Zabytki ziemi siewierskiej by OKP UMiG Siewierz

ziemi siewierskiej

ziemi siewierskiej Tekst i konsultacja historyczna: Artur Rok Zdjęcia: Dariusz Panas (s. 18), Rafał Paradowski (s. 7 – fontanna, s. 8 – Rynek w Siewierzu), pozostałe zdjęcia – Gmina Siewierz Korekta: Joanna Fundowicz Opracowanie wydawnicze i projekt okładki: Marta Pobereszko Wizualizacje komputerowe zostały zrealizowane w ramach projektu pn. „Multimedialna podróż w czasie na zamku siewierskim”, współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007–2013 © Copyright by Urząd Miasta i Gminy Siewierz, Siewierz 2011

Opracowanie i wydanie publikacji promujących walory turystyczne gminy Siewierz jest współfinansowane przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013

Opracowanie wydawnicze, druk i oprawa:

Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB w Radomiu ul. K. Pułaskiego 6/10, 26-600 Radom, tel. centr. (48) 364-42-41, fax (48) 3644765 e-mail: instytut@itee.radom.pl http://www.itee.radom.pl

Rys historyczny Siewierza iewierz należy do najstarszych grodów w Polsce, jednakże jego początki giną w mrokach dziejów. Już sama nazwa – Siewierz S – dzisiejszego miasta nad Czarną Przemszą świadczy o jego „starożytno-

ści”. Wyraz ten wywodzi się ze starosłowiańskiego „Siewior”, co oznacza „północ”, „północną stronę”. Pierwsza wiadomość o Siewierzu pochodzi z 1125 r., w którym to papież Kalikst II przez swego legata, kardynała Egidiusza z Tuskulum, zatwierdził osobnym dokumentem wszelkie posiadłości nadane za zezwoleniem księcia Bolesława Krzywoustego (1102–1138) i biskupa krakowskiego Radosta klasztorowi Benedyktynów w Tyńcu. W monarchii wczesnopiastowskiej i we wczesnym okresie Polski dzielnicowej, aż po lata siedemdziesiąte XII w., Siewierz i terytorium wokół niego należały do kasztelanii bytomskiej położonej na zachodnich rubieżach ziemi krakowskiej. W 1179 r. Kazimierz Sprawiedliwy (1177– –1194) podarował Bytom wraz z Siewierzem i Oświęcimiem Mieszkowi Plątonogiemu, księciu raciborskiemu. Od tej pory ziemia siewierska włączona została w skład Śląska i do 1443 r. dzieliła jego losy. Do 1281 r. Siewierz należał do księstwa opolsko-raciborskiego, pozostającego w rękach potomków Mieszka Plątonogiego, którymi byli kolejni książęta opolsko-raciborscy: Kazimierz I (1211–1230), Mieszko II Otyły (1238–1246) i Władysław (1246–1281). Siewierz, będący znaczną osadą targową, w tym czasie położony był wokół romańskiego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela (wzniesionego według relacji Jana Długosza przed 1144 r. z fundacji Piotra Włostowica), usytuowanego na terenie obecnego cmentarza parafialnego, a więc w pewnej odległości od dzisiejszego centrum miasta. Istnienie w tym rejonie przedlokacyjnej osady zostało potwierdzone badaniami archeologicznymi prowadzonymi w 2009 r. przy okazji budowy południowej obwodnicy Siewierza. W początkach XIII w. Siewierz był już siedzibą kasztelanii. Pierwszym kasztelanem z ramienia księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego (1201–1238; ks. krak. od 1232 r.) został Jaksa (1232 i 1234 r.), wybitny dostojnik śląski, pełniący dotąd urząd kasztelana Wrocławia. Kasztelan zobowiązany był bronić nie tylko samego grodu siewierskiego, skupiającego w jednym miejscu osadę, gród kasztelański, kościół, targ i komorę celną, ale także określonego terytorium wokół Siewierza, położonego na pograniczu śląsko-małopolskim, a więc w strefie szczególnie narażonej na najazdy i operacje wojenne. Ponadto pełnił on funkcję administratora

majątku książęcego na powierzonym mu terytorium. W następnych latach źródła podają imiona kolejnych kasztelanów siewierskich. Byli to: Wawrzyniec (1243), Włodzimierz (1250), Dzierżko (1258), Włościbór (1260). Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIII w. książę opolski Władysław, dbający o rozwój gospodarczy swojego księstwa, postanowił lokować na prawie magdeburskim m.in. miasto Siewierz. Siewierz otrzymał prawa miejskie w 1276 r., jednakże nie zachował się do naszych czasów dokument lokacyjny. Rynek Siewierza wytyczono w dolinie rzeki Czarnej Przemszy, o 2 km na północ od dawnego grodu, po którym pozostał do naszych czasów jedynie romański kościół usytuowany na terenie obecnego cmentarza parafialnego. Nieopodal Rynku wzniesiono nowy kościół parafialny pod wezwaniem św. Macieja Apostoła. W 1281 r. po śmierci księcia Władysława doszło do rozpadu księstwa opolsko-raciborskiego na cztery dzielnice. Siewierz znalazł się wówczas w niewielkim, nowo powstałym Księstwie Bytomskim, które przypadło w udziale Kazimierzowi (1281–1312). W latach 1288–1289 książę wrocławski Henryk IV Probus (1279– –1290; książę krakowski od 1288 r.) prowadził z pozostałymi książętami dzielnicowymi walki na pograniczu śląsko-małopolskim, których celem miało być opanowanie Krakowa. Istotnym epizodem tych działań militarnych była przegrana pod Siewierzem (26 II 1289 r.) bitwa wojsk śląskich Henryka IV Probusa z wojskami księcia płockiego Bolesława II i wspomagającego go m.in. księcia kujawskiego Władysława Łokietka – późniejszego króla Polski (1320–1333). Chcący zachować neutralność wobec tego konfliktu, książę bytomski Kazimierz postanowił poszukać silnego sprzymierzeńca, który zapewniłby ochronę jego ziem niepokojonych działaniami wojennymi księcia wrocławskiego. Wybór padł na króla Czech, Wacława II (1278–1305; król pol. od 1300 r.), któremu książę Kazimierz złożył hołd lenny. Deklaracja ta, oznaczająca zmianę państwowej przynależności Księstwa Bytomskiego z polskiej na czeską, rozpoczęła proces utraty Śląska przez Polskę. Tym samym kasztelania siewierska stała się z czasem częścią państwa czeskiego i nie weszła już w skład zjednoczonego po rozbiciu dzielnicowym Królestwa Polskiego. Zmarły w 1312 r. Kazimierz pozostawił pięciu synów: Bolesława, Władysława, Mieszka, Siemowita i Jerzego, którym jeszcze za swojego życia wydzielił z księstwa bytomskiego własne dzielnice. Prawdopodobnie kasztelanię siewierską jako udzielne księstwo otrzymał Jerzy, choć niektórzy historycy wysuwali tezę, że przejściowo władał tu również Mieszko. Podział ojcowizny przezwyciężył Władysław, który w 1316 r. został księ-

ciem Bytomia i w następnych latach zjednoczył na powrót w granicach ojcowskich Księstwo Bytomskie. Za panowania księcia bytomskiego Władysława pochodzi pierwsza znana historyczna wzmianka o zamku w Siewierzu (1337 r.) W 1337 r. Księstwo Siewierskie zostało sprzedane Kazimierzowi, księciu cieszyńskiemu. Jego prawnuk, książę cieszyński Wacław przyjął dodatkowy tytuł księcia siewierskiego. Jednakże popadłszy w kłopoty finansowe, sprzedał w 1443 r. Księstwo Siewierskie biskupowi krakowskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu. Umowa kupna-sprzedaży wymienia miasta: Czeladź, Koziegłowy i Siewierz oraz wioski: Gołuchowice, Łagiszę, Wojkowice Komorne, Rzeniszów, Nową Wieś, Strzyżowice, Sączów, Myszkowice, Tąpkowice, Wojkowice Kościelne, Dąbie, Rogoźnik, Twardowice, Sadowie, Winowo, Będusz, Żelisławice, Bobrowniki, Grodziec i Ożarowice. Księstwo miało powierzchnię 607 km2. Biskupi krakowscy stali się następcami oraz kontynuatorami władzy książąt cieszyńskich i jako książęta siewierscy panowali w Siewierzu do 1790 r. Biskup krakowski jako książę siewierski kumulował w swym ręku władzę ustawodawczą i sądowniczą, wydawał statuty oraz przywileje, zwłaszcza dla szlachty. Księstwo Siewierskie posiadało własne wojsko, w którym obowiązkowo służyła miejscowa szlachta. Siewierz jako stolica Księstwa, siedziba sądów i centrum handlowe był w XVII w. miastem znacznym. Centrum miasta stanowił od czasów lokacji czworokątny Rynek, zwany Wielkim. Z Rynku wychodziły trzy ulice: Bytomska, Koziegłowska i Krakowska, a od strony północnej plac targowy, gdzie handlowano bydłem. W centrum Rynku od 1523 r. stał murowany, dwupiętrowy ratusz. Miasto i mieszczanie otrzymali wiele przywilejów od biskupów krakowskich – książąt siewierskich. Przywileje te obejmowały preferencje w handlu, zwolnienia od opłat w okresie klęsk żywiołowych, ułatwienia dla rzemiosła oraz nadania gruntów rolnych i leśnych. Siewierz wraz z okolicą był poważnym ośrodkiem przemysłowym. Od XIII do XIV wieku kopano tu i wytapiano srebro i ołów. W wiekach od XV do XVIII działały liczne kuźnice żelaza, bazujące na lokalnych zasobach rud żelaza. W początkach XVII w. przebywał w Siewierzu znany kuźnik Walenty Roździeński, pisząc tu słynny poemat „Officina ferraria”. Miasto leżało wówczas na skrzyżowaniu licznych szlaków handlowych. Komory celne: siewierska, będzińska i koziegłowska obsługiwały szlak śląsko-ruski, który odgrywał olbrzymią rolę w handlu lądowym szlacheckiej Rzeczypospolitej.

Panowanie biskupów krakowskich – książąt siewierskich w Siewierzu oraz niezależność terytorialna Księstwa zakończyły się w czasie obrad Sejmu Wielkiego. Na podstawie ustaw z 1790 i 1791 r. Księstwo zostało włączone do Korony, jako osobna jednostka terytorialna w województwie krakowskim. Po III rozbiorze Polski ziemia siewierska została włączona do Prus, jako tzw. Nowy Śląsk. Po zajęciu Siewierza przez wojska francuskie w 1807 r. Napoleon Bonaparte reaktywował Księstwo Siewierskie i nadał je marszałkowi Lannes księciu de Montebello. Po upadku Napoleona ziemia siewierska została zajęta przez wojska rosyjskie, a Księstwo ostatecznie zlikwidowano. Jako ciekawostkę warto tu dodać, że 21 I 1889 r. cesarz Austrii Franciszek Józef I (1848–1916) przywrócił specjalnym reskryptem tytuł książęcy biskupom krakowskim. Dopiero po zgonie metropolity krakowskiego, kardynała Adama Stefana Sapiehy (23 VII 1951 r.), papież Pius XII zniósł świeckie godności niektórych stolic biskupich. Wtedy też ostatecznie wygasł biskupom krakowskim tytuł książąt siewierskich. Jednak jeszcze w nekrologu wydanym w 1962 r. po śmierci kolejnego arcybiskupa Krakowa – Eugeniusza Baziaka, kuria krakowska przypisała jemu tytuł księcia siewierskiego. Do 1914 r. Siewierz znajdował się pod zaborem rosyjskim. W 2 połowie XIX w., na skutek braku kolei i przemysłu, następował stopniowy upadek ekonomiczny miasta, a tym samym jego pozycji w regionie. W wyniku reformy administracyjnej przeprowadzonej przez władze carskie Siewierz utracił prawa miejskie. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. ożywiło nieco prowincjonalny Siewierz. Zbudowano szkołę powszechną, sanatorium, Dom Ludowy oraz kopalnię galmanu „Wiktor Emanuel”. W okresie międzywojennym Siewierz wraz z całym powiatem zawierciańskim, powstałym w 1827 r., należał do woj. kieleckiego. W czasie II wojny światowej miasto znalazło się w granicach Rzeszy, poniosło też znaczne straty – zginęło około 300 mieszkańców. Po zakończeniu wojny ziemia siewierska została przyłączona do województwa śląsko-dąbrowskiego, a Siewierz zaczął powoli odzyskiwać dawną pozycję. W 1946 r. reaktywowano dekanat siewierski, w 1947 r. oddano do użytku liceum ogólnokształcące, a w 1962 r. przywrócono prawa miejskie i nadano miastu herb. Dzisiaj – na początku XXI stulecia – gmina Siewierz jest prężnie rozwijającą się wspólnotą samorządową w regionie Zagłębia Dąbrowskiego i Jury, chętnie odwiedzaną przez turystów i gości.

Rynek i średniowieczny układ urbanistyczny skład średniowiecznego układu urbanistycznego w Siewierzu oprócz Rynku wchodzą również zewnętrzne w stosunku do W centrum obecne ulice: Marszałka Piłsudskiego, teren kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Macieja Apostoła, droga do zamku, ul. Kościuszki oddzielająca południowy kwartał przyrynkowy, ul. Długosza i Plac Strażacki wraz z obustronną zabudową i parcelami wylotów ulic: Ludowej i Krakowskiej, ul. Bytomskiej oraz ul. Częstochowskiej. Sam Rynek został wytyczony podczas lokalizacji miasta Siewierza w 1276 roku i stanowił centrum handlowe i polityczne miasta. Od 1523 do 1869 r. na środku Rynku stał ratusz – siedziba władz miasta. W 2009 roku przebudowano cały Rynek, w tym: jego płytę i nawierzchnię dróg, wzbogacono o fontannę z pięknymi pannami siewierskimi, ławki oraz zagospodarowano zieleń. Wyeksponowano również fundamenty dawnego ratusza. Po otwarciu południowej obwodnicy Siewierza, Rynek został odciążony od tranzytu ciężkich pojazdów i stał się przyjemnym miejscem do spędzania wolnych chwil, kontemplacji uroków życia i degustacji wyśmienitych potraw kuchni siewierskiej.

Tablica na fragmencie odtworzonego muru upamiętniająca nieistniejący już siewierski ratusz

Tańczące na Rynku panny siewierskie

Wizualizacja komputerowa Rynku w Siewierzu – stan z XVII wieku

Rynek w Siewierzu – stan obecny

Kościół św. Jana Chrzciciela ościół św. Jana Chrzciciela w Siewierzu jest najstarszą budowlą na terenie gminy, jednocześnie jedną z najstarszych na tereK nie Górnego Śląska i Polski. Z kronik Jana Długosza dowiadujemy się, że w roku 1144 zmarł Piotr Dunin Włast, możnowładca śląski, fundator wielu kościołów, w tym kościoła w Siewierzu. Z przekazu wnioskuje się, że kościół ten musiał być wybudowany wcześniej, być może nawet u schyłku XI wieku. Jest on pozostałością po istniejącej tu wcześniej osadzie targowej, która z czasem rozrosła się w gród kasztelański. Kościół został wybudowany z ciosów piaskowca o grubych na 1 m murach. Wnętrze przykryto sklepieniem burgundzkim. Budowla została oparta na planie prostokąta o wymiarach 9 x 6 m z półkolistą absydą. Wejście prowadzi przez jedyne drewniane drzwi od strony zachodniej. Dach kościoła jest dwuspadowy, pokryty gontem. Od strony zachodniej zachowały się resztki empory, czyli galerii umieszczonej na piętrze. Było to miejsce przeznaczone dla księcia lub reprezentującego go możnowładcy. Na ścianach absydy widnieją fragmenty fresków romańskich odkryte w czasie badań w 1950 r. Podobnie na zewnętrznej, południowej ścianie odkryte zostały fragmenty polichromii późnogotyckiej z pierwszej połowy XVI wieku. W trakcie prowadzonych w 2005 roku badań georadarowych odkryto istniejące pod powierzchnią kościoła krypty. Z informacji zawartych w księgach parafialnych wynika, że w kryptach grzebano tutejszych księży jeszcze w latach 20. ubiegłego wieku. Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela to prawdziwa perełka architektury w stylu romańskim. Należy on do najFront kościoła św. Jana Chrzciciela w Siewierzu starszych świątyń w Polsce

i jest jednocześnie jednym z najstarszych zabytków polskiej architektury romańskiej. Obecnie wokół kościółka znajduje się cmentarz grzebalny, który istnieje tu już od końca XIX w. wieku. Obecnie kościół pełni funkcje kościoła filialnego, w którym odprawiane są nabożeństwa w dzień Wszystkich Świętych oraz św. Jana Chrzciciela. W celu lepszej ekspozycji tego cennego zabytku wykonano system iluminacji światłem białym, który został sfinansowany przez sponsora – firmę TUP SA z Warszawy. Dzięki temu ten symbol naszej kultury chrześcijańskiej i dziejów państwa polskiego wprawia w zachwyt kierowców na jednej z najruchliwszych tras w kraju.

Kościół św. Macieja Apostoła ościół św. Macieja Apostoła w Siewierzu jest największą budowlą sakralną Siewierza. Obecnie pełni on funkcję kościoła K parafialnego parafii rzymskokatolickiej w Siewierzu. W początkach histo-

rii Siewierza ośrodkiem parafialnym był kościół pw. św. Jana Chrzciciela, natomiast kościół św. Macieja Apostoła był kościołem filialnym. Z kronik Jana Długosza dowiadujemy się, że pierwotnie kościół ten był w części drewniany. Powstanie kościoła datuje się na czasy lokacji miasta (2 poł. XIII w.), natomiast pierwsza wzmianka opisująca jego architekturę pochodzi z 1 połowy XV w.; prezbiterium było wówczas murowane, a nawa drewniana. Z przytoczonych kronik wiemy również, że do kościoła należała dziesięcina z pól wójtowskich, co sugerowałoby powstanie kościoła w czasie, gdy w miejscu tym przeprowadzano lokację miasta. Przed rokiem 1598 drewnianą nawę przebudowano na murowaną. Słynna trójarkadowa Brama Biskupia

Kościół św. Macieja Apostoła w Siewierzu

Ołtarz z obrazem św. Macieja Apostoła

Kształt architektoniczny, który możemy obserwować obecnie świątynia uzyskała w latach 1782–1784, po rozbudowie prowadzonej przez biskupa krakowskiego – księcia siewierskiego Kajetana Sołtyka. W wyniku tej przebudowy kościół uległ przedłużeniu w kierunku zachodnim o 5 m, dodatkowo wzniesiono nową, jednowiekową fasadę i rozbudowano kruchtę, skarbiec i kaplicę od strony południowej. Prowadzone wówczas przebudowy nadały kościołowi wygląd barokowo-klasycystyczny. Świątynia jest orientowana, a więc zbudowana na osi wschód – zachód, jednonawowa, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Przy nawie znajdują się dwie prostokątne kaplice: Matki Boskiej Różańcowej i Pana Jezusa Ukrzyżowanego. W centralnym miejscu ołtarza głównego znajduje się obraz św. Macieja Apostoła – patrona świątyni. Kościół jest murowany zarówno z cegły, jak i kamienia, całość otynkowana. Dach kościoła jest dwuspadowy, pokryty blachą. Elewacje zewnętrzne kościoła z pilastrami i wsparte na nich belkowanie. Fasada zdobiona jest portalem kamiennym w stylu barokowym. Nad portalem znajduje się tablica z dekoracją rokokową, monogramem i herbem biskupa Kajetana Sołtyka z datą 1783 r. Budynek kościoła otoczony jest murem z trzema bramami. Najciekawszą bramą jest trójarkadowa tzw. brama biskupia.

Kościół pw. św. Barbary i Walentego w Siewierzu owstał w 1618 r. na południe od Rynku, na miejscu drewnianej Pświątyni z XVI wieku. Został wybudowany staraniem i z fundu-

szy mieszczan siewierskich i pełnił funkcję kościoła szpitalnego. W XVII– –XVIII wieku w kościele odbywały się również sejmiki szlachty Księstwa Siewierskiego. Samodzielna parafia szpitalna istniała do 1840 r., opiekując się położonym obok szpitalem. Kościół jest murowany i otynkowany, zbudowany na rzucie prostokąta, zamkniętego od południa półkolistą absydą. Od wschodu znajduje się prostokątna zakrystia. Na zewnątrz widać podziały lizenami, przy absydzie przypora. Ściany zostały zwieńczone profilowanym gzymsem, a okna zamknięto łukiem półkolistym w profilowanych obramieniach. Dach jest dwuspadowy, nad zakrystią pulpitowy, kryty blachą. Wieżyczka jest ośmioboczna z latarnią, ma sygnaturkę kształtu barokowego. Portal do zakrystii jest kamienny, prostokątny, znajdują się w nim drzwi z okuciami i zamkiem. Na zewnątrz drzwi zamykane są dodatkową kratą żelazną. Wewnątrz kościoła znajdują się stropy oraz 3 ołtarze. Późnorenesansowy ołtarz główny pochodzi z lat 1620–1640, dekorowany jest ornamentem okuciowym z rzeźbami świętych: Wojciecha, Stanisława, Marcina, Matki Boskiej z Dzieciątkiem, dwóch świętych niewiast i dwóch aniołów. W ołtarzu znajduje się obraz Św. Barbary i Walentego z 1639 r. Ołtarz boczny barokowy, pochodzący z początku XVIII wieku, jest z rzeźbami aniołów oraz obrazem Matki Boskiej Anielskiej. Na drugim ołtarzu bocznym, na deskach, namalowane są postacie świętych: Wawrzyńca i Andrzeja, znajduje się tam również obraz św. Antoniego. Kościół św. Barbary i Walentego w Siewierzu

Izba Tradycji i Kultury Dawnej bok kościoła parafialnego pw. św. Macieja Apostoła w Siewierzu przy ulicy Kościuszki znajduje się dawny budynek urzędu gmiO ny. Był to wybudowany w początkach XIX w. dworek rodziny Franków,

który w 1892 r. został zakupiony ze składek mieszkańców i przeznaczony na siedzibę urzędu. Po opuszczeniu budynku przez urząd, obiekt został zaadaptowany do utworzonego w nim przedszkola. Potem pełnił różne funkcje, by od 2005 r. stać się siedzibą Izby Tradycji i Kultury Dawnej. Budynek ma późnoklasycystyczną formę architektoniczną. Jest parterowy z facjatkami, dwutraktowy z sienią na osi. Cechą charakterystyczną jest dach typu mansardowego pobity gontem. Budynek jest obecnie siedzibą Izby Tradycji i Kultury Dawnej – lokalnego muzeum i punktu inBudynek Izby Tradycji i Kultury Dawnej w Siewierzu formacji turystycznej. W Izbie znajduje się blisko 2 tys. eksponatów, obejmujących rzemiosło dawne, zabytki archeologiczne, prace malarskie, rzeźbę, rękodzieło artystyczne. Znajdują się tu również makiety: zamku siewierskiego odzwierciedlająca jego stan z końca XVIII w. oraz makieta Niektóre z eksponatów w Izbie Tradycji i Kultury Dawnej XVI-wiecznego miejw Siewierzu skiego ratusza.

Kościół parafialny św. Marcina i Doroty w Wojkowicach Kościelnych ostał wzniesiony w XIII wieku, a następnie przebudowany. Kościół jest murowany, tynkowany, posiada romańską metrykę, boZ wiem pochodzi w pierwotnej postaci z lat 1200–1229, kiedy to został zbu-

dowany przez ówczesnego właściciela wsi, pochodzącego z rodu Nowina. Parafię erygował biskup krakowski Iwo Odrowąż. Z okresu tego pozostało prezbiterium. W XV wieku świątynia została przebudowana i powiększona. Kolejne prace miały miejsce w XVII wieku, kiedy to dobudowano dwie kaplice. Jedna z nich – Baltazara Rzuchowskiego – powstała przed 1625 r. W celu powiększenia kościoła w XVIII wieku dobudowano jeszcze jedną kaplicę oraz kruchtę. W 1945 r. na skutek działań wojennych została zniszczona wieża i dach. Zniszczenia wojenne usunięto w dwa lata później. W 1950 r. kościół otrzymał nową polichromię, odnowiono też ołtarze. W wyniku wielokrotnych przekształceń, świątynia nie ma obecnie

Kościół św. Marcina i Doroty w Wojkowicach Kościelnych

Ołtarz z gotyckim obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i figurami patronów kościoła

wyraźnych cech stylowych. Najstarszą jej częścią jest romańskie, prostokątne prezbiterium, zbudowane z ciosów kamiennych, dawna zakrystia po stronie północnej i niewielka partia nawy. Ozdobą kościoła jest gotycki obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodzący z lat 1440–1450, znajdujący się obecnie w ołtarzu głównym.

Zamek w Siewierzu uiny zamku w Siewierzu wznoszą się w południowo-wschodniej części miasta, w dolinie rzeki Czarnej Przemszy. Warownia była R siedzibą książąt śląskich, a następnie książąt siewierskich, którymi byli ko-

lejni biskupi krakowscy. Według najnowszych badań historycznych (Artur Rok) i archeologicznych (dr Janusz Pietrzak, Artur Ginter) zamek powstał na przełomie XIII/ XIV w. jako warownia o konstrukcji drewniano-ziemnej. Od lat 30. XIV w. pełnił już znaczną rolę – być może jako jedna z głównych siedzib książąt bytomskich lub nawet samodzielnego księcia siewierskiego. W 1337 r. książę bytomski Władysław, popadłszy w kłopoty finansowe sprzedał „…castrum Sevor cum eius toto districtu…” (zamek Siewierz z całym podległym mu dystryktem) swojemu krewnemu, księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi I (1315–1358/60). Dokument sprzedaży z 8 V 1337 r. jest pierwszą wzmianką źródłową mówiącą wprost o zamku siewierskim. Najnowsze badania łączą wzniesienie gotyckiego, murowanego zamku, składającego się z wieży ostatniej obrony – tzw. stołpu, murów obronnych i budynku mieszkalnego z panowaniem księcia cieszyńskiego Kazimierza. Syn Kazimierza, Przemysław I Noszak (1358/60–1410) odsprzedał z kolei w 1359 r. zamek siewierski Bolkowi II Świdnickiemu. Podczas przejściowych rządów w Siewierzu (1359–1368) ów książę przybył tu z dworem w 1367 r. Poświadcza to dokument wystawiony w „…Seuor in nostro Castro…”. Za rządów tego piasta świdnickiego ustanowiony został na zamku siewierskim urząd starosty. Pierwszym takim urzędnikiem został Mikołaj z Pilczy (Pilicy nad Nysą koło Ząbkowic). Urząd starosty utrzyma się na zamku siewierskim aż do 1786 r. Po śmierci Bolka w 1368 r. Księstwo Świdnicko-Jaworskie wraz z Siewierzem przejmuje w posiadanie cesarz Niemiec i zarazem król Czech, Karol IV Luksemburski (1346–1378). W 1372 r. przekazał on za zasługi Siewierz ponownie Przemysławowi Noszakowi. Ponieważ Księstwo Sie-

wierskie nie miało terytorialnej łączności z Księstwem Cieszyńskim, zarządzane było ono przez starostów, którzy stale rezydując na tutejszym zamku mieli uprawnienia wyższe niż podobni urzędnicy w Polsce czy w Czechach. W latach 1415–1422 r. starostą na zamku siewierskim był Mikołaj Kornicz Siestrzeniec, powiązany z polskimi zwolennikami husytyzmu. Postać ta znana jest w historii głównie ze swych rozbojów dokonanych w 1434 r., zwłaszcza ze złupienia Koziegłów. Według relacji kronikarza Marcina Bielskiego w 1438 r. próbę opanowania zamku w Siewierzu podjął znany w ówczesnej Polsce rycerz – awanturnik Dzierżko z Rytwian, lecz został zmuszony do odwrotu, dzięki zdecydowanej postawie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego (1423–1455) i jego zwolenników. W 1443 r. książę cieszyński Wacław (1431–1474) (wnuk Przemysława Noszaka) przyjął tytuł Księcia Siewierskiego. Popadłszy jednak w kłopoty finansowe, sprzedał 30 XII Księstwo Siewierskie wraz z „…castrum principale ducatus et terre predicte Sewyor cum duobus opidis Sewyor et Czeladz…” ( zamkiem głównym księstwa i wspomnianej ziemi Sewyor

Widok na zamek od strony zachodniej – stan obecny

z dwoma miastami Siewierz i Czeladź) biskupowi krakowskiemu, Zbigniewowi Oleśnickiemu. Tym samym Siewierz powrócił ponownie do Polski, ale nie jako jej część, lecz jako odrębne Księstwo Siewierskie pozostające pod władzą zwierzchnią biskupów krakowskich jako książąt siewierskich. Oleśnicki nie zdążył jednak objąć zamku w posiadanie, gdyż zaraz na początku 1444 r. książę raciborski Mikołaj – nie godząc się na ten stan rzeczy – podstępem opanował zamek siewierski. Wówczas Oleśnicki wysłał z odsieczą do Siewierza wojska małopolskie pod wodzą podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca. Oddziały te pomimo wysiłku nie zdobyły zamku w Siewierzu. Walki trwały do 1 IV 1444 r., kiedy to w Skawinie zawarto z Mikołajem jednoroczne zawieszenie broni, ale zamek nadal pozostał w jego rękach. Oleśnickiemu zwrócił go dopiero w czerwcu 1445 r., po porozumieniach zawartych na zjeździe w Głogowie. W 1451 r. zamek siewierski odparł szturm wojsk księcia na Toszku – Przemysława. W 1452 r. na ziemię siewierską najechały najemne oddziały Bolka Opolskiego, a w 1453 r. ponownie pod zamek podszedł Przemysław Tosceński próbując go bezskutecznie zdobyć. Był to prawdopodobnie ostatni na ok. 200 lat najazd na siewierską warownię.

Wschodnie skrzydło zamku – stan obecny

Po umocnieniu swej władzy nad zamkiem i Księstwem Siewierskim kolejni biskupi krakowscy jako książęta siewierscy, na mocy dokumentu z 1443 r. swoje atrybuty władcze wobec Siewierza sprawowali w sposób całkowicie suwerenny, bez uprzedniej zgody czy inwestytury ze strony królów polskich. Jako władcy na zamku siewierskim biskupi krakowscy korzystali z następujących atrybutów suwerennej władzy: 1) ustanawiali powszechnie obowiązujące prawo; 2) kreowali miejscową szlachtę oraz udzielali jej i pozostałym mieszkańcom przywilejów; 3) nadawali urzędy, mianowali sędziów oraz sprawowali sądownictwo najwyższej instancji bez prawa apelacji; 4) bili własną monetę siewierską; 5) ustanawiali oraz znosili cła i komory celne; 6) pełnili funkcje naczelników sił zbrojnych Księstwa Siewierskiego. Biskupi krakowscy jako książęta siewierscy nigdy nie składali Polsce hołdu lennego ani danin z Siewierszczyzny. Żaden z polskich królów nie zatwierdził nigdy umowy kupna Księstwa Siewierskiego. Byli więc biskupi krakowscy (przynajmniej w teorii) równorzędnymi suwerenami tak samo,

Wyjście oddziałów zbrojnych z zamku

jak królowie Polski – oczywiście tylko w zakresie władztwa nad Siewierzem. Księstwo Siewierskie nie było polskim lennem tak, jak np. Mołdawia, Prusy Książęce czy Kurlandia. Zależność od Polski wynikała jedynie z tego faktu, iż biskup krakowski był poddanym króla polskiego i król miał wpływ na nominację biskupią. Jednakże biskup krakowski zajmował trzecie w kolejności krzesło w senacie po arcybiskupie gnieźnieńskim, jako prymasie Polski i zarazem interrexie oraz po arcybiskupie lwowskim obrządku łacińskiego. Ponadto biskup krakowski przewodniczył obrzędom podczas konsekracji prymasa. W zamku siewierskim ogniskowało się życie polityczne i kulturalne Księstwa Siewierskiego. Zamek stał się rezydencją biskupów – jako książąt siewierskich, ich dworu, siedzibą urzędów: starosty, kanclerza, sędziów i wójtów. Przechowywano w nim całe archiwum: księgi ziemskie, grodzkie, wreszcie trybunalskie (od 1640 r.). Ponieważ biskup krakowski noszący jednocześnie tytuł książęcy, z racji sprawowanego urzędu głowy Kościoła krakowskiego musiał często przebywać w Pałacu Arcybiskupim w Krakowie, w jego imieniu pełną władzę nad zamkiem i nad całym Księstwem Siewierskim reprezentowali stale tu rezydujący starostowie. Byli oni

Pokazy walk rycerskich na tle siewierskiego zamku

mianowani bezpośrednio przez książąt siewierskich – biskupów krakowskich, składając stosowną przysięgę. W 1518 r. książę cieszyński Kazimierz zaczął rościć sobie pretensje do Siewierza, usiłując obalić ważność aktu sprzedaży Siewierza biskupowi krakowskiemu z 1443 r. Biskup krakowski – książę siewierski Jan Konarski (1503–1524), obawiając się w związku z tym ataku na zamek, wybudował nad bramą (obecną bramę wjazdową wzniósł w latach 1484–1488 biskup Jan Rzeszowski, likwidując tym samym dawny wjazd od południa) basztę ogniową, zwaną Wieżą Szlachecką wraz z przylegającym do niej od wschodu ceglanym, jednopiętrowym budynkiem starosty zamkowego. Ponadto od strony północnej poszerzono fosę i usypano przed murem zamkowym pierwsze fortyfikacje ziemne. Umocniono wtedy jedynie północną część zamku z uwagi na to, iż położony był on na rozlewisku rzeki Czarnej Przemszy, tworzącej rozległe jezioro. Strona północna była więc jedynym miejscem, w którym można było zaatakować zamek. W 1523 r. Jan Konarski wydał przywilej, w którym zobowiązał mieszczan siewierskich do prac na rzecz utrzymania w dobrym stanie fortyfikacji zamkowych.

Furta i brama w przyziemiu baszty. W sieni bramy znajdowała się zapadnia odcinająca dostęp do zamku w przypadku zdobycia barbakanu przez wroga

W okresie rządów Piotra Tomickiego (1524–1535) proces formowania się Księstwa Siewierskiego dobiegł końca. Biskup krakowski postanowił więc nadać temu faktowi szczególną oprawę, która podkreślałaby rangę i status biskupa jako księcia Siewierza. Służyć temu miała przebudowa zamku w stylu renesansowym, prowadzona równolegle z pracami budowlanymi na Wawelu. W wyniku prowadzonych tu prac budowlanych rozbiórce uległ stołp i południowa część murów obronnych. W ich miejsce powstał reprezentacyjny, jednopiętrowy gmach składający się z dwóch skrzydeł (południowego i zachodniego) przylegających do siebie pod kątem prostym. Mieścił on pomieszczenia gospodarcze (parter) i mieszkalne (I piętro). Pałac ten połączony był murami obronnymi z Wieżą Szlachecką i z przylegającym do niej od wschodu warownym budynkiem starosty zamkowego. Ponieważ mury nowo przebudowanego zamku zaczęły wkrótce osiadać na grząskim podłożu i niebezpiecznie się rysować, zamek wzmocniono od zewnątrz potężnymi, trójskokowymi przyporami. Prace budowlane kontynuował następca Tomickiego, biskup Jan Latalski (1536–1537). Być może prace przedłużyły się i dokończyli je znani ze swej mecenasowskiej działalności: Andrzej Zebrzydowski (1551–1560)

Ruiny zamku w Siewierzu – widok od strony północnej

i Filip Padniewski (1560–1572). Podwyższono wówczas wybudowaną przez Tomickiego część zamku o dodatkowe, drugie piętro. Okna oprawiono w renesansowe, profilowane obramowania podobne do wawelskich. Elewacja pałacu od strony dziedzińca zaopatrzona została w system drewnianych ganków, za pomocą których można było dostać się na wyższe kondygnacje. Ściany pokrywały tynki z dekoracją sgraffitową o motywach geometrycznych. Jednak mimo renesansowego wystroju, całość nowo powstałego gmachu nawiązywała nadal do gotyku (masywna, oszkarpowana bryła, drewniane ganki komunikacyjne). W epoce bezkrólewia, które miało miejsce po ucieczce króla Henryka Walezego (1573–1574), napad Tatarów spustoszył Polskę. Biskup Franciszek Krasiński (1572–1577), obawiając się, iż najazd tatarski może dotrzeć do Siewierza, wydał ustawę tyczącą się podatku na fortyfikację zamku siewierskiego. Uzyskane wówczas sumy przyczyniły się do jego znacznego ufortyfikowania. W zamian za zgodę na podatek, szlachta i mieszczanie mogli w razie zagrożenia schronić się wraz ze swoim dobytkiem za mury zamkowe (samo miasto nie posiadało nigdy żadnych umocnień np. w postaci murów obronnych). W wyniku przeprowadzonej w 1575 r. akcji fortyfikacyjnej dostawiono do wieży bramnej barbakan w formie bastei, a cały zamek otoczono u podstawy „wzgórza” kamiennym murem, tzw. parkanowym, łączącym się z barbakanem. Mur ten wraz z masywem ziemnym znajdującym się między nim, a zewnętrznym murem bryły zamkowej, spełniał rolę umocnień ziemnych i zarazem tarasu dla dział. Zwieńczony był on drewnianym parkanem, a w południowych narożach posiadał początkowo dwie niewielkie drewniano-murowane baszty. Na zamku stacjonowała stale załoga w liczbie ponad 60 ludzi, znajdująca się pod zwierzchnictwem starosty. Od 1575 do 1655 r. zamek w Siewierzu, w wyniku przeprowadzonych przez biskupa Franciszka Krasińskiego prac fortyfikacyjnych, był jednym z pierwszych i najlepiej ufortyfikowanych pod kątem dostosowania do użycia broni palnej obiektem w regionie. Około 1625 r. powstał na zamku Trybunał Siewierski. Sądy na zamku siewierskim słynęły ze swojej surowości. Śmiercią karano nie tylko rozbój czy gwałt, ale zwykłą kradzież. Istniała tutaj instytucja kata, który miał do dyspozycji nie tylko miecz, ale również szubienicę i kunę przy kościele parafialnym. Więzienie natomiast mieściło się na zamku, w lochach Wieży Szlacheckiej i Wieży Dolnej. O drakońskich prawach i wyrokach sądów biskupich świadczyć może wiele podań, np. o kobiecie żywcem na zamku pogrzebanej lub o kacie, który przyjechawszy na zamek, by ściąć

czterech skazanych zastał tam jednocześnie piątego, jeszcze nie osądzonego. Ponieważ sędziowie przypuszczali, że i jego wyrok śmierci nie minie, a kat wolał uniknąć trudu powtórnej podróży, ściął wraz z czterema winowajcami i tego piątego, nie osądzonego. Popularne jest do dzisiaj powiedzenie: „Bij, kradnij, zabijaj, lecz Siewierz omijaj”. W 1651 r., gdy wojska polskie zajęte były wyprawą na Kozaków (Powstanie Chmielnickiego), niejaki Kostka Napierski podniósł bunt przeciwko Polsce. Opanował on zamek Czorsztyn, skąd szykował się do uderzenia na Kraków. Wówczas biskup krakowski – książę siewierski Piotr Gembicki (1642–1657) wysłał na Czorsztyn 200 ludzi piechoty siewierskiej, do której przydzielił część załogi zamku siewierskiego w sile 60 ludzi z dwoma działami zamkowymi, pod dowództwem Jarockiego. Oddziały te odbiły Czorsztyn z rąk Kostki Napierskiego, a jego samego ujęto i stracono w Krakowie. Najcięższe czasy dla zamku siewierskiego rozpoczęły się latem 1655 r., kiedy to Szwedzi rozpoczęli wojnę, która przeszła do historii jako „Potop” szwedzki (1655–1660). Na mocy aktu kapitulacji Krakowa ziemie Księstwa Siewierskiego i przyległe tereny po drugiej stronie Przemszy

Barbakan z widocznym mechanizmem przeciwwagi mostu zwodzonego

(m.in. Będzin) z inicjatywy króla szwedzkiego Karola X Gustawa (1654– 1660) zostały wybrane na stacjonowanie wojsk Stefana Czarnieckiego na czas rozważenia przez tego ostatniego propozycji przejścia na stronę szwedzką. Czarniecki propozycję króla szwedzkiego uzależnił od porozumienia z królem Polski, Janem II Kazimierzem Wazą (1648–1668) przebywającym na uchodźstwie na należącym wówczas do Austrii Śląsku. Jeżeli Jan Kazimierz zrezygnowałby z powrotu do kraju, był on skłonny przyjąć propozycję króla szwedzkiego. Czarniecki z wojskiem osiadł na zamku w Będzinie. Natomiast zamek w Siewierzu za swoją kwaterę obrał podkomendny Czarnieckiego, Fromhold Wolff, dowódca wojsk najemnych i artylerii. Szwedzi bacznie obserwowali poczynania obu dowódców, które wzmogły się po rozpoczęciu oblężenia klasztoru na Jasnej Górze, oddalonego o 40 km od Siewierza. Po porozumieniu z Janem Kazimierzem, co do dalszego prowadzania wojny ze Szwedami, Czarniecki rozpoczął wycofywanie swych oddziałów na Śląsk. Działaniom tym starali się przeszkodzić Szwedzi, którzy zaatakowali wycofujące się oddziały. Wojska Wolffa stawiły opór pod Siewierzem oddziałom szwedzkim pod dowództwem Sadowskiego. Jednakże po pertraktacjach i obietnicy zapłacenia przez Szwedów równowartości zaległego żołdu, przeszli na stronę wroga. W niektórych opracowaniach można spotkać informację, że po tym wydarzeniu, za rzekome sprzyjanie siłom Jana Kazimierza przez starostę siewierskiego, Bernarda Ujejskiego (lub w innej wersji – za złamanie neutralności przez Księstwo Siewierskie, czego symptomem miał być tu pobyt wojsk Czarnieckiego), Szwedzi napadli znienacka 28 XI 1655 r. na zamek. Po krótkim oblężeniu miał on zostać zdobyty, po czym splądrowany i spalony. Tymczasem według zachowanych z tych czasów dokumentów archiwalnych i rachunków wynika, że zamek został zajęty przez Szwedów, którzy stacjonowali na nim przez 2 lata. Na zamku mieli zaopatrzenie w zmagazynowane tam zboże, które jako aprowizację wysyłali do okupujących okolicę oddziałów. Warownię opuścili w połowie 1657 r., zabierając proch i pozostawiając jedynie powybijane szyby w oknach. Pod koniec grudnia 1655 r. paulin, ojciec Marceli Tomicki zorganizował silny oddział chłopsko-szlachecki w rejonie Siewierza, a następnie zajął sam Siewierz. W dniu 14 VII 1657 r. zmarł w Raciborzu (gdzie schronił się przed Szwedami) biskup Piotr Gembicki. Po otrzymaniu wieści o śmierci biskupa Krakowska Kapituła Katedralna – wobec okupacji Krakowa przez Szwedów – na posiedzeniu na zamku w Siewierzu w dniu 8 VIII 1657 r. wybrała administratorem diecezji i Księstwa Siewierskiego biskupa pomocniczego Mikołaja Oborskiego.

Do naprawy szkód i dalszego wzmocnienia obronności siewierskiej warowni przyczynił się biskup Andrzej Trzebicki (1658–1679). Znacznemu wzmocnieniu uległa armatura zamkowa w porównaniu ze stanem z 1645 r. W inwentarzu czytamy więc: „…działa spiżowe 4, działka polne spiżowe 4, dział żelaznych w łożach 2, moździerzy żelaznych 2, hakownic 15, muszkietów 4, kul żelaznych większych 6, małych 90, ołowiu 20 funtów, prochu 60 funtów…”. Podwyższeniu o 2 m uległy też mury parkanowe tworzące taras artyleryjski. Ostatnią wielką przebudowę zapoczątkował biskup Jan Małachowski (1681–1699). Przeprowadził on największe po biskupie Tomickim prace budowlane, wznosząc od podstaw wschodnie skrzydło zamku wraz z kaplicą zamkową. W czasie wojny domowej pomiędzy królem Augustem II Mocnym (1697–1704, 1709–1733) a królem Stanisławem Leszczyńskim (1704– –1709) Siewierz wraz z zamkiem zajęli w grudniu 1705 r. zwolennicy Leszczyńskiego, pod wodzą Potockiego i Śmigielskiego. Stąd prowadzili uporczywą walkę z wojskami koronnymi. Na zamku w obawie przed oblężeniem dokonano remontu fortyfikacji, polegającego na naprawie koro-

Furta – jedyne wejście do zamku

ny muru parkanowego oraz reperacji biegnącego po jej linii drewnianego parkanu. Nie wiadomo, czy zamek był wówczas oblegany, ale stanowił on zapewne ważną bazę militarną i zaplecze dla działań zwolenników króla Stanisława Leszczyńskiego. Jednakże po roku oddział Garbowickiego wyparł wojska Potockiego z Siewierza. Prace budowlane na zamku zapoczątkowane przez Jana Małachowskiego dokończył biskup Felicjan Szaniawski (1720–1732). W wyniku tej przebudowy nadano zamkowi ostateczny kształt, który w ruinie przetrwał do dnia dzisiejszego. Przebudowane zostały pomieszczenia w skrzydle zachodnim zamku, m.in. zbudowano murowaną kuchnię i reprezentacyjną klatkę schodową, likwidując tym samym drewniane ganki. Prawdopodobnie biskup Małachowski był również twórcą arkadowej loggii usytuowanej przy południowej elewacji baszty oraz barokowej kopuły zwieńczającej zamkową basztę. Niestety, mimo przeprowadzonych prac budowlanych stan zamku pogarszał się z biegiem następnych lat, co uwidaczniają inwentarze z dokonywanych lustracji. Przyczyną tego stanu rzeczy był kryzys gospodarczy i polityczny, który dotknął na początku XVIII w. Rzeczpospolitą i doprowadził do jej upadku. Załamanie gospodarcze, które nie ominęło i Księstwa Siewierskiego sprawiło, iż nie było skąd czerpać dochodów na stałą reperację zamku.

Wizualizacja komputerowa frontu zamku – stan z 2. poł. XVIII w.

Podczas Konfederacji Barskiej (1768–1772), dnia 15 V 1771 r. przybył do Siewierza z opanowanej przez konfederatów Jasnej Góry Kazimierz Pułaski, mając ze sobą 400 żołnierzy piechoty, 18 dział i 800 koni. Zamierzał on stawić na zamku opór generałowi rosyjskiemu Drewiczowi. Konfederaci stacjonowali w Siewierzu około tygodnia, ale do rozprawy z wojskami rosyjskimi wówczas nie doszło. Upadek Konfederacji Barskiej zapoczątkował tragiczny okres rozbiorów Polski. Na podstawie ustaw Sejmu Wielkiego (1788–1792): z 1789 (Fundusz dla wojska) i z 1790 r. Księstwo Siewierskie zostało włączone do Rzeczypospolitej jako osobna jednostka terytorialna w województwie krakowskim. Intraty z Siewierszczyzny przeznaczone zostały na płace dla nowo tworzonego wojska polskiego. Na mocy przywileju króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1763–1795) z 27 IV 1792 Siewierz stał się miastem wolnym – królewskim. Król nadał miastu herb i potwierdził dotychczasowe 15 przywilejów wydanych na przestrzeni wieków przez biskupów krakowskich – książąt siewierskich. Podczas powstania kościuszkowskiego Prusacy, maszerując na Kraków zajęli Siewierz i tutejszy zamek. Niebawem po tym fakcie nastąpił upadek powstania, czego efektem był dokonany w 1795 r. III rozbiór Polski. Siewierz jako prowincja „Neu Schlesien” (Nowy Śląsk) został wcielony

Wizualizacja komputerowa widoku na zamek od strony północno-zachodniej – stan z 2. poł. XVIII w.

do Prus. Zamek zajęty przez Prusaków przestał pełnić funkcje wojskowe, a w jego murach uruchomiono wielką manufakturę sukienniczą. Sytuacja zmieniła się w 1806 r., kiedy to po rozgromieniu Prus przez Francuzów oddziały pospolitego ruszenia województwa krakowskiego, dowodzone przez porucznika Trembeckiego wyparły z Siewierza Prusaków. W Siewierzu ulokowała się kwatera główna Trembeckiego, który pozostawał pod rozkazami walczącego w Wielkopolsce generała Henryka Dąbrowskiego. W 1807 r. Napoleon reaktywował Księstwo Siewierskie, wchodzące w skład Księstwa Warszawskiego i nadał je wraz z zamkiem swojemu marszałkowi Lannes, księciu de Montebello. Zdążając z jednego pola bitwy na drugie, marszałek Lannes nie miał możności zająć się darowizną, dlatego oddał ją w zarząd swoim pełnomocnikom. Po klęsce Napoleona Siewierz na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego (1815 r). wszedł w skład Królestwa Polskiego (Kongresówki), będącego de facto częścią Rosji. Zamek mimo opuszczenia nie był jeszcze w najgorszym stanie. Świadczy o tym rycina z ok. 1839 r. przedstawiająca go od strony południowej. Istniały jeszcze gontowe dachy, kopuła na baszcie i kompletne mury parkanowe. Jednak w jakiś czas później być może zaprószony na zamku pożar strawił dach oraz drewniane stropy pomiędzy piętrami. Ślady ognia widoczne są do dnia dzisiejszego w otworach okiennych ostatniej kondygnacji. Miedzioryt zamieszczony w „Wiadomościach o Sztukach Pięknych” z 1849 r. ukazuje zamek już bez dachów. Przykryta barokowym hełmem jest jeszcze jedynie baszta. Ten stan rejestrują także akwarele T. Chrząńskiego (reprodukcja Strączyński) i N. Ordy. Pod koniec XIX w. silna wichura zerwała barokowy hełm. Jako ciekawostkę należy wspomnieć, iż w 1886 r. zamek kupił adwokat z Warszawy, Kazimierz Korwin-Piotrowski, brat znanej pisarki Gabrieli Zapolskiej. Istnieje także wersja, iż zamek otrzymał on od dzierżawcy majątku Sulików jako honorarium za prowadzenie sprawy. Mówi się, że w tym czasie ochraniał on bardzo siewierskie ruiny. Można rzec, iż był on pierwszym miłośnikiem zamku, któremu nieobojętny był jego los. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Piotrowski podarował zamek państwu. Pod koniec XIX w. stały jeszcze w komplecie wszystkie mury zamku. Niestety, z biegiem lat deszcze, mrozy, śnieg i wichury powaliły większość ścian wewnętrznych. Po II wojnie światowej, w latach 60. i 70. wykonano wiele prac zabezpieczających ruiny zamku, jak również przeprowadzono badania archeologiczne i architektoniczne.

Kompleksowych prac konserwatorskich na zamku dokonano w latach 2007–2010. W ich wyniku zrekonstruowano most zwodzony, przystosowano do zwiedzania zamkową wieżę, wybrukowano dziedziniec i wyeksponowano jego zabytkowe fragmenty, wyremontowano i udostępniono do zwiedzania piwnicę zachodnią wraz z pomieszczeniem pomocniczym oraz przystosowano ich strop do pełnienia roli sceny. Ponadto kompleksowo zabezpieczono zamkowe mury przed działaniem czynników atmosferycznych. Zamek jako trwała ruina pełni funkcje kulturalne i muzealne.

Krótki zarys dawnej architektury zamku rzedstawiony w niniejszym opracowaniu krótki opis dawnego wyglądu zamku obrazuje jego rzeczywisty stan z 2 połowy P XVIII w. Zamek siewierski posiada bowiem prawie 100% dokumentację

źródłową, pozwalającą precyzyjnie odtworzyć wygląd z czasów jego świetności. Zamek położony był na sztucznym kopcu (powstałym z reliktów dawnego, drewniano-ziemnego gródka), otoczonym mokrą fosą i wałem ziemnym. W 1574 r. kopiec został obmurowany murami obronno-oporowymi, tworzącymi taras dla dział. Za zamkiem rozciągały się rozlewiska rzeczne i staw rybny. Wjazd do zamku prowadził poprzez most zwodzony i barbakan broniący bramy znajdującej się w przyziemiu baszty. Baszta – zwana w XVII i XVIII w. Wieżą Szlachecką – zbudowana została w 1518 r. z cegły, kamienia i ciosów piaskowca. Od początku XVIII w. do 1870 r. przykryta była wysokim barokowym hełmem z cebulą i latarnią. W sieni bramy wjazdowej znajdowała się zapadnia odcinająca dalszy dostęp do zamku w wypadku zdobycia barbakanu. W okresie pokoju loch zapadni wykorzystywany był jako więzienie. PÓŁNOCNA CZĘŚĆ DZIEDZIŃCA W XVIII wieku w północnej części dziedzińca siewierskiego zamku znajdowała się brama wjazdowa. Mieściła się ona w przyziemiu wspomnianej wyżej baszty ogniowej. Południową elewację baszty przesłaniała arkadowa loggia wsparta na ośmiu kolumnach. Stanowiła ona łącznik między zachodnim a wschodnim skrzydłem zamku oraz umożliwiała dostęp do dwóch poziomów Wieży Szlacheckiej.

Loggia – mimo że nosi cechy renesansowe – wybudowana została dopiero podczas XVIII-wiecznej rozbudowy zamku. Obecnie z loggii pozostała jedynie jedna kolumna na ostatniej kondygnacji zachowanego fragmentu zachodniego skrzydła zamku. Ponadto na połuWizualizacja komputerowa dniowej elewacji baszpółnocnego skrzydła zamku – stan z 2. poł. XVIII w. ty uważny obserwator może dostrzec odciski sklepienia arkad, dobrze widoczne zwłaszcza poniżej drzwi II piętra baszty. SKRZYDŁO WSCHODNIE Jest to stosunkowo najlepiej zachowane do dnia dzisiejszego skrzydło zamku. Ukształtowało się ono w dwóch etapach historycznych. W 1518 r. wraz z basztą powstał, przyległy do niej i do XIV-wiecznego muru obronnego, jednopiętrowy ceglany budynek kancelarii. Na piętrze mieściły się mieszkania starosty. Na przełomie XVII i XVIII w. został rozbudowany (jako budulca użyto tym razem kamienia) w stronę południową i podwyższony o dodatkową kondygnację, tworząc mieszkalne skrzydło zamku. Po rozbudowie skrzydło to mieściło m.in.: kancelarię Księstwa Siewierskiego. Na dziedzińcu obok Wizualizacja komputerowa wschodniego skrzydła zamku drzwi do sieni kancelarii – stan z 2. poł. XVIII w. znajdowało się wejście

na klatkę schodową. Z kolei przez następne, trzecie drzwi wchodziło się z dziedzińca do kolejnej sieni. Z niej wiodły schody do piwnicy oraz wejście do dwóch sklepionych pomieszczeń magazynowych, zajmujących południową część skrzydła wschodniego. Wizualizacja komputerowa kaplicy zamkowej Na pierwszym pię– stan z 2. poł. XVIII w. trze mieściły się cztery komnaty mieszkalne zlokalizowane po dwie na północ i dwie na południe od sieni mieszczącej klatkę schodową. Na drugim piętrze znajdowały się trzy komnaty mieszkalne oraz kaplica zamkowa. Mury skrzydła wschodniego zamku stały w komplecie jeszcze w 1915 r. SKRZYDŁO POŁUDNIOWE Skrzydło południowe tworzyło wraz ze skrzydłem zachodnim główny trzon zamku. Oba skrzydła powstały podczas XVI-wiecznej rozbudowy (z wykorzystaniem murów XIV- i XV-wiecznych budynków mieszkalnych) dokonanej przez biskupa Piotra Tomickiego i Jana Latalskiego. Na parterze skrzydła południowego mieściły się dostępne z dziedzińca dwa magazyny. Natomiast na zachód od nich mieściła się cukiernia, czyli pomieszczenie, w którym przygotowywano m.in. ciasto na chleb. Wizualizacja komputerowa południowego skrzydła zamku Cukiernia dostępna – stan z 2. poł. XVIII w.

była z pomieszczeń skrzydła zachodniego. Na pierwszym i drugim piętrze znajdowały się komnaty sypialne i prywatne (po trzy na każdej kondygnacji) księcia biskupa. W zetknięciu ze skrzydłem wschodnim, na pierwszym i drugim piętrze mieściły się latryny. Elewację skrzydła Wizualizacja komputerowa sypialni księcia biskupa południowego od strow skrzydle południowym zamku – stan z 2. poł. XVIII w. ny dziedzińca stanowił wtopiony w nią gotycki mur obronny z XIV w., oblicowany w przyziemiu ciosami kamiennymi. Od zewnątrz natomiast (na jezioro) zwieńczona była ona dwoma rzędami renesansowych okien. Skrzydło południowe do dnia dzisiejszego nie zachowało się prawie całkowicie, za wyjątkiem południowo-zachodniego narożnika. Mur (ponad którym widnieją dwie XVI-wieczne przypory) zamykający dziś dziedziniec od strony południowej jest jedynie murem konserwatorskim, wzniesionym przez archeologów w latach 50. XX w. dla zabezpieczenia odbywających się wówczas wykopalisk. SKRZYDŁO ZACHODNIE Skrzydło zachodnie powstało wraz ze skrzydłem południowym podczas XVI-wiecznej rozbudowy zamku, z wykorzystaniem murów XIV-wiecznego budynku mieszkalnego (tzw. „kamienicy”). Tworzyło ono wraz ze skrzydłem południowym główny trzon zamku. W XVIII w. dobudowano przy północnej elewacji skrzydła zachodniego pion reprezentacyjnej klatki schodowej, mieszczący w przyziemiu kuchnię zamkową. Dobudowa ta – w przeciwieństwie do niezachowanych od strony dziedzińca ścian skrzydła zachodniego – zachowała się do dnia dzisiejszego w całości. W parterze skrzydła zachodniego mieściła się reprezentacyjna klatka schodowa, którą wchodziło się na poszczególne kondygnacje zamku

oraz przez loggię do baszty i ewentualnie do skrzydła wschodniego. Na południe od monumentalnych drzwi klatki schodowej, z dziedzińca, wiodły drzwi do kuchni, w której znajdował się olbrzymi piec kuchenny. Za kuchnią rozciągała się długa izba Wizualizacja komputerowa zachodniego skrzydła zamku – stan z 2. poł. XVIII w. kuchenna, w której przygotowywano posiłki dla mieszkańców zamku. Pod izbą kuchenną znajdowały się magazyny (piwnice) dostępne schodami z dziedzińca. Z izby kuchennej wiodły drzwi do sieni, z której wychodziło się na dziedziniec lub wchodziło do – należącej już do skrzydła południowego – cukierni. Na pierwszym piętrze skrzydła zachodniego (nad izbą kuchenną) znajdowała się sala sądowa z ozdobnym kominkiem w ścianie. To właśnie w niej zapadały słynnej ze swej surowości wyroki sądów Księstwa Siewierskiego. Na drugim piętrze (nad izbą sądową) znajdowała się reprezentacyjna sala zamku oświetlona aż 5 oknami. Zarówno sala sądowa, jak i sala reprezentacyjna oddzielone były sienią od komnat mieszkalWizualizacja komputerowa nych skrzydła połusali sądowej – stan z 2. poł. XVIII w. dniowego.

Wizualizacja komputerowa sali reprezentacyjnej – stan z 2. poł. XVIII w.

Wizualizacja komputerowa pieca kuchennego – stan z 2. poł. XVIII w.

Podsumowując, w 2 połowie XVIII w. na zamku znajdowało się łącznie 41 pomieszczeń, w tym: 8 pomieszczeń o charakterze piwnicznym, 17 pomieszczeń użytkowo-gospodarczych (sienie, pomieszczenia kuchenne i magazynowe itp.), 14 pomieszczeń mieszkalnych, 2 sale o charakterze reprezentacyjnym.

Dane teleadresowe instytucji obsługujących turystów Punkt Informacji Turystycznej, Izba Tradycji i Kultury Dawnej 42-470 Siewierz, ul. Kościuszki 5 tel. 32 67 42 461, kom. 782 480 977 pit@siewierz.pl, izba@siewierz.pl

Miejsko-Gminne Centrum Sportu i Turystyki, Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury 42-470 Siewierz, ul. Słowackiego 2a tel. 32 67 41 649 mgok@siewierz.pl

Urząd Miasta i Gminy 42-470 Siewierz, ul. Żwirki i Wigury 16 tel. 32 64 99 400 (sekretariat) siewierz@siewierz.pl

Spis treści Rys historyczny Siewierza

Rynek i średniowieczny układ urbanistyczny Kościół św. Jana Chrzciciela

Kościół św. Macieja Apostoła

Kościół pw. św. Barbary i Walentego w Siewierzu Izba Tradycji i Kultury Dawnej

Kościół parafialny św. Marcina i Doroty w Wojkowicach Kościelnych Zamek w Siewierzu

Krótki zarys dawnej architektury zamku