een grote profielfoto van Julian Assange met in cowboyletters Wanted er boven. Nog een jaar later lijkt de website haar hipheid al weer te zijn verloren. In de krant van vandaag wordt morgen de vis verpakt, ten onrechte. Kenners vergeleken de ontwikkeling met de uitvinding van de boekdrukkunst. Het loont dus de moeite om deze ‘evolutie in openheid’ onder de loep te nemen. Wij leven in een kennismaatschappij. Kennis is macht. Wie zijn macht wil behouden zal daarom het belang van geheimhouding inzien. Zijn kennis moet immers worden beschermd. Met de komst van Wikileaks wordt deze geheimhouding een voet dwars gezet. Het is de vraag hoe ver de machthebber in de toekomst kan en wil gaan om dit kennismonopolie te verdedigen. Meer openheid in de economie zal wellicht leiden tot meer toegankelijkheid, tot gelijkere kansen. Van monopolie en oligopolie naar polypolie. Dat openheid een maatschappij goed kan doen is geen geheim. Julian Assange gaat

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

een stapje verder door de ontwikkeling bijna als heilig te verklaren in zijn mission statement: “Publiceren brengt transparantie en transparantie maakt een betere samenleving voor iedereen.” Even terug in de tijd. De westerse wereld sloot Michail Gorbatsjov in haar armen toen hij de glasnost invoerde. Een zeker persoon uit de marge van de mondiale politieke arena zou deze gebeurtenis misschien een feest van de democratie hebben genoemd. Voor de Sovjetleider bleek het pure tragiek. Want dat mede door deze hervorming de Sovjet-Unie door zijn hoeven zou zakken, dat was nooit Gorbatsjov’s bedoeling geweest. Misschien is er in het geval van openheid ook sprake van ‘geniet, maar doe het met mate’. Rop Gongrijp, de Nederlandse hacker die betrokken is bij Wikileaks, legt uit dat er een groeiende kloof ontstaat tussen de werkelijkheid en het nieuws dat de media brengt. Deze kloof is volgens hem een bedreiging voor de democratie. Zijn overtuiging klinkt plausibel, maar kan worden betwijfeld. Openheid kan namelijk evenwel leiden tot een bedreiging van de democratie. Er is informatie die openbaar dient te zijn en er is informatie die geheim dient te zijn. De cruciale vraag is wie deze grens mag bewaken. De overheid? De media? Wikileaks? Wie weet wat en wie bepaalt dat? Iedere politicus ziet het belang

in van openbaarmaking van kennis aan de gewone burger. Nog beter begrijpen politici het belang van geheimhouding. Overheden willen controle. Hillary Clinton, minister van buitenlandse zaken onder Barack Obama, stelt dat het openbaar maken van geheime informatie mensenlevens in gevaar brengt en een bedreiging voor de nationale veiligheid vormt. Zij heeft hierin gelijk. Theodore Dalrymple, Brits schrijver en psychiater, voorspelt

Een aanval van Wikileaks is een aanval op het geweldsmonopolie van nationale overheden groeiende angst onder de burgers wanneer Wikileaks zich ongecontroleerd kan opwerpen als moreel gezag. Volgens hem zouden mensen slechts nog schrijven en zeggen wat Wikileaks wil horen, en zo zou het ontstaan van de website een totalitair regime inluiden. Dit gaat ver, maar zijn kritiek is volgbaar. De komst van Wikileaks heeft onomkeerbare consequenties. Mocht vandaag nog de formatie Assange & co. als een kaartenhuis in elkaar vallen, dan staat er morgen een meervoud aan klokkenluiders-

platformen, klaar om de macht over te nemen. Deserteur DomscheitBerg, die beweert dat Julian Assange gemeen was tegen zijn kat, heeft met Openleaks al een concurrerende website op touw gezet. Rooskleurig aan deze verbreding en heterogenisering van het veld der klokkenluidersplatformen is dat Wikileaks minder goed in staat zal zijn haar eigen visie door te drukken in de informatie die verspreid wordt. Voor de overheden valt er minder te juichen. Haar machtspositie lijkt meer en meer af te brokkelen. De inlichtingendienst is bij uitstek een overheidsorgaan dat deze machtsverandering direct zal voelen. Een aanval van Wikileaks op de inlichtingendiensten is een aanval op het geweldsmonopolie van nationale

overheden. De inlichtingendienst is immers een voorwaarde voor een correct functionerende politionele en militaire macht. Toch publiceert Wikileaks gevoelige documenten van de CIA, MI6 en AIVD opdat het functioneren van deze inlichtingendiensten gecontroleerd kan worden en eventuele duistere praktijken blootgelegd. Is zij soms vergeten dat deze diensten allen al gecontroleerd worden door onafhankelijke respectabele instituten (in Nederland de Commissie voor Inlichtingen- en veiligheidsdiensten)? Draaien wij overigens de zaken om, dan valt op dat Wikileaks - een organisatie die openheid als hoogste doel heeft door haar anonieme bronnen zelf een uiterst gesloten organisatie is. Assange stelde dat transpa-

rantie een betere samenleving voor iedereen maakt. Maar was het dan beter geweest voor iedereen wanneer Osama Bin Laden de Navy Seals te slim af was geweest en in zijn appartement in Abbottabad een briefje had achtergelaten: left long time ago, blame it on Assange? En wie - terroristen lezen ook kranten - heeft er baat bij publicatie van een lijst met alle locaties die de VS zal schaden wanneer zij worden uitgeschakeld? Wikileaks vergeet in haar stormachtige hunkering naar transparantie een arsenaal aan gitzwarte bijeffecten. Wikileaks hoeft aan niemand verantwoording af te leggen wat zij publiceert. Alleen daarom al is zij ongeschikt als hoofdbewaker van de precaire grens tussen geheimen en openbaarheid die besproken werd. Ook de media mag deze verantwoordelijkheid niet worden toegeschoven omdat dit haaks zou staan op haar twee kernfuncties: informeren en waakhond spelen. Het is de overheid die in deze machtsdriehoek de overhand dient te hebben. Niet dictatoriaal maar democratisch. En niet autoritair maar met inlevend gezag. Alleen dan kan het nieuw ingetreden tijdperk van informatisering worden doorstaan volgens voorbeeld van het oude Athene. Want transparantie maakt pas werkelijk een betere samenleving voor iedereen wanneer zij gedoseerd wordt en in betrouwbare handen is.

opinie

De homotolerantie onder de Nederlanders neemt nog altijd toe, zo laten opinieonderzoeken zien. Maar toch wemelt het nog van de maatschappelijke oordelen, vooroordelen en verwachtingen over homoseksualiteit, waardoor ook homo’s onderling steeds meer tegenover elkaar komen te staan. De ooit eensgezinde, solidaire en subversieve homobeweging is nu vooral bezig met ‘gewoon doen’, en raakt het zicht op gemeenschappelijke belangen steeds meer kwijt. Door: Laurens Buijs Fotografie: Eva van Barneveld

“W

De crisis van de homoseksuele solidariteit Over neoliberalisme, online communities en het verval van gemeenschapszin onder homo’s

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

hen did smoking become part of us?”, luidde de zin op een billboard in de Castro, de beroemde ‘gayborhood’ van San Francisco waar ik een tijd terug op vakantie was. Boven deze tekst stond een grote regenboogvlag afgebeeld, waarvan de oranje streep was vervangen door een sigaret met filter. De boodschap: ‘wij’ homo’s hebben al zoveel te maken met AIDS, waarom zouden we kanker er ook nog bij willen hebben? Ik pakte mijn fototoestel erbij omdat ik me realiseerde dat een dergelijke poster niet zo snel in de Amsterdamse homoscene te vinden zal zijn. Homo’s laten zich hier niet in dezelfde mate als een gemeenschap aanspreken. Dat heeft te maken met het feit dat de Nederlandse homobeweging zich al snel op integratie in de samenleving ging richten, zoals ook is af te leiden uit de officiële ‘voornaam’ van homobelangenvereniging COC: de ‘Nederlandse Vereniging tot Integratie van Homoseksualiteit’. In 1992 al beschreef de jonge Jan Willem Duyvendak (inmiddels hoogleraar sociologie) in zijn proefschrift dat vertegenwoordigers van de Nederlandse homobeweging in het poldermodel meer dan elders een plek aan de onderhandelingstafel kregen, waardoor homo’s bijvoorbeeld een grote rol konden spelen bij de bestrijding van de AIDS-crisis. Daardoor radicaliseerden de homo’s hier minder sterk dan in andere landen. De strategie van integratie en accommodatie heeft duidelijk zijn

vruchten afgeworpen, en niet alleen bij de strijd tegen AIDS. Mede door de politieke invloed van de homobeweging in de polderpolitiek werden gelijke rechten afgedwongen en werd homoseksualiteit in sneltreinvaart genormaliseerd. De tolerantie voor andere seksuele oriëntaties is de afgelopen decennia duidelijk gegroeid, en in Europees vragenlijstonderzoek komt Nederland keer op keer als meest homotolerant naar voren. Maar de laatste twee SCPrapporten over homo-acceptatie in Nederland laten ook een andere kant van deze normalisering zien. Nederlanders zijn op het gebied van gedrag en identiteit nog altijd uitgesproken heteronormatief. Homoseksuelen worden ‘okay’ gevonden, als ze maar ‘normaal’doen: extravagantie en nichterigheid wordt door de meerderheid gezien als storend en niet authentiek. Volgens onze docent homostudies Gert Hekma zijn de historische wortels van deze houding terug te voeren tot omstreeks 1950, toen artsen langzaamaan afstand namen van vrouwelijkheid als centraal concept in hun theorieën over homoseksualiteit, en gingen verklaren dat homo’s afgezien van hun seksuele voorkeur ‘gewoon hetzelfde’ als hetero’s waren. Daarmee nam de intolerantie voor ‘vrouwelijkheid’ en ‘nichterigheid’ van homo’s toe. De op integratie gerichte homobeweging heeft helaas weinig oog voor deze schaduwkant van de normalisering. Organisaties als het COC zijn in toenemende mate lobby-

clubs geworden. Ze zijn zeer bedreven in het politiek-juridische spel in Den Haag, maar zijn verleerd om structurele maatschappelijke oorzaken van homo-intolerantie te politiseren en op basis daarvan de achterban te mobiliseren. Daarom is de huidige homogemeenschap compleet onbekend met de term heteronormativiteit en de onderdrukkende effecten ervan. Sterker nog: veel homo’s blijken deze heteronormativiteit te internaliseren.

Het wemelt onder de Nederlandse homojongeren vandaag de dag van de ‘self-hating gays’

Uit een onderzoek dat ik in 2009 deed samen met de Maastrichtse hoogleraar Gezondheidspsychologie en Homoseksualiteit Harm Hospers blijkt dat veel homojongeren van nu in een identiteitscrisis zitten. Aan de ene kant snakken zij naar een leven waarin ze niet meer hoeven te doen alsof ze op meisjes vallen, maar aan de andere kant ondernemen ze allerlei krampachtige pogingen om ‘typisch homogedrag’ te ontlopen, zelfs zij die daar diep van binnen wel het liefst uiting aan zouden geven. De worsteling die gepaard gaat met ‘coming out’ is niet verdwenen maar van aard veranderd: zelfacceptatie »

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

van de seksuele voorkeur is makkelijker geworden, maar het omarmen van eigen karaktereigenschappen of gedragingen die tegen dominante gendernormen ingaan niet. Homojongeren blijken elkaar bovendien heteronormatief te disciplineren. Zij nemen vaak krachtig afstand van homojongens die in hun ogen niet ‘mannelijk’ of ‘normaal’ genoeg doen, wat de solidariteit onder homo’s ernstig onder druk zet. Het wemelt onder de Nederlandse homojongeren vandaag de dag van de ‘self-hating gays’, die met hun heteronormatieve opvattingen zorgen voor verrassende vormen van intolerantie en seksuele repressie. Dit is bijvoorbeeld goed te merken op de onder homojongens razend populaire nieuws- en sociaal netwerksite gay.nl. In 2010 werd op deze website een nogal nichterige jongen geïnterviewd die op straat door een groepje jongens was uitgescholden voor ‘vieze flikker’, bespuugd en in elkaar geslagen. Bij sommige leden van de website was weinig steun te vinden voor het slachtoffer. “Wat verwacht je dan ook echt als je zo erbij loopt,” schreef de een onder het artikel. “Er zo bijlopen is inderdaad een beetje als een rode lap op een stier,” viel een ander hem bij. En een derde deed er nog een schepje bovenop: “Aangezien zijn foto, zou ik hem zelfs aanvallen. Hij loopt er ook zelf mee te koop.” Een vriend van mij vertelde mij onlangs persoonlijk hoe het is om de volle kracht van de geïnternaliseerde heteronormativiteit op gay.nl over je heen te krijgen. Deze androgyne jongen groeide op op het platteland van Limburg en vond daar tot zijn frustratie weinig ruimte om zichzelf te zijn. De opluchting was dan ook

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

groot toen hij op 16-jarige leeftijd de website gay.nl ontdekte, waar hij zich eindelijk vrij voelde om via door middel van vrolijke teksten en kleurige plaatjes op zijn profiel uiting te geven aan zijn vurige liefde voor de vrouwelijke genderrol. Maar deze online omgeving bleek voor hem weinig toleranter dan Limburg zelf. Meermalen werd hij getreiterd en uitgescholden door andere homojongeren, omdat hij met zijn uitgesproken profiel “de goede naam van alle homo’s” zou besmeuren. Nadat hij van een van de leden doodverwensingen kreeg toegestuurd, besloot hij zijn account op te heffen.

weging zich neerlegden bij en profiteerden van de bestaande economische en politieke structuren. De groeiende acceptatie van homo’s in Nederland kan ook in het licht van het oprukkende neoliberalisme begrepen worden. Collegapromovendus en antropoloog Paul Mepschen betoogde onlangs met collega’s in het prestigieuze journal Sociology, en alleen in een opiniestuk op Joop.nl dat homoseksuele mannen hierdoor “werden ontdekt als koopkrachtige consumenten, die graag zelf sleutelden aan hun representatie. De campy, nonconformistische homo veranderde zo in de kampioen

De op integratie gerichte homobeweging heeft helaas weinig oog voor de schaduwkant van de normalisering

Volgens de Amerikaanse sociologe Lisa Duggan hangt heteronormativiteit onder homo’s samen met de opkomst van het neoliberalisme vanaf de jaren zeventig en tachtig, ofwel de sociaaleconomische ideologie die via grootschalige privatiseringen en kapitaalvriendelijke politiek zorgde voor een machtsverschuiving van de staat naar de markt. Toen deze markt ook in toenemende mate naar homo’s ging lonken, hebben veel homo-organisaties daaraan toegegeven. De linkse agenda van economische herverdeling en de radicale hervorming van normen op het gebied van gender en seksualiteit die de homobeweging traditiegetrouw uitdroeg, is steeds meer naar de achtergrond verdrongen naarmate grotere segmenten van de homobe-

van consumptie en lichamelijke perfectie”. Zo zijn homo’s in Nederland verworden tot een symbool van onze neoliberale ideologie. Tegelijkertijd zien we dat de Nederlandse rechtse partijen – van oudsher niet bepaald uitblinkers in de strijd voor homo-emancipatie – sinds de opkomst van Pim Fortuyn steeds nadrukkelijker naar homorechten verwijzen in hun strijd tegen de multiculturele samenleving. Het vermeende gebrek aan homoacceptatie onder migranten en hun kinderen wordt gebruikt als argument voor de rechtse stelling dat de ‘traditionele, achterlijke’ islam en het ‘seculiere, moderne’ Nederland niet samengaan. Mepschen laat zien hoe in Nederland een nieuw ‘seksueel nationalisme’ wordt geconstrueerd,

dat homo- en vrouwenrechten aanboort als bronnen van nationaal zelfbewustzijn. En homo’s tonen zich voor deze nationalistische retoriek gevoelig, zoals ook blijkt uit een peiling onder de bezoekers van gay.nl in 2010. De VVD en de PVV werden nagenoeg even groot en haalden samen 41% van de stemmen, terwijl de linkse partijen PvdA, SP en GroenLinks samen niet verder kwamen dan 27%. Bovendien is Rita Verdonk sinds kort een populaire vaste columnist op de

website. Het plotselinge succes van rechts-populistische partijen als de PVV en (daarvoor) Trots op Nederland in deze doelgroep laat zien dat met name de homojongeren in toenemende mate het zicht op de linkse geschiedenis van de homogemeenschap verliezen. Het bedrijf achter gay.nl blijkt niet toevallig exemplarisch te zijn voor de ‘neoliberalisering’ van de homobeweging. De website is onderdeel van het commerciële moederbedrijf GayGroup, dat gevestigd is in een

statig kantoorpand aan de Amsterdamse Keizersgracht. Op de website worden adverteerders gelokt met wat “feiten” over de “miljoen homo’s” in Nederland: zij zouden een “spending power”hebben“van 19 miljard euro!”, en “iedere marketeer” zou inmiddels weten dat deze groep “trends zet, smaak- en spraakmakend is en een gemiddeld hoger bestedingspatroon heeft”. Los van het verkopen van advertenties blijkt de GayGroup een andere lucratieve bezigheid ontplooid te hebben. Door middel van verleidelijke banners en via peperdure sms- en 06-lijnen wordt getracht om porno aan de vele jongeren op gay.nl te verkopen. Daarbij wordt nadrukkelijk geadverteerd met ‘barebackporno’, ofwel porno waarin anaal wordt geneukt zonder condoom. Toen ik een medewerker van gay.nl een jaar of twee geleden vroeg of het bedrijf niet beter een verantwoord pornobeleid kon gaan ontwikkelen, was het antwoord dat de website “geen goed doel” is en dat barebackporno “nu eenmaal het meeste oplevert”. Intussen is de hiv-epidemie onder Amsterdamse homo’s aan een zorgwekkende opmars bezig, en laten onderzoeken zien dat met name homojongeren steeds vaker een condoom achterwege laten. De Nederlandse homo’s hebben dringend weer een solidaire en antineoliberale gemeenschap nodig. Laurens Buijs maakt deel uit van het onderzoeksteam ‘Solidariteit in de 21ste eeuw’ van het Amsterdams Instituut voor ArbeidsStudies (AIAS) en promoveert aan het Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR) aan de Universiteit van Amsterdam. Tevens is hij voorzitter van UvA Pride, zie www.uvapride.nl.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema: opinie

Het verlichtingsideaal Internet en de sociale media worden steeds duidelijker genoemd in de verklaring van sociale processen. De Arabische lente is hiervan een helder voorbeeld. De dictators uit die regio werden ten val gebracht aan de hand van facebook en twitter. Toch is het goed de focus op internet als verklaring van dit soort sociale omwentelingen kritisch te benaderen, want vooruitgangsdenken en technologisch determinisme moet worden voorkomen. Door: Bram van der Kroon Illustratie: Kay Lindhout

an het einde van de 17e eeuw ontsprong het verlichtingsdenken in Europa. Aan de hand van de exponentieel groeiende wetenschappelijke kennis werd een rooskleurig beeld van de toekomst geschetst. De hoop was dat de wereld eerlijker, mooier en beter zou worden, het vooruitgangsdenken. De verlichting was niet uniek in zijn soort, maar qua omvang en impact een van de meest invloedrijke vormen van vooruitgangsdenken. Het grondbeginsel van de verlichting, de goede mens, werd onder meer bepleit door de Duitse filosoof Immanuel Kant. Destijds was er al een sterke kritiek op dit denken, van bijvoorbeeld de filosofen Hegel en Nietzsche. Zij betwistten de goedheid van de mens en het toekomstbeeld dat Kant hen voorhield. Ondanks de kritiek van deze wetenschappers is het vooruitgangsdenken anno 2011 nog altijd springlevend. De Jasmijnrevolutie in Tunesië laat zien dat er ook nu nog sprake is van verlichtingsdenken. In allerlei

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

van de 21

ste

commentaren wordt de rol van sociale media benadrukt in het ontstaan en het (initiële) succes van de Arabische Lente. De basis van de omwentelingen in Noord-Afrika en later ook het Midden-Oosten wordt verklaard vanuit de nieuwe technologische mogelijkheden die er voorhanden zijn. Het verklaren van sociale omwentelingen aan de hand van technologische vooruitgang komt overeen met het technologisch determinisme dat aan het begin van de 20ste eeuw ontstond. Voor zover bekend is het een term afkomstig van de Amerikaanse econoom en socioloog Thorstein Veblen. In zijn oospronkelijke vorm kent het technologisch determinisme een aantal tamelijk extreme theoretische uitgangspunten. Het belangrijkste idee is dat technologie het vliegwiel is achter (alle) sociale ontwikkelingen. In Calling America, een sociologische analyse van de opkomst van de telefoon, typeert de Amerikaanse socioloog Claude Fischer dit als het biljartbaleffect. Technologie is de bal die alle andere ballen in beweging brengt, de bewegingen die volgen zijn dus slechts een uitkomst van de impact van de eerste bal die werd afgestoten. Grofweg betekent dit dat technologie dé actor wordt binnen sociale ontwikkeling. Politiek, cultuur of andere verklaringen worden in het klassieke technologisch determinisme (en zelfs in meer moderne, genuanceerdere vormen van technologisch determinisme) terzijde geschoven, aldus Fischer. Het geloof in andere actoren wordt opgezegd en deze actoren worden ondergeschikt gemaakt aan de technologie die hen domineert. Een voorbeeld van dergelijke theorievorming is het werk van de Marshall McLuhan, een populaire wetenschapper uit de jaren ’60 die bekend is van de term global village. Hij bepleit dat het ontstaan van de natiestaat geen uitvloeisel is van sociale, maar van technologische

eeuw

ontwikkelingen. Grof gezegd stelt hij dat er zonder technologie geen natiestaten zouden zijn. Ondanks de radicale ideeën van het technologisch determinisme kende de stroming een sterk groeiend aantal volgers aan het begin van de 20ste eeuw. De uitvinding van bijvoorbeeld radio en televisie, maar ook nieuwe transportmiddelen en productietechnieken droegen bij aan een nieuw verlichtingsdenken. Dit keer zou de wereld een eerlijkere, betere en mooiere plek worden dankzij technologische ontwikkelingen. Deze hernieuwde focus op het voortuigangsdenken ging destijds hand in hand met het sociaal evolutionisme, wat in de basis van hetzelfde principe uitgaat. Beide denkstromingen leggen nadruk op onophoudelijke vooruitgang die niet in de handen van mensen ligt en waarin vrije wil niet van doorslaggevend belang is, want technologie/sociale evolutie zijn immers leidend. Net zoals het sociaal evolutionisme, verloor ook het technologisch determinisme veel aanhangers als gevolg van de Tweede Wereldoorlog. Niet langer was er voornamelijk aandacht voor de positieve mogelijkheden die technologie bood, maar ook de negatieve effecten van wat eerder als vooruitgang werd gezien waren duidelijk geworden. Dit betekende (deels) het morele failliet van het technologisch determinisme als ideologie. Ondanks de Tweede Wereld oorlog zijn uitwassen van het technologisch determinisme altijd blijven bestaan. Een voorbeeld hiervan is het media determinisme dat door de eerder aangehaalde McLuhan werd verkondigd. Hierin werd de rol van technologie overgenomen door de media, onder het adagium: medium is the message. Het gaat niet om wat er gezegd wordt, maar via welk medium het gezegd wordt. Ondanks deze variaties in de verklaring; wetenschap, technologie

of media, blijft het basale idee overeind: vooruitgang is inherent en ligt niet zonder meer in de handen van de mens. De aantrekkingskracht van al het vooruitgangsdenken is de focus op een simpele verklaring van sociale verandering, een monoïstisch verklaringsmodel dat de complexiteit van de sociale werkelijkheid reduceert. Deze reductie is aantrekkelijk omdat het de ruimte biedt voor vlammende commentaren en bijbehorende utopische toekomstbeelden. Het terugbrengen van verklaringen voor sociale processen tot een duidelijk startpunt, de nadruk op causaliteit, maakt de weg namelijk vrij voor heldere ideeën over de toekomst. De lijn die in het verleden wordt gevonden kan lineair door worden getrokken naar de toekomst. De Arabische lente lijkt duidelijk te maken dat we dit lineaire vooruitgangsdenken nog altijd niet los hebben kunnen laten. Ook nu zijn er weer vlammende commentaren over de rol van een bepaalde actor, deze keer de sociale media. De inwoners van het Midden-Oosten hebben zichzelf niet verlost van hun dictators en despoten, maar de sociale media heeft ze bij de hand genomen. Met de historie in het achterhoofd is het echter belangrijk om de rol van internet en de sociale media die het faciliteert kritisch te beschouwen. Toch lijkt er zich aan het begin van de 21ste eeuw een nieuw vooruitgangsdenken te ontpoppen. Hoewel eerdere vormen van vooruitgangsdenken al hebben gewezen op de kortzichtige verklaring die zij biedt voor sociale fenomenen, lijken velen dit alweer vergeten. Internet wordt maar al te graag aangehaald als verklaring voor (sociale) progressie, hoe eendimensionaal deze verklaring ook is. Lessen uit het verleden lijken zoals zo vaak gemakkelijker vergeten dan geleerd. Deze keer zou de wereld aan de hand van internet eerlijker, mooier en beter worden. Internet dreigt hiermee het verlichtingsideaal van de 21ste eeuw te worden.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema - interview

De geschiedenis van het internet herhaalt zich ook We kunnen als sociologen een mooi blad vullen over internet, maar we kunnen ook échte experts aan het woord laten. Achter het gebouw bij Crea op het turfdraagsterspad zit Michael Stevenson, docent-promovendus in media en cultuur. Media en cultuur? ‘De literatuurwetenschappen van moderne media’. Hij richt zich specifiek op nieuwe media als internet en noemt zichzelf wat schertsend de eerste web historian, want ‘wie gaat nu de geschiedenis bestuderen van iets dat zo nieuw is?’ Een gesprek over de historische ontwikkeling van het internet en de vraag of het nou wel zo’n voortrazende trein is die niemand bij kan houden. Door: Axel Boomgaars Fotografie: Eva van Barneveld

Als je je richt op de geschiedenis van het internet, wat valt je dan op tussen de vroegere webcultuur en de moderne webcultuur? De moderne cybercultuur bestaat eigenlijk niet. De tradidtionele definitie van cybercultuur is er een van cyberspace. Die hangt erg samen met de oude jaren ’80, begin jaren ’90. Het had een heel sterk effect op hoe we tegen internet aankeken. De metafoor cyberspace staat voor een beeld dat je je lichaam achterlaat en een nieuwe ruimte met dat medium betreed. Gevolg daarvan is dat men over cyberspace dacht als een soort andere wereld. Alles kreeg een cyber- of virtueel- voor zijn naam. Er bestonden ook geen sociale netwerksites zoals we die nu kennen, wel ‘virtuele gemeenschappen’ waar mensen met dezelfde interesses bij elkaar kwamen. Wat betekende dat voor hoe mensen met internet omgingen? Het had een groot effect op hoe mensen naar het net keken. Het werd niet echt als werkelijkheid beschouwd. Dat zag je bijvoorbeeld terug in het idee wat er toen heerste

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

dat er alleen maar roddels en oncontroleerbare informatie op stond. Het internet kreeg een imago van een wilde, chaotische, ongeorganiseerde plek. Je ziet de kracht van dat metafoor ook erg terug in hoe de eerste webbrowsers heetten: netscapenavigator, internet-explorer, safari. Allemaal metaforen die inspeelden op het beeld wat er van die zoge-

toevallig dezelfde interese hadden. Tegenwoordig is internet met die netwerksites in een veel alledaagser context geplaatst. Hoe is die verandering in gang gezet? Het was een heel geleidelijke overgang. Het begon met sites als friendster en myspace, langzaam kwam dat sociale aspect op. Als je kijkt naar wat

“Het online leven raakt zo verstrengeld met het offline leven, dat er ondertussen eigenlijk niet meer van een verschil te spreken is”

naamde onbekende wereld die we gingen ontdekken heerste. Dat idee is redelijk verdwenen vanaf ongeveer 2001. Het woord cyberspace werd niet meer gebruikt en er onstond meer een beeld dat internet verstrengeld raakte met de ‘echte wereld’. Als je vóór die tijd naar je virtuele gemeenschappen ging, praatte je niet met echte vrienden, maar praatte je met vreemden die

oude myspace-profielen zie je dat die meer ingericht zijn op het idee van cyberspace. Met facebook is het veel meer een interactief hulpmiddel. Langzaam maar zeker heeft dat statische sociale aspect zich in een meer dynamische richting ontwikkeld. Als je op myspace inlogde, zag je je eigen profiel. Bij facebook zie je de updates van je vrienden. Je kan de verandering letterlijk zien! Wat is de »

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

kern waar het daar op zo’n site om draait? Je ziet op die manier terug wat de ideeën over internet zijn op een bepaald moment, waar je het voor kan gebruiken, wat daarbij de norm is. Je offline relaties gaan online door. Als de wereld van het internet zich steeds meer verstrengeld met het sociale leven van mensen, hoe verhoudt het zich dan nog tot de ‘echte’ wereld? Of is dat ook weer zo’n sentiment uit de cyberspace, ‘echte’ wereld? Voor een heleboel mensen is dat een irrelevante vraag geworden. Het online leven raakt zo verstrengeld met het offline leven, dat er ondertussen eigenlijk niet meer van een verschil te spreken is. Mijn werk richt zich vooral op de vraag in hoeverre de zaken veranderd zijn na deze ontwikkeling van de cybercultuur. Is alles ondertussen uit het raam gegooid, of zijn er bepaalde ontwikkelingen geweest die we in die tijd behouden hebben? Daarbij gebruik ik het concept van de. legacy systems. Dat is een verou-

hebben genoemd. Daarbij keken ze vooral naar politiek die samenhing met de (sub)cultuur die je op het web vond. Kijkend naar die cultuur zag je een soort libertarisme dat dus individuele vrijheid promootte boven sociale verplichtingen. Een politieke visie die vaak kritiek van links kreeg. Het is op het sociale vlak vaak liberaal: je mag doen wat je wil, zolang je mij niet lastigvalt. Dat is erg Amerikaans. Het was ook erg anti-institutioneel en anti-overheid, zoiets als de Tea-party nu in de VS. Als ik kijk naar het beeld van de cultuur rondom internet, krijg ik juist het idee dat het erg links is. Met bijvoorbeeld een wikileaks enzo. Dat is ook bijzonder anti-overheid, anti-institutie. En op het rechtse Fox News in de VS hebben we allemaal kunnen zien hoe die mensen vonden dat Julian Assange om het leven gebracht moest worden. Hoe zit dat? Libertarisme plaatst zich enigzins buiten de links-rechts constructie. Je ziet het libertarisme ook terug bij Wikileaks, maar daar heb je het meer over een soort hackercultuur die pleit

“Juist omdat het een trein is die voortraast, heeft men een geschiedkundige blik nodig om het te kunnen analyseren”

derd digitaal systeem, die nog steeds gebruikt wordt in de huidige tijd. Sommige zijn gebleven omdat ze moeilijk te updaten of te veranderen zijn, maar sommige zijn ook gewoon gebleven omdat ze werken. Ik plaats graag een vraagteken bij het idee dat het allemaal zo ontzettend snel gaat en dat alles is veranderd. Op sommige vlakken is dat zo, daar hebben we het net over gehad, maar op sommige vlakken dus ook niet. De meest voorname is wat critici van de jaren ’90 cyber-libertarisme

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

voor transparantie en openheid voor een betere wereld. Ik kijk naar dat soort ontwikkelingen en vraag me af hoe de oude ideeën uit het begin van het internet resoneren in die ontwikkelingen. Bovendien was het niet alleen rechts die boos op Wikileaks was, links ook. Voor mij persoonlijk staat het erg voor een vertrouwen in technologie en vrije informatie, dat heeft zich binnen een cultuur op het web snel ontwikkeld. Waar ontstaan zulke ideeën? Wikileaks is dus een geesteskind van

die hackerscultuur uit de jaren ’70, die erg de nadruk legt op openheid, delen, verbeteren. Wikileaks specifiek is daar een wat meer politieke uiting van. Zij stellen dat macht gebaseerd is op geheimzinnigheid. Macht bevecht je met transparantie. Zij staan voor het individu tegenover de overheid. Het is interessant te zien hoe zich dat verhoud tot de actoren in het veld. En, hoe verhoudt zich dat tot elkaar? Je ziet dat dat tot op zekere hoogte samengaat. Bloggen lijkt er ook een beetje op. Het begon heel antiinstitutioneel, met media-kritiek. De eerste bloggers zagen zichzelf als mensen die reageerden op de gezapigheid, vastgeroestheid van de media. De informatie uit die hoek zou ons dociel maken. Het ging niet zozeer om politiek links of rechts, het ging om een kritiek op alle media. Terugkomend op de legacy systems, ookal is bloggen geëxplodeerd en heel iets anders geworden in de loop der jaren, we zien nog steeds dat dat aspect in de belangrijkste blogs terugkomt. Denk bijvoorbeeld aan de Huffington Post aan de linkerkant, maar ook GeenStijl op rechts. Ja, ze zijn boos op linkse politici, maar ze zijn nog bozer op de Volkskrant. Die mediakritiek heeft bloggen gevormd, dan verdwijnt het weer een beetje, en dan komt het weer. Er is bijvoorbeeld nu veel aandacht voor hoe Twitter de traditionele media voorbijschiet, bijvoorbeeld door het échte verhaal uit de Arabische revoluties te vertellen. Juist omdat het een trein is die voortraast, heeft men een geschiedkundige blik nodig om het te kunnen analyseren. En het klinkt nu misschien een beetje als alleen maar variaties op hetzelfde thema, dat is natuurlijk niet overal zo, maar ik vind het een fijne positie om in te nemen, juist omdat het tegen een tijdsbeeld ingaat. Het cliché van een geschiedenis die zich herhaalt, is soms wel waar.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Door: Stefano Giani Fotografie: Baharan Andishmand

agelijks zoek ik allerlei soorten informatie. Dit gebeurt meestal op het internet, en dan bijna altijd met Google, want dat is snel, en ik vind altijd iets, maar... klopt dat wel? Of liever gezegd: klopt dat wel als ik op zoek ga naar informatie voor het schrijven van wetenschappelijke essays of het doen van onderzoek? Ooit, en ik denk aan mijn eigen studiejaren in de vorige eeuw, was de informatiewereld eenvoudiger, of in ieder geval overzichtelijker: gedrukte bibliografieën raadplegen, een literatuurlijst samenstellen, naar een of meer bibliotheken gaan. De fysieke wereld van die enkele gebouwen gaf de grenzen aan van de informatiewereld waar ik mijn bronnen redelijkerwijs kon denken te vinden. Maar nu? Alleen al door met Google te zoeken (en Google is nog lang niet alles) vind ik snel honderdduizenden, zelfs miljoenen treffers over mijn onderwerp. Fraai natuurlijk, want het gaat rap en alles gebeurt achter mijn pc of laptop, maar... weet ik mijn weg wel te vinden, door al die sites, blogs, directories, publicaties enzovoorts? Weet ik de informatie op het internet kritisch te beoordelen op bruikbaarheid voor mijn studie: qua deskundigheid, nauwkeurigheid, objectiviteit, actualiteit, reikwijdte? Kan ik op de hoogte blijven van nieuwe publicaties over mijn onderwerp? Zal het niet zo kunnen zijn, dat de bibliotheek mij hiermee kan helpen? Het antwoord is ja. Tussen de overkill aan informatie die hoort bij het gemak van online zoeken en de student die dergelijke info moet selecteren, kan juist de bibliotheek dienen als oriëntatiepunt, als kompas. Hoe? Een voorbeeld. Je wilt met Google iets bruikbaars vinden over Martin Luther King. Naast de domineenaam, typ je ook nog “site:edu” in. Google geeft op deze manier uitsluitend de treffers weer, die bij Amerikaanse Universiteiten horen: onder andere, “The

iding

Wat zijn we als studenten toch blij met de hedendaagse techniek. We hoeven niet eindeloos meer de donkere krochten van de bibliotheken af te struinen, bijna alle informatie die we nodig hebben zijn een paar klikken verwijderd. Dit zorgt echter ook voor een gigantische bulk aan informatie, en zie daar nog maar het kaf van het koren te scheiden. Daarom dit keer in deze rubriek UvA-informatiespecialist Stefano Giani aan het woord voor handige, nieuwe tips en tricks over het vinden van goede info in deze digitale tijd.

e van de opl

Studeren, online zoeken en de bibliotheek

Martin Luther King Research and Education Institute” van Stanford University. Gegarandeerd uit de academische wereld, geen risico op “dubieuze” sites als bijvoorbeeld “http:// www.martinlutherking.org” (tip: altijd zoeken naar de “about”, of in dit geval de “hosted by” pagina van een site... cruciaal als het om deskundigheid en objectiviteit gaat. Deze site wordt bijvoorbeeld gehost door Stormfront). Wat Stanford doet lijkt best interessant voor je studie, kun je daar op de hoogte van blijven? Een nieuwsbrief misschien? Maar je ontvangt dagelijks al zoveel mails en tweets. Helemaal onderaan de Stanford-homepage zie je het oranje-icoon RSS staan. Die komt je wel bekend voor, maar je hebt er nog nooit iets mee gedaan. Als je iGoogle gebruikt (is erg gemakkelijk met een Google-account), kun je je met RSS abonneren op een site, zo kan je op je iGoogle automatisch zien wat het laatste nieuws is, in dit geval uit Stanford. Maar RSS vind je ook op de sites van wetenschappelijke tijdschriften, bijvoorbeeld van het “Journal of African American Studies”, dat ongetwijfeld een relevante informatiebron voor je onderwerp kan zijn. Dit tijdschrift, en nog veel meer (ongeveer 15.000.) hoort allemaal bij de digitale collecties van de Universiteitsbibliotheek, waar je als UvA-student overal toegang toe hebt: online lezen, downloaden, printen.

Wil je nog meer weten over (beter) zoeken met Google, RSS, wetenschappelijke tijdschriften? Kijk op http://www.uba.uva.nl bij de rubriek “Hulp”. Wil je specifiekere hulp voor een opdracht ivm literatuur zoeken? Vraagt het aan mij, ik ben Informatiespecialist Sociologie en je kunt mij bereiken o.a. via mijn blog http://cwbibliotheek.wordpress.com.

thema - essay

Dokter Internet Aan de hand van het internet is men steeds beter in staat om antwoorden op eigen medische vragen te vinden. Het googlen om uit te vinden wat er mis met je is, kan veel opleveren. Het leidt echter niet per se tot een betere diagnose. Door: Roos Bergers Beeld: Noémi van de Pol

“T

he instinct of beavers is to build dams; the instinct of humans is to build communication systems” schrijft Scott Adams in zijn boek God’s Debris. Kijkend naar alle ontwikkelingen omtrent communicatie is het moeilijk hem ongelijk te geven. De mobiele telefoon zorgt er tegenwoordig niet alleen voor dat je overal en altijd bereikbaar bent, het geeft je toegang tot een onbegrensde wereld van communicatie. Op elk moment kan je twitteren, facebooken, e-mailen, bloggen, hyven en noem het maar op, wat je aan het doen bent. Maar ook kun je op ieder moment vragen stellen en vrij snel een antwoord terug verwachten. Stel je voor, je hebt hoofdpijn en je

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

wilt weten hoe dit komt. Google het even goed en voor je het weet ben je ervan overtuigd dat je een hersentumor hebt. Dan struin je fora over hersentumoren af en herken je jezelf in het plaatje. Vervolgens twitter je: ik heb hoofdpijn en symptoom a,b en c, wat kan dit zijn? #durftevragen. De volgende dag zit je bij de huisarts, overtuigd dat er iets aan de hand is, bang geworden door alle beschikbare informatie. Het internet kan dus van invloed zijn bij het proces van zelfdokteren. In dit artikel zal er gepoogd worden om de positieve en negatieve kanten van het online zelfdokteren te belichten. De beschikbare informatie op het internet

kan escalerend werken, maar anderzijds kan je het ook bij het rechte eind hebben. Het voorbeeld hierboven is wellicht wat extreem, maar het blijkt dat in 2008 zeven van de tien personen hun problematiek googelde voordat zij naar de huisarts gingen. Men verwacht zelf al een diagnose gesteld te hebben die de dokter moet overnemen, of men heeft tenminste uitgewerkt hoe de dokter hen moet behandelen. Dit zelfdokteren is een onderdeel van protoprofessionalisering. Protoprofessionalisering houdt in dat leken het gedachtegoed van professionals overnemen en gebruiken. Dit fenomeen vond al eerder plaats, de medische encyclopedie is echter vervangen door het internet. Het blijkt dat het googlen van iemands medische problemen niet geheel onverdienstelijk is. Een reumatoloog heeft in 2005 onderzoek gedaan naar diagnoses door google en diagnoses door de specialist. Hiervoor waren 26 casussen geselecteerd waarvan de reumatoloog slechts de symptomen van de patiënt kreeg te zien en niet de diagnose. Door de drie meest prominente symptomen in google in te typen kwam de reumatoloog in 58 % van de gevallen bij de juiste diagnose uit. Er bestaat hier natuurlijk wel een bias, want de reumatoloog is opgeleid tot het herkennen van symptomen bij bepaalde ziektebeelden, dus de kans is groter dat de

Dokter Internet kan handig zijn, maar het blijft een communicatiesysteem en geen dokter

specialist de juiste diagnose stelt via google dan een leek. Daarnaast zijn er veel ziektes waarbij de symptomen elkaar overlappen. Hoofdpijn kan migraine of een hersentumor zijn, maar het kan ook ‘gewoon’ hoofdpijn zijn. Desalniettemin kan google dus ook een hulp zijn bij het vinden van een diagnose. Pijndagboeken, zelftesten en andere tips die men online kan vinden kunnen het doorverwijstraject versnellen doordat de dokter een beter inzicht krijgt in de medische problematiek. Maar er kleven ook nadelen aan het zelf googlen van medische problemen. Zo staat er op het internet veel onbetrouwbare informatie. Als we alle individuen op het internet als een virtuele groep zien dan maakt het boek The wisdom of crowds van Surowieki veel duidelijk.

Het is belangrijk dat de beschikbare informatie divers is. Een groep kan geen wijsheid bezitten als iedereen hetzelfde antwoord kiest. In dit verband zou het kunnen betekenen dat als je, je aanmeld bij een forum over kanker, dat hoofdpijn eerder als een hersentumor wordt bestempeld dan bij een forum over migraine. Diversiteit is belangrijk omdat het de verscheidenheid van mogelijkheden vergroot. In grote groepen is diversiteit veel vanzelfsprekender dan in kleine groepen, of in dit verband gespecialiseerde fora. Als diversiteit ontbreekt dan gaat de kwaliteit van keuzes achteruit en dat zou kunnen betekenen dat de groep op het internet je op het verkeerde been kan zetten. Google en twitter daarentegen zijn grote groepen en daardoor is de kans kleiner dat men in groepsgedrag vervalt. Op twitter ontvang je namelijk reacties van losse individuen die niet door elkaar beïnvloed worden en google heeft een divers aanbod aan informatie. Of je, jouw hele medische problematiek openbaar wilt maken is echter een tweede, maar daar biedt google een alternatief. Anoniem kun je op vele websites terecht komen en een verscheidenheid aan informatie verzamelen. Dat deze informatie juist is, is echter geen vast gegeven. Een ander punt dat belangrijk is, is de onafhankelijkheid van actie en gedachten. Dit zorgt voor de wijsheid van groepen. Als iedereen hetzelfde denkt is het moeilijker om het juiste antwoord te geven op een probleem, doordat men sneller in het groepsdenken vervalt. Hoe meer men invloed op elkaar heeft, hoe groter de kans dat men dezelfde dingen gelooft en dezelfde fouten maakt, aldus Surowieki. Ook hier wint google aan voordeel ten opzichte van fora, maar toch kan er sprake zijn van groepsdenken; waar haal je bijvoorbeeld de zoektermen vandaan? Op wat voor website kom je uiteindelijk terecht vanaf google? Googlen -wat tegenwoordig overal en altijd gemakkelijk gaat- is handig, maar blijf jezelf afvragen wie er meer weet, de groep of de professional? Googlen van medische problemen kan verschillend uitwerken. Enerzijds kan het je dichter bij een diagnose brengen, maar anderzijds kan het je ook totaal verwarren of op het verkeerde been zetten. Controleer wat voor bronnen je aanhaalt als je googlet en wees dan realistisch. Ga niet zelf diagnosticeren maar neem het mee ter ondersteuning van het huisartsbezoek. Google niet alles, accepteer dat je een keer in het jaar hoofdpijn hebt. Er zit een verschil in vaak voorkomende klachten googlen en als een hypochonder alles uitzoeken. Dokter Internet kan handig zijn, maar het blijft een communicatiesysteem en geen dokter.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema - essay

Sociale media: hype of blijvertje? Overal waar je gaat of staat hoor je over de sociale media. De populariteit hiervan blijkt ook uit het aantal mensen dat er gebruik van maakt. De vraag is alleen of het gebruik van sociale media een rage is, of een blijvend fenomeen. Kortom: is het leuk voor even of voor altijd? Door: Flore Burger Beeld: Riva Nurse

ociale media is hot: wie heeft er tegenwoordig nog geen account bij Hyves, Facebook of Twitter? De opkomst van deze social media vond echter nog geen decennium geleden plaat, ook al lijken ze nu niet meer weg te denken uit het hedendaagse leven. Omdat het nog zo jong is kun je de vraag stellen of de sociale netwerksites blijvend zijn, of dat er sprake is van een rage, die over een aantal jaar weer is weggevloeid. Om dit te bepalen, moet eerst duidelijk zijn wat een rage is. De definities verschillen nogal, maar wat meestal duidelijk naar voren komt is dat (1) er sprake is van populariteit, (2) deze populariteit tijdelijk is en (3) dat de rage meestal vooral populair is onder een bepaalde groep, dus mensen van een bepaalde leeftijd, geslacht, etniciteit, enzovoorts. Een specifiek type rage is de ‘hype’, hierbij zijn alle bovenstaande voorwaarden van kracht. Er komt dan alleen bij dat aan de rage veel media-aandacht moet worden gegeven, dan is er sprake van een hype. De populariteit van sociale media blijkt op verschillende manieren. Ten eerste zie je overal advertenties voor bedrijven of programma’s, die allemaal een pagina hebben op een van de sociale netwerksites. Je kunt de tv niet aan zetten zonder te stuiten op een show zoals Idols, die je ook kunt volgen, liken of er lid van worden op internet. Ten tweede merk je de populariteit aan het aantal mensen dat een account heeft bij een van deze sites: meer dan 11 miljoen Nederlanders hebben een account op Hyves; ruim 4 miljoen hebben er eentje bij Facebook en ook de Nederlandse twitteraars hebben de 200 duizend overschreden. Met zo’n 16,5 miljoen Nederlanders betekent dit dus dat minimaal tweederde van de bevolking wel eens ‘iets’ heeft gedaan met een vorm van sociale media. Door de opkomst van Facebook in Nederland wordt Hyves iets minder gebruikt tegenwoordig, maar toch versturen we met zijn allen per dag nog bijna 2 miljoen krabbels naar elkaar via Hyves. Of deze populariteit tijdelijk is, is natuurlijk moeilijk

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

te zeggen zonder glazen bol. Toch zijn er al wel pieken en dalen te zien in het gebruik van de sociale media, wat erop zou kunnen wijzen dat het inderdaad een tijdgebonden fenomeen is. Neem bijvoorbeeld Twitter. Dit platform is opgericht in 2006, maar wordt pas veel gebruikt sinds 2009. Sinds deze boost van leden is de activiteit van de leden echter wel afgenomen. Dat wil

Met momenteel zo’n 16,5 miljoen Nederlanders betekent dat dus dat minimaal tweederde van de bevolking wel eens iets heeft gedaan met de sociale media

dus zeggen dat steeds meer mensen er steeds minder mee doen. Het zou natuurlijk ook zo kunnen zijn dat het slecht een dipje is waar Twitter weer uitkomt, maar dat valt op dit moment moeilijk te voorspellen. Dan naar het derde vereiste voor een rage: zou het zo zijn dat een bepaald deel van de bevolking meer gebruik maakt van de sociale media dan andere groepen? Inderdaad, maar dat komt niet door de sites, maar door het algememe gebruik van internet. Jongeren blijken namelijk veel meer gebruik te maken van internet en ook van de sociale netwerken. De meeste gebruikers hebben een leeftijd tussen de 20 en 30 jaar oud. Opvallend is ook dat veel mensen onder de 20 jaar actief zijn op de sociale netwerken. Volgens het CBS is de profieldichtheid van de jongeren verreweg het hoogste. Dit fenomeen is niet alleen waar te nemen bij sociale media, maar bij het algehele gebruik van internet. Ouderen zijn minder geneigd om daar actief te zijn. Ten eerste omdat ze het niet gewend zijn. Ten tweede omdat ze niet even vaardig zijn met dit medium

als de jongeren die al sinds de kleuterklas achter de computer zitten. Andere verschillen tussen mensen blijken niet van belang te zijn voor de activiteit op een van deze sites. Ongeveer evenveel mannen als vrouwen zijn lid en deze zijn ook even actief. Ook etniciteit blijkt niet uit te maken: relatief gezien is het aandeel allochtonen ongeveer even groot als in de Nederlandse samenleving. Je kunt dus niet zeggen dat de sociale media meer aanspreken bij een bepaalde bevolkingsgroep. Tussen de verschillende sites zit echter wel verschil qua gebruikers: Hyves blijkt meer laagopgeleiden te trekken, terwijl Facebook juist veel aantrekkingskracht heeft op hogeropgeleiden. Over de media-aandacht die aan de sociale media wordt gegeven valt niet te twisten: die is enorm. Zoals al eerder werd gesteld zie je op televisie veel adverten-

ties voor de sociale media. Verder zou de revolutie in Tunesië en later ook in Egypte en andere landen op gang zijn gekomen door onder andere Facebook en ook dit komt overvloedig aan bod. Na het bekijken van de cijfers moet je concluderen dat het gebruik van de sociale media hoogstwaarschijnlijk geen rage of hype is, ook al voldoet het aan de meeste voorwaarden daarvoor. Het is zeker populair en er is veel aandacht vanuit de reguliere media voor deze nieuwe vorm van communicatie. Daarentegen is niet te zeggen dat de sociale media een tijdelijk fenomeen zijn en al helemaal niet dat ze vooral populair zijn onder een bepaalde bevolkingsgroep. Misschien is het beter om te spreken over een compleet nieuwe manier van communiceren, te vergelijken met de uitvinding van de telefoon of het internet zelf, die een vaste plek in de maatschappij zal gaan innemen.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

uit sociologieland

Nico Wilterdink: afscheid na ruim vier decennia sociologie Hij nam een baan aan de universiteit om zijn dienstplicht te ontwijken. Eigenlijk wilde hij na zijn studie eerst in de journalistiek, maar als docent kon hij een onmisbaarheidsverklaring krijgen en daarvoor heeft hij toen gekozen. Dat klinkt niet als het begin van een fantastische wetenschappelijke carrière, maar dat is het uiteindelijk wel geworden. Na zo’n vier decennia rond het Spinhuis neemt prof. dr. Nico Wilterdink afscheid. In dit interview kijkt het SoMo samen met generatiegenoot Rineke van Daalen terug op zijn carrière, de sociologie als wetenschap en hoe nu verder als Elias uit het Spinhuis verdwijnt. Door: Rineke van Daalen en Axel Boomgaars Fotografie: Elske Verdoorn

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

“Ik voel me niet helemaal een professioneel socioloog eigenlijk”

Rineke: Hoe kijk je daar op terug, het feit dat je eigenlijk voor journalistiek wilde gaan, maar toch bij sociologie bent gebleven? Het had mij wel leuk geleken dat een paar jaar te doen, om daarna terug te keren. Nu is het misschien wel een erg uniforme loopbaan geweest. Ik ben in ’64 begonnen als student, acht jaar later afgestudeerd, daarna medewerker geworden en uiteindelijk hier blijven hangen. Misschien lijkt dat wel een beetje saai, een weinig mobiel persoon.

Het is in die zin wel verbeterd, er wordt nu systematischer aan onderzoek gedaan.

SoMo: Ervaart u dat zelf ook zo? Soms denk ik wel: wat zit ik hier ontzettend lang. Ik vind het leuk dat ik uitstapjes heb mogen doen, naar universiteiten in Italië en de VS. Dat vond ik wel belangrijk, een tijd weg van hier.

SoMo: Is de opleiding ook wetenschappelijker geworden? Zo klinkt het wel. De opleiding is minder breed geworden, en dat is jammer, maar wel doelgerichter. Docenten zijn nu ervaren onderzoekers, die bovendien goed onderwijs willen geven. In mijn tijd had je een aantal heel inspirerende hoogleraren, maar ook professoren die een beetje hun eigen dingen aan het doen waren en daar dan wel wat over wilden vertellen tegenover studenten die maar moesten zien wat ze met die informatie deden. Dat kwam arrogant over. Anderzijds had je de medewerkers die vaak erg onervaren waren. Er waren toen ook geen onderwijsevaluaties. Nu is dat wat mij betreft doorgeschoten, dat elke halve module geëvalueerd moet worden, maar toen was dat er totaal niet. Er waren geen correctiemechanismen.

SoMo: Had u eigenlijk een duidelijk doel voor ogen toen u voor de wetenschap koos? Mijn algehele doel was dat ik het een interessant vak vond. Daar wilde ik graag in grasduinen, mezelf ontwikkelen. Je had veel vrijheid en autonomie, je kon je in van alles verdiepen. Het had iets vrijblijvends, meer dan nu. Maar het heeft wel tot gevolg gehad dat ik me op heel verschillende thema’s kon toeleggen: sociobiologie, cultuursociologie, sociaaleconomische ongelijkheid. Rineke: In die tijd kon je veel meer uitproberen dan nu. Zeker, de hele atmosfeer toen was anders. Het universitaire onderzoek en onderwijs is daarna behoorlijk geprofessionaliseerd. Mensen die nu universitair docent worden zijn gepromoveerd, hebben al onderzoek gedaan, gepubliceerd en zijn erg gericht op een wetenschappelijke carrière. Toen ik begon was er veel minder carrièredruk. Mensen die aankwamen waren bijna nooit gepromoveerd. Het was dan wel een beetje de verwachting dat je dat ging doen, maar niet heel strikt. Zoiets kon nog jaren duren, dat moest je verder maar zien.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Rineke: Vind je het onderwijs niet ook verbeterd? Ja, het wordt veel beter georganiseerd. Studenten worden ook beter opgeleid in onderzoeksmethoden. In mijn tijd was het veel rommeliger. Dan had je wel statistiek, maar van iemand die er zelf maar weinig van snapte, (lachend) ik maak geen grap. Statistiek stond ook erg los van de sociologie.

SoMo: U staat op dit moment zelf ook nog steeds les te geven, heeft u daar op gereflecteerd? Die arrogantie uit de weg gaan bijvoorbeeld. Ik heb nog steeds het gevoel dat ik niet altijd echt goed college geef. Dat heb ik al doende moeten leren. Ik ben me er meer bewust van geworden dat je zaken goed, helder en met enthousiasme moet overbrengen aan studenten die misschien niet direct geïnteresseerd zijn. Die presentatie is écht belangrijk. Het grootste compliment dat studenten een docent geven is dat hij enthousiast is. Ik ben

niet als een Bart van Heerikhuizen die uit zichzelf altijd enthousiast is, ik moet mezelf daar soms meer toe zetten. SoMo: Wat vindt u daarvan, dat studenten zo geënt zijn op enthousiasme? U kunt ook meer staan voor een eigen stijl en eigen verhaal. Dat is een beetje het gevaar van onderwijsevaluaties, dat je daar teveel op gaat letten. De kwaliteit van het onderwijs kan je natuurlijk niet alleen afmeten aan wat studenten via die evaluaties weergeven. Zeker de jongerejaars zien vooral de meer uiterlijke dingen. Soms zijn zaken gewoon lastig, maar wel belangrijk om uit te leggen. In het begin als collegedocent had ik ook wel een frustratie. Het waren de jaren ’70 en het marxisme was prominent aanwezig op de universiteit. Studenten waren daar echt ontzettend door gegrepen. Als je het bijvoorbeeld over sociaaleconomische ongelijkheid had, moest je er altijd bij zeggen dat dat heel erg was, schandelijk, en dat de kloof alleen maar groter werd. Ik had daar moeite mee. Ik kon er niet in meegaan en was veel te koel en afstandelijk voor ze. Latere generaties studenten waren gelukkig veel opener en niet zo dogmatisch.

SoMo: U heeft zich indertijd in veel verschillende zaken verdiept, u zei zelf al de cultuursociologie, sociobiologie, sociaal-economische ongelijkheid, u heeft het standaardwerk ‘Samenlevingen’ geschreven, veel studenten zien gaan en komen. Neemt u met een voldaan gevoel afscheid? (Zet zacht in) Wel een beetje, maar niet helemaal. Ik heb veel mooie dingen gedaan, en ik laat een uitstekende sectie cultuursociologie achter. Maar ik zou eigenlijk nog wel meer hebben willen doen, nog wel iets meer tot stand hebben willen brengen, bepaalde projecten misschien met een groep promovendi. (Nog zachter) Het is natuurlijk wel een beetje de droom van iedere professor om iets van een traditie achter te laten. Ik heb daar wel een bijdrage aan geleverd, maar ik kan niet duidelijk zeggen dat ik zo’n traditie achterlaat, zoals Goudsblom dat wel heeft gedaan. Die Amsterdamse School is door hem samen met De Swaan in gang gezet. SoMo: Had u zoiets graag gewild? Het klinkt wat ijdel, maar dat had ik inderdaad best graag gewild (lacht).

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

“Het is natuurlijk wel een beetje de droom van iedere professor om iets van een traditie achter te laten”

Rineke: Je hebt het nu over de Amsterdamse School, maar als je nu kijkt hoe collega’s als Jan-Willem Duyvendak en Evelien Tonkens iets opbouwen, dan is dat heel anders. Goudsblom heeft mensen geworven en gestimuleerd die allemaal op een heel eigen spoor doorgingen. Tegenwoordig wordt er echter veel meer in die projecten gewerkt. Een serie mensen die zich met zijn allen op één ding stort. Op de een of andere manier zijn wij in dat soort samenwerking niet goed geweest. Achteraf bekeken is dat misschien jammer, al had ons model zeker ook voordelen. Dat is ook heel duidelijk een generatieverschil, dat samenhangt met de verdere professionalisering van de sociologie. Ik voel me in die zin ook niet helemaal een professioneel socioloog eigenlijk. De mensen nu zijn veel meer gericht op projecten opzetten, onderzoeksgeld binnenhalen. Bij Joop Goudsblom, onze leermeester, was dat heel anders. Hij kon mensen om zich heen verzamelen die in Amsterdam hadden gestudeerd en elkaar goed kenden. Kijk naar mij bijvoorbeeld. En zo gold dat ook voor anderen. Het voordeel van zo’n lokale groep was dat die een school kon gaan vormen, een eigen richting ontwikkelen. Rineke: We hadden min of meer dezelfde theoretische benadering, maar waren allemaal met totaal uiteenlopende onderwerpen bezig, dat is echt een verschil. Dat was ook de instelling van Goudsblom. Het werd dan eens tijd dat je ging promoveren, maar als je aan hem vroeg waarop, (lachend) zei hij ‘daar ga ik niet over’. Dat soort dingen ging stilzwijgend: je was een individuele wetenschapper, een soort kunstenaar bijna. Wij hadden wel dat figuratieperspectief van Elias, maar daar kon je nog alle kanten mee op. SoMo: Die sociologie-beoefening gebaseerd op Elias stamt heel erg uit uw tijd inderdaad. Die mensen gaan nu langzaam maar zeker met pensioen. Gaan de eerstejaars over tien jaar nog horen over Elias?

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Dat hoop ik wel. De figuratiesociologie wordt hier in Amsterdam door enkele docenten nog wel gecontinueerd, maar is zeker niet meer dominant. Dat paradigma was ook sterk aan de persoon van Goudsblom verbonden, nog meer dan aan Bram de Swaan. Voor Goudsblom was het echt een missie, zijn leerlingen voelden dat minder. Dat gold ook voor mij. Het is een goed perspectief, maar veel van de inzichten vind je ook wel bij anderen.

Jongere sociologen zijn tegenwoordig veel eclectischer. Ja, je kan Elias gebruiken, maar er zijn ook nog een heleboel andere nuttige theorieën die je mooi kan combineren. En juist omdat de Amsterdamse onderzoeksschool een tijd lang gedomineerd werd door de figuratiesociologie, gingen promovendi zich daar een beetje tegen afzetten. De figuratiesociologie heeft bepaalde ideeën ontwikkeld die voor de hele sociologie zouden moeten gelden. Die vind je ook wel bij andere theoretici, maar deze traditie moet wel worden voortgezet.

enzo. Maar ik hoop genoeg motivatie te hebben om nog wat dingen op het vakgebied te realiseren. Er zijn in ieder geval twee dingen die ik ga doen. Ten eerste een volgende druk van het boek Samenlevingen, het moet herzien worden. Het andere betreft een project met anderen over de positie van de Nederlandse cultuur in de wereld, de export ervan. Ik bekijk hoe vertaalde Nederlandse literatuur in het buitenland ontvangen wordt. Daarnaast broed ik op andere dingen. Ik krijg er meer tijd voor, want het reguliere onderwijs houdt op en organisatorische taken vervallen ook.

Rineke: Je ziet tegenwoordig ook mensen dingen naar voren brengen waarvan je dan als Eliaan denkt ‘dat dachten we twintig jaar geleden ook al’, maar die ideeën worden dan als iets totaal nieuws gepresenteerd. Dat zie je bij de sociologie in het algemeen, dat gebrek aan collectief geheugen. Op het vlak van onderzoek zijn we preciezer en veeleisender geworden, maar theoretisch lijkt het wiel soms weer opnieuw uitgevonden te moeten worden. De professionalisering heeft geleid tot voorzichtig en beperkt onderzoek, maar aan de andere kant blijft er de concurrentie om op te vallen en dan moet er plots weer iets beweerd worden. ‘Het sociale leven is een proces’ dat is dan weer nieuw (lachend). ‘Individuen zijn erg van elkaar afhankelijk, helemaal niet zo autonoom’ wordt dan ‘ontdekt’. Dat is gelanceerd als relationele sociologie.

SoMo: Wat heeft eigenlijk uw voorkeur? Als u zou mogen kiezen tussen officieel blijven of weggaan en u volledig kunnen storten op onderzoek? Dat zou ik zo niet kunnen zeggen. Ik heb me nu zodanig ingesteld op mijn vertrek dat ik het ook wel tijd vind. Anders had ik het best gevonden om nog een paar jaar door te gaan, maar nu moet ik er niet meer aan denken.

Rineke: Die naam alleen al, onbegrijpelijk dat zoiets dan ook vat krijgt. Dat is toch sociologie!? Het is natuurlijk een pleonasme. Sociologie gaat juist over relaties. SoMo: Wat gaat u nu eigenlijk doen als u straks klaar bent? Goede vraag, dat weet ik nog niet precies. Ik zou kunnen zeggen dat ik leuke dingen ga doen, reizen

Rineke: Het is natuurlijk ook zo dat je bijvoorbeeld in vergaderingen zit en dat je weet dat je bepaalde dingen niet meer mee gaat maken, dat geeft je een afstandelijker houding. Ja, heb jij dat? Ik heb dat dit jaar pas. Rineke: Ja, ik heb dat nu al, maar bij mij duurt het pensioen ook niet zo lang meer. Het is een vervreemdende ervaring. Ik vind het ook wel fijn dat ik niet meer te maken heb met die idiote herstructurering van de bachelor, of de verhuizing naar de Roetersstraat. Gelukkig hoef ik dat niet mee te maken. SoMo: Ter afsluiting, nu rond uw afscheid komen er natuurlijk een boel mooie woorden, een afscheid in de Aula aan het Spui, wat vind u daarvan? (lachend) Dat vind ik wel mooi, die Aula moet propvol!

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

thema - sociologie toegepast

“Iets groter dan gemiddeld” Simmel omschreef het geheim als een bindmiddel tussen individuen, dat relaties kan versterken en een bepaalde mate van exclusiviteit geeft. Maar hoeveel waarde hechten mensen nog aan een geheim in een samenleving waarin ons contact steeds diffuser wordt? Het is normaal geworden om je leven te exposeren op sociale media sites, waar iedereen alles van je kan zien en volgen. Wat blijft er over van onze privacy en anonimiteit in een tijd van digitalisering? Door: Lisa Bontenbal Illustratie: Kay Lindhout

“en toen ben ik dus met hem mee naar huis gegaan (…), ik denk 4 uur ofzo.. .Gingen we eerst nog een wijntje drinken en toen zoende ik hem gewoon, (…) ja ik was best wel lam hoor! En toen, ja, van het één kwam het ander.. (…) Ja hij was zo goed! Echt in geen tijden zulke goede sex gehad! (…) Ja best wel ja, nou iets groter dan gemiddeld denk ik (…) haha ja zeker (…) Ja die dacht dat ik bij Annabel was (…) Nee hij had niks door, de loser (…)” Ik bekijk het meisje dat schuin tegenover me zit. Ze heeft grote zilveren oorbellen in en lang donker haar, dat over haar rechter schouder valt. Ze heeft haar benen over elkaar geslagen en met de hak van haar pump tikt ze tegen de onderkant van de bank. Haar leren jasje hangt half open, eronder zie ik een laag roze hemdje met glitters. Ze heeft grote, donkere ogen die er moe uitzien, maar tegelijkertijd ook blij en tevreden. Haar lippen vertonen wat restjes lippenstift en ook de rest van haar make-up ziet er uit alsof het de overblijfselen van gisteren zijn. Dat is natuurlijk ook het geval, bedenk ik me. Ze is gisteren uit geweest en met een jongen mee naar huis gegaan. Ze is daar blijven slapen en ze hebben het gedaan. En hij had best wel een grote. Maar ze heeft een vriend. Ze is vreemdgegaan. Ze vertelde hem dat ze bij een vriendin sliep en hij geloofde haar. En eigenlijk vindt ze hem een sukkel. Waarom weet ik dit? In vredesnaam? Ik zit in de trein van Amsterdam naar Haarlem en wilde eigenlijk gewoon mijn Volkskrantje lezen, of anders een beetje relaxt naar buiten kijken misschien. Mooi niet. Vlak voordat de trein wegreed kwam dit meisje tegenover me zitten, en voor ik het wist pakte ze haar blackberry en hield ze niet meer op met tetteren. Ik weet niet alleen dat ze vannacht is vreemd gegaan, maar ook dat ze gisteravond vier witte wijn, drie baco’s en een rode wodka 7up heeft gedronken (want gewone wodka is niet te zuuuuipen), dat ze met collega’s van het restaurant waar ze werkt uit was geweest, dat ze vanmiddag naar de zonnebank gaat en daarna heeft afgesproken met Nicky om koffie te drinken, dat ze

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

Volgens Simmel is menselijke interactie “conditioned by the capacity to speak, and shaped by the capacity to be silent.” Simmels’ diade, de interactievorm die slechts twee mensen beslaat, is gebaseerd op het principe dat het sociologische proces zich niet verder ontwikkelt dan de twee elementen die voor interactie nodig zijn. Intimiteit speelt hierbij een grote rol. Als twee individuen bepaalde informatie alleen met elkaar delen, en met niemand anders, zorgt dit voor een bepaalde exclusiviteit van de relatie. Simmel beschouwt ruil als een van de meest pure en geconcentreerde vorm van menselijke interactie. Ruilen is de dynamische interactie tussen geven en

brengen. Hierbij spelen zowel individuele opvattingen als algemene sociale normen een rol bij de sociale positie die iemand wil overbrengen/innemen. Bellende mensen, en ook twitterende of facebook-gebruikende, zijn overwegend bezig met sociale erkenning. Maar de kern van iemands identiteit is ook verbonden met de mogelijkheid om informatie over zichzelf te verzwijgen. Iedereen heeft een deel van zijn of haar leven dat afgezonderd is van anderen, letterlijk een privéleven. In de omgang met anderen kunnen we over onszelf zwijgen, hierdoor bestaat er ook zoiets als privacy. Normaliter creëert zelfonthulling hierdoor een vertrouwensband met anderen. Het delen van persoon-

nemen. Geheimen uitwisselen valt hier ook onder. Het geheim fungeert volgens Simmel als bindmiddel tussen mensen die ervan op de hoogte zijn. Relaties tussen mensen kunnen sterker worden als er informatie wordt gedeeld die vertrouwelijk is, en afzwakken als dit soort informatie wordt achter gehouden. Zo ontstaan en behouden mensen sociale relaties met elkaar. Maar wat blijft er van deze functie over in een maatschappij waarin iedereen te pas en te onpas allerlei informatie over zichzelf bloot geeft? Mensen vormen een beeld van anderen naar aanleiding van de informatie die ze van hen krijgen. Hoe wij mensen interpreteren hangt af van wat zij ons toe laten te zien. Volgens Ervin Goffman zijn mensen continue bezig met een gewenst zelfbeeld overbrengen, impression management. Hiervoor geeft een individu selectief informatie over zichzelf prijs. Om een goede indruk te maken, zullen zij sommige dingen verzwijgen en andere dingen wel aan het licht

lijke, intieme informatie brengt mensen nader tot elkaar. Maar dit is niet meer het geval als we het hebben over een intiem telefoongesprek in een volle treincoupé. Wat nu als er een docent van het meisje in dezelfde trein zat en het hele gesprek heeft meegeluisterd? Of een familielid of een werkgever? Wat had dat betekend voor de relatie tussen hen? Ik vraag me af of ze überhaupt heeft gezien dat er nog andere mensen in de trein zitten behalve zij. Maar misschien vindt zij het normaal zo indiscreet te telefoneren in het bijzijn van onbekenden. “The relationships of men are differentiated by the question of knowledge with reference to each other what is not concealed may be known, and what is not revealed may yet not be known.” En wat weet zij van mij? Als ze naar de blik in mijn ogen had gekeken had ze kunnen weten dat ik nogal geïrriteerd was. Maar dat had ze niet. Ze was te druk bezig met het volgende telefoongesprek.

vanavond zelfgemaakte hamburgers gaat eten die ze eerst nog even moet kopen bij de Albert Heijn op het station, als ze straks uitstapt, en dat haar moeder gister jarig was, maar dat ze dat helemaal vergeten was en dat ze niet weet hoe ze het goed moet maken, en dat ze haar dus misschien wel mee uit eten neemt, morgen of overmorgen. Ik weet meer van dit meisje dan van sommige van mijn studiegenootjes, meer dan van mijn buurvrouw en meer dan van mijn oma.Terwijl ik haar helemaal niet ken! “That we shall know with whom we have to do, is the first precondition of having anything to do with another”

Het delen van persoonlijke, intieme informatie brengt mensen nader tot elkaar

schreef Georg Simmel in 1906 in The Sociology of Secrecy and of Secret Societies. Maar ik heb helemaal niets met dit meisje te maken. En dat wil ik ook helemaal niet. Het lijkt wel of mensen hun persoonlijkheid, hun ideeën, hun belevingen en hun geheimen tegenwoordig met jan en alleman delen. Ook als je er niet om gevraagd hebt, worden allerlei (intieme) elementen van iemands leven zo in je gezicht geduwd. Op Facebook lees je wat iedereen, op welk moment van de dag dan ook, aan het doen is. Op Twitter laat iedereen je weten wat ze van van alles en nog wat vinden. En in (bijna) alle publieke ruimtes zijn mensen continue in de weer met bellen en sms’en. Met als gevolg dat we meer van elkaar weten dan ons lief is. Simmel beschreef het vermogen om een geheim te bewaren als een van de belangrijkste menselijke eigenschappen. Een geheim is een kostbaar bezit, een sieraad van de persoonlijkheid, en geeft de bewaarder ervan een uitzonderingspositie en een machtspositie.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

bart

Een tweesnijdend zwaard Door: Bart van Heerikhuizen

erstejaars-studenten begrijpen het soms niet. Waarom maken docenten zoveel ophef over een zo onbetekenend vergrijp als het overplakken van een paar zinnen uit Wikipedia? Op de middelbare school was dat toch de gewoonste zaak van de wereld? Natuurlijk, ook toen al werden leraren er kwaad om, je maakt er een slechte beurt mee, maar het is toch geen halszaak? Studenten hebben het heel erg druk, de studiestress is groot, en tsja, dan kies je wel eens voor de weg van de minste weerstand... Met verbazing ontdekken de eerstejaars dat hierover aan de universiteit niet lichtvaardig wordt gedacht. Citeren en parafraseren mag natuurlijk, maar als je er opzettelijk geen bronvermelding bij zet, dan ben je een dief. Plagiaat wordt gedefinieerd als frauduleus handelen, als een abjecte vorm van criminaliteit en je kunt voor zoiets voorgoed van de universiteit worden verwijderd. Twee giechelende meisjes komen mijn werkkamer binnen. Ik heb ze betrapt. Ze hebben namelijk allebei precies hetzelfde werkstukje ingeleverd. Alleen de naam die er boven staat verschilt, voor de rest is de tekst identiek. Ik vraag me af waarom ze niet een beetje meer hun best

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5

hebben gedaan om hun misdrijf te verhullen. Dachten ze nou echt dat ik niet zou merken dat die twee papers woord voor woord hetzelfde zijn? Maar nee, dat is het niet. De twee studentes leggen met een stralende lach uit dat ze het hele weekend samen aan dat stuk hebben gewerkt. Het resultaat van hun arbeid was zozeer een collectief product geworden dat het ze juist wel eerlijk leek om er niet geforceerd twee versies van te maken, maar om hun eindproduct gewoon twee keer in te leveren, de ene kopie onder de naam van de ene, de andere onder de naam van de andere. Ze vinden het zelf eigenlijk erg voor de hand liggend. De gedachte is nooit bij ze opgekomen dat ik het niet zou ontdekken. Natuurlijk zou ik het merken en eigenlijk hadden ze verwacht dat ik het wel zou weten te waarderen: had ik er niet zelf in de werkgroep op aangedrongen dat ze zouden samenwerken? Nou dan! De sfeer in mijn kamertje wordt ijzig als ik zeg dat ik ze kan aanklagen bij de examencommissie en dat ze dan vervolgd kunnen worden wegens fraude en dat je voor zoiets op zijn minst een jaar geschorst wordt. Natuurlijk doe ik dat niet. Maar het zo vrolijk begonnen gesprekje eindigt in mineur: twee schatten van meisjes zijn zich

echt kapot geschrokken. Toch heb ik liever dat ze in het eerste semester de stuipen op het lijf gejaagd krijgen, dan dat ze in het derde jaar uit de opleiding worden gezet. Tegenwoordig zijn allerlei soorten overschrijverij veel gemakkelijker te ontdekken dan een jaar of tien geleden. We beschikken nu over speciale computerprogramma’s, zogenaamde ‘plagiaatscanners’, waar je de schriftelijke prestaties van de studenten doorheen haalt en die je dan precies kunnen vertellen of er passages in de tekst voorkomen die zijn geplagieerd. Is dat het geval, dan wordt er meteen bij aangegeven waar de gekopieerde teksten precies vandaan komen. Ephorus, Viper en Turnitin zijn bekende plagiaatscanners. Zo nu en dan blijkt een student stukken te hebben gejat van het internet. De straf voor zo’n vergrijp is stevig: de lichtste sanctie is dat je de hele module moet overdoen. Waarom zijn we zo streng op dit punt? Dat is omdat plagiaat raakt aan het hart van de wetenschap. Als je niet zeker weet of hetgeen iemand publiceert wel echt van die auteur is, dan raakt het sociale proces dat we wetenschap noemen volslagen in de war. Pronken met andermans veren is niet alleen crimineel, het is een vorm van fraude die het wetenschappelijk bedrijf als zodanig in gevaar brengt. En dus treden we daartegen keihard en genadeloos op. Het is maar dat je het weet. In maart van dit jaar moest in Duitsland een minister aftreden. Karl-Theodor Maria Nikolaus Johann Jacob Philipp Franz Joseph Sylvester Freiherr von und zu Guttenberg (ik heb deze naam overgeplakt uit Wikipedia; ik zeg het er maar eerlijk bij), geboren in 1971, minister van defensie in het kabinet van Angela Merkel, moest zijn functie opgeven, omdat hij plagiaat had gepleegd in het proefschrift waarop hij in 2007 summa cum laude aan de rechtenfaculteit was gepromoveerd. Ook zijn zetel in de bondsdag raakte hij kwijt. Een tragisch einde van een alom gerespecteerd CSU-politicus. Niet zo heel bijzonder, dit soort dingen komt vaker voor, ook in Nederland. Maar op 12 april meldden de kranten alweer een nieuw geval. Deze keer ging het om top-politica Silvana Koch-Mehrin, de voorzitster van de FDP-fractie in het Europese parlement, wier dissertatie nogal wat overschrijf-passages bleek te bevatten. Op 11 mei stond in Die Zeit dat mevrouw Koch-Mehrin al haar functies had neergelegd en dat de universiteit van Heidelberg overwoog om haar de doctorstitel te ontnemen. Wat is er in vredesnaam aan de hand dat de ene na de andere prominente Duitse politicus als fraudeur te kijk wordt gezet? Daarover las ik een intrigerend zinnetje in het eerste bericht over Koch-Mehrin: ‘De zaak is aan het licht gebracht door een groep zogeheten plagiaatjagers op het internet, die het wetenschappelijke werk van Duitse politici uitpluizen.’ Het blijkt te gaan om het Duitse online platform met de griezelige naam: Vroniplag Wiki. Op hun site staat deze tekst te lezen: we onderzoeken plagiaat in proefschriften, we zoeken helpers, iedereen kan meehelpen, meld je bij ons aan. Op de site worden nu alweer vier andere dissertaties genoemd van Duitse politici die zich schuldig zouden hebben gemaakt aan plagiaat. In één geval zou maar liefst zestig procent zijn overgeschreven! De onderzoekers schrijven aan de voet van hun openingspagina dat het ze niet te doen is om het

belasteren van politici. Ze beweren dat ze promotiecommissies willen ondersteunen in het garanderen van de kwaliteit van de in Duitsland verdedigde dissertaties. Dat klinkt me nou net iets te nobel. Maar het verschijnsel is intrigerend: hier wordt tegenmacht ontwikkeld. Docenten kunnen het werk van studenten door een plagiaatscanner halen om te zien of ze frauderen, de baas kan de rapporten van zijn ambtenaren screenen, de hoofdredacteur kan zijn medewerkers op deze manier bij de les houden. Maar het omgekeerde is even goed mogelijk. De journalisten kunnen ook alle oude stukken van hun hoofdredacteur nog eens tegen het licht houden, de lagere ambtenaren kunnen de rapporten

De zaak is aan het licht gebracht door een groep zogeheten plagiaatjagers op het internet, die het wetenschappelijke werk van Duitse politici uitpluizen.

waarmee hun baas naar zijn huidige toppositie is opgestegen aan een overschrijf-controle onderwerpen en elke hoogleraar kan er nu op rekenen dat zijn studenten zijn proefschrift, leerboeken, congrespapers en artikelen zullen navlooien met behulp van state of the art plagiaatscanners. Behandelen wij onze studenten alsof het allemaal potentiële fraudeurs zijn? Dan kunnen zij ons ook zo behandelen. Ephorus is een tweesnijdend zwaard! Daarbij doet zich nog iets bijzonders voor. De stukken die nu worden gescanned kunnen zijn geschreven in een tijd dat de auteur niet kon weten dat zijn stukken ooit nog eens zouden worden gedigitaliseerd. Wie in 1975 in een artikel enkele alinea’s overschreef uit een obscure NieuwZeelandse dissertatie, in de vaste overtuiging dat nooit iemand hier achter zou komen, die moet zich nu ernstig zorgen maken. Want dat Nieuw-Zeelandse proefschrift wordt nu gedigitaliseerd, het Nederlandse proefschrift ook, en voor je het weet heeft Ephorus je bij de kladden. Het doet denken aan wat in Amerikaanse politie-series wordt genoemd: ‘cold case research’. Zoals je twintig jaar na dato een verkrachter kunt aanklagen (of juist de onschuld van een veroordeelde kunt bewijzen) op basis van DNA-onderzoek dat twee decennia geleden nog niet mogelijk was, zo kun je nu ook overschrijvers aanklagen, die veertig jaar geleden in hun engste nachtmerrie nog niet hadden kunnen verzinnen dat ze ooit zouden worden betrapt. Al is de leugen nog zo snel... Studenten zijn niet de enige mensen die onder stress en tijdsdruk in de verleiding worden gebracht om gebruik te maken van de cut-and-paste mogelijkheid. Het zou me eigenlijk een beetje verbazen als sommige thans prominente geleerden niet ooit een keer voor die verleiding zouden zijn gezwicht. Het zal niet lang meer duren voordat ook in Nederland plagiaatjagers actief zullen worden die de proefschriften van de afgelopen decennia onder handen gaan nemen. Het worden nog spannende tijden.

Sociologisch Mokum, jaargang 14, nr 5