ذمارة ( - 650دوايين ذمارة) سيَشةممة 2011/9/13
ژووری لێکۆڵینهوهی ئابووریی :ئەو گرانییەی لە شاری سلێمانیدا هەیە ،حاڵەتێكی نەخوازراو و چاوەڕواننەكراوە.
«نرخی هەندێك كااڵ )%500( ،زیادیكردووە»
ناوەندێكی لێكۆڵینەوەی ئابووریی :ئاسایشی خۆراكی هەرێم؛ لەژێر هەڕەشەدایە ئا :الپهڕهی ئابووری ............................... ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئابووریی بزووتنەوەی گۆڕان، لە راپۆرتێكیدا ،هەاڵوسانی نرخ لە بازاڕەكانی هەرێمدا بە «گرانییە گەورەكە» ناودەباتو هۆشداریدەدات لە دروستبوونی قەیرانێكی دارای��ی گ��ەورە لە هەرێمی كوردستاندا. راپ��ۆرت��ەك��ەی ئ��ەو ژووره، ب��اس ل��ەوەدەك��ات« :بەرزیی نرخو گرانفرۆشیی ،تەنگی بە زۆرێك لەهاواڵتییانی كوردستان هەڵچنیوەو بۆ ئ��ەوان �ەش كە داهاتیان زۆرە ،بەرزیی نرخ، جێگەی قسەو باس نییە». ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئابووریی بزووتنەوەی گۆڕان، ئاماژە بەوەدەكات« :گرانییو ب��ەرزی��ی ن��رخ��ی شمەكەكان، هەروەك چۆن هەموو كوردستانی گرتووەتەوەو چووەتە دەرەوەی س��ت��ان��دارو ب��ازن��ە زان��س��ت�یو لۆژیكییەكان ،هاوكات جیاوازیی نرخە بەرزەكانیش لەنێوان شارەكاندا ،مایەی تێڕامانە ،بۆ نموونە ،ئەو گرانییەی لە شاری سلێمانیدا هەیە ،حاڵەتێكی نەخوازراو و چاوەڕواننەكراوە، چونكە سلێمانی ،نە پایتەختەو ن��ە هیچ هۆكارێكی ئ��ەوەن��دە گرنگ هەیە كە لەپشت ئەو گرانییەوە بێت». راپ�����ۆرت�����ەك�����ە ،چ��ەن��د نموونەیەكی ل��ە هەاڵوسانی ب���ازاڕ دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ك��ردووەو ئەوەی خستووەتەڕوو« :نرخی یەك كیلۆ گۆشتی س��وور ،لە س��اڵ��ی ()2007دا ب��ە شەش هەزار دینار بووە ،بەاڵم ئێستا بە ( )17ه��ەزار دینارە ،بەو پێیەش ( )%128زیادیكردووە، بەبێئەوەی گوزەرانی هاواڵتییان ( )%128زیادیكردبێت». ه��ەروەه��ا ب��اس ل��ەوەی��ش دەك��ات« :لەنێوان ساڵەكانی ()2010-2005دا ،نرخی یەك تۆن چیمەنتۆ ،لە ( )20دۆالرەوە هەڵكشاوە بۆ ( )125دۆالر، هەر بۆیە ئاستی هەاڵوسان لە هەندێك كااڵو شمەكدا دەگاتە ()%500و ئ��ەوەی��ش جێگەی س��ەرن��ج��ی ئ��اگ��ای��ان��ە ،چونكە ه��ەاڵوس��ان ،تا رێ��ژەی (- %1 )%2چاوەڕوانكراوە». حەوت مانگ لەمەوبەریش، رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی ئ��ەم��ری��ك��ی، توێژینەوەیەكی تایبەتی لەسەر بازاڕەكانی سلێمانی ك��ردووەو ه��ۆك��ارەك��ەی ب��ۆ قۆرخكاریی گ��ەڕان��دووەت��ەوە ،بەپێی ئەو توێژینەوەیە ،نرخی شتومەك لە شاری سلێمانی بە بەراورد بەشارەكانی تر ،زۆر گرانترە، ئەو رێكخراوە هۆشداریی ئەوە دەدات ،ئەگەر نرخی شتومەك ب��ەو ج��ۆرە ب���ەردەوام لەبەرز بوونەوەدا بێت ،ئەوا ئەگەری ئ��ەوە هەیە ،هاواڵتییان كۆچ بكەنو لەدەست ئەو گرانییە هەڵبێن. ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئابووریی بزووتنەوەی گۆڕان، پێیوایە« :ئ��ەگ��ەر داڕم��ان��ی ك��ەرت��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی�یو ك��ش��ت��وك��اڵ��ی ،ك���ە دوو لە ه��ەرە سەرەكیترینی كەرتە ئابوورییەكانن ،هۆكاری ئەو گرانییە ب��ن ك��ە ب��ازاڕەك��ان��ی كوردستانیان تەنیوە ،ئەوا ئەو شێوازی ب��ازاڕی ئ���ازادەی كە پیادە دەكرێت ،ئەوەندەی تر
قۆرخکاریی کۆمپانیاکانی حیزب ،هۆکاری ههاڵوسانی بازاڕهکانی ههرێمن دەستی خستووەتە بینەقاقای بژێویی هاواڵتییانەوە». ئەگەرچی لە مادەی ()15ی رەشنووسی دەستووری هەرێمدا هاتووە ،ئابووریی كوردستان لەسەر بنەمای بازاڕی ئازادە، سەرباری ئەوەی كە هێشتا ئەو دەس��ت��وورە نەچووەتە ب��واری جێبەجێكردنەوە ،لەهەمانكاتدا زۆرج���ار لە ك��ۆڕو كۆبوونەوە فراوانەكانو لەالیەن كەسانی بەرپرسەوە ،باس لەوە دەكرێت كە ب��ازاڕی كوردستان ،پشت ب��ە سیستمی ب����ازاڕی ئ��ازاد دەب��ەس��ت��ێ�تو دەی��ەوێ��ت ئەو پرەنسیپانە جێبەجێبكات كە ل��ەب��ازاڕی ئ��ازاددا ه��ەن ،بەاڵم «ق��ۆرخ��ك��اری��ی ك��ە ت���ەواو بە پێچەوانەی شەپۆلی ب��ازاڕی ئازادو بنەماكانی كێبڕكێكاریی كاردەكات ،بەجۆرێك بازاڕەكانی كوردستانی تەنیوە ،نەفەسێكی ئەوتۆی نەهێشتووەتەوە. یەكێك لە سیماكانی بازاڕی كراوەو وەك میكانیزمێكیش بۆ بەرەنگاربوونەوەی قۆرخكاریی كە بە (سەڕەتانی ئابووری) ناودەبرێتو لەپێناو فرۆشتنی ك���ااڵی ه�����ەرزانو كوالێتیی ب�����اشو پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��ردن��ی زۆرت���ری���ن خ��زم��ەت��گ��وزاری��ی، س��وپ��ەرم��ارك��ێ��ت��ەك��ان یەكێك
ب��وون لە رێگە چ��ارە گرنگو پ��ێ��وی��س��ت��ەك��انو داه��ێ��ن��ان��ە گەورەكان. ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئ��اب��ووری��ی ،ل���ەم ب��ارەی��ەوە دەڵ���ێ���ت« :ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەی ئ��ەو زەوی��ی��ان��ەی كە دەدرێ��ت ب��ە س��وپ��ەرم��ارك��ێ��ت��ەك��ان ،بە نرخێكی رەم��زی�یو بە بەهای ()%1ی نرخی بنەڕەتییەكەی وەرگ����ی����راون ،ب����ەاڵم ك���ااڵو شمەكەكانیان زۆر گرانترن ل��ەو ك��ااڵی��ان��ەی ل��ە دوك���انو بازاڕەكاندان ،ئەوە لە كاتێكدایە كە خەرجییەكانی كارمەند ،ئاو، كارەبا ،باجو هەموو ئەوانەی تریان كەمترە لە بازاڕەكان، چونكە لە سوپەرماركێتەكاندا، خەرجییەكان دابەشدەبن بەسەر كااڵیەكی زۆردا». راپ����ۆرت����ەك����ە ،ج��ەخ��ت ل��ەوەدەك��ات��ەوە« :بەرهەمی ن��اوخ��ۆی��ی ك��ش��ت��وك��اڵ��ی ،تا بێت كەمدەبێتەوەو توانای داب��ی��ن��ك��ردن��ی پ��ێ��داوی��س��ت��ی هاواڵتییانو بازاڕی كوردستانی نییە ،ئەوەیش هەر لەسەوزەو میوەوە تا دەگاتە بەروبوومی گۆشت (سپیو سوورو ماسی)، وای��ان ك���ردووە كە بەرهەمی ن��اوخ��ۆی��ی ،خ��ۆی ل��ەب��ەردەم ش��ااڵوی بەروبوومی دەرەكیدا
نەگرێت». لە سێ ساڵی راب���ردوودا، ب��ە دەی���انو س���ەدان كێڵگەی پ��ەل��ەوەر لەناوخۆدا داخ��ران، هەربۆیە نرخی ئەو مریشكەی لەناوخۆدا بەرهەمدێت ،سێ قات زیاترە لەو مریشكەی لە سعودیەو بەرازیلەوە دەهێنرێتو هاواڵتییەكی كەمەدەرامەتیش، كە داهاتێكی دیاریكراوی هەیە، كیلۆیەك مریشكی بەستوو بە ()2500دینار دەكڕێت. ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئ���اب���ووری���ی ب���زووت���ن���ەوەی گ��ۆڕان ،بەپێویستی دەزانێت: «حكومەت ،بە وردیی چاودێریی ئەو كۆمپانیایانە بكات كە یەك ج��ۆر ئیش دەك���ەن ،چونكە زۆرج��ار كۆمپانیاكان خۆیان ل��ەن��او خۆیاندا ك��ۆدەب��ن��ەوەو ئ��ەن��ج��وم��ەن��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت پێكدەهێنن بۆ پارێزگاریكردن لە نرخو دانانی سنوورێك بۆ دابەزاندنی ن��رخ ،بۆ نموونە، ئێستا ل��ە ك��وردس��ت��ان ،چی وادەك�����ات ن��رخ��ی چیمەنتۆ دانەبەزێت». ه����ەم����ان س���ەن���ت���ەری لێكۆڵینەوە ،نەبوونی یاسایەكی گونجاو و كاریگەر بۆ رێكخستنی ب���ازاڕو چاودێریكردنی ن��رخو ئ��ەوان��ەی ی��اری��ی ب��ە نرخەوە
دەك������ەن ،ب���ە ی��ەك��ێ��ك لە هۆكارەكانی بەرزبوونەوەی نرخ دەزان��ێ �تو ب��اس ل��ەوەدەك��ات: «ت��ائ��ێ��س��ت��اش ،ئەنجومەنی پ��ارێ��زگ��اك��ان ك���ە یەكێكن ل���ەو الی��ەن��ان��ەی راس��ت��ەوخ��ۆ پ��ەی��وەن��ددارن ب��ەم بابەتەوە، یاسایەكیان نییە تا بەهۆیەوە لێپێچینەوە لەگەڵ ئەو كەسانەدا بكەن كە سەرپێچی دەكەن». ه���ەروەه���ا ،راپ��ۆرت��ەك��ە باس ل��ەوەدەك��ات« :ب��ڕی ئەو سزایانەی دیاریكراون بۆ ئەو كەسانەی سەرپێچی دەكەن، هێند كەمن كە نەتوانن رێگریی بكەن لە گرانفرۆشیی ،ئەگەرچی بەپێی ئ��ام��ارەك��ان ،لەماوەی چەند مانگی راب����ردوودا ،بە بەهای ملیۆنان دینار سزای ئەو كەسانە دراوە كە سەرپێچی دەكەن ،بەاڵم وەك یەكێك لە گۆشتفرۆشەكان باسی دەكات، ئەوان جاری وا هەیە ،بە بەهای چەند ملیۆن دینارێك گۆشت بە گران دەفرۆشنو ئەگەر پێشیان زان���را ،ئ��ەوا ب��ە چەند ه��ەزار دینارێك سزا دەدرێن». بەبڕوای ژووری لێكۆڵینەوەی ئابووریی« :هەرێمی كوردستان، ه��ەرێ��م��ێ��ك��ی ب���ەك���ارب���ەرەو كەمترین بەرهەمی خۆماڵیی ل��ە ب��ازاڕەك��ان��ی كوردستاندا دەبینرێت ،كاتێك زۆرینەی پێداویستییەكانی هاواڵتییان لە بازاڕەكانی دەرەوە بهێنرێت، بوارێكی زیاتر بە بازرگانەكان دەدرێت كە یاریی بەنرخ بكەنو بەرزی بكەنەوە». راپ����ۆرت����ەك����ە ،تیشك دەخاتە س��ەر ناشەفافییەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواری سووتەمەنیداو ئاماژە ب���ەوەدەك���ات« :ه��ەرچ��ەن��دە چ��ەن��دی��ن س��ام��ان��ی گ��رن��گ لە خ��اكو زەوی���ی كوردستانەوە دەردەهێنرێت، بەرهەمدێتو بەتایبەت سووتەمەنی ،بەاڵم ل���ەب���ەرئ���ەوەی سیاسەتێكی روونو ش��ەف��اف نابینرێتو بەرهەمە سووتەمەنییەكانیش بە باشی نەخراونەتە خزمەتی خەڵكەوە ،وای��ك��ردووە نرخی س��ووت��ەم��ەن��ی ،بەشێوەیەكی بەرچاوە بەرزببێتەوەو بەشی هەرە زۆری ئەو سووتەمەنییەش ك��ە ل��ە هەرێمی كوردستاندا بەكاردەهێنرێت ،لە دەرەوە هاوردەبكرێت». ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئابووریی بزووتنەوەی گۆڕان، جەخت ل��ەوەی��ش دەك��ات��ەوە: «بههۆی نەبوونی كۆنترۆڵی جۆریی بەشێوەیەكی چاالك
ئەگەر نرخی شتومەك بەردەوام لەبەرزبوونەوەدا بێت، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ،هاواڵتییان كۆچ بكەنو لەدەست ئەو گرانییە هەڵبێن
خەرجیی كۆتایی عەلی حەمە ساڵح گرنگیی خستنەڕوو لێكۆڵینەوەی خەرجیی كۆتایی بودجە ،هیچی كەمتر نییە لە گفتوگۆكردن لە بودجەكە ،بەاڵم ئەوەی جێگای لەسەر وەستانە ئەوەیە؛ لە هەرێمی كوردستاندا ،كە قسە لەسەر بودجە دەكرێت ،چۆن دادەڕێژرێتەوە، بەاڵم تاوەكو ئێستا قسە لەسەر ئەوە نەكراوە كە یاسای بودجە لە پەرلەمان دەردەچێتو دواتر سەرۆكی هەرێم پەسەندی دەكات ،وەك خۆی خەرجكراوە ،یاخود نا. نۆ مانگ بەسەر ساڵی ()2010دا تێپەڕی ،بەاڵم هێشتا حكومەتی هەرێمی كوردستان خەرجیی كۆتایی ساڵی ()2010ی لە راپۆرتێكدا نەخستووەتە بەردەم پەرلەمان ،لەكاتێكدا دەبوو بەپێی یاسا پێش ( ،)2011/4/15خەرجیی كۆتایی ( )2010رەوانەی پەرلەمان بكرایە، ئەگەر بێتو حكومەتی هەرێم لە ساڵی ()2012دا خەرجی كۆتایی ساڵی ( )2010رەوانەی پەرلەمان بكات ،چی بەهایەك دەمێنێت بۆ رەوانەكردنی ئەو خەرجییانە. گفتوگۆكردن لەسەر بودجە ،چی بەهایەكی دەبێت ،ئەگەر حكومەت ئەوە خەرج نەكات كە پەرلەمانو سەرۆكایەتیی هەرێم پەسەندیان ك��ردووە ،چۆن بزانین حكومەت ئەوەی خەرجكردووە ،پێویستە لە راپۆرتێكدا كە شەش مانگ جارێك پاش لێكۆڵینەوەلێكردنی لەالیەن دیوانی چاودێریی داراییەوە ،حكومەت سەرجەم خەرجییەكانی رەوانەی پەرلەمان بكات. چەند بەڵگەیەك دەهێنینەوە كە دەیسهلمێنن؛ حكومەت ئەوە خەرج ناكات ،كە پەرلەمانو سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا دیارییان كردووە ،بەڵكو ئەوەی خەرجكردووە كە خۆی ویستوویەتی. لە تەمەنی ئۆپۆزسیۆندا لە پەرلەمانی كوردستان ،تەنیا خەرجیی كۆتایی (حیساباتی خیتامی) ساڵی ( )2009رەوانەی پەرلەمان كرا، بەاڵم بەداخەوە بەهەر هۆكارێك بێت ،وەك پێویست گفتوگۆی لەبارەوە نەكرا ،كە كەلێنی زۆر گەورەی تێدابوو ،لەوانە؛ ( )704ملیار دیناری پڕۆژەكانی ساڵی ( )2009خەرجنەكرابوو ،كەسیش نەیپرسیبوو چی بەسەرهات؟ ،لەو پارەیەشی بەناوی پڕۆژەوە خەرجكراوە ،زۆرینەی پارەكە ( )503ملیار دیناربوو )%30( ،كۆی گشتیی پارەی پڕۆژەكان بوو ،بەناوی پڕۆژەكانی وەزارەت��ی ناوخۆوە خەرجكراوە ،كە بەو پارەیە ( )360بینای هاوچەرخ دروستدەكرا ،ئەگەر هەر بینایەكیش بە ئەندازەی قوتابخانەیەكی ( )27پۆلیی بێت ،نە كەس گوتی؛ ئەو ( )704ملیار دینارە چی بەسەر هاتو نەكەسیش گوتی؛ ئەو هەموو پڕۆژەیەی وەزارەتی ناوخۆی لەكوێیە؟ هەرچەندە خەرجیی كۆتایی ساڵی ( ،)2010تاوەكو ئێستا وەك راپۆرتێك ئامادە نەكراوە ،بەاڵم بەپێی ئەو لێكۆڵینەوانەی ئێمە كردوومانە ،یاسای بودجەی ساڵی ( )2010جێبەجێنەكراوە ،لێرەدا تەنیا نموونەیەك دەهێنمەوە :زیاتر لە ( )1200پڕۆژە كە لە بودجەی وەبەرهێنانی ساڵی ()2010دا پارەی بۆ تەرخانكرابوو ،پارەكانیان خەرجنەكراوەو دیسانەوە لە بودجەی ساڵی ( )2011پارە بۆ هەمان ئەو پڕۆژانە تەرخانكراوەتەوە. بۆ ئەو كەرەستانە لەدەرەوەی ه��ەرێ��م��ی ك���وردس���ت���ان���ەوە ه��اوردە دەك��رێ��ن ،بەشێك لە ب��ازرگ��ان��ەك��ان ،ئامێرو ك��ااڵی خراپ دەهێننە كوردستانەوە، ئ���ەو ش��م��ەكو ئ��ام��ێ��ران��ەش ب��ەش��ێ��وەی��ەك دروس��ت��ك��راون، تەمەنی كاركردنیان كەمە، ل��ەب��ەرئ��ەوەی زوو تێكدەچنو خەڵكیش ب��ەردەوام پێویستی پ��ێ��ی��ان��ە ،ئ��ەم��ەی��ش دەبێتە ه��ۆی زۆرب��وون��ی باكارهێنانی ئ��ەو كەرەستانەو زیادبوونی خواست». ب���ۆئ���ەوەی ئ���ەم ق��ەی��ران��ە ب���ەش���ێ���وەی���ەك���ی ری��ش��ەی��ی ل���ە ئ��ای��ن��دەی��ەك��ی درێ����ژدا چ��ارەس��ەرب��ك��رێ��ت ،ژووری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ئ��اب��ووری��ی بزووتنەوەی گۆڕان ،بەپێویستی دەزانێت« :حكومەتی هەرێمی كوردستان ،پالنی ستراتیژیی دابڕێژێتو كار بەو پالنە بكات، بەهۆی ئەم پالنەوە ،لەچەند ساڵی ئایندەدا ه��اوردەك��ردن ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی زۆر ب��ەرچ��او كەمبكرێتەوەو بەرهەمی ناوخۆی بەشێوەیەكی وا زیادبكرێت، ()%80ی پێویستییەكانی بازاڕی كوردستان لەناوخۆی هەرێمی كوردستانەوە بەرهەمبهێنرێت، لەناویشیاندا دوو كەرت هەن كە زۆر گرنگە لە زووترین كاتدا پالنی ستراتیژییو شیاویان بۆ دابنرێت ،ئهویش كەرتی كشتوكاڵیو پیشەسازین». راپ���ۆرت���ەك���ە ،ئ��ەوەی��ش
دەخ����ات����ەڕوو :دان���ان���ی ئ��ەم پالنەیش ،كارێكی ئەستەم نییەو سااڵنە رێژەیەكی دیاریكراو لە ب��ودج��ەی كوردستان بخرێتە خزمەتی ئەم پالنەوە ،لەماوەی پێنج س��اڵ��ی ئ��ای��ن��دەدا ،بە یەكجاریی بازاڕی كوردستان لەم قەیرانە رزگاری دەبێت. هەروەها ژووری لێكۆڵینەوەی ئابووریی بزووتنەوەی گۆڕان، دەزان���ێ���ت: بەپێویستیشی «پ��ەرل��ەم��ان��ی ك��وردس��ت��ان، ب���ڕی���ارێ���ك دەرب����ك����ات كە فرۆشیاران ،رێ��ژەی قازانجیان كەمبكەنەوەو دیاریبكرێت ،بۆ نموونە ه��ەر ك��ااڵی��ەك ،نابێت ( )%25زیاتر قازانج وەربگیرێت، واتە رێگاچارە بە دیاریكردنی قازانج دەبێت ،نەك دیاریكردنی نرخ». یاسا ئابوورییەكان ،ئاماژە ب��ەوە دەك���ەن ،ئابووریی ئەو واڵتە تەندروستە كە هااڵوسانی هەبێت ،بەاڵم ()%5 _%1بێتو ئەوەیش ئاساییە ،ئەگەر لەوە زیاتر ب��وو ،وات��ە هەر واڵتێك رێژەی گشتیی نرخەكان ()%5 زیاتر بوو ،ئەوا بە ئابووریی ئەو واڵتە دەوترێت ،ناجێگیر. ل���ەب���ەرام���ب���ەر ق��ەی��ران��ی ه���ەاڵوس���ان���ی ب���ازاڕەك���ان���ی ه��ەرێ��م��ی��ش��دا ،ش��ارەزای��ان��ی ئابووریی ،لەگەڵ ئ��ەوەدا نین حكومەت سزای گۆشتفرۆشێك بدات ،لەبەرئەوەی گۆشتی بە گران فرۆشتووە ،بەڵكو دەبێت بەدیل بخرێتەڕوو.