ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟ 1ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ΟΙ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ

ΤΟ 1Ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

(ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ) ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΔΙΤΟΜΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΑΝΤ/ΓΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ Σ. ΑΛΕΞΑΚΗ «ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912- 1913 ΚΑΙ ΤΟ 1Ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ (ΤΑΓΜΑ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ)»

ΕΚΔΟΣΗ: ΔΗΜΟΣ ΠΟΛΥΓΥΡΟΥ ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ, ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2012

ISBN 978-960-99185-1-0 Copyright © Γιώργος Ι. Ζωγραφάκης Δήμος Πολυγύρου Πολυτεχνείου 50 63100 Πολύγυρος www.polygyros.g Πολύγυρος, Νοέμβριος 2012

Αφιερώνεται Στη μνήμη του Γ. Κολοκοτρώνη, των αξιωματικών και ανδρών του Τάγματος Κρητών, όπως και όλων των αγωνιστών που έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση της Μακεδονίας.

Αφιερώνεται επίσης Στη μνήμη του αντ/γου Ιωάννη Σ. Αλεξάκη, ανθ/γού τότε του Τάγματος Κρητών και συγγραφέα του βιβλίου «Πολεμικαί Αναμνήσεις κλπ»

Ο Πολύγυρος όπως ήταν τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα. (Αρχείο: «Φωτο Περικλής»).

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Πρόλογος Δημάρχου Πολυγύρου Ολόκληρη η Μακεδονία γιορτάζει φέτος τα 100 χρόνια από την απελευθέρωσή της. Εκδηλώσεις απ΄ άκρη σ΄ άκρη, με φορείς και απλούς πολίτες να συμμετέχουν στον εορτασμό της σημαντικής αυτής επετείου, αποδίδουν τον αναγκαίο φόρο τιμής στα ιστορικά γεγονότα και στους αγωνιστές της πατρίδας μας. Ο Δήμος Πολυγύρου, μετά από συνεδρίαση του Δημοτικού του Συμβουλίου, αποφάσισε ομόφωνα την υλοποίηση μιας σειράς εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Χαλκιδικής, μεταξύ των οποίων και την έκδοση – παρουσίαση του βιβλίου του Γιώργου Ι. Ζωγραφάκη «Βαλκανικοί Πόλεμοι, Απελευθέρωση Χαλκιδικής και 1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών». Ο Γιώργος Ζωγραφάκης, συνταξιούχος δάσκαλος, ερευνητής της ιστορίας μας και συγγραφέας αξιόλογων έργων, ακάματος για μια ακόμη φορά, προχώρησε στη συγγραφή ενός πολύτιμου βιβλίου για τον τόπο μας. Μετά τα βιβλία του για την Επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική αλλά και για την Εθνική Αντίσταση στη Χαλκιδική, έρχεται με το νέο έργο του να συμπληρώσει το «κενό» στην ιστορία του Πολυγύρου και της Χαλκιδικής, αξιοποιώντας το δίτομο έργο του Ι. Αλεξάκη με τον καλύτερο τρόπο. Η μυρωδιά της μελάνης του πολύγραφου, που χρησιμοποιούσε ο Γιώργος Ζωγραφάκης όταν ήταν δάσκαλος στον Πολύγυρο και στην Ορμύλια τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, παρόλο που πέρασαν αρκετά χρόνια, είναι ακόμη τυπωμένη στη μνήμη των τότε μαθητών, που πέρασαν από τις τάξεις του και είχαν την ευκαιρία να διαβάσουν τα όσα ο δάσκαλος προσπαθούσε να μεταδώσει, εκτός διδακτικής ύλης, για τις άγνωστες σελίδες της ιστορίας του τόπου. Εύχομαι ολόψυχα, να μας δοθεί η δυνατότητα στα επόμενα χρόνια να διαβάσουμε κι άλλα βιβλία από τον Γ. Ζωγραφάκη, πιστεύοντας ότι η συμβολή του στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον Υπουργό Μακεδονίας-Θράκης, κ. Θεόδωρο Καράογλου για την οικονομική στήριξη του Υπουργείου. Ο Δήμαρχος Πολυγύρου Αστέριος Ζωγράφος 5

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ο Ταγματάρχης Γεώργιος Π. Κολοκοτρώνης, διοικητής του Τάγματος Κρητών.

Ο Ανθυπολοχαγός τότε Ιωάννης Σ. Αλεξάκης.

6

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Πρόλογος Είναι κάμποσα χρόνια, που έπεσε στα χέρια μου το δίτομο έργο του Ιωάννη Σ. Αλεξάκη, αντιστράτηγου, «ΠΟΛΕΜΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912 -1913 και ΤΟ 1ΟΝ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΝ ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ (ΤΑΓΜΑ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ)». Σωστότερα, ήμουν τυχαία παρών, όταν ο ίδιος ο Αλεξάκης, συμπαθητικός και σεμνός «παππούς», στο γραφείο του τότε μοναδικού Δημοτ. Σχολείου Πολυγύρου, -στο κτήριο του σημερινού Δημαρχείου- μόλις είχε παραδώσει, δωρεάν φυσικά, το βιβλίο αυτό για τη βιβλιοθήκη του σχολείου (20-10-1971, όπως πληροφορεί η αφιέρωσή του στο βιβλίο). Ήμουν πολύ βιαστικός –υπηρετούσα στην Ορμύλια τότε – και δεν μιλήσαμε καθόλου. Έχασα ασφαλώς την ευκαιρία να τον γνωρίσω, πράγμα που θα χαροποιούσε και τον ίδιο, αφού, όπως προκύπτει και από το ογκώδες βιβλίο του και τα γραπτά του γενικώς, τον συγκινούσε ιδιαίτερα κάθε τι που είχε σχέση με την Κρήτη, γενέθλιο τόπο για τον ίδιο αλλά και για μένα. Δεν ήξερα τότε ποιος ήταν και ποια ήταν η σχέση του με τον Πολύγυρο, τη Χαλκιδική και τη Μακεδονία γενικότερα. Ούτε και θυμήθηκα φυσικά τον απόστρατο αξιωματικό που, στην επέτειο της Μάχης της Κρήτης, το 1954, ήρθε και μας μίλησε στο 2ο Γυμνάσιο Ηρακλείου για το ηρωικό αυτό έπος της Κρήτης, ζωντανός αφηγητής, αφού ο ίδιος ήταν τότε, όχι απλά παρών, ήταν στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης. Πολύ αργότερα καταπιάστηκα με το βιβλίο του, στο οποίο με λεπτομέρειες αναφέρεται στο μεγάλο έπος της Ελλάδας, στους πολέμους δηλαδή του 1912 -13, που απελευθέρωσαν τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά και κατέστησαν το 1912 ως τεράστιας σημασίας ιστορικό ορόσημο. Σκεφτόμουν φυσικά πως, το 2012, εκατό χρόνια δηλαδή από την εποχή των ηρωικών Βαλκανικών Πολέμων, το βιβλίο του Αλεξάκη θα ήταν εξαιρετικό ντοκουμέντο και θα έπρεπε να το αξιοποιήσουμε ανάλογα, αφού μάλιστα ελάχιστα ντοκουμέντα υπάρχουν για τα χρόνια αυτά. Έτσι, μόλις αρχίσαμε να βαδίζουμε στο έτος της εκατονταετηρίδας, το 2012, άρχισα να δουλεύω πάνω στο βιβλίο αυτό. Δεν ήξερα τι θα μου έβγαινε: Ένα άρθρο; Ένα τευχίδιο; Ένα βιβλίο; Ήταν ασφαλώς δύσκολο να συμπυκνώσεις 1452 πυκνογραμμένες σελίδες σε ένα «βατό» κείμενο, κρατώντας τα σημαντικότερα, επιλέγοντας χαρακτηριστικές περιγραφές και μένοντας μέσα και στο 7

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

γράμμα, αλλά πιο πολύ στο πνεύμα του βιβλίου. Δεν ξέρω αν το τελικό αποτέλεσμα είναι ανάλογο με τις προθέσεις μου. Κάτι άλλο που με τράβηξε ιδιαίτερα, ήταν η παρουσία του Γεωργίου Κολοκοτρώνη, εγγονού του πολέμαρχου του ’21 Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, ως δ/τή του «1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών», το οποίο και έφτασε, από την 1η Νοεμβρίου 1912, στη Χαλκιδική και έφερε την ελευθερία στον τόπο μας εδώ –επίσημα, από τις 2 Νοεμβρίου, όταν στον Πολύγυρο ο Κολοκοτρώνης υπογράφει και εκδίδει τη σχετική Προκήρυξη απελευθέρωσης - προσάρτησης. Τον Γ. Κολοκοτρώνη τον είχα συναντήσει πολύ νωρίτερα, είτε ως νεαρό ανθυπολοχαγό, εθελοντή στη μεγάλη επανάσταση της Κρήτης του 1897, είτε ως Μακεδονομάχο, μαζί με τον Π. Μελά, τον Αλ. Κοντούλη και τον Αναστ. Παπούλα, αλλά και σε άλλες περιπτώσεις –ορισμένες από τις οποίες μπορεί να βρει κανείς στο Παράρτημα του παρόντος βιβλίου. Ο Αλεξάκης βέβαια αναφέρεται πολλές φορές, όπως είναι φυσικό, στο πρόσωπο, στη δράση και στο θάνατο του Κολοκοτρώνη. Σχετικά με τη γλώσσα, από τα πλήθος αποσπάσματα του βιβλίου του Αλεξάκη που χρησιμοποιώ, δεν επιχείρησα –ούτε και διανοήθηκα – να την αλλάξω. Είναι βέβαια καθαρεύουσα, αλλά είναι σωστή και διαβάζεται εύκολα, αφού ο Αλεξάκης διακρίθηκε και ως άνθρωπος των γραμμάτων. Παραδίδω το βιβλίο αυτό για έκδοση στον Δήμο Πολυγύρου, για να συμβάλει στον όποιο εορτασμό του Δήμου για την εκατονταετηρίδα από την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Ευχαριστίες οφείλω σε όσους, με οποιονδήποτε τρόπο, συνέβαλαν στην ολοκλήρωση και έκδοση του βιβλίου. Ξεχωριστά ευχαριστώ τον κ. Γιώργο Διαμαντουλάκη, για την επάρκεια και υπομονή του στη συνεργασία μας. (βιογραφικό του Ι. Αλεξάκη, στο Παράρτημα) Πολύγυρος, Καλοκαίρι 2012 Γιώργος Ι. Ζωγραφάκης

8

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ: εκατονταετηρίδα Συμπληρώνονται εκατό χρόνια από το φθινόπωρο του 1912, όταν ο ελληνικός στρατός και στόλος θριάμβευσαν στους Βαλκανικούς Πολέμους και απελευθέρωσαν τη Μακεδονία, την Ήπειρο και τα νησιά, ενώ αργότερα απελευθερώθηκε η Θράκη. Αυτό σημαίνει πως το 2012 είναι μια μεγάλη επετειακή χρονιά και έχει ιδιαίτερη σημασία, όχι μόνο για τη Βόρεια Ελλάδα, αλλά και για όλο τον Ελληνισμό. Και είναι φυσικό όλοι μας να θέλουμε να ανατρέξουμε στα γεγονότα του 1912 και να πληροφορηθούμε πώς και κάτω από ποιες συνθήκες ελευθερώθηκαν τα μέρη μας, εκατό χρόνια πριν. Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 Μακεδονικός Αγώνας Βέβαια πριν απ’ όλα πρέπει να δούμε τι προηγήθηκε των Βαλκανικών Πολέμων και πώς φτάσαμε σ’ αυτούς. Είναι ανάγκη, γι αυτό, να αναφερθούμε σε δυο σημαντικά γεγονότα: Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 και στον Μακεδονικόν Αγώνα. Συνηθίζουμε να λέμε «ατυχή» τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Στην πραγματικότητα ήταν ένας καταστροφικός πόλεμος. Η Ελλάδα, κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης, που ολόκληρο το δεύτερο μισό του αιώνα ζούσε με τη λαχτάρα της απελευθέρωσης των «αλύτρωτων» ελληνικών περιοχών, και ύστερα από τις αποτυχίες των εξεγέρσεων του 1854 και του 1878, προχώρησε σε μια ένοπλη σύγκρουση με την Τουρκία, καταδικασμένη από την αρχή σε αποτυχία. Κι αυτό γιατί ένας τέτοιος πόλεμος απαιτούσε σοβαρή προετοιμασία σε εξοπλισμό και σε οργάνωση των ενόπλων δυνάμεων της χώρας. Όμως, κάτι τέτοιο καθόλου δεν είχε γίνει. Και όταν άρχισαν οι συγκρούσεις φάνηκε από την αρχή πως αντί για απελευθέρωση των αλυτρώτων, θα φτάναμε σε εθνική καταστροφή. Όπως και έγινε. Μέσα σ’ έναν μήνα ο τουρκικός στρατός απώθησε τον ελληνικό και εισέβαλε στην επικράτεια του μικρού τότε ελληνικού κρατιδίου. Έτσι, τόσο η Μακεδονία, όσο και η Ήπειρος, η Θράκη αλλά και τα νησιά του Αιγαίου, παρέμεναν κάτω από τουρκική κατοχή. Και, το χειρότερο, στη Μακεδονία εμφανίστηκε ένας καινούργιος μεγάλος κίνδυνος: Αν, έστω και αργά και δύσκολα, έφευγε ο Τούρκος δυνάστης, ένας άλλος επίδοξος δυνάστης έκανε αισθητή την παρουσία και την απειλή του. Αυτός ο νέος κίνδυνος ήταν οι Βούλγαροι.

9

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Αυτοί οι βαλκάνιοι γείτονες, από το 1878 είχαν το δικό τους κράτος. Αν και δεν ήταν αυτό η Μεγάλη Βουλγαρία, που προκλητικά είχε «κατασκευάσει» η Ρωσία, με την απίστευτη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, ήταν ωστόσο ένα νέο φιλόδοξο κράτος, που είχε απροκάλυπτες επεκτατικές επιδιώξεις, με κύριο στόχο τη Μακεδονία και τη Θράκη. Και, επειδή τα μέρη αυτά προς το παρόν παρέμεναν κάτω από την εξουσία της Τουρκίας, οι Βούλγαροι, εν όψει της απελευθέρωσής τους, άρχισαν έναν μυστικό, όσο και σκληρόν αγώνα, να εκβουλγαρίσουν ειδικά την Μακεδονία. Έχοντας από το 1870 ιδρύσει το δικό τους, σχισματικό πατριαρχείο, ξεκίνησαν μιαν εκβιαστική προσπάθεια να προσελκύσουν, με κάθε τρόπο, όσο περισσότερο πληθυσμό μπορούσαν. Ίδρυαν συνέχεια εξαρχικές εκκλησίες και βουλγαρόφωνα σχολεία. Σκοπός τους ήταν να εμφανίσουν, μετά την αποχώρηση των Τούρκων, τη Μακεδονία ως δήθεν κατοικημένη, κατά πλειοψηφία, από Βούλγαρους. Αυτή η προσπάθεια των Βουλγάρων, γρήγορα πήρε τη μορφή σκληρού ένοπλου αγώνα, με διωγμό όλων των ελληνόφωνων Μακεδόνων, ειδικά αυτών που επηρέαζαν τον πληθυσμό, κι αυτοί ήταν κατά κανόνα οι δάσκαλοι, οι ορθόδοξοι, πιστοί στο Οικουμενικό Πατριαρχείο ιερωμένοι, οι προεστοί και οι διάφοροι ένοπλοι ή μη αρχηγοί των Ελλήνων. Αυτοί οι εκβιασμοί και οι διωγμοί εναντίον των Ελλήνων, προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, μια οργανωμένη, ένοπλη ή όχι, αντίδραση του ελληνικού στοιχείου. Απέναντι στους Βούλγαρους κομιτατζήδες, εμφανίστηκαν τώρα ένοπλοι ή μη ελληνόφωνοι ορθόδοξοι, που στήριζαν τον ελληνικό πληθυσμό. Έτσι ξεκίνησε ένας μυστικός σκληρός αγώνας, με θύματα και θυσίες, με επεισόδια και ηρωισμούς. Αυτός ο αγώνας έμεινε στην ιστορία με το όνομα Μακεδονικός Αγώνας. Ξεκίνησε γύρω στα 1903, κορυφώθηκε το 1905 και τελείωσε το 1908, με την επανάσταση των Νεοτούρκων. Χωρίς τον Μακεδονικόν Αγώνα, το αποτέλεσμα των Βαλκανικών Πολέμων θα είχε ίσως άλλο αντίκρισμα, αν οι Βούλγαροι είχαν πετύχει το σκοπό τους. Αν δηλαδή η Μακεδονία, όταν θα έφευγαν οι Τούρκοι, θα ήταν γεμάτη από κατοίκους βουλγαρόφωνους και εξαρχικούς. Η επανάσταση του 1909 Ο Ελ. Βενιζέλος κυβερνήτης της Ελλάδας Βέβαια, είναι ανάγκη να αναφέρουμε ακόμα ένα πολύ σημαντικό γεγονός: Αυτό ήταν η επανάσταση του 1909 και η έλευση του Ελευθερίου Βενιζέλου από την Κρήτη στην Ελλάδα και η ανάληψη της τύχης του ελληνισμού από τον χαρισματικό και σπουδαίον αυ10

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

τόν πολιτικό. Κι αυτό γιατί, ανάμεσα στα άλλα, ο Βενιζέλος έκανε, σε σύντομο χρόνο, αυτό που δεν είχε γίνει όλα τα προηγούμενα χρόνια, και ειδικά πριν τον 1897. Εξόπλισε δηλαδή τον ελληνικό στρατό και στόλο και έφερε γαλλική στρατιωτική αποστολή για την οργάνωση του ελληνικού στρατού. Έτσι, σύντομα οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις μεταμορφώθηκαν και εμφανίζονταν πλέον ικανές να υπηρετήσουν αποτελεσματικά τα όνειρα των Ελλήνων, για απελευθέρωση των αλύτρωτων περιοχών του ελληνισμού. Παράλληλα ο Βενιζέλος αναβάθμισε τον τότε διάδοχο Κωνσταντίνο στην ηγεσία του ελληνικού στρατού, παρ’ όλον ότι ο διάδοχος έφερε κάποια σφραγίδα αποτυχίας, ως επικεφαλής του ελληνικού στρατού στον πόλεμο του 1897. Γενικά, τόσο ο ελληνισμός, λαός και ηγεσία του, όσο και οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις, βρίσκονταν σε κατάσταση ικανή να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις ενός απελευθερωτικού πολέμου, που όλα έδειχναν ότι δεν θα αργούσε να αρχίσει. Την εποχή αυτή, καθώς προχωρούσε το δεύτερο μισό του 1912, όχι μόνο η Ελλάδα, αλλά ολόκληρη η Βαλκανική, ήταν ξεσηκωμένη και έτοιμη να ξεκινήσει πόλεμο κατά της Τουρκίας που, πάνω από πέντε αιώνες, κατείχε τα Βαλκάνια και τα είχε εντάξει στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, αυτή η αυτοκρατορία, τις τελευταίες δεκαετίες, παρουσίαζε συμπτώματα παρακμής, ώστε να χαρακτηρίζεται γενικά ως «ο μεγάλος ασθενής». Από την κατάσταση φθοράς δοκίμασαν να την βγάλουν οι «Νεότουρκοι», οι οποίοι, με το κίνημά τους «Ένωσις και Πρόοδος», υποσχέθηκαν μια νέα περίοδο ισοπολιτείας όλων των εθνοτήτων που περιλαμβάνονταν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, γρήγορα αποδείχτηκε πως, αντίθετα, ήθελαν να αφομοιώσουν, στον Οσμανισμό πλέον, όλες τις εθνότητες και να τις υποχρεώσουν να αισθάνονται πλέον ως Τούρκοι στη συνείδηση. Και ενώ στην αρχή της επανάστασης των Νεοτούρκων, όλοι οι υπόδουλοι θεώρησαν πως ερχόταν μια νέα καλύτερη περίοδος για τους μη μουσουλμανικούς λαούς της αυτοκρατορίας, γρήγορα κατάλαβαν πως η νέα κατάσταση ήταν χειρότερη από την προηγούμενη. Έτσι, εδραιώθηκε η ιδέα, ιδιαίτερα στο χώρο της Βαλκανικής, πως ο μόνος τρόπος για να λυθεί οριστικά το θέμα της τουρκικής εξουσίας πάνω στα βαλκανικά κράτη, ήταν ο ένοπλος αγώνας των κρατών αυτών κατά του, από αιώνες, δυνάστη τους. Ακόμη, ήταν φανερό πως για να πετύχει ο εκδιωγμός των Τούρκων από τα Βαλκάνια δια των όπλων, έπρεπε τα βαλκανικά κράτη να συμμαχήσουν. Όλοι μαζί μπορούσαν, καθένα χωριστά τα βαλκανικά κράτη θα ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο.

11

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Η ιδέα, λοιπόν, των συμμαχιών προέκυψε ως άμεση ανάγκη. Τα προβλήματα για τη συμμαχία αυτή ήταν το πώς θα συμφωνούσαν για τα μετά την Τουρκία εθνικά όρια στα Βαλκάνια, επειδή όλα σχεδόν τα βαλκανικά κράτη είχαν βλέψεις για τις ίδιες περιοχές, ιδιαίτερα της Μακεδονίας, αφού καλλιεργούνταν ήδη στους βαλκανικούς λαούς μεγάλες ιδέες –Μεγάλη Ιδέα για την Ελλάδα, αλλά και ανάλογες μεγάλες ιδέες για τη Βουλγαρία (βασική αιτία η γνωστή Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου), για τη Σερβία, για την Αλβανία. Δυο μάλιστα Βαλκάνιοι τα βρήκαν εύκολα, οι Βούλγαροι με τους Σέρβους, και υπόγραψαν συμμαχία και μυστική συμφωνία, που πρόβλεπε τον διαμελισμό, μεταξύ τους, της Μακεδονίας και της Θράκης. Ήταν φυσικό πως μια συμμαχία της Ελλάδας με τους Βούλγαρους, αλλά και τους Σέρβους, που θα πρόβλεπε και την πρόσκτηση της Μακεδονίας και της Θράκης, ήταν αδύνατη, αφού, ειδικά για τη Μακεδονία, είχε προηγηθεί ο μακρύς και σκληρός Μακεδονικός Αγώνας. Έτσι, υπογράφηκε μια συμμαχία στρατιωτική μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Σερβίας και Μαυροβουνίου, χωρίς καμιά πρόβλεψη για το μέλλον των υπό απελευθέρωση εδαφών. Ήταν φανερό, δηλαδή, πως το μέλλον, της Μακεδονίας ειδικά, όσον αφορά στις επιδιώξεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, θα λυνόταν «δια των όπλων» αργότερα, όπως και έγινε. Η προετοιμασία. Οι επιστρατεύσεις Έτσι, τον Σεπτέμβρη του 1912, όλα είναι έτοιμα και ο πόλεμος φαίνεται αναπόφευκτος αλλά και άμεσα αναγκαίος. Η Ελλάδα, στην οποία ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος αρχικά και στη συνέχεια η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου είχαν προχωρήσει σε άμεση αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων, θα επιθυμούσε ολιγόμηνη αναβολή των εχθροπραξιών, για να ολοκληρωθεί αυτή η αναδιοργάνωση. Όμως, η δυναμική της σύγκρουσης ήταν τέτοια, που τίποτα δε μπορούσε να αναβάλει την έναρξη του πολέμου. Έτσι, πολύ νωρίς, άρχισαν οι επιστρατεύσεις σε όλα τα σύμμαχα βαλκανικά κράτη, αλλά επιστράτευση έγινε και στην Τουρκία, από 12 ως 17 Σεπτεμβρίου. Απέμενε η έναρξη των εχθροπραξιών, που έγινε λίγες μέρες αργότερα (4 και 5 Οκτωβρίου 1912). Η επιστράτευση στην Κρήτη Η δημιουργία του Συντάγματος Κρητών Η Κρήτη, όταν άρχισε η επιστράτευση στην Ελλάδα, δεν ανήκε ακόμη στο ελληνικό κράτος. Ήταν αυτόνομη πολιτεία, αλλά υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου και δεν διέθετε στράτευμα, εκτός από 12

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

καλά οργανωμένη χωροφυλακή και πολιτοφυλακή, η οποία ήταν οργανωμένη στρατιωτικά. Έτσι δε μπορούσε, πριν κηρυχτεί ο πόλεμος, να αρχίσει επιστράτευση στην Κρήτη, ωστόσο ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος ζήτησε από την κρητική κυβέρνηση να ετοιμαστεί για τη δημιουργία ενός Συντάγματος Κρητών. Αυτό το Σύνταγμα αποφασίστηκε να συσταθεί στον Πειραιά και οι στρατιώτες θα έρχονταν ομαδικά με πλοία από την Κρήτη. Η συγκρότηση του Συντάγματος αυτού άρχισε στις 17 Σεπτεμβρίου 1912, ταυτόχρονα με την έναρξη της επιστράτευσης και στην Ελλάδα. Όμως, η συγκέντρωση και αποστολή 3.500 περίπου ανδρών από την Κρήτη στον Πειραιά, έγινε μόλις στις 4 Οκτωβρίου, με πλοία από Ηράκλειο και Χανιά (1766 από Χανιά, 862 από Ηράκλειο και 812 και750, επίσης από Ηράκλειο, συνολικά 4190 άνδρες). Εν τω μεταξύ, μέσα στην επείγουσα διαδικασία ανασύνταξης και εκσυγχρονισμού των ενόπλων δυνάμεων, λειτουργούσαν στην Αθήνα η Σχολή Ευελπίδων και σχολή Υπαξιωματικών. Στις σχολές αυτές, προερχόμενοι από την Κρητική Πολιτοφυλακή και την Κρητική Χωροφυλακή, από το 1910, φοίτησαν και 18 Κρητικοί, οι οποίοι ονομάστηκαν ανθυπολοχαγοί και ανθυπασπιστές στις 19 Σεπτεμβρίου 1912, δυο μόλις μέρες δηλαδή μετά την κήρυξη της ελληνικής επιστράτευσης. Πρέπει επίσης να αναφερθεί πως, τον Μάη του 1912, είχαν γίνει μεγάλες ασκήσεις του ελληνικού στρατού, για να αναπτυχθεί το ετοιμοπόλεμο του στρατεύματος. Όλοι σχεδόν οι παραπάνω ανθυπολοχαγοί και ανθυπασπιστές, που βγήκαν από τις σχολές, εντάχτηκαν, όπως ήταν φυσικό, στο υπό συγκρότηση «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», το οποίο οργανωνόταν επειγόντως στον Πειραιά, με διοικητή τον Συνταγματάρχη Σινανιώτη Λάμπρο. Ο Πειραιάς είναι γεμάτος στρατεύματα και το λιμάνι γεμάτο πλοία που έρχονται και φεύγουν γεμάτα στρατευμένους. Παράλληλα ο λαός, τόσο στην πρωτεύουσα όσο και στην επαρχία, υποδέχεται με ενθουσιασμό την επιστράτευση και πυκνώνει τις τάξεις του στρατεύματος. Ακόμη, ενθουσιασμός υπάρχει στην Κρήτη, αφού οι Κρήτες βουλευτές, την 1η Οκτωβρίου 1912, γίνονται επιτέλους δεκτοί στην ελληνική Βουλή, πράγμα που είχαν επιχειρήσει και νωρίτερα χωρίς επιτυχία. Επίσης, με διάταγμά του, ο Βενιζέλος διορίζει τον Διάδοχο Κωνσταντίνο ως αρχηγό του στρατού Θεσσαλίας.

13

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Κήρυξη του πολέμου

Στις 5 Οκτωβρίου 1912, κηρύσσεται ο εναντίον της Τουρκίας πόλεμος και ο πρωθυπουργός Βενιζέλος διάβασε στη Βουλή το παρακάτω διάγγελμα του Βασιλιά Γεωργίου του Α΄: «Προς τον λαόν μου. Αι ιεραί υποχρεώσεις προς την φιλτάτην Πατρίδα, προς τους υποδούλους αδελφούς μας και προς την ανθρωπότητα επιβάλλουσιν εις το Κράτος, μετά την αποτυχίαν των ειρηνικών προσπαθειών του προς επίτευξιν και εξασφάλισιν των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των υπό τον τουρκικόν ζυγόν χριστιανών, όπως δια των όπλων θέσει τέρμα εις την δυστυχίαν την οποίαν ούτοι υφίστανται από τόσων αιώνων. Η Ελλάς πάνοπλος μετά των συμμάχων αυτής, εμπνεομένων υπό των αυτών αισθημάτων και συνδεομένων δια κοινών υποχρεώσεων, αναλαμβάνει τον ιερόν αγώνα του δικαίου και της ελευθερίας των καταδυναστευομένων λαών της Ανατολής. Ο κατά Ξηράν και Θάλασσαν Στρατός ημών, εν πλήρει συναισθήσει του καθήκοντος αυτού προς το Έθνος και την Χριστιανοσύνην, μνήμων των εθνικών αυτού παραδόσεων και υπερήφανος δια την ηθικήν αυτού υπεροχήν και αξίαν, αποδύεται μετά πίστεως εις τον αγώνα, όπως δια του τιμίου αυτού αίματος αποδώση την ελευθερίαν εις τους τυραννουμένους. Η Ελλάς μετά των αδελφών συμμάχων Κρατών θα επιδιώξη πάση θυσία τον ιερόν αυτόν σκοπόν, επικαλούμενοι δε την αρωγήν του Υψίστου εν τω δικαιοτάτω τούτω αγώνι του πολιτισμού, ανακράζομεν: Ζήτω η Ελλάς, Ζήτω το Έθνος. Αθήναι, 5 Οκτωβρίου 1912. Γεώργιος Ο Πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου Ελευθ. Κ. Βενιζέλος Τα μέλη: Κ. Δ. Ρακτιβάν, Λ. Α. Κορομηλάς, Εμμ. Ρέπουλης, Ι. Δ. Τσιριμώκος, Α. Ν. Διομήδης, Ν. Α. Στράτος, Ανδρ. Μιχαλακόπουλος. Όμοια διαγγέλματα απηύθυναν εις τους λαούς τους και οι βασιλείς: Φερδινάνδος της Βουλγαρίας, Πέτρος της Σερβίας, Νικόλαος του Μαυροβουνίου, αλλά και ο Μεχμέτ Ρεσάτ Ε΄ της Τουρκίας. Παράλληλα, οι σύμμαχοι βασιλείς αντάλλαξαν μεταξύ των ευχετήρια τηλεγραφήματα. (Αλεξάκης, σ. 203)*. (*Σημ.: Στο εξής, η αναφορά «Αλεξάκης» αφορά στο δίτομο βιβλίο του «Πολεμικαί Αναμνήσεις…»). Και ενώ στη Θεσσαλία αρχίζει η προέλαση του ελληνικού στρατού, το Σύνταγμα Κρητών διατάσσεται να φύγει από τον Πειραιά 14

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

και να ανέβει στην Αθήνα. Ύστερα από 4ωρη πεζοπορία φτάνει στο μέγαρο της Δουκίσσης της Πλακεντίας. Η πορεία έγινε με βάδην, όχι μόνο των ανδρών του Συντάγματος, αλλά και του δ/τή και των αξιωματικών του, αφού ακόμη δεν είχαν παραληφθεί οι προβλεπόμενοι «ίπποι». Η πορεία ήταν με πλήρη τάξη, ώστε και ο Γάλλος στρατηγός Εντού, που συνάντησε το Σύνταγμα επί τούτου, εντυπωσιάστηκε, «παρά το ότι οι άνδρες μας δεν έφερον οπλισμόν και τα άλλα είδη εκστρατείας, μάλιστα πολλοί ήσαν ακόμη με πολιτικήν περιβολήν» (Αλεξάκης, σ. 211). Στο μέγαρο Δουκίσης Πλακεντίας, αμέσως μετά την άφιξη του Συντάγματος, το επισκέφτηκε και το καλωσόρισε ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος. Εκεί το Σύνταγμα εφοδιάστηκε με τα προβλεπόμενα όπλα και εφόδια. Ιδιαίτερα οι άνδρες ενθουσιάστηκαν παίρνοντας στα χέρια τους το όπλο (μάνλιχερ με ξιφολόγχη, 6,5 χιλιοστών), για το οποίο ανέκαθεν –ιδιαίτερα τότε, αρχομένου του πολέμου-, οι Κρητικοί επέδειχναν ιδιαίτερο ενθουσιασμό –εξαιρετική περιγραφή για παραλαβή όπλων από Κρητικούς, παραθέτει ο Ηλ. Βουτιερίδης στο βιβλίο του «Ημερολόγιο του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών» -δες Παράρτημα. Επειδή δεν υπήρξαν αρκετά μάνλιχερ για όλους τους άνδρες, στους βοηθητικούς έδωσαν όπλα γκρά, τα οποία είχε ο ελληνικός στρατός πριν το 1900. Ο πόλεμος αρχίζει Εν τω μεταξύ ο πόλεμος είχε αρχίσει. Στις 6 Οκτωβρίου γίνεται η νικηφόρα μάχη της Ελασσόνας και της Δεσκάτης, και ο στρατός προχωρεί προς το εξαιρετικά οχυρωμένο Σαραντάπορο. Στην Αθήνα το Σύνταγμα Κρητών ενισχύεται με νέους άνδρες που έφτασαν από την Κρήτη, οι πιο πολλοί φορώντας ακόμη τις κρητικές βράκες, ενώ πολλοί απ’ αυτούς έπιαναν όπλο για πρώτη φορά. Το Σύνταγμα άρχισε να συγκροτείται τμηματικά, με την πρώτη διλοχία του 1ου τάγματος, 450 άνδρες συνολικά, να ξεκινά, πρώτη αυτή, προς το μέτωπο, το βράδυ στις 8 Οκτωβρίου. Διοικητής ήταν ο ταγματάρχης Γεώργιος Κολοκοτρώνης και δ/τές των λόχων ο υπολοχαγός Λυμπέρης και ο λοχαγός Αλεξάνδρου. Η διλοχία έφτασε με τα πόδια στο Ρουφ και επιβιβάστηκε στην αμαξοστοιχία για Λάρισα, στα βαγόνια που ανέγραφαν «άνδρες 40, ίπποι 8». Μοναδικός όμως πραγματικός ίππος ήταν αυτός του δ/τή ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη. Μάχη Σαρανταπόρου – πορεία προς τη Μακεδονία Στη Λάρισα έφτασαν το απόγευμα της επομένης. Κατεβαίνοντας από το τρένο, τους υποδέχτηκε εκεί ο συνταγματάρχης Αριστοτέ15

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

λης Κόρακας, ο γιος του μεγάλου Κρητικού οπλαρχηγού Μιχαήλ Κόρακα. Οδηγήθηκαν σε στρατώνες, κοντά στην πόλη της Λάρισας. Είδη στρατοπεδίας (αντίσκηνα κλπ), δεν είχαν παραλάβει ακόμη, ούτε εργαλεία, ούτε μεταγωγικά ζώα. Προβλήματα επίσης υπήρχαν στον εφοδιασμό ολόκληρης της στρατιάς Θεσσαλίας, τα οποία ξεπεράστηκαν τις επόμενες ημέρες. Το Τάγμα εντάχτηκε στην εφεδρική VIIη Μεραρχία. Και, ενώ η Μεραρχία αυτή παρέμενεν ακόμη στη Λάρισα, στις 8 και 9 Οκτωβρίου διεξάγεται η πρώτη μεγάλη σύγκρουση του ελληνοτουρκικού πολέμου, η μάχη του Σαρανταπόρου. Στις 10 Οκτωβρίου, η Υπηρεσία των Μετόπισθεν, τηλεγραφεί στο Αρχηγείο Στρατού: «Εις Λάρισαν έχει αφιχθή Τάγμα Κρητών υπό Ταγματάρχην Κολοκοτρώνην, δυνάμεως 900 περίπου ανδρών, ευαρεστούμενοι διατάξητε πού δέον να το κατευθύνω. Τούτο αποτελεί μέρος σχηματιζομένου Συντάγματος Κρητών. Υπηρεσία Μετόπισθεν, Σωτίλης». Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι το υπόλοιπο «Σύνταγμα Κρητών» συγκροτούνταν ακόμη στην Αθήνα και τελικά τα δυο ακόμη τάγματά του (1ο και 2ο) οδηγήθηκαν, στις 14 Οκτωβρίου, στο μέτωπο της Ηπείρου, με το όνομα «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», ενώ το τάγμα του Κολοκοτρώνη παρέμενε με το όνομα «1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών». Εν τω μεταξύ έληξε νικηφόρα η μάχη του Σαρανταπόρου, η οποία κράτησε ολόκληρη την ημέρα της 9ης Οκτωβρίου. Το Σαραντάπορο αποτελεί ένα σύνολο στενών, τα οποία από μόνα τους είναι εξαιρετικά οχυρή περιοχή, έγινε δε πολύ περισσότερο οχυρή με τα αμυντικά έργα τα οποία είχαν κατασκευάσει εκεί οι Τούρκοι, σε βαθμό που το Σαραντάπορο να θεωρείται πραγματικά απόρθητο. Έτσι, η νίκη του ελληνικού Στρατού εκεί θεωρείται, και δικαίως, ως η πρώτη μεγάλη νίκη των Ελλήνων στους Βαλκανικούς Πολέμους -(περιγραφή, Αλεξάκης σ. 234 -39). Η VIIη Μεραρχία, στην οποία ανήκε και το Τάγμα Κρητών, αν και εφεδρική, διατάχτηκε να μετάσχει στην καταδίωξη των υποχωρούντων Τούρκων, οι οποίοι, εν τούτοις, κατάφεραν να υποχωρήσουν χωρίς σοβαρές νέες απώλειες, προς την κατεύθυνση των Γιαννιτσών. Στα Σέρβια η IVη Μεραρχία βρήκε 70 χριστιανούς σφαγμένους, για τους οποίους αργότερα οι Τούρκοι ισχυρίστηκαν πως την ευθύνη φέρουν μουσουλμάνοι κατάδικοι που διέφυγαν από τις φυλακές. Την πρώτη μεγάλη νίκη του ελληνικού στρατού στο Σαραντάπορο, ανάγγειλε ο Κων/νος προς τον βασιλιά και τον πρωθυπουργό, με το παρακάτω τηλεγράφημα: «Ο στρατός μας καταδιώκει προς Σέρβια και την κοιλάδα του Αλιάκμονος τον τουρκικόν στρατόν, 16

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

όστις αποσυνετέθη, και έπεσαν εις χείρας μας 22 πυροβόλα πεδινά, πλήθος οχημάτων και πολύ άλλο υλικό». Ο πρωθυπουργός Βενιζέλος απάντησε με τηλεγράφημα: «Αρχηγόν Στρατού Θεσσαλίας. Κυβέρνησις συγχαίρει υμετέραν Υψηλότητα και γενναίον στρατόν επί λαμπρά νίκη». (Αλεξάκης σ. 245). Εν τω μεταξύ, το βράδυ της 11ης Οκτωβρίου, έφτασε σιδηροδρομικώς από την Αθήνα και η δεύτερη διλοχία του Τάγματος Κρητών, με δ/τές του 3ου λόχου τον λοχαγό Γ. Παπαδόπουλο και του 4ου λόχου τον λοχαγό Ι. Ζητουνιάτη και με συνολική δύναμη 430 άνδρες. Την ίδια μέρα ο αρχηγός στρατού Κωνσταντίνος έφτασε στα Σέρβια, ο δε βασιλιάς Γεώργιος αναχώρησε από την Αθήνα, με ειδική αμαξοστοιχία, για το μέτωπο. Αναφορικά με το Τάγμα Κρητών, χάριν της Ιστορίας, καταγράφω τη σύνθεση των αξιωματικών του, όπως τους αναφέρει ο Ι. Αλεξάκης (σ. 256): Επιτελείο Δ/τής: Γεώργιος Κολοκοτρώνης, ταγματάρχης Υπασπιστής: Εμμ. Μαρκαντωνάκης, ανθ/γός 1ος Λόχος Υπολοχαγός Καλ. Λυμπέρης Ανθ/γός Ι. Αλεξάκης

» Εμμ. Τζανακάκης Ανθ/στής Παντ. Σταγάκης

2ος Λόχος Λοχαγός Γ. Αλεξάνδρου Έφ. Υπολ/γός Αντ. Κόλλιας Ανθ/γός Δ. Μαλαγαρδής

3ος Λόχος Λοχαγός Γ. Παπαδόπουλος Έφ. Υπολ/γός Αθ. Μαλανδράκης Ανθ/στής Στυλ. Στεφανουδάκης 4ος Λόχος Λοχαγός Ι. Ζητουνιάτης Υπολ/γός Κων. Παλαιολόγος Ανθ/γός Δημ. Βιδάκης Έφ. Ανθ/γός Πετρόπουλος

Γιατροί: Ανθυπίατροι Σεφερλής και Κ. Χατζής Μεταγωγικά, ανθ/στής Γ. Πλατάκης (Οι Παλαιολόγος, Μαλαγαρδής, Πετρόπουλος και Μαρκαντωνάκης ακολούθησαν το Τάγμα μόνο μέχρι τη Θεσσαλονίκη, οπότε μετατέθηκαν αλλού). Πληροφορίες για Γ. Κολοκοτρώνη και λοιπούς αξ/κούς στη σελ.

256 – 63 Αλεξάκη 17

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ο Γ. Κολοκοτρώνης, ζήτησε επίμονα και ανάλαβε τη διοίκηση του Τάγματος Κρητών γιατί, όπως ο ίδιος έλεγε, θεωρούσε τον εαυτό του Κρητικό, αφού στην επανάσταση του 1897 είχε κατέλθει στην Κρήτη ως εθελοντής. Συνδέθηκε πολύ με το Τάγμα, το οποίο, εκτός από την επωνυμία «1ο Ανεξάρτητο Τάγμα Κρητών» ήταν γνωστό και ως «Τάγμα Κολοκοτρώνη». Σημειώνουμε και πάλι, ότι το Τάγμα αυτό ήταν περίπου «ορφανό», αφού το υπόλοιπο Σύνταγμα Κρητών οδηγήθηκε στο μέτωπο της Ηπείρου όπου και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων, αλλά και στην κατάληψη της Β. Ηπείρου. Το Τάγμα Κρητών, αρκετά συγκροτημένο πλέον, αναχώρησε από τη Λάρισα στις 12 Οκτωβρίου, με πεζή πορεία, σύμφωνα με το τηλεγράφημα του Κων/νου προς τη δ/ση της 1ης Μεραρχίας, στη Λάρισα: «Πάντα τα εις Λάρισαν αφικνούμενα τμήματα του Κρητικού Στρατού διευθύνατε δι’ Ελασσόνος εις το παρά την είσοδον Στενού Πέτρας Φουσκιναζίκ, εις διάθεσιν VIIης Μεραρχίας, παρέχοντες αυτοίς ανάλογον εφοδιασμόν». Στην πραγματικότητα δεν έφτασαν άλλα τμήματα κρητικού στρατού, αφού τα άλλα τάγματα οδηγήθηκαν, όπως είπαμε, προς το μέτωπο της Ηπείρου, ενώ το Τάγμα Κολοκοτρώνη εντάσσεται στη δύναμη της VIIης Μεραρχίας, θεωρείται ωστόσο «ανεξάρτητο». (αργότερα, στον β΄ Βαλκανικό Πόλεμο εντάσσεται στην VIη Mεραρχία). Εν τω μεταξύ, ο στρατός Θεσσαλίας, θεωρώντας ότι το μεγαλύτερο μέρος του ηττημένου στο Σαραντάπορο τουρκικού στρατού κατευθύνεται, μέσω Κοζάνης προς τα βόρεια, προς το Μοναστήρι, στρέφεται προς καταδίωξή του. Αυτό ωστόσο θεωρείται ένα ιστορικό λάθος του αρχηγού του στρατού διαδόχου Κωνσταντίνου, γιατί πρώτιστος στόχος έπρεπε να είναι η Θεσσαλονίκη, προς την οποία κατευθύνονταν δρομαίως και οι Βούλγαροι. Αυτό το διείδε ο πρωθυπουργός Βενιζέλος από την Αθήνα –ο οποίος ήταν παράλληλα και υπουργός Εθνικής Άμυνας- και έστειλε τηλεγράφημα στον Κωνσταντίνο το οποίο κατέληγε ως εξής: «Φρονώ ότι πρέπει, κατά το δυνατόν, να εντείνομεν τας ημετέρας ενεργείας, ώστε να καταληφθή όσον τάχιστα η Θεσσαλονίκη, ίνα μη ημέτερα αποτελέσματα έλθωσι πολύ ύστερον από τα αποτελέσματα των στρατών των συμμάχων». Αυτό το τηλεγράφημα είχε και συνέχεια, όπως θα αναφερθούμε παρακάτω. (σελ.282-3) Το Τάγμα Κρητών, ως μέρος της VIIης Μεραρχίας, πορεύεται προς Τύρναβο, Μελούνα, Ελασσόνα, και περνά τον Αλιάκμονα. Από τα Σέρβια, ο Κων/νος φτάνει, το βράδυ της 13ης Οκτωβρίου, στην 18

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Κοζάνη, όπου του γίνεται μεγάλη υποδοχή, δοξολογία κλπ. Την επομένη, 14 Οκτωβρίου, έφτασε στην Κοζάνη και ο βασιλιάς Γεώργιος. Εν τω μεταξύ το στράτευμα, κινούμενο περιφερειακά του Ολύμπου, εισέρχεται στη Μακεδονία, προς μεγάλη ικανοποίηση και συγκίνηση όλου του στρατεύματος, ιδιαίτερα όμως των Κρητών, οι οποίοι πάντοτε, ιδιαίτερα δε στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, είχαν αισθήματα αδελφικά προς τους Μακεδόνες και τον γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας και μεγάλος αριθμός Μακεδονομάχων ήταν Κρήτες. Η Κατερίνη κατελήφθη εύκολα από την VIIη Μεραρχία, αν και την υπεράσπιζαν 2000 Τούρκοι, οι οποίοι υποχώρησαν σύντομα και τη νύχτα απομακρύνθηκαν δρομέως. Άλλωστε του στρατεύματος προηγούνταν μεγάλος αριθμός Προσκόπων, οι οποίοι, υπό την ηγεσία του λοχαγού Κων. Μαζαράκη –Αινιάν (γνωστού Μακεδονομάχου), εκκαθάριζαν το έδαφος από μικρούς ή μεγαλύτερους πυρήνες τουρκικής εξουσίας. Υπήρξαν βέβαια νεκροί και τραυματίες, χαρακτηριστική μάλιστα –όπως αναφέρει ο Αλεξάκης στη σελ.

318, -είναι η εξής περίπτωση: «Μεταξύ των 16, (κατ’ άλλους 30), τραυματιών –στη μάχη της Κατερίνης- και των θανόντων εκ του τραύματος, ήτο και εις νεαρός στρατιώτης Κονταξάκης, όστις, ενώ δεν ήτο ακόμη στρατεύσιμος και δεν εγίνετο δεκτός ως εθελοντής, πέτυχε δια τεχνάσματος να καταταγή. Μαθών δηλαδή ότι κάποιος στρατεύσιμος, ονόματι Βαλησμάς δεν είχε παρουσιαστεί προς κατάταξιν εις το 20όν Σύνταγμα Πεζικού, ευρισκόμενος εις την Αμερικήν, παρουσιάσθη αυτός με το όνομα του απόντος και το επέτυχε. Το τέχνασμά του αυτό ανέφερε δι’ επιστολής εις τον έφεδρον υπολ/γόν Καλαντζήν ίνα, εάν φονευθή, να αναγγελθή τούτο εις τους γονείς του. Τούτο και συνέβη. Ο υπολοχ. Καζαντζής, πλησίον του οποίου έπεσεν ο εν λόγω Κρητικός, ανήγγειλε τον ηρωικόν του θάνατον εις τον πατέρα του» - τι να σχολιάσει κανείς! Το στράτευμα, μετά την Κατερίνη, προχώρησε προς τη Βέρροια, οπότε εγείρεται και πάλι έντονο το θέμα της Θεσσαλονίκης. Ο Κωνσταντίνος δεν ανταποκρίθηκε τελικά στη συμβουλή που έδωσε ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος με το τηλεγράφημα που αναφέραμε σε προηγούμενες σελίδες. Αντίθετα, απάντησε με τηλεγράφημα που έδειχνε αλαζονεία και διάθεση απείθειας –«…να παύση του λοιπού η Κυβέρνησις αναρμοδίως γνωματεύουσα και εκ του μακρόθεν αναμιγνυομένη εις τας πολεμικάς επιχερήσεις – Κωνσταντίνος». (σελ. 283).

19

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Στη Βέροια ο Κωνσταντίνος έλαβε και άλλα τηλεγραφήματα από τον Βενιζέλο (17 Οκτωβρίου). Τώρα πλέον η πορεία προς τη Θεσσαλονίκη ήταν η μόνη επιλογή, αφού άλλωστε ο κύριος όγκος των τουρκικών στρατευμάτων υποχωρούσε προς τη μεγάλη μακεδονική πόλη, επιλέγοντας το σημείο στο οποίο θα προέβαλε την τελική του αντίσταση στην προέλαση του ελληνικού στρατού που τον ακολουθούσε. Στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, τα μεσάνυχτα της 18ης Οκτωβρίου, σημειώθηκε σημαντική ενέργεια του πολεμικού μας ναυτικού: Το ελληνικό τορπιλοβόλο 11, υπό τον κυβερνήτη Ν. Βότση, μπήκε στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και τορπίλισε το τουρκικό θωρηκτό Φετίχ –Μπουλέν. Η έκρηξη ήταν τρομακτική και αναστάτωσε όχι μόνο την πόλη, αλλά έγινε αντιληπτή και από το ελληνικό στράτευμα, που ήταν ακόμη πολύ μακριά. (σ. 343-45). Η μάχη των Γιαννιτσών – πορεία προς Θεσσαλονίκη (σ. 347 - 73) Ο Τούρκος αρχιστράτηγος αποφάσισε να δώσει την αποφασιστική μάχη στα Γιαννιτσά. Ήταν άλλωστε το τελευταίο σημείο που μπορούσε να αντιτάξει σοβαρή άμυνα, καθώς στη συνέχεια απλώνεται ο κάμπος της Θεσσαλονίκης και μετά η ίδια η πόλη. Την άμυνα στα Γιαννιτσά βοηθούσε η λίμνη των Γιαννιτσών, που εξασφάλιζε το ένα πλευρό της τουρκικής άμυνας, ο ποταμός Λουδίας, αλλά και το λασπώδες έδαφος της περιοχής. Τα αντίπαλα στρατεύματα ήταν, από την ελληνική πλευρά, οι Iη, IIη, η IIIη, η IVη, η VIη και η VIIη μεραρχίες, συνολικής δύναμης 40.000 ανδρών, ενώ οι τουρκικές δυνάμεις ανέχονταν σε 30.000 άνδρες. Πέραν όμως από τη σχετική υπεροχή των ελληνικών δυνάμεων, οι Έλληνες υπερτερούσαν σε ηθικό, αφού ήταν ήδη νικητές στην Ελασσόνα, στο Σαραντάπορο, στην Κατερίνη και σε όσες άλλες περιοχές προέβαλαν αντίσταση οι Τούρκοι. Παρά ταύτα, οι Τούρκοι αμύνθηκαν σθεναρά, ιδιαίτερα την πρώτη μέρα της μάχης (19 Οκτωβρίου). Τελικά, ύστερα από ηρωική, αλλά και φονική σύγκρουση δυο ημερών, ο ελληνικός στρατός νίκησε. Δεν καταδίωξε ωστόσο τους υποχωρήσαντες Τούρκους, οι οποίοι, αφού πέρασαν τον Αξιό, κατάστρεψαν τις γέφυρες (αμαξιτού δρόμου και σιδηροδρομική) και έφτασαν στη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος, μετά τη μάχη, σε ημερήσια διαταγή του, αναφέρει, μεταξύ άλλων: «Η νίκη των Γιαννιτσών συμπληροί την του Σαρανταπόρου και αποτελεί δια τον Ελληνικόν Στρατόν νέον τίτλον τιμής και δόξης…», ενώ και ο Βασιλιάς, που είχε φτάσει στη Βέρροια, έστειλε τα δικά του συγχαρητήρια. Οι πληροφορίες έφτασαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ο τουρκικός όχλος έκαμε πολυθόρυβη δια20

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

δήλωση κατά του τουρκικού στρατού (Αλεξάκης, σ. 378). Εν τω μεταξύ, λόγω και της καταστροφής των γεφυρών του Αξιού, ο ελληνικός στρατός καθυστερούσε την προέλαση προς τη Θεσσαλονίκη. Το Μηχανικό άρχισε να ανακατασκευάζει τις γέφυρες στις 22 Οκτωβρίου. Τα πρώτα ελληνικά τμήματα (μεταξύ των οποίων και το Τάγμα Κρητών), πέρασαν τον Αξιό στις 24 Οκτωβρίου, ενώ η κυβέρνηση, πληροφορούμενη την προέλαση των Βουλγάρων προς τη Θεσσαλονίκη, τηλεγραφούσε με αλλεπάλληλα τηλεγραφήματα (21 συνολικά) προς τον Κωνσταντίνο, αγωνιώντας για την καθυστέρηση της προέλασης του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη. Ορισμένα από τα τηλεγραφήματα αυτά ο Βενιζέλος κοινοποιούσε και στον Βασιλιά. Η κυβέρνηση είχε και πολλά τηλεγραφήματα από ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, που πληροφορούσαν για τις προθέσεις των Βουλγάρων. Το πιο χαρακτηριστικό τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς τον Κωνσταντίνο ήταν το παρακάτω: «Σας καθιστώ προσωπικώς υπεύθυνον δια την βραδύτητα με την οποίαν διεξάγετε τας επιχειρήσεις, αι οποίαι κινδυνεύουν να φέρουν τους Βουλγάρους πρώτους εις την Θεσσαλονίκην» (σ. 398). Τελικά, το βράδυ της 24ης Οκτωβρίου, εκδόθηκε διαταγή του Γεν. Στρατηγείου για έναρξη επιχειρήσεων, από την επομένη, προς τη Θεσσαλονίκη. Και, ενώ το στράτευμα όδευε προς τη Θεσσαλονίκη, σημειώθηκε πρωτοβουλία των προξένων των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη (Αγγλίας, Ρωσίας, Αυστρουγγαρίας) προς τον Τούρκο αρχιστράτηγο Χασάν Ταξίν Πασά, να έλθει σε διαπραγματεύσεις με τον Έλληνα αρχιστράτηγο, για να μην βομβαρδιστεί η πόλη. Ο Ταξίν Πασάς, ο οποίος πλέον έβλεπε πως κάθε αντίσταση κατά του ελληνικού στρατού ήταν μάταιη και χωρίς πιθανότητα επιτυχίας, ανταποκρίθηκε θετικά και έστειλε με αγγελιοφόρους το παρακάτω έγγραφο: «25 Οκτωβρίου 1328. Προς τον Κύριον Διοικητήν της εμπροσθοφυλακής του Ελληνικού Στρατού. Έχω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν σας ότι οι Γενικοί Πρόξενοι της Αγγλίας, Ρωσίας, Αυστρουγγαρίας και ο στρατηγός Σεφήκ Πασάς του Οθωμανικού Στρατού επιφορτίσθησαν να συνομιλήσωσι μετά του αρχηγού του Ελληνικού Στρατού. Ευρίσκω όθεν ορθόν να αναμένω την επάνοδόν των προ της ενάρξεως της συμπλοκής…». Ο Κωνσταντίνος απάντησε –τόσο στο έγγραφο όσο και στην προσωπική πρωτοβουλία των Προξένων- ότι συμμερίζεται τις απόψεις των προξένων και δέχεται να μην προχωρήσει σε σύγκρουση, υπό τον όρο να παραδοθεί ο τουρκικός στρατός ως αιχμάλωτος πολέμου. Οι πρόξενοι ζήτησαν προθεσμία ως την επομένη, 26 Οκτω21

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

βρίου, να φέρουν την απάντηση του Ταξίν Πασά. Ο Κωνσταντίνος έδωσε προθεσμία ως τις 6 το πρωί της 26ης. Η φήμη της επικείμενης παράδοσης του τουρκικού στρατού απλώθηκε γρήγορα, τόσο μέσα στην πόλη, όσο και στο έτοιμο να επιτεθεί ελληνικό στράτευμα. Στις εμπροσθοφυλακές του στρατεύματος ήταν και το Τάγμα Κρητών. Η Θεσσαλονίκη ετοιμάζεται να παραδοθεί Πράγματι, στις 4.30 περίπου το πρωί της 26ης Οκτωβρίου, και ενώ το στράτευμα ετοιμαζόταν να προχωρήσει, σύμφωνα με τη διαταγή επιχειρήσεων, έφτασε, με αμαξοστοιχία, επιτροπή, υπό τον φρούραρχο Θεσσαλονίκης Σεφήκ Πασά, η οποία έγινε δεκτή από τον Κωνσταντίνο στις 5 το πρωί. Η επιτροπή προσπάθησε να πετύχει κάποιους ευνοϊκούς όρους στην παράδοση του τουρκικού στρατού, όμως ο Κωνσταντίνος δεν τους δέχτηκε. Και ενώ οι μονάδες ήταν έτοιμες για επίθεση κατά του τουρκικού στρατού της Θεσσαλονίκης –στην πρώτη γραμμή ήταν και το Τάγμα Κρητών- οι διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν. Γύρω στο μεσημέρι ο Χασάν Ταξίν Πασάς έστειλε στον Κωνσταντίνο, με έφιππη ομάδα, την παρακάτω επιστολή: «Α.Υ. Πρίγκηπα Κωνσταντίνο, αρχηγό του Ελληνικού Στρατού Έχω την τιμή να πληροφορήσω την υμετέραν Υψηλότητα ότι αποδέχομαι την πρότασιν Αυτής, ήτις εγένετο χθες.

26-19-1912, Χασάν Ταξίν Πασάς, Υποστράτηγος, Δ/τής του 8ου Σώματος Στρατού». Όμως, ενώ η Θεσσαλονίκη ετοιμαζόταν να παραδοθεί στον ελληνικό στρατό, πληροφορίες έφεραν και τους Βούλγαρους να πλησιάζουν, προσπαθώντας να φτάσουν, αν είναι δυνατόν ταυτόχρονα, στη Θεσσαλονίκη. Ο Κωνσταντίνος, στις 3 μμ της 26ης Οκτωβρίου, έστειλε, με έφιππο αγγελιοφόρο, επείγον έγγραφο προς τον δ/τή των βουλγαρικών δυνάμεων, το παρακάτω «φιλικό» γράμμα: Στρατηγέ μου, Επληροφορήθην προ ολίγου ότι το Ιππικόν σας έφτασε εις το χωρίον Αποστολάρ και ότι τούτο ακολουθείται υφ’ υμών από αποστάσεως 10 χιλιομέτρων, κατευθυνόμενοι προς Θεσσαλονίκην. Σας εκφράζω την ευχαρίστησίν μου δι’ αυτήν την συνάντησιν των στρατευμάτων μας, έχω δε την τιμήν να σας γνωρίσω ότι ευρίσκομαι ήδη μεθ’ όλου του στρατού μου προ αυτής της πόλεως, κατά πάσαν δε πιθανότητα θα εισέλθω σήμερον το εσπέρας, μη προβλέπων καμίαν σπουδαίαν αντίστασιν.

22

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Έσπευσα να σας ανακοινώσω αυτήν την πληροφορίαν, όπως απαλλάξητε τους άνδρας σας της πορείας μέχρι Θεσσαλονίκης. Εάν το νομίζετε πλέον σκόπιμον, διευθύνατε τας δυνάμεις σας εκεί όπου η στρατηγική ανάγκη είναι πλέον απαιτητή. Ο Γεν. Δ/τής του Ελληνικού Στρατού, Κωνσταντίνος, Διάδοχος, Δουξ της Σπάρτης».

Από μόνο του μιλάει αυτό το «συμμαχικό» γράμμα. Έκφραση φιλίας, συμμαχία, «δούλεμα» κανονικό; Απ’ όλα και προ παντός το τελευταίο. Και, ενώ γίνονταν οι ετοιμασίες για τυπική παράδοση της πόλης, τμήματα του ελληνικού στρατού έφτασαν προ αυτής και άρχισαν να μπαίνουν σιγά και αθόρυβα στην πόλη. Να πώς περιγράφει ο Ι. Αλεξάκης αυτό το γεγονός (σελ. 418): «Το Τάγμα Κρητών εισέρχεται πρώτον εις την ποθητήν πόλιν. Περί την 6ην μμ ώραν, χωρίς να συναντήσωμεν εχθρόν, εφθάσαμεν κάθυγροι εις την δυτικήν παρυφήν της Θεσσαλονίκης, δυτικώς του Σταθμού του σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης –Μοναστηρίου, εις την θέσιν Μπαξέδες, όπου αι οικίαι ήσαν τότε αραιαί… Το Τάγμα μας όθεν εισήλθε πρώτον εις την ακραίαν εκείνην συνοικίαν… Ψιλή βροχή μας υπεδέχθη κατά την εκεί άφιξιν και εγκατάστασιν, αλλ’ η χαρά μας την εδέχετο ως ευχάριστον δρόσον. Ο Ταγματάρχης και οι δ/ταί των λόχων εγκατεστάθησαν εις οίκημα». Ο στρατός, παρά τις πληροφορίες για παράδοση της πόλης, ήταν σε θέση μάχης, γιατί υπήρχαν πληροφορίες πως κάποια τάγματα τουρκικού στρατού δεν συμφωνούσαν να παραδοθεί η πόλη και ήταν έτοιμα να αντισταθούν.

Μάνλιχερ - Σενάουερ: Το όπλο του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους κ. ε.

23

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Η Θεσσαλονίκη παραδίδεται στον ελληνικό στρατό

Το πρωτόκολλο παράδοσης της πόλης και του τουρκικού στρατού στον ελληνικό στρατό, σύμφωνα με τους όρους του Κων/νου, παραδόθηκε αργά το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, ημέρας εορτασμού του πολιούχου της πόλης Αγίου Δημητρίου. Η υπογραφή έγινε από τον Χασάν Ταξίν Πασά και από δύο ανώτερους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού, εκπροσώπους του Κωνσταντίνου. Εν τω μεταξύ, στις 7 μμ της ίδιας μέρας, ο Κων/νος έστειλε προς το βουλγαρικό στρατό νέο γράμμα, για να αποτρέψει την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη: «Προς τον Στρατηγόν Δ/τήν των Βουλγαρικών δυνάμεων. Στρατηγέ μου, Συμπληρών την επιστολήν την οποίαν σας απηύθυνα το απόγευμα, έχω την τιμήν να σας πληροφορήσω ότι ο Γεν. Δ/τής των αντιταχθεισών μοι τουρκικών δυνάμεων Χασάν Ταξίν Πασάς παρεδόθη εις εμέ μετά των στρατευμάτων αυτού καθώς και η φρουρά της πόλεως. Κατέχω την Θεσσαλονίκην από της εσπέρας ταύτης δια της εμπροσθοφυλακής μου και προτίθεμαι να εισέλθω εντός αυτής αύριον την πρωίαν, επί κεφαλής του στρατού μου. Ο Στρατηγός……Κωνσταντίνος κλπ». Μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου παράδοσης, εκδόθηκε από το Γεν. Στρατηγείο του ελληνικού στρατού, προς όλες τις Μεραρχίες, η παρακάτω Διαταγή: «Συνθηκολογήσαντος και παραδοθέντος του εν Θεσσαλονίκη και πέριξ Οθωμανικού στρατού, αναστέλλονται αι εχθροπραξίαι κατ’ αυτού». Το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης (σελ. 424) Σε συντομία, το πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης, είναι το παρακάτω: 1. Τα όπλα των Οθωμανών στρατιωτών, περισυλλεγόμενα και τοποθετούμενα σε αποθήκες, θα φυλαχθώσιν υπ’ ευθύνη του ελληνικού στρατού.

2. Οι Οθωμανοί στρατιώται θα στρατωνισθώσιν εις Καραμπουρνού και εις τους στρατώνας Πυρ/κού εν Τοπτσίν. Θα διατρέφωνται υπό των αρχών Θεσ/νίκης.

3. Η Θεσσαλονίκη παραδίδεται εις τον Ελληνικόν Στρατόν μέχρι της υπογραφής της ειρήνης.

4. Οι αξιωματικοί θα διατηρήσωσι τα ξίφη των και θα παρα24

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

μείνωσιν ελεύθεροι εν Θεσ/νίκη. Ούτοι δίδωσι τον λόγον της τιμής των ότι δεν θα λάβωσι μέρος κατά του Ελληνικού Στρατού και των συμμάχων του κατά την διάρκειαν του παρόντος πολέμου.

5. Όλοι οι πολιτικοί υπάλληλοι του Βιλαετίου θα είναι ελεύθεροι.

6. Οι χωροφύλακες και οι αστυνομικοί θα διατηρήσωσι τα όπλα των.

7. Το Καραμπουρνού θα χρησιμεύση ως διαμονή των αφοπλιζομένων Οθωμανών στρατιωτών. Τα πυροβόλα και πολεμικά μηχανήματα του Καραμπουρνού θα παραδοθώσιν εις την ελληνικήν δύναμιν.

8. Τα υπό του άρθρου 1 διαλαμβανόμενα θα εκτελεσθώσιν εντός 2 ημερών, αρχής γενομένης από αύριον Σάββατον, 27ην Οκτωβρίου 1912. Η προθεσμία αύτη δύναται να παραταθή τη συγκαταθέσει του Γεν. Αρχηγού του ελληνικού στρατού.

9. Η κατάστασις αύτη θα τηρηθή μέχρις υπογραφής της ειρήνης.

10. Οι χωροφύλακες και η οθωμανική αστυνομία θα συνεχίσωσι την υπηρεσίαν των μέχρι νεωτέρας αποφάσεως. Θεσσαλονίκη τη 26η Οκτωβρίου 1912 Οι Αντιπρόσωποι της Α.Β.Υ., του βασιλικού Πρίγκηπος της Ελλάδος Βίκτωρ Δούσμανης, Ιωάννης Μεταξάς Ο Αρχιστράτηγος του Τουρκικού Στρατού Χασάν Ταξίν Πασάς Πρόκειται ασφαλώς για έγγραφο ιδιαίτερης εθνικής σημασίας, όχι μόνον για την απαλλαγή της Θεσσαλονίκης από την σχεδόν 500 χρόνων τουρκική εξουσία, αλλά και για την ουσιαστική κατοχύρωσή της υπέρ της Ελλάδας. Ο Αλεξάκης στο πολύτιμο βιβλίο του, αναφέρει πως το Τάγμα Κρητών, προπορευόμενο τη VIIης Μεραρχίας, κατ’ εντολήν του Μεράρχου, μπήκε λίαν πρωί στην πόλη, στην συνοικία Μπεστσινάρ, επιστάθμευσε εκεί εντός οικημάτων, ενώ ο Μέραρχος και το επιτελείο του εγκαταστάθηκαν στον Σιδηροδρομικό σταθμό. Αναφέρει επίσης ότι ο ταγματάρχης Κολοκοτρώνης, Δ/τής του Τάγματος, είπε προς τον Αλεξάκη, μεταξύ αστείου και σοβαρού: «Δεν σας το έλεγα, Αλεξάκη, από την Αθήνα και από την Λάρισαν ότι εμείς οι Κρητικοί θα μπούμε πρώτοι εις την Θεσσαλονίκην; Έλεγε «εμείς οι Κρητικοί», ο εγγονός αυτός του Γέρου του Μωριά Θεοδώρου 25

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Κολοκοτρώνη, εννοών τον εαυτόν του Κρητικόν δια τε το γεγονός ότι διοικούσε τάγμα Κρητών, αλλά και διότι εκρητικοποιήθη, όπως έλεγεν, από το έτος 1897, ότε, νέος αξιωματικός τότε, είχεν κατέλθει εις την Κρήτην και είχεν μετάσχει της τότε Κρητικής επαναστάσεως» (Αλεξάκης, σ. 429 –δες και Παράρτημα). Ο Κωνσταντίνος εισέρχεται στην πόλη Την επομένη «εν παρελάσει» - Δοξολογία Αργότερα, πίσω από το Τάγμα Κρητών, μπήκαν και εγκαταστάθηκαν, σε άλλα σημεία της πόλης, τα υπόλοιπα τμήματα της VIIης Μεραρχίας. Η επίσημη είσοδος του ελληνικού στρατού, με επικεφαλής τον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο, προγραμματιζόταν για την επομένη. Εν τω μεταξύ, το μεσημέρι της 27ης Οκτωβρίου, ο αρχηγός του Επιτελείου Π. Δαγκλής, συνοδευόμενος από άλλους αξιωματικούς, μπήκε στην πόλη, έφτασε στο (και σήμερα) Διοικητήριο και συναντήθηκε με τον Ταξίν Πασά, ενώ άρχισαν να εγκαθίστανται οι ελληνικές στρατιωτικές αρχές. Αργά τη νύχτα αποφασίστηκε να μπει στην πόλη και ο Κωνσταντίνος. Και αυτό γιατί έφτασαν πληροφορίες πως βουλγαρική ταξιαρχία ιππικού, από τις 7.30 το βράδυ, προχωρούσε προς τη Λητή, με διάταξη μάχης και όδευε προς τη Θεσσαλονίκη. Συναντήθηκε με την εκεί ελληνική Μεραρχία, από την οποία πληροφορήθηκε επίσημα για την παράδοση της πόλης στους Έλληνες. Ωστόσο, αγνοώντας αυτή την πραγματικότητα, ή σωστότερα, λόγω αυτής της πραγματικότητας, προσπάθησε να εμφανιστεί ως ισότιμος κάτοχος της πόλης. Αφού οι Βούλγαροι απέτυχαν να πείσουν τον Ταξίν Πασά να υπογράψει και με αυτούς πρωτόκολλο παράδοσης της Θεσσαλονίκης, ανάλογο με αυτό που είχε υπογράψει με τους Έλληνες (!), ζήτησαν από το αρχηγείο του ελληνικού στρατού να μπουν στην πόλη, ως «συμμαχική δύναμη». Τελικά, πέτυχαν να επιτραπεί σε δυο τάγματα βουλγαρικού στρατού να μπουν, δήθεν για ανάπαυση, αφού μάλιστα στη δύναμή τους περιλαμβάνονταν δυο Βούλγαροι πρίγκηπες. Όμως μπήκαν, λάθρα, πολύ περισσότεροι, πραγματοποίησαν μάλιστα και παρέλαση στους δρόμους! Η εκβιαστική αυτή τακτική των Βουλγάρων έληξε τελικά, αργότερα, «δια της λόγχης», όταν άρχισε ο ελληνοβουλγαρικός πόλεμος (Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος). Ας ξαναδούμε όμως τον ελληνικό στρατό, ως ελευθερωτή και κάτοχο της Θεσσαλονίκης. Στις 6 το πρωί της 27ης Οκτωβρίου, ο Κωνσταντίνος ανακοινώνει στον Βασιλιά πατέρα του, που βρισκόταν τότε στην Αλεξάνδρεια, την παράδοση της Θεσσαλονίκης και την 26

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

παράδοση του τουρκικού στρατού. Ο Βασιλιάς έστειλε το τηλεγράφημα του Κωνσταντίνου στον πρωθυπουργό Βενιζέλο. Στη Θεσσαλονίκη ο Κωνσταντίνος, όπως είπαμε παραπάνω, μπήκε το βράδυ της 27ης Οκτωβρίου, λόγω και της εκβιαστικής τακτικής των Βουλγάρων, ενώ κάποια τάγματα είχαν πάρει θέση για να αντιμετωπίσουν τυχόν προσπάθεια βίαιης εισόδου τους στην πόλη –μεταξύ αυτών είναι και το Τάγμα Κρητών. Στις 11 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου ο Κωνσταντίνος, επικεφαλής του Επιτελείου του και της 1ης Μεραρχίας, μπήκε «εν παρελάσει» στην πόλη και κατευθύνθηκε στο ναό του Αγίου Μηνά –που ήταν τότε μητροπολιτικός ναός των ορθοδόξων της πόλης- όπου, γύρω στις 12 το μεσημέρι, ψάλθηκε δοξολογία, στη διάρκεια της οποίας ο Μητροπολίτης Γεννάδιος, είπε μεταξύ άλλων: «… δύει η κακοσέληνος και η ζοφώδης νυξ της δουλείας και ανατέλλει η γλυκεία ροδόχρους αυγή της ελευθερίας, τής «απ’ τα κόκκαλα βγαλμένης των Ελλήνων τα ιερά» … Ωσαννά τοις ενδόξοις των Σαλαμινομάχων και Μαραθονομάχων απογόνοις και γενναίοις της Πατρίδος ελευθερωταίς!...» (σ. 451) Μετά τη δοξολογία, έγινε παρέλαση της 1ης Μεραρχίας μπροστά στον Διάδοχο, στο Διοικητήριο, ενώ πλην των στρατιωτικών, εγκαταστάθηκαν και πολιτικές αρχές –Νομάρχης κλπ- και αρχίζει πλέον η περίοδος της ελευθερίας για την πανέμορφη και ιστορική πρωτεύουσα της Μακεδονίας. Ο Ι. Αλεξάκης, αναφέρει μερικές χρήσιμες πληροφορίες για τη Θεσσαλονίκη (σελ. 497 και 502): Την 26-10-12, ότε η πόλις και ο περί αυτήν τεταγμένος τουρκικός στρατός, κυκλωθείς, παρεδόθη αιχμάλωτος, ο πληθυσμός της πόλεως το ηγνόει. Ηγνόει την απελευθέρωσίν του. Το υποψιάζετο όμως από ψιθύρους των Αρχών και διετέλει εις αγωνίαν. Δεν είχε μάθει ότι εν Τάγμα εγκατεστάθη ήδη εντός της πόλεως –το Τάγμα Κρητών-, εις την δυτικήν συνοικίαν «Μπαξέδες». Την 27-10-12, ότε το Τάγμα αυτό εισεχώρησεν εις την συνοικίαν Μπέστσινάρ και ύστερον 2 ευζωνικά Τάγματα και άλλαι μονάδες και εις τους στρατώνας Πεζικού, η πόλις έμαθε πλέον ότι ήτο Ελληνική και οι ελευθερωθέντες Έλληνες εξέσπασαν εις πανηγυρισμόν. Αλλά την 28-10-12, με την εμφάνισιν Βουλγαρικού στρατού, με τας διαπραγματεύσεις μετ’ αυτού και με την παρασπόνδως κατά την εσπέραν είσοδον εις την πόλιν Βουλγαρικού στρατού, μάλιστα και κομιτατζήδων, η πόλις ανησύχησε και ανεταράχθη.

27

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Την 29-10-12 συνετελέσθη η από 27-10-12 αρχίσασα έγκλεισις του Τουρκικού στρατού εις τους στρατώνας του Μικρού Καρά Μπουρνού (Μικρού Εμβόλου) και εκηρύχθη στρατιωτικός νόμος. Την 30-10-12 αφίχθη ο διορισθείς Γεν. Διοικητής Κων. Ρακτιβάν και εγκατεστάθησαν (31-10-12) αι λοιπαί αρχαί της πόλεως (Στρατιωτ. Δ/τής, Φρούραρχος, Νομάρχης, Λιμενάρχης, Τελώνης κλπ) και συνετελέσθη η παράδοσις των υπηρεσιών εις τας Ελληνικάς Αρχάς. Ταυτόχρονα η Κρητική Χωροφυλακή ανέλαβε τα αστυνομικά καθήκοντα της πόλεως –η οποία μετεφέρθη εκ Κρήτης τμηματικώς (το πρώτον τμήμα από 168 άνδρας, βρακοφόρους, υπό τον αντ/ρχην Μομφεράτον Ανδρέαν, έφτασεν την 30ήν Οκτωβρίου, μετά του Γεν. Δ/τού Κ. Ρακτιβάν, με το εξοπλισμένον ατμόπλοιον «Αρκαδία». Ο Κων. Ρακτιβάν, που ήταν επίσης υπουργός Δικαιοσύνης της κυβέρνησης Βενιζέλου, στις 31 Οκτωβρίου εξέδωσε προκήρυξη επίσημης κατοχής της πόλης εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης (Αλεξάκης, σελ. 494, -η προκήρυξη στο Παράρτημα).

Ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη μαζί με τον αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο, (29-10-1912).

28

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Κατάληψη της ενδοχώρας

Παράλληλα με την εδραίωση της κατοχής της Θεσσαλονίκης, ο ελληνικός στρατός κινήθηκε γρήγορα για την κατάληψη όσο το δυνατόν μεγαλύτερης έκτασης τής εκτός της Θεσσαλονίκης ενδοχώρας, στην οποία φυσικά περιλαμβάνεται και η Χαλκιδική. Ο υπεύθυνος του «Τμήματος Στρατιάς» υποστράτηγος Καλάρης πήρε σχετικές εντολές από το Γενικό Στρατηγείο, το οποίο όριζε: «Η κατάληψις της Χαλκιδικής, ούσα εκ των πρώτων μελημάτων του Τμήματος Στρατιάς, θ’ ανατεθή εις εν τάγμα της VIIης Μεραρχίας. Τούτο, μεταβαίνον εις Πολύγυρον, θα εγκαταστήση εκεί την έδραν αυτού και έναν Ουλαμόν εις Άγιον Όρος. Εκ Πολυγύρου το Τάγμα, θα σημειώση την ελληνικήν κατοχήν επί της Χαλκιδικής. Την αναχώρησιν των ως άνω τμημάτων θα διατάξητε αμέσως από αύριον. Θεσσαλονίκη 29-10-12, Κωνσταντίνος»-(Αλεξ. σ. 488). Βλέπουμε λοιπόν ότι, αμέσως μετά την παράδοση του τουρκικού στρατού, οι διαταγές για επέκταση της ελληνικής κατοχής στα μακεδονικά εδάφη είναι άμεσες, κι αυτό γιατί και οι άλλοι σύμμαχοί μας Βούλγαροι, αλλά και οι Σέρβοι από τα βόρεια, προσπαθούν να κάνουν το ίδιο, όπως ήταν φυσικό. Το Τάγμα Κρητών διατάσσεται να καταλάβει τη Χαλκιδική Ύστερα από την παραπάνω διαταγή της Στρατιάς, ο Δ/τής της VIIης Μεραρχίας, στέλνει στο Τάγμα Κρητών του Γ. Κολοκοτρώνη την παρακάτω διαταγή: «Τάγμα Κρητών, ενταύθα Κατόπιν διαταγής του Τμήματος Στρατιάς Θεσσαλονίκης, περί διαθέσεως Τάγματος δια την κατάληψιν της Χαλκιδικής, το υφ’ υμάς Τάγμα θ’ αναχωρήση αμέσως ίνα μεταβή εις Πολύγυρον, ένθα θα εγκαταστήση την έδραν αυτού και έναν Ουλαμόν εις το Άγιον Όρος. Εκ Πολυγύρου το Τάγμα, διαθέτον αναλόγως της ανάγκης και των περιστάσεων την δύναμιν αυτού, θα σημειώση την ελληνικήν κατοχήν επί της Χαλκιδικής. Έστω γνωστόν υμίν ότι εν τάγμα της Μεραρχίας θα χρησιμοποιηθή δια την κατάληψιν του τομέως του γειτονικού προς τα βόρεια όρια του εις το Τάγμα σας ανατεθέντος τομέως (Χαλκιδική). Κατά τας ανωτέρω οριζομένας ενεργείας του Τάγματος, πιθανόν να επέλθωσι προστριβαί προς συμμαχικά ημών στρατεύματα*. Η φιλική αλλά και ευσταθής προς ταύτα συμπεριφορά, δέον να χρησιμεύση ως βάσις κατά τας μετ’ αυτών συνεννοήσεις του διοικητού του Τάγματος. Καθ΄εκάστην θέλετέ με τηρή ενήμερον, ως και τον διοικητήν 29

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

της Μεραρχίας, των ενεργειών σας, αίτινες δέον να διεξαχθώσι μετά πολλής δραστηριότητος, θέλετε δε κατά προτίμησιν σημειώση την Ελληνικήν κατοχήν εις τα εξωτερικά όρια του ορισθέντος τομέως. Η Μοίρα πυροβόλων θέλει διαθέση αμέσως δύο πυροβόλα υπό αξιωματικόν όπως ακολουθήσωσι το υφ’ υμάς Τάγμα. Θεσσαλονίκη, 30-10-12, VIIη Μεραρχία, Σωτίλης». – (σ. 492) (*Προφανώς εννοεί τα βουλγαρικά στρατεύματα, σύμμαχα βέβαια αυτή την περίοδο, τα οποία έχουν φτάσει κι αυτά, όχι μόνο προ της Θεσσαλονίκης, αλλά και σε πολλά σημεία της ενδοχώρας.)

Σε εκτέλεση της παραπάνω διαταγής, το Τάγμα Κρητών «εγερθέν ώραν 4 π.μ., μετά την διανομήν πρωινού ροφήματος κλπ, ετέθη εις πορείαν, περί ώραν 7.35 π.μ., από Μπέσ-τσινάρ, με πρωτοπορείαν τον 1ον Λόχον» (σελ. 505*). Το Τάγμα, πέρασε την πόλη, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, πεζή, με «ωρίας στάσεις». Οι στρατιώτες εντυπωσιάστηκαν από την πόλη, όπως την διέτρεξαν από τα δυτικά ως τα ανατολικά όριά της και έλεγαν: «Και μόνον δια την Θεσσαλονίκην ήξιζε να γίνει ο πόλεμος». Ο Αλεξάκης παρατηρεί και σημειώνει την ομορφιά του τόπου και των τοπίων, όπως κάνει πολλές φορές, ιδιαίτερα μάλιστα για τη φύση της Χαλκιδικής. Εδώ παρατηρεί δεξιά της πορείας τη θάλασσα του Θερμαϊκού, όπου ο ελληνικός στόλος, πάνω από 30 συνολικά πλοία, εισέρχεται αυτή την ώρα στο λιμάνι της πόλης –μέσα από τα τουρκικά ναρκοπέδια, όπως αλλού περιγράφει. Αριστερά σημειώνει τον όγκο του Χορτιάτη, την Αμερικανική Γεωργική Σχολή, το Σέδες, τα Λουτρά («όπου και κρήνη, 4η ωρία στάσις –σ. 506). Πλησιάζοντας τα Βασιλικά, οι της εμπροσθοφυλακής ανησυχούν αρχικά βλέποντας ενόπλους να τους περιμένουν. Με ευχαρίστηση διαπιστώνουν σύντομα πως είναι «ιδικοί μας πρόσκοποι (αντάρται), περί τους 40 -50, οι οποίοι παρετάσσοντο, και κατά την άφιξίν μου απέδωσαν τιμάς. Ειδοποίησα περί αυτών τον διοικητήν του Λόχου και εσυνέχισα την πορείαν. Το σώμα των προσκόπων, παρατεταγμένο εις το δεξιόν της οδού, όταν επλησίασα, μου παρουσίασαν όπλα με βροντώδες παράγγελμα του διοικητού των. Ήτο με στολήν αντάρτου ο ανθυπολοχαγός Γαλανόπουλος, όπως μου έδωκεν εκεί γνωριμίαν» (σ. 507). Σημείωση: Περί «προσκόπων» γίνεται εκτενής λόγος αλλού. (*Όπου αναφέρεται απλά αριθμός σελίδας, αφορά πάντα στο βιβλίο του Ι. Αλεξάκη «Πολεμικαί Αναμνήσεις…»).

30

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Το Τάγμα στα Βασιλικά – Διανυκτέρευση Να πώς περιγράφει ο Αλεξάκης την άφιξη και παραμονή του Τάγματος στα Βασιλικά (σελ. 507): «Εν τω μεταξύ το Τάγμα εισήλθεν εις το χωρίον και εψάλη σύντομος δοξολογία εις τον ναόν του χωρίου, παρουσία των διοικητών του Τάγματος και των Λόχων, μετά των κατοίκων, και ανεγνώσθη προκήρυξις του Τάγματος προς τον λαόν, μεθ’ ό το Τάγμα εγκατεστάθη εις σχολεία και άλλα κενά οικήματα. Έπειτα το Τάγμα επρομηθεύθη αρνιά δια το συσσίτιον της αύριον, τα οποία εψήθησαν μερίμνη της κοινότητος, τη αιτήσει της. Την εσπέραν ο διοικητής του Λόχου με εκάλεσεν εκ των προφυλακών, όπου αφήκα αντικαταστάτην Λοχίαν και εισήλθον εις το χωρίον, όπου, μετά το δείπνον, διενυκτέρευσα εις την οικίαν καλού Έλληνος χωρικού Δημητρίου, του οποίου η σύζυγος εκαλείτο Ολυμπία και το κοριτσάκι Αθανασία. Περί το χωρίον τούτο υπήρχον τότε δένδρα μόνον συκαμινέαι (σκαμνιές, ως τα λέγουν εκεί), ήτοι μωρέαι δια μεταξουργίαν. Εις την περιοχήν αυτήν τα Κονιαροχώρια (τουρκικά χωρία) ευρίσκοντο εις ωραίας γαίας, ενώ τα χριστιανικά χωρία ευρίσκοντο εις ξηρούς τόπους. Συγχρόνως το Τάγμα απέστειλεν εκείθεν εις το χωρίον Χορτιάτην ημιδιμοιρία του Λόχου υπό τον ανθυπασπιστήν Σταγάκην Π., ίνα παραμείνει εκεί, σημειούσα την κατοχήν». Η συνέχιση της πορείας του Τάγματος Η Χαλκιδική ελεύθερη – Οι Πρόσκοποι Πριν συνεχίσει την περιγραφή της πορείας του Τάγματος Κρητών προς το εσωτερικό της Χαλκιδικής –ήδη, και τα Βασιλικά, πρέπει να θεωρούνται βέβαια, Χαλκιδική-, ο Αλεξάκης αναφέρεται σε γενικές πληροφορίες για τη Χαλκιδική και στη συνέχεια σημειώνει την παρουσία και τη δράση των Προσκόπων, οι οποίοι καταπολέμησαν και σε πολλές περιοχές εξουδετέρωσαν την παρουσία του τουρκικού στρατού πολύ πριν την άφιξη του ελληνικού στρατού. Αναφέρει πολλά για τους Προσκόπους, όπως (σ. 511 -13): «…Εις την Χαλκιδικήν είχον έλθει οι πρόσκοποι. Και θα αναφέρω ενταύθα το υπ’ αυτών συντελεσθέν έργον. Ο πληθυσμός, ανέκαθεν ελληνικός, εφλέγετο υπό του πόθου να ελευθερωθή… Ήδη ανέμενεν ελληνικόν στρατόν προς απελευθέρωσίν του. Και του στρατού προηγήθησαν, ως εμπροσθοφυλακή, οι πρόσκοποι, (οι οποίοι) την προκατέλαβον προ της αφίξεως εκεί του Τάγματός μας.

31

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Το έργον των προσκόπων διεξήχθη ως κάτωθι χρονολογικώς: Την 5-10-12 (Παρασκευήν), ώραν 3ην πρωινήν, σώμα προσκόπων απεβιβάσθη εις τον κόλπον του Ορφανού (Στρυμωνικόν), παρά το χωρίον Ίσβορον (Στρατονίκη), εις θέσιν Μαρμάρι και κατηυθύνθη εις το χωρίον Βαρβάρα. Διετέλει το σώμα αυτό υπό τους αξ/κούς Παπακώσταν, Γαλανόπουλον, και Σωτηριάδην (Τρομάραν). Στις 9-10-12 εστάλη εκείθεν ο οπλαρχηγός Γ. Γιαγκλής μετά 35 ανδρών εις Νιγρίταν. Την επομένην (10-10-12) οι εις Ίσβορον εισήλθον εις την Λιαρίγκοβην (Αρναίαν), όπου κατετάγησαν 200 εθελονταί εντόπιοι, κληθέντες πρώτον υπό τα όπλα υπό των Τούρκων ως στρατεύσιμοι, (σημ.: εννοεί κατά την επιστράτευση που έκανε η Τουρκία από τις 12 Σεπτεβρίου), και μη προσελθόντες να υπηρετήσουν τον τύραννον, είχον καταφύγει εις τα όρη. Ήδη, προσελθόντες εις την υπηρεσίαν της μητρός Ελλάδος ηνώθησαν μετά των ανταρτών (προσκόπων). Εσχηματίσθησαν 4 σώματα και εκείθεν έλαβον διαφόρους κατευθύνσεις. Το υπό τον ανθ/γόν Β. Παπακώσταν σώμα, διαβάν το όρος Χολομώντα, αφίκετο την εσπέραν της 10 (ή 13) -10-12 είς Λόκοβα (Ταξιάρχην), και καταλαβόν επικαίρους θέσεις κατασυνέτριψε τουρκικήν δύναμιν εξ ιππικού και πεζικού, αποστελλομένην εκ Πολυγύρου εις Ίσβορον, προς ενίσχυσιν της εκεί τουρκικής δυνάμεως. Εκεί εφονεύθη ο οπλαρχηγός Σωτηριάδης ή καπετάν Τρομάρας. Το τουρκικόν αυτό τμήμα εκ 200 ανδρών συνεκεντρώθη εις το χωρίον Ρεσετνίκια (Άγ. Πρόδρομος), όπου το επολιόρκησαν τα εθελοντικά μας σώματα, συγκεντρωθέντα εις το πλησίον μικρόν χωρίον Καγιατζίκ (Παλαιόκαστρον). Την 22-10ου εγένετο επίθεσις και οι Τούρκοι στρατιώται υπό τινα Ατζέμ αγάν, ημύνθησαν λυσσωδώς επί 9 ώρας από τους εξώστας των οικιών και εντός των σταύλων και εις την μεγάλην καινουργή οικίαν του ιερέως παπά Δημήτρη, αλλά τελικώς υπέκυψαν, ελαχίστων διαφυγόντων. Επερχομένης της νυκτός, υπετέθη ευλόγως ότι οι Τούρκοι θα διέφευγον υπό το σκότος και απεφασίσθη να απειληθούν δια πυρκαϊάς προς παράδοσιν. Ο ιερεύς παπα Δημήτρης Οικονόμου, εις την οικίαν του οποίου είχον εγκλεισθή Τούρκοι και όστις μόλις είχεν απολυθή από τας τουρκικάς φυλακάς, εις ας εκρατείτο δι’ εθνικήν του δράσιν, επροθυμοποιήθη να πυρπολήση ο ίδιος την οικίαν του υπέρ του εθνικού σκοπού. Επέχυσε ποσότητα πετρελαίου, έθεσε πυρ και η οικία του έγινε 32

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

παρανάλωμα του πυρός.* Εφονεύθησαν 41 Τούρκοι στρατιώται και αιχμαλωτίσθησαν 11, εκ των οποίων 2 τραυματίαι. Εκ των ιδικών μας εφονεύθησαν 2 και επληγώθη 1. Οι διασωθέντες Τούρκοι έφυγον προς το χωρίον Σανά. Ο εν Πολυγύρω, πρωτευούση της Χαλκιδικής, τουρκικός στρατός εκ 400 ανδρών εσυνθηκολόγησε, καταληφθείς υπό πανικού μόλις εγνώσθη η προσέγγισις των εθελοντικών μας σωμάτων, καίτοι ολιγαριθμοτέρων. Προσήλθον οι Τούρκοι εις τον Μητροπολίτην Ειρηναίον, όστις έδωκεν εις αυτούς συνοδούς χριστιανούς μέχρι Θεσσαλονίκης.** Την 23-10ου εισήλθον εις τον Πολύγυρον οι εθελονταί μας. Την 25-10ου κατέλαβον τον Βάβδον και την Γαλάτισταν, των Τούρκων δηλωσάντων υποταγήν. Την 24-10ου απεβιβάσθη εις Κασσάνδραν ανταρτικόν σώμα υπό τον Θ. Ι. Ζάχον δια του ατμοπλοίου «Ελένη» και κατέλυσεν τας εκεί τουρκικάς αρχάς. Αυτό, την 26-10ου κατέλαβε το χωρίον Άγιον Βασίλειον παρά τον Λαγκαδάν και εκεί την επομένην (27-10ου) συναντήθησαν με τμήμα της Ταξιαρχίας Ιππικού μας και έμαθαν οι πρόσκοποι αυτοί ότι κατελάβομεν την Θεσσαλονίκην. Την 2710ου οι πρόσκοποί μας κατέλαβον και το Πράβι (Ελευθερούπολιν), -(ενώ είχον καταλάβει νωρίτερα και τη Γερακαρού και Νιγρίτα).

Ο ανθ/γός Βασίλειος Παπακώστας (στο μέσον, καθιστός) αρχηγός Προσκόπων και Μακεδονομάχος.

33

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Οι πρόσκοποί μας, διεισδύσαντες εις το εσωτερικόν και αποδιώκοντες τας τουρκικάς αρχάς και τους χωροφύλακάς των, εγκαθίστων τοπικάς αρχάς εξ εντοπίων και ούτω κατά την ημέραν της εισόδου μας εις την Θεσσαλονίκην, όλη η ανατολικώς αυτής χώρα (Χαλκιδική και Παγγαίον) δεν κατείχοντο πλέον υπό τουρκικών αρχών, δηλωσάντων υποταγήν εις τους Έλληνας, χάρις εις την ενέργειαν των προσκοπικών σωμάτων, αλλά διοικούντο, έστω προσωρινώς, εν ονόματι της Ελλάδος. Αλλ’ ήσαν ολίγοι οι πρόσκοποι εκείνοι δια να διατηρήσωσι την κατοχήν της χώρας, μάλιστα να την προστατεύσουν από τους αρπακτικούς όνυχας του προσωρινού συμμάχου, αλλά προαιωνίου εχθρού, του Βουλγάρου, και δι’ αυτό έρχεται ο στρατός μας, εδώ το Τάγμα μας, δια να καταλάβη και να διατηρήση». *Την πατριωτική δράση του παπά Δημήτρη Οικονόμου στον Άγιο Πρόδρομο, συναντά κανείς και σε άλλες περιπτώσεις. Ερευνώντας την πορεία του Σώματος Μακεδονομάχων του Ιωάννη Νταφώτη, τον Απρίλιο - Μάιο 1905, συνάντησα τον Αθ. Μινόπουλο να συμβουλεύει το Νταφώτη ποιους μπορεί να συνατήσει στα Ζερβοχώρια και αλλού, μεταξύ δε αυτών αναφέρει και τον παπά Οικονόμου του Αγίου Προδρόμου –και πραγματικά ο Νταφώτης βρήκε βοήθεια από τον παπά Δημήτρη. Βέβαια, εντύπωση κάνει το γεγονός ότι ο Π. Στάμος, ενώ μιλά για τη μάχη του Αγίου Προδρόμου, δεν αναφέρεται στον παπά Οικονόμου, αν και πυρπόλησε ο ίδιος το σπίτι του, γράφοντας «των εις το χάνι αυτού οχυρωθέντων καέντων» -το σπίτι του παπά Δημήτρη έγινε χάνι! Ερευνητέον επίσης αν ο μετέπειτα δάσκαλος και εξαιρετικά σημαίνον στέλεχος της Εθνικής Αντίστασης 1941-44 Αστέριος Οικονόμου (υπό το ψευδώνυμο Στέφανος), είχε κάποια σχέση με τον παπά Δημήτρη Οικονόμου. Αν ναι –να ήταν γιος του;μπορεί να κατανοηθεί η μη αναφορά του από τον Παν. Στάμο, ο οποίος έγραψε το βιβλίο για τον Ειρηναίο το 1948. **Να πώς περιγράφει την απαλλαγή του Πολυγύρου από την τουρκική εξουσία και τον τουρκικό στρατό, την ουσιαστική δηλαδή απελευθέρωσή του, ο Παναγ. Στάμος στο βιβλίο του «Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΚΑΣΣΑΝΔΡΕΙΑΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ –ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ», έκδ.

3η, σελ. 75-77: «Αναίμακτος της Χαλκιδικής απελευθέρωσις. … Κατά το 1912 συνετέλεσε (ο Ειρηναίος) δια της συνέσεώς του να απελευθερωθή αμαχητί ο Πολύγυρος, αποστείλας τους εν αυτώ Τούρκους στρατιώτας εις Θεσσαλονίκην και να μη γίνωσι εν αυτώ πολεμικαί επιχειρήσεις, ως επεθύμουν οι Έλληνες αντάρται. Τούτο εγένετο ως εξής: Λόγω της ραγδαίας προελάσεως των ελληνικών στρατευμάτων προς την Θεσσαλονίκην και της εν τω Αιγαίω 34

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

κυριαρχίας των Ελλήνων, οι εν Χαλκιδική Τούρκοι, φοβούμενοι αποβάσεις των Ελλήνων, συνεκέντρωσαν τας εν αυτή φρουράς αυτών, εκτός της εις βόρειον Χαλκιδικήν εις Ίσβορον ευρισκομένης, προς ασφάλειαν, εις Πολύγυρον. Ούτω συνεκεντρώθησαν εις τους στρατώνας αυτού περί τους δύο χιλιάδες έφεδροι, εις δε την ύπαιθρον εκυριάρχει το υπό τον ανθ/γόν Βασ. Παπακώσταν ολιγάριθμον ελληνικόν σώμα εξ 60-70 περίπου Ελλήνων ανταρτών. Τουρκική δύναμις εξ ιππικού και πεζικού αποστελλομένη εκ Πολυγύρου είς Ίσβορον προς ενίσχυσιν της εκεί φρουράς, συμπλακείσα τη 10η Οκτωβρίου εις τον Χολομώντα μετά των Ελλήνων ανταρτών διελύθη, φονευθέντος και του Έλληνος οπλαρχηγού Σωτηριάδου ή Καπετάν Τρομάρα. Ετέρα τουρκική δύναμις ερχομένη προς ενίσχυσιν των εν Πολυγύρω Τούρκων, εις Ρεσετνίκια, προσεβλήθη υπό των ημετέρων και διελύθη, των εις το χάνι αυτού οχυρωθέντων καέντων, περί την 20ήν Οκτωβρίου. Πάντα ταύτα είχον συντελέσει εις το να απολέσωσιν οι εν Πολυγύρω Τούρκοι τελείως το ηθικόν των και να πανικοβληθώσι. Τούτου επωφελούμενος ο Μητροπολίτης συνέστησεν εις εμπίστους αυτώ κατοίκους Πολυγύρου και των πέριξ χωρίων να εμφανίζονται καθημερινώς προ του καϊμακάμη Χεβζίμ Βέη και να αναφέρωσιν εις αυτόν ότι εις τους έξω του Πολυγύρου αγρούς και εις τον Χολομώντα είναι πλήθος Ελλήνων ανταρτών, «κάθε κλαρί κι αντάρτης», οίτινες αφαιρούν εξ αυτών τα τρόφιμα και λέγουν ότι θα επιτεθούν κατά του Πολυγύρου. Η εντολή εξετελέσθη, πολλοί δε χωρικοί προσερχόμενοι καθημερινώς προ του καϊμακάμη, προσκλαίοντες, εζήτουν στρατιώτας ως συνοδούς δια να μεταβούν εις τα εργασίας των και συμβουλάς αν πρέπη να δίδουν τρόφιμα εις τους αντάρτας, που είναι πάρα πολλοί και θα κτυπήσουν, ως λέγουν, τον Πολύγυρον. Ο Καϊμακάμης, εν αμηχανία ευρισκόμενος, εκάλεσε τον Μητροπολίτην πρός σύσκεψιν και λήψιν πληροφοριών. Ο Μητροπολίτης τον διαβεβαίωσεν, ότι και η Μητρόπολις έχει τοιαύτας πληροφορίας και παρεκάλεσε να λάβη μέτρα ασφαλείας δια τους εκτός του Πολυγύρου εργαζομένους. Επί παρουσία δε του Μητροπολίτου, κάτοικος Ταξιάρχου με μεγάλην επιτηδειότητα ανέφερε τα αυτά. Ο Καϊμακάμης, πεισθείς πλέον τελείως περί της αληθείας των καταγγελλομένων, κατόπιν διαβεβαιώσεως του Μητροπολίτου και της συμπλοκής εις τον Χολομώντα, -η εν Αγίω Προδρόμω δεν είχε γίνει εισέτι-, είπε εις τον Μητροπολίτην: «Δεσπότη εφέντη, η εξουσία εξέφυγε των χειρών μας και περιήλθεν εις Υμάς. Παρακαλώ να έλθετε εις επαφήν μετά των Ελλήνων, δια να μάθετε τας διαθέσεις των και 35

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

να περιφρουρήσετε τα χαρέμια μας». Ο Μητροπολίτης, επιτυχών του ποθουμένου, έσπευσεν προς συνάντησιν του Βασ. Παπακώστα εις τον Άγιον Πρόδρομον, ενώ εγένετο η συμπλοκή μετά των Τούρκων και αφού εγνώρισεν εις αυτόν τα μετά του Καϊμακάμη διαμειφθέντα, υπέδειξεν ότι είναι ασύνετος η μελετωμένη κατά του Πολυγύρου επίθεσις εναντίον δισχιλίων καλώς εξοπλισμένων Τούρκων, ήτις θα επιφέρη αιματοχυσίαν και θα είναι αδήλου εκβάσεως. Συνέστησε δε να αναμείνωσιν εις το εξωκκλήσιον του Πολυγύρου Προφήτης Ηλίας και θα υποδείξη εις αυτόν τι θα πράξωσιν, όπερ ούτος απεδέχθη. Επανελθών εις τον Πολύγυρον και επισκεφθείς τον Καϊμακάμην του είπε: «Καϊμακάμη εφέντη, επί πεντακόσια έτη εζήσαμεν Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι αρμονικώς εν τη Χαλκιδική και δεν πρέπει τώρα να τα χαλάσωμεν και να χυθή αίμα. Η νίκη εις τον παρόντα πόλεμον δεν θα εξαρτηθή από την νίκην των Τούρκων ή των Ελλήνων εις τον Πολύγυρον, αλλά από την νίκην των τακτικών στρατευμάτων της Ελλάδος ή της Τουρκίας κατά τας συγκρούσεις αυτών. Έχω την καλήν διάθεσιν να προστατεύσω τα χαρέμια σας και την ζωήν όλων σας, δεν γνωρίζω όμως αν θα το κατορθώσω, κατόπιν των διαθέσεων τας οποίας είδον εις τους Έλληνας, οίτινες ετοιμάζονται, ως λέγουν, προς επίθεσιν εξ όλων των σημείων κατά του Πολυγύρου». «Και τότε τι πρέπει να γίνη;» ερωτά ο Καϊμακάμης. «Φρονώ –απαντά ο Μητροπολίτης- ότι η σύνεσις επιβάλλει στρατός και αρχαί να καταφύγετε εις Θεσσαλονίκην, έως ού ησυχάσωσι τα πράγματα». «Δύσκολον τούτο, απαντά ο Καϊμακάμης, διότι απαιτούνται δια την μεταφοράν περί τα διακόσια υποζύγια ζώα και υπάρχει ο κίνδυνος επιθέσεως των ανταρτών καθ’ οδόν». «Υποζύγια, απαντά ο Μητροπολίτης, υπέρ τα 200, θα έχω εις την διάθεσίν σας αμέσως αύριον∙ προς ασφάλειάν σας θα τεθώ εγώ επικεφαλής και θα ματαιώσω πάσαν επίθεσιν». Συγκατατεθέντος του Καϊμακάμη, την πρωίαν της επομένης, 22αν Οκτωβρίου 1912, κατέφθασαν, εντολή του Μητροπολίτου, εκ των πέριξ χωρίων, ιδία των Βραστών, εις Πολύγυρον, υπέρ τα 200 υπό σάγμα ζώα. Αι τουρκικαί αρχαί επιβιβάσασαι επ’ αυτών γυναικόπαιδα και αποσκευάς, ανεχώρησαν ομού μετά των στρατιωτών και χωροφυλάκων αυτών, προπορευομένου εφίππου του Μητροπολίτου μετά του προκρίτου Αθαν. Σαμαρά δια την Θεσσαλονίκην, αποστείλασαι εις αυτήν, προ της αναχωρήσεως, επείγον τηλεγράφημα, διαβιβασθέν αρμοδίως εις το εν Τοψίν στρατηγείον των Τούρκων, το οποίον είχε ως εξής: «Στρατηγείον Τοψίν: Επείγον τηλεγράφημα εκ Πολυγύρου Χαλκιδικής αναφέρει ότι «ελληνική φάλαγξ εξ οκτακοσίων ανδρών, 36

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

αποβιβασθείσα εις σημείον της χερσονήσου, ηξίωσε μέσω Μητροπολίτου την παράδοσιν της πόλεως και φρουράς, και ότι υπό τον όρον της ανενοχλήτου απομακρύνσεως της μικτής δυνάμεως Χωροφυλακής και Εθνοφρουράς η πόλις κατελήφθη υπό του εισβολέως…». Ότε δε η φάλαγξ των αποχωρησάντων Τούρκων έφθασε εις τοποθεσίαν Καστρί, ευρισκομένην εις απόστασιν μιας και ημίσειας ώρας περίπου νοτίως του Πολυγύρου, ο Καϊμακάμης ευχαριστήσας τον Μητροπολίτην τον παρεκάλεσεν να επιστρέψη, αφού πλέον δεν υφίστατο κίνδυνος επιθέσεως. Ο Μητροπολίτης μετά του Αθαν. Σαμαρά επέστρεψεν εις Πολύγυρον και ειδοποίησε τον ανθυπολοχαγόν Βασ. Παπακώσταν, τον οποίον χαρακτηρίζει εις έγγραφόν του (ημερ. 1-4-1915) ως «αξιωματικόν εγνωσμένης αφιλοκερδείας, τίμιον, ιπποτικόν, καλόν φίλον και πολλά μοχθήσαντα υπέρ της απελευθερώσεως της Χαλκιδικής», να εισέλθη μετά των ανδρών του εις τον Πολύγυρον. Οι Έλληνες αντάρται εισελθόντες εις τον Πολύγυρον εγένοντο ενθουσιωδώς και στοργικώς δεκτοί υπό του Μητροπολίτου και του λαού, παρισταμένων και των δύο μόνον εναπομεινάντων εν αυτώ Τούρκων, του Ανακριτού και του Προέδρου του Δικαστηρίου. Ούτοι, ιδόντες το ολιγάριθμον των Ελλήνων ανταρτών, παρά τας περί του αντιθέτου πληροφορίας, είπον: «ηθέλησεν ο Αλλάχ να καταλάβετε τον Πολύγυρον». Σημείωση: Η εκτενής αυτή περιγραφή για το πώς ελευθερώθηκε ο Πολύγυρος από την τουρκική διοίκηση και τον τουρκικό στρατό, συγκρινόμενη με όσα ο Αλεξάκης αναφέρει, παρουσιάζει ορισμένες διαφορές (αριθμός Τούρκων στρατιωτών στον Πολύγυρο κλπ), συμφωνούν ωστόσο στο σημαντικό ρόλο που έπαιξαν οι αντάρτες (πρόσκοποι), όπως βέβαια και οι παρεμβάσεις του Ειρηναίου. Όμως, η απομάκρυνση πολυάριθμου τουρκικού στρατού από τον Πολύγυρο (400 ή 2000;), αλλά και η προσθήκη του στον τουρκικό στρατό της Θεσσαλονίκης, εν όψει της συγκρούσεώς του με τον ελληνικό στρατό –που τελικά δεν έγινε- μπορεί να έχει και άλλη «ανάγνωση». Μια άλλη παρατήρηση αφορά την πληροφορία του Παν. Στάμου ότι ο Ειρηναίος, την 1η Νοεμβρίου 1912, συνάντησε στα Βασιλικά τμήμα βουλγαρικού στρατού, το οποίο μετέβαινε προς το Άγιον Όρος για να το καταλάβει, για λογαριασμό της Βουλγαρίας. Γι’ αυτό –λέει ο Στάμος- ο Ειρηναίος έσπευσε στη Θεσσαλονίκη όπου συνάντησε τον αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο και τον ενημέρωσε για τον βουλγαρικό κίνδυνο, ζητώντας του να σταλεί ελληνικός στρατός, και στόλος από τη θάλασσα, στη Χαλκιδική και στο Όρος. Όμως, όπως είδαμε, οι διαταγές για εσπευσμένη αναχώρηση τμήμα37

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

τος ελληνικού στρατού –εν προκειμένω του Τάγματος Κρητών- είχε προκύψει από 29 Οκτωβρίου, ήδη δε, την 1η Νοεμβρίου, το Τάγμα βρισκόταν στη Χαλκιδική (Γαλάτιστα) και στις 2 Νοεμβρίου, ο μεν ουλαμός κινούμενος προς το Όρος διανυκτέρευσε στην Αρναία, το δε υπόλοιπο Τάγμα με τον διοικητή του Γ. Κολοκοτρώνη έφτασε στον Πολύγυρο –δες παρακάτω. Γενικά, οι λόγοι της υπερβολής των διηγήσεων του Π. Στάμου υπέρ του Ειρηναίου, είναι βέβαια κατανοητοί, πλην όχι αβασάνιστα αποδεκτοί. Όμως, ας ξαναγυρίσουμε στην περιγραφή του Αλεξάκη. Πρωί την 1η Νοεμβρίου 1912, μετά τη διανυκτέρευσή του στα Βασιλικά, το Τάγμα αναχωρεί για Γαλάτιστα, αφού στέλνει στην VIIη Μεραρχία, στην οποία ανήκει, την εξής αναφορά: «Λαμβάνω την τιμή να αναφέρω ότι χθες το εσπέρας αφίχθην ενταύθα (Βασιλικά), σήμερον δε αναχωρώ δια Γαλάτισταν, ένθα θα διανυκτερεύσω, αύριον δε το εσπέρας έσομαι εις Πολύγυρον. Ενταύθα εξέδωκα προκήρυξιν και ετέλεσα δοξολογίαν. Αφήκα μίαν Διμοιρίαν δια την φρούρησιν της κωμοπόλεως και των πέριξ αυτής. Επίσης απέστειλα μίαν ημιδιμοιρίαν εις Χορτιάτην, προς τον σκοπόν αυτόν. Τάγμα Κρητών, Κολοκοτρώνης». Συνάντηση με Ειρηναίο: Συνεχίζοντας την περιγραφή της πορείας του Τάγματος από Βασιλικά στη Γαλάτιστα, ο Αλεξάκης σημειώνει: «Καθ’ οδόν συναντήσαμεν κληρικόν μόνον, επιβαίνοντα όνου και ερχόμενον εκ Γαλατίστης εις Βασιλικά. Δεν ήτο απλούς ιερεύς, ως μας επληροφόρησεν αμέσως ο ίδιος, αλλ’ ήτο ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος, όστις εδρεύει εις Πολύγυρον, μετέβαινε δε εις Θεσσαλονίκην. Παρεξενεύθην και ελυπήθην να μάθω ότι ο με τόσην ταπεινότητα «επί πόλου όνου» πορευόμενος μόνος κληρικός ήτο Αρχιερεύς…» -(σ. 514). Σχετικά με την παρουσία του Ειρηναίου στον δρόμο Γαλάτιστα –Βασιλικά –Θεσσαλονίκη, οι διηγήσεις Αλεξάκη και Στάμου συμφωνούν αλλά και διίστανται. Ο Αλεξάκης, αυτόπτης μάρτυρας της συνάντησης, αναφέρεται στον Ειρηναίο και τονίζει πως του έκανε εντύπωση ότι ήταν μόνος και μάλιστα επί «πόλου όνου». Ο Στάμος γράφει πως «καθ’ οδόν, παρά τα Βασιλικά, την 1ην Νοεμβρίου, συνήντησε τμήμα βουλγαρικού στρατού, βαδίζον προς Χαλκιδικήν, δια την κατάληψιν του Αγίου Όρους, ως είπεν ο επικεφαλής αξιωματικός, ερωτηθείς υπ’ αυτού βουλγαριστί. Τούτο ανησύχησε τον Μητροπολίτην…» κλπ. Πράγματι, και ο Αλεξάκης αναφέρει ότι, 38

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

το βράδυ της 1ης Νοεμβρίου και ενώ το Τάγμα βρισκόταν ήδη στη Γαλάτιστα, ήρθε πληροφορία ότι ένα τάγμα βουλγαρικού στρατού έφτασε στα Βασιλικά, κινούμενο ως συμμαχικό στράτευμα. Ο ισχυρισμός του Στάμου, που περιγράφει παρακάτω, πως ο Ειρηναίος έσπευσε στη Θεσσαλονίκη –αν και κινείται με γάϊδαρο, κατά τον Αλεξάκη-, ότι συνάντησε εκεί τον Αρχιστράτηγο, την ίδια μέρα, 1η Νοεμβρίου, ότι τον ειδοποίησε για τον κίνδυνο που διατρέχει το Όρος να καταληφθεί από τους Βουλγάρους, -πράγμα το οποίο γνωρίζει το Γ. Στρατηγείο και το αναγράφει στις διαταγές που εκδίδει, από τις 29 Οκτωβρίου-, και ότι του υποδεικνύει ο Ειρηναίος να σταλεί άγημα του ναυτικού, ότι ο Αρχιστράτηγος στέλνει τηλ/μα, στην κυβέρνηση, ότι ο πρωθυπουργός δίνει εντολή στον Κουντουριώτη και ο Κουντουριώτης στέλνει τον «Αβέρωφ» και άλλα πολεμικά και αποβιβάζουν άγημα, το οποίο καταλαμβάνει το Όρος την επομένη, 2 Νοεμβρίου –όπως και έγινε-, αυτά είναι αδύνατο να συνέβησαν έτσι και μόνον ο κατανοητός υπερβάλλων ζήλος του Π. Στάμου να αναδείξει τη (γνωστή ωστόσο) πατριωτική προσωπικότητα του Ειρηναίου, μπορεί να δικαιολογήσει. Όμως, για την κατάληψη του Όρους από άγημα του πολεμικού ναυτικού μας, θα αναφερθούμε και παρακάτω. Ωστόσο, ας ακολουθήσουμε τη συνέχεια της περιγραφής του Αλεξάκη (σ. 515): «…Η οδός –από Βασιλικά προς Γαλάτιστα-, ήτο σχετικώς καλή, υπήρχον δε πλησίον χάλικες συσσωρευμένοι υπό των Τούρκων προ του πολέμου, προκειμένου η οδός να γίνει αμαξιτή (αξιόλογη πληροφορία –δες σχετική αναφορά στο Παράρτημα, υπό τον τίτλο «Οι Χαμιτικοί στρατιώτες τιμωρούνται από τους Νεότουρκους να κατασκευάζουν τον δρόμο Βασιλικά –Γαλάτιστα και αυτοί ρημάζουν τους …μπαξέδες!»). …Αριστερά εις την κλιτύν του βουνού φαίνεται η Μονή της Αγίας Αναστασίας Φαρμακολυτρίας, όπου σήμερον Σχολή Ιερατική. Και ακούονται αι καμπάναι της, αι οποίαι κρούονται τώρα επί τη αφίξει ημών, των ελευθερωτών της Χαλκιδικής, και συγχρόνως ακούονται πυροβολισμοί, εκδήλωσις χαράς και εορτασμού… Επί της οδού έχουν συγκεντρωθή και οι κάτοικοι του χωρίου Γαλαρηνός, το οποίον δεν φαίνεται εκ της οδού… Έσπευσαν και αυτοί να μας ζητωκραυγάσουν… Ώραν 2.35΄μ.μ. εφθάσαμεν εις την κωμόπολιν Γαλάτισταν… Ευρισκομένου του Λόχου μας σήμερον εις την ουράν της φάλαγγος πορείας του Τάγματος (σημ.: από τις περιγραφές προκύπτει ότι στις πορείες του Τάγματος η σειρά των Λόχων άλλαζε συνεχώς), και ένεκα της στενής και ανηφορικής οδού δια μέσου θάμνων, δεν 39

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

είδον την ωραίαν υποδοχήν, ήτις έγινεν εις την πρωτοπορείαν του Τάγματος υπό των κατοίκων, με επικεφαλής τον Μητροπολίτην Αρδαμερίου και Γαλατίστης Ιωακείμ… Το Τάγμα εγκατεστάθη εις οικήματα, σχολεία και κατοικίας. Εγώ δε εις την οικίαν Κωνσταντίνου Καλογερά, παντοπώλου». Σημείωση: Σημαντική θα ήταν η περιγραφή της υποδοχής του στρατεύματος στη Γαλάτιστα, την οποία δεν έχουμε, αφού ο Αλεξάκης δεν ήταν παρών, επειδη ο λόχος του ήταν τελευταίος. Σημειώνουμε επίσης ότι, στις έδρες των Μητροπόλεων, φτάνοντας ο ελευθερωτής στρατός, δεν βρίσκει τους άλλους Ιεράρχες (πλήν του Αρδαμερίου Ιωακείμ), αφού τόσο ο Ειρηναίος, όσο και ο Σωκράτης έχουν σπεύσει στη Θεσσαλονίκη. «Εντολή μεταβάσεώς μου μετά Ουλαμού εις Άγιον Όρος» Και ο Αλεξάκης συνεχίζει: «Ώραν 6.30-7ην μμ παρετέθη εις τους αξ/κούς του Τάγματος εις το Μητροπολιτικόν οίκημα γεύμα υπό του Μητροπολίτου Αρδαμερίου κ. Ιωακείμ, όστις ήτο νέος τότε. Μετά το δείπνον ο Ταγματάρχης απεφάσισε να αναχωρήσω εγώ επειγόντως μετά ενός Ουλαμού (2 διμοιριών) του 1ου Λόχου εις το Άγιον Όρος και να το καταλάβω, ίνα μη μας προλάβουν μεταβαίνοντες εκεί οι Βούλγαροι. Διέταξεν αναχώρησίν μου αμέσως, ώραν 10ην μ.μ. Ο Διοικητής του Λόχου υπολοχαγός Λυμπέρης Καλοπόθος, αναλαβών να ετοιμάση τον Ουλαμόν, ανέφερεν μετ’ ολίγον εις τον Ταγματάρχην ότι παρουσιάζοντο δυσκολίαι, διότι οι άνδρες του Λόχου ήσαν διασκορπισμένοι ανά 10 εις τας οικίας προς διαμονήν. Ο Ταγματάρχης ενέκρινε να αναβάλωμεν την αναχώρησιν δια την πρωίαν της επομένης, 2-11-12, όπερ και εγένετο. Διέταξε δε και ανεχώρησεν ώραν 10ην μ.μ. δια την πρωτεύουσαν της Χαλκιδικής Πολύγυρον ο 3ος Λόχος, όστις ήτο συγκεντρωμένος εις το σχολείον της Γαλατίστης, ίνα καταλάβει τάχιστα τους εις Πολύγυρον τουρκικούς στρατώνας, μήπως φθάσουν οι Βούλγαροι και μας προλάβουν. Η δύναμις του δικού μας Ουλαμού περιελάμβανε 110 οπλίτας…» (σ. 516). Ο Ουλαμός από Γαλάτιστα στην Αρναία: Ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 2-11-12, συνεχίζει: «Ώραν 5.30 πμ της 2-11-12 ηγέρθημεν με την σήμανσιν του εγερτηρίου. Ο πρώτος λόχος συνεκεντρώθη έξωθι της εκκλησίας της Γαλατίστης. Εκείθεν, ώραν 7 πμ, ανεχώρησα μετά του Ουλαμού μου δια το Άγιον Όρος. Ο 2ος Ουλαμός του Λόχου μας υπό τον δ/τήν του Λόχου υπολ/γόν Λυ40

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

μπέρην Καλοπόθον θα επορεύετο εις Πολύγυρον, όστις ορίζετο έδρα του Τάγματος… Ήμουν πολύ ευχαριστημένος, διότι μου εδίδετο η ευκαιρία να ενεργήσω μόνος… Μου εδόθη μικρός ίππος με σάγμα, μη υπάρχοντος επιππίου. Αλλ’ ο μικρόσωμος ίππος μου ήτο πολύ καλός. Έκτοτε ήμουν πλέον διαρκώς έφιππος εις όλας τας πορείας και επιχειρήσεις, προμηθευθείς και καλόν εφίππιον. Προ της εκκινήσεως εκ Γαλατίστης, εκάλεσα τον ιδιώτην όστις μου εδόθη οδηγός και ηρώτησα περί του δρομολογίου των χωρίων τα οποία θα διέλθωμεν και της καταστάσεως των οδών… Η οδός μετά την Γαλάτισταν διέρχεται την κλιτύν προς ανατολάς, υπερβαίνει ράχιν, και κατέρχεται προς το χωρίον Ρεσετνίκια (Άγ. Πρόδρομος). Δεξιά πέραν (6 χιλιόμετρα Ν.Α. της Γαλατίστης) φαίνεται εις υψηλήν θέσιν το χωρίον Βάβδος. Από την υψηλήν αυτήν θέσιν μας, εθαυμάσαμεν την ωραίαν προς νότον χώραν της Χαλκιδικής, η οποία με τας τρεις χερσονήσους και τους δύο βαθείς κόλπους της είναι γραφικοτάτη. Είναι ένας από τους ωραιότερους τόπους του κόσμου. Εις το βάθος προς Α, επί της ανατολικοτέρας χερσονήσου, εν μέσω αχλύος, εφαίνετο υψούμενος ο μελανός όγκος του Άθω, το Άγιον Όρος, το οποίον μεταβαίναμεν να καταλάβωμεν… (υπογραμμίσαμε αυτή την περιγραφή, που δείχνει πως η Χαλκιδική, και τότε και τώρα, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη, έστω και αν ο Αλεξάκης κινείται για στρατιωτικό σκοπό, εκτελώντας επείγουσες εντολές και ο καιρός δεν προσφέρεται για ειδυλλιακές παρατηρήσεις –η ημέρα είναι βροχερή, όπως σημειώνει παρακάτω). Αφού κάποια στιγμή έρχεται και ο δ/τής του Λόχου, που δηλώνει πως θα έρθει μαζί τους –για να φτάσει και αυτός στο Όρος-, αφήνοντας ωστόσο όλη τη φροντίδα στον Αλεξάκη, «ώραν 9.45΄ εφθάσαμεν εις το χωρίον Ρεσετνίκια (Άγ. Πρόδρομος). Από το χωρίον τούτο…, η οδός είναι μικρή (μονοπάτι) και ανηφορική, ανέρχεται δια κοιλάδων και δασών την νοτιοδυτικήν κλιτύν του Χολομώντος, όστις είναι όρος δασώδες και χωματώδες, όχι βραχώδες και κατέρχεται εκ της βορείου κλιτύος εις την κωμόπολιν Λιαρίγκοβην, σημερινήν Αρναίαν…». «Καλόγηροι πολεμισταί» Μια λεπτομέρεια, σε σχέση με κάποιους καλογήρους του Αγ. Όρους, αναφέρει στη συνέχεια ο Αλεξάκης, (σελ. 519) –σ’ αυτούς τους καλογήρους θα αναφερθεί και παρακάτω. Να τι λέει: «Μόλις εξεκινήσαμεν (εννοεί από τη Γαλάτιστα), μας κατέ41

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

φθασαν 5-6 καλόγηροι του Αγίου Όρους, πού ήλθαν χάριν του εθνικού αγώνος, εκκινήσαντες και αυτοί σήμερον από την Γαλάτισταν. Ο ένας, ονομαζόμενος Θαλελαίος Βατοπεδινός, εφαίνετο αρκετά μορφωμένος. Με παρεκάλεσαν να τους δώσω τυφέκια και εις τους δισταγμούς μου με ικέτευσαν, υποσχόμενοι ότι θα πολεμήσουν μαζί μας κατά των Τούρκων και Βουλγάρων, όπου διατάξω και οπουδήποτε χρειαστή. Με ευχαριστούσε η παρουσία των, γιατί ανέκαθεν το σπαθί και το ράσο αδελφωμένα εμάχοντο και μάχονται πάντοτε «για του Χριστού την πίστην την αγίαν και της πατρίδος την ελευθερίαν». Εις έναν από τους ολίγους σαγματοφόρους ημιόνους, οι οποίοι μου είχον δοθή ως μεταγωγικά του Ουλαμού, υπήρχον φορτωμένα περί τα δέκα τυφέκια ασθενούντων οπλιτών του Λόχου, οι οποίοι έμειναν νοσηλευόμενοι εις την Θεσσαλονίκην και θα ήρχοντο μετά την αποθεραπείαν των. Τα διένειμα εις τους καλογήρους, επί επιστροφή, με ολίγα φυσίγγια (5-10 νομίζω), και η χαρά των ήτο μεγάλη. Οι νεαροί καλόγηροι, και ήσαν νεαροί οι περισσότεροι, μου εφίλησαν το χέρι. Εδώ αντεστράφησαν οι ρόλοι, ως βλέπομεν. Εκράτησα εις το σημειωματάριόν μου τα ονόματά των: 1. Θαλελαίος Βατοπεδινός, 2. Παγκράτιος Βατοπεδινός, 3. Ευδόκιμος Βατοπεδινός, 4. Ζωσιμάς Λαυριώτης, 5. Ευθύμιος, Λαυριώτης, και ο μετ’ αυτών έφηβος Γεώργιος Παναγιώτου Σ…, από το Παλαιοχώρι (Χαλκιδικής)». Παρά την εξαντλητική πορεία, περιγράφει: «Οι στρατιώται μου, φορτωμένοι τους βαρείς γυλιούς τους, ίδρωναν, αλλά δεν εκουράζοντο. Ήσαν χαρούμενοι, ηστειεύοντο και ετραγουδούσαν κρητικά δίστιχα. Και εις το πέρασμά μας αυτό όλη η φύσις έχαιρε μαζί μας, αι κοιλάδες ανθοβολούσαν. Ο αέρας αντηχούσε τραγούδια. (-άριστη δηλαδή η ψυχολογική κατάσταση των ανδρών του Ουλαμού, άλλωστε ο Αλεξάκης σημειώνει): «Εσπεύδομεν να καταλάβωμεν εδάφη. Τα εδάφη μας. Είμεθα οι ελευθερωταί. Και απολαμβάναμεν χαράν ανέκλητον, διότι ελευθερώναμεν τους από αιώνων σκλαβωμένους αδελφούς μας και τα εδάφη αυτά θα μείνουν πλέον ελεύθερα, ιδικά μας για πάντα». Και συνεχίζει: «Και τα μικρά πουλάκια, τα οποία εις το πέρασμά μας εξετρύπωναν από τα κλαδιά και επετούσαν εις άλλα, ενομίζομεν ότι μας εχαιρέτιζαν και μετείχον της γενικής χαράς. Μερικά μάλιστα επετούσαν προς τα ύψη και εκεί ετερέτιζον και εκελαηδούσαν, εορτάζοντα τον ερχομόν μας, υποδεχόμενα την ελευθερίαν του τόπου των.

42

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Σημείωση: Και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, ο Αλεξάκης θεωρεί πως η φύση, έμψυχη και άψυχη, χαίρει με την παρουσία του ελευθερωτή ελληνικού στρατού. Κατανοητή και αποδεκτή υπερβολή. Μετά 8 «ωρίας στάσεις», στις 6.30 το απόγευμα, έφτασαν στην Αρναία. Η υποδοχή στην Αρναία Προφανώς πληροφορημένοι οι Αρναιώτες ότι πλησιάζει τμήμα του ελληνικού στρατού, του στρατού που έχει σαρώσει την αντίσταση των Τούρκων και ήδη, από τις 26 Οκτωβρίου, έχει καταλάβει τη Θεσσαλονίκη, ξεσηκώνονται και σπεύδουν να υποδεχτούν το τμήμα του στρατού που συμβολίζει την τυπική και ουσιαστική απελευθέρωση του τόπου. Να πώς περιγράφει ο Αλεξάκης αυτή την υποδοχή, (σελ. 521 -22): «Η υποδοχή μας εις Λιαρίγκοβην (Αρναίαν) Εις την κατηφορικήν πλαγιάν του Χολομώντος, προ της κωμοπόλεως Λιαριγκόβης, μέσα εις το δάσος επί της οδού (σημ.: εκεί που έχει στηθεί σήμερα ένα σχετικό μνημείο), είχον ανέλθει οι ιερείς με το ευαγγέλιον και τα εξαπτέρυγα, -ο εκεί εδρεύων Μητροπολίτης Σωκράτης έλειπεν εις Θεσσαλονίκην-, οι μαθηταί του σχολείου άδοντες με τους δασκάλους και οι κάτοικοι. Οι ιερείς έψαλλον και η στιγμή ήτο ιερά. Εσταματήσαμεν και συνεκεντρώθη ο εν πορεία Ουλαμός. Ο Διευθυντής του σχολείου (Ν. Παπαστεργίου), μας προσεφώνησε με συγκίνησιν και εις διδάσκαλος, ο Δημ. Τσιολάκης, απήγγειλε το κατωτέρω ποίημα, το οποίο μου ενεχείρισεν έπειτα και το τηρώ εις το αρχείον μου». Το ποίημα του δασκάλου Δημ. Τσιολάκη (σ. 521).

«Εις την υποδοχήν του Ελληνικού Στρατού 1. Καλώς ήλθετ’ ω φίλοι, αετοί της Ελλάδος! Καλώς ήλθετ’ ω φίλοι, της ενδόξου Παλλάδος εις τα χώματα ταύτα, τα με τόσης λαχτάρας, εκλυτρούμενα σήμερον της πρώην κατάρας.

2.

Καλώς ήλθετ’, ώ άγγελοι χαράς αιωνίου, και διώκται δουλείας φρικτής απαισίου, με το άγιον λάβαρον, την θείαν σημαίαν, εις την χώραν του κλέους, αμιγή και γενναίαν.

43

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

3.

Καλώς ήλθετε, έαρ, ευωδία και δρόσος, να δροσίσητε χώρας που εμάραν’ ο χρόνος, με το άχαρι βλέμμα, με το άσκοπον πόδι, και τας έδειραν τύραννοι κι αμέτρητοι πόνοι.

4.

Καλώς ήλθες, καλλίνικε, νικηφόρε Στρατέ, με σταυρόν, με σημαίαν, ώ Στρατέ ποθητέ, με τα σκήπτρα εις τα άφοβα χέρια, και με δάφνας στεμμένα αστέρια.

5.

Ευφραίνου, αιμόφυρτος και δύσμοιρος χώρα, γιατί να, ο Σωτήρ σου ελήλυθε τώρα, σώζων λαούς από θλίψεις και πόνους, σκλαβωμένους βαρειά επί πέντε αιώνας.

6.

Δρυμώνες, δάση, λαγκάδια και λόγγοι, οπού λύπαι σας έδειραν, στενάγματα, πόνοι, σκιρτήσατε τώρα, φωνάζοντες όλοι, έξω πίκρα, δάκρυ και φόνοι.

7.

Και τώρα π’ ανέστη η χώρα η θεία, κι εσκυλεύθη η κόλασις η μαύρη δουλεία, ας φωνάξωμεν όλοι ομού μια φωνή, Ζήτω, ζήτω Πατρίς Ελευθέρα, Ζήτω νέα ζωή.

8.

Αδέλφια, μανάδες, κορίτσια, παιδιά, χαιρετήσωμεν όλοι την θεί’ Ελευθεριά, και φωνάξωμεν όλοι ομού, μια φορά, μακράν η δουλεία, η πικρά συμφορά.

9.

Παρήλθον των Τούρκων οι μαύροι οι χρόνοι, θα λείψη το δάκρυ, θα λείψουν οι πόνοι, ’που δέρναν τη φίλη μας, τη δόλια πατρίδα, επί πέντε αιώνας σε φριχτή αλυσίδα.

10. Και ήλθ’ η μέρα π’ αναμέναμεν όλοι, κι’ εγελάσαν τα χείλη και επαύσαν οι πόνοι, και αδέσμευτοι τώρα ας φωνάξουμ’ ομού, Ζήτω, Ζήτω, Πατρίς Ελευθέρα, Ζήτω, Ζήτω, ώ δώρον Θεού.

44

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

11. Κι αύτ’ η μέρα θάν’ ημέρα αγία, που Έθνος ολόκληρον, μαζί η Εκκλησία, με τόσην παράταξιν σεμνήν και ωραίαν, υψούσι το λάβαρον, την θείαν σημαίαν.

12. Σημαία, που χρόνοι, καιροί κι’ αιώνες παρήλθον, έως ότου λαοί αγαπώντες, σ’ επανίδουν και πάλιν με τόσην ελπίδα, κι’ υπερήφανη σε στήσουν εις την πρώτην κοιτίδα.

13. Τιμή εις τον Βασιλέα Γεώργιον τον Α΄, τιμή εις τον Βενιζέλον μας, τον Πρωθυπουργόν μας, τιμή εις τα όπλα του Στρατού, και εις τον Διάδοχόν μας.

14. Που ήκουσαν με πόνον κι έτρεξαν με πόθον τους Τούρκους να τροπώσουν και μας ελευθερώσουν.

15. Φύγε, φύγε, δουλεία, κατάρα Θεού, εις βράχους αβάτους, μη φανής ουδαμού. Εν Λιαριγκόβη Χαλκιδικής τη 2α Νοεμβρίου 1912 Υπό Δημητρίου Τσιολάκη (διδασκάλου Σχολείων Λιαριγκόβης) Δια κ. Ανθυπολοχαγόν Αλεξάκην

45

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Μπορεί το ποίημα αυτό να είναι σε πολλά σημεία άτεχνο και να μη διεκδικεί δάφνες λογοτεχνικές, είναι όμως αναμφισβήτητα ένα ξέσπασμα ενθουσιασμού και πατριωτικής έξαρσης. Πολλές φορές έχω φανταστεί τον μακρινό αυτό συνάδελφο, συνεπαρμένο από τα ραγδαία και ασφαλώς συγκλονιστικά γεγονότα, να προσπαθεί, μέσα σε συγκλονισμό, να εκφράσει ποιητικά τα συναισθήματά του. Είναι ευτύχημα που γράφηκε αυτό, όπως είναι και ευτύχημα ότι ο Αλεξάκης, πολλά χρόνια αργότερα, το περιέλαβε στο σημαντικό, ως ιστορικό ντοκομέντο, βιβλίο του «Πολεμικαί Αναμνήσεις…». Μετά την απαγγελία του ποιήματος από τον ίδιο το στιχουργό δάσκαλο, ο Αλεξάκης γράφει: «Ο δ/τής του Λόχου, διαρκούσης της προσφωνήσεως, με το βλέμα με ηρώτησεν αν θέλω να απαντήσω εγώ και το έπραξα ευχαρίστως. Δεν ενθυμούμαι τώρα όλο το εκ του προχείρου σύντομον λογίδριόν μου. Αλλά δεν ξεχνώ την ιερότητα της στιγμής εκείνης και την συγκίνησίν μου. Έκλαιον ιερείς και λαός. «Αδέλφια», είπα, «Σας εφέραμεν την ελευθερίαν που εποθούσατε όλοι και οι πρόγονοί σας και οι πατέρες σας επί αιώνας. Η χαρά σας είναι και χαρά μας. Θρήνου, ο καιρός πέπαυται. Μη κλαίετε! Ανέτειλεν η αυγή της Ελληνικής Ελευθερίας. Η Μακεδονία ανέστη. Εορτάσατε!». Κατήλθομεν εις την κωμόπολιν, παρήλασεν ο Ουλαμός βάδην, παρά την κόπωσιν των ανδρών, και εγκατεστάθημεν εις το σχολείον προς διανυκτέρευσιν… Εδειπνήσαμεν οι δύο αξιωματικοί εις το σπίτι του Δημάρχου και ενθουσιώδους πατριώτου Γιάννη Κοτσάνη, όστις μας διηγήθη τα γεγονότα του τόπου προ της αφίξεώς μας και εκοιμηθήκαμεν εις το υψηλόν σπίτι του επίσης λαμπρού πατριώτου Κωνσταντίνου Δημητρακούδα. Είχεν ούτος κόρην και υιόν απόντα τότε εις την Θεσσαλονίκην. Ήλθε και τον εγνωρίσαμεν επίσης ο ιατρός Σαραφιανός. Επίσης μας επισκέφθη ο διδάσκαλος Τσιολάκης, όστις μου ενεχείρισεν το ανωτέρω ποίημά του.» -(σελ 522). Το Τάγμα από τη Γαλάτιστα στον Πολύγυρο Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αφηγείται (σελ. 524): «Κατά την αναχώρησίν μας εκ Γαλατίστης, ηκολούθησε μετ’ ολίγον και ο Ταγματάρχης με το υπόλοιπον του Τάγματος μέχρι Ρεσιτνικίων, οπόθεν επορεύθη εις Πολύγυρον. Από τα Ρεσιτνίκια το Τάγμα ανέφερεν εις την VIIην Μεραρχίαν τα εξής: «Ως και χθες ανέφερον υμίν, απόψε έσομαι εις Πολύγυρον, απέστειλα δε μίαν διμοιρίαν* εις Λιαρίγκοβην, μετά των σχετικών προκηρύξεων, ούτω δε συμπλη46

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ρούται η σημείωσις της ελληνικής κατοχής επί των εξωτερικών σημείων του τομέως Χαλκιδικής. Η εις Λιαρίγκοβην Διμοιρία θ’ αποστείλη τμήματα εις Σταυρόν και Βρασνά, η δε εις Ζαγκλιβέρι θ’ αποστείλη εις Ραβνά, Σανά και λοιπά μέρη, κατεχόμενα νυν υπό ανταρτών. Κατ’ αναφοράν τού εις Βασιλικά αξιωματικού, χθες εισήλθον εις Βασιλικά 1.200 Βούλγαροι, μετ’ αφθόνων ποιμνίων τουρκικών και σιτηρών, προτιθέμενοι να παραμείνωσιν εκεί 2-3 ημέρας. Τέλος, εκείθεν αποστέλλω εις Άγιον Όρος έναν Ουλαμόν με δύο (2) αξιωματικούς. Η απομένουσα δύναμίς μου είναι μία Διλοχία, ην θα διαθέσω δια τας λοιπάς μου εντολάς Τάγμα Κρητών. Κολοκοτρώνης». *Αυτή η διμοιρία είναι άσχετη με τον ουλαμό Αλεξάκη.

Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Ειρηναίος (πρωτοστάτης στον Μακεδ. Αγώνα και στην Απελευθέρωση).

Ο Γεώργιος Γαλανόπουλος, ανηψιός του Β. Παπακώστα, Μακεδονομάχος και Πρόσκοπος.

47

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Το Τάγμα Κρητών στον Πολύγυρο Επίσημη απελευθέρωση της Χαλκιδικής Και, ενώ ο Ουλαμός Αλεξάκη, συνοδευόμενος από τον διοικητή του Λόχου Λυμπέρη Καλοπόθο, φτάνει απόγευμα της 2ας Νοεμβρίου στην Αρναία, όπου σύσσωμος ο λαός τους υποδέχεται ως ελευθερωτές, το υπόλοιπο Τάγμα, υπό τον Δ/τή του Γεώργιο Κολοκοτρώνη, την ίδια ώρα ή ίσως λίγο νωρίτερα, φτάνει στον Πολύγυρο, στην πρωτεύουσα της Χαλκιδικής, όπου προορίζεται να εγκαταστήσει την έδρα του, ενώ νωρίτερα έχει φτάσει ο 3ος Λόχος του Τάγματος. Δεν έχουν σωθεί περιγραφές της εισόδου και της υποδοχής, ούτε του 3ου Λόχου, ούτε και του υπόλοιπου Τάγματος, στον Πολύγυρο. Όμως, μπορούμε να συμπεράνουμε πως θα έγινε ασφαλώς θερμή υποδοχή –άλλωστε ο Πολύγυρος, τόσο, και κυρίως το 1821, όσο και το 1854, αλλά και το 1878, είχε δείξει τις αγωνιστικές του διαθέσεις και δράσεις για την απελευθέρωση. Βέβαια, όπως είδαμε παραπάνω, ο Μητροπολίτης Ειρηναίος έχει φύγει για Θεσσαλονίκη (όπως είδαμε ότι έκανε και ο Μητροπολίτης Σωκράτης της Αρναίας). Σε κάθε περίπτωση, ο Διοικητής του Τάγματος Κρητών Γεώργιος Κολοκοτρώνης, μόλις έφτασε στον Πολύγυρο και εγκαταστάθηκε το Τάγμα και η διοίκησή του στην πόλη, εξέδωσε την παρακάτω Προκήρυξη, που αποτελεί και την επίσημη απελευθέρωση του τόπου (σ.

517): Προς άπαντας τους κατοίκους των χωρίων και κωμοπόλεων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους Εν ονόματι του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, καθιστώ υμίν γνωστόν ότι άπαντα τα καταληφθέντα μέρη υπό του Ελληνικού Στρατού, αδιακρίτως εθνότητος και θρησκεύματος, υπάγονται εφεξής υπό τους Ελληνικούς Νόμους, κατά τους οποίους θέλουσιν απολαμβάνει ισονομίας και προστασίας τιμής, ζωής και περιουσίας. Οι Μουχτάρηδες θέλουσιν εκτελεί τα καθήκοντα των Δημάρχων μέχρι ενεργείας των εκλογών, αφού προηγουμένως ομόσωσι τον νενομισμένον όρκον εις τον συνταγματικόν Βασιλέα των Ελλήνων. Εν Πολυγύρω τη 2α Νοεμβρίου 1912 Ο Στρατιωτικός Διοικητής Χαλκιδικής Γεώργιος Κολοκοτρώνης, Ταγματάρχης 48

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Ο Ουλαμός Αλεξάκη από Αρναία προς Ιερισσό Μετά τις υποδοχές και τη διανυκτέρευση στην Αρναία, ο Ουλαμός πρέπει να συνεχίσει την πορεία προς τον αντικειμενικό του σκοπό, που είναι το Άγιον Όρος. Ο Αλεξάκης αφηγείται (σελ. 526 -27): «Ώραν 8ην π.μ. της 3-11-12, εξεκίνησεν ο Ουλαμός δια Ιερισσόν, εκ της ΒΑ εξόδου της κωμοπόλεως. Ραγδαία βροχή μας επεσκέφθη μετ’ ολίγον καθ’ οδόν. Η πορεία ήτο εσπευσμένη. Δι’ ημιονικών δε οδών κοπιώδης. Διήλθομεν από το δεξιόν άκρον πλησίον του αριστερά μας κειμένου χωρίου Παλαιοχώρι (ώραν 9.10΄, α΄ ωρία στάσις) και του χωρίου Ρεβενίκια (Μ. Παναγία), όπου β΄ ωρία στάσις.» Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει πως οι στρατιώτες, στην πορεία τους, τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια, συνήθως κρητικά, όχι μόνο δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα (μαντινάδες), αλλά και τον θεωρούμενο εθνικό ύμνο της Κρήτης –κατά την περίοδο της Αυτονομίας- «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη, τα βαριά της τα σίδερα σπα…», όπως και άλλα εμβατήρια που διδάσκονταν στην Πολιτοφυλακή της Κρήτης. Τώρα, στην πορεία τους, αυτά τα άσματα έχουν εμπλουτιστεί με πλέον κατάλληλα για την περίπτωση, όπως: «Τι ζητούν οι Βούλγαροι στην Μακεδονία; Τι ζητούν οι βάρβαροι στα ελληνικά χωριά», και «Δεν θα την πάρουνε ποτέ τη γη των Μακεδόνων, την γην αυτήν την ιεράν, το χάρμα των αιώνων…». Έτσι, ύστερα από περίπου έξι ώρες πορεία, ο Ουλαμός φτάνει στο Γομάτι. Ο Αλεξάκης γράφει σχετικά (σελ.527): «Ώραν 2.30 μ.μ. εφθάσαμεν εις το χωρίον Γομάτι. Εις το χωρίον αυτό, ακραιφνώς ελληνικόν, μας εγένετο, ως και εις την Λιαρίγκοβην, συγκινητική υποδοχή, με τους ιερείς, ευαγγέλιον, εξαπτέρυγα, σχολείον και πληθυσμόν, έξω, βορείως του χωρίου, επί της οδού από την οποίαν ενεφανίσθημεν. Έγινε προσφώνησις διδασκάλου και αντιφώνησις σύντομος του Διοικητού του Λόχου μας κ. Λυμπέρη. Εκεί, έξω του χωρίου, έγινε μακρά σχετικώς στάσις δια συσσίτιον και ανάπαυσίν μας. Οι χωρικοί ηθέλησαν να μας ετοιμάσουν και εκείνοι γεύμα, αλλά δεν εδέχθημεν, διότι εβιαζόμεθα. Υπάρχουν εδώ τείχη φυσικά, μεγαλοπρεπή. Επίσης μεταλλεία. Μετά το Γομάτι η οδός βαίνει επί υψώματος δασώδους, ιδίως θαμνώδους, οπόθεν εθεώμεθα την θάλασσαν την εκατέρωθεν του Αγίου Όρους και, κατελθόντες εις την πεδιάδα, εφθάσαμεν εις την πολίχνην Ιερισσόν (ώραν 7 μ.μ.), κειμένην εις την αρχήν της χερσονήσου του Αγ. Όρους (Άθω). Από τα υψώματα οι στρατιώται, ιδόντες την θάλασσαν περί τον Άθωνα, εφώναζαν «θάλασσα, θάλασσα!», ηρώτων αλλήλους 49

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

προς ποίαν κατεύθυνσιν ευρίσκεται η Κρήτη, ενεθυμήθησαν δε και έψαλλον το τραγούδι: «Χτύπα, χτύπα της θάλασσας Σούλι, χτύπα κόρη γλυκειά του γιαλού…» (σημ.: η δεύτερη στροφή του ύμνου της Κρήτης). Ο λόχος μας εγκατεστάθη εις το σχολείον της Ιερισσού. Εγκατεστήσαμεν και φυλάκιον με σκοπούς προς Β και ΒΔ. Εις την Ιερισσόν ευρίσκετο χθες άγημα του Στόλου μας, αλλ’ ανεχώρησεν ανακληθέν μετά την άφιξίν μας.

Φιλοξενία στην Ιερισσό. –Αφελείς απορίες του Αλεξάκη Τη διανυκτέρευση του Ουλαμού στην Ιερισσό, περιγράφει με λεπτομέρειες ο Αλεξάκης (σελ. 528-29): «Την εσπέραν μάς παρετέθη, εις τους δύο αξιωματικούς και δύο αξιωματικούς του Ναυτικού, δείπνον εκ μέρους της κοινότητος εις την οικίαν ενός Γιάννη (μου διαφεύγει το επώνυμον), όστις ήτο ο πλούσιος της κωμοπόλεως, ως έλεγον οι κάτοικοι. Το δείπνον ήτο πλούσιον. Οι δύο αξιωματικοί διανυκτερεύσαμεν εις οικίας. Εγώ ωδηγήθην εις την οικίαν του κ. Νικ. Χασάπη, εις το άνω πάτωμα. Κάτω ήτο μεγάλη αυλή, εις την οποίαν εσφάζοντο τα σφάγια, γιατί ο σπιτονοικοκύρης μου, έχων το επώνυμον Χασάπης, ήτο «όνομα και πράμα» χασάπης, δηλαδή σφαγεύς και κρεοπώλης. Ήτο δε αρκετά εύπορος, ως μου είπαν, και ως συνηγάγετο από το μεγάλον διώροφον σπίτι του με την μεγάλην αυλήν και περιοχήν του. Μας υπεδέχθησαν οι σπιτονοικοκύρηδες και όταν ωδηγήθην εις το υπνοδωμάτιόν μου, εστρωμένον με μακεδονικά χονδρά εγχώρια χαλιά (σημ.: προφανώς εννοεί φλοκάτες), ήλθε και μου έστρωσεν προς ύπνον η κόρη του οικοδεσπότου μου, μια ροδοκόκκινη και εύσωμη κοπέλα, ’πού μου κανεν εντύπωσιν η κοκκινάδα του προσώπου της… Εκείνοι αφαιρούσαν έξω της θύρας την υπόδησίν των και εισήρχοντο εις το δωμάτιον φέροντες χονδρά περιπόδια (κάλτσες εντόπιες). Ήτο έθιμον του τόπου, ως και εις όλην την Μακεδονίαν, άγνωστον εις την Κρήτην. Μου επρότειναν να μου φέρει η κόρη νερό εις κουβάν, δια ποδόλουτρον, αλλ’ ενώ είχον ανάγκην αυτού δεν εδέχθην. Έκρινα ότι ήτο εξευτελιστικόν να μου πλύνουν τα πόδια οι φιλοξενούντες με. Ευρέθηκα εις δύσκολον θέσιν. Έφερα βαρέως την περιποίησιν, γιατί δεν ήμουν συνηθισμένος εις την τιμήν να μου στρώνει κορασίς το κρεβάτι μου». Και στη συνέχεια ο Αλεξάκης εξομολογείται για τον εαυτό του 50

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

αξιόλογες λεπτομέρειες από την παιδική και νεανική του ζωή. Λέει: «Ήμουν αταξίδευτος και άπειρος του κόσμου. Χωριατόπουλο, όπως ήμουν, εις το μικρόν ορεινόν χωρίον όπου εγεννήθην (Έξω Ποτάμους Λασιθίου), εκοιμούμεθα με τα άλλα μικρά αδέλφια μου εις τον σοφάν μας και με τους γονείς μας, όλοι μαζί. Οι μεγαλύτεροι έπειτα εκοιμώντο εις το εντός της οικίας πεζούλι μας. Έπειτα εγώ, μαθητής Γυμνασίου (εις Νεάπολιν και Ηράκλειον), μπεκιάρης (άγαμος ενοικιαστής), μόνος έστρωνα το σανιδένιο κρεβάτι μου. Στρατιώτης έπειτα εις τον στρατώνα εις το Ηράκλειον, μόνος έστρωνα την επί κλινοδιπόδων και κλινοσανίδων κλινοστρωμνήν μου, ως υπαξιωματικός δε εκεί εδεχόμην την εξυπηρέτησιν αυτήν από συστρατιώτας μου. Ως μαθητής εις την Στρατιωτικήν Σχολήν των Αθηνών (Αβερώφειον μέγαρον), μόνος επίσης ετακτοποίουν την κλίνην μου. Διαρκούσης της εκστρατείας από Ελασσόνος μέχρι Θεσσαλονίκης, ο στρατιώτης υπηρέτης μού έφερνε το κρεβατάκι εκστρατείας, μόνον όταν ήταν εύκολον να μεταφερθή αυτό από τα Μεταγωγικά… Συνήθως όμως εστρώνοντο χαμαί θάμνοι ή σπαρτά ή χόρτα και επάνω τυλιγμένος την κουβέρταν μου επερνούσα την νύκτα μου, όπως όλοι οι συμπολεμισταί μου. Εις το χωριό μου εις την Κρήτην, το κρεβάτι του μουσαφίρη ετακτοποιείτο καθ΄όλα εν απουσία του και κατά την ώραν του ύπνου οδηγείτο εκεί υπό του σπιτονοικοκύρη και εκαληνυχτίζετο. Γυναίκα δεν εθεωρείτο καλόν να εμφανιστή τότε. Αλλ’ εδώ τώρα έβλεπον άλλα έθιμα, Μακεδονικά. Και εδώ δεν υπήρχαν κλίναι, ως και εις τα (ορεινά) κρητικά χωριά. Υπήρχε όμως εις την μίαν πλευράν του υπνοδωματίου, και ουχί εις κασέλαν, ως εν Κρήτη, ένας μεγάλος σωρός σκεπάσματα μάλλινα, βαρειά, χνουδάτα: πατανίες χνουδάτες ράσινες (από μαλλί προβάτων), ολόμαυρες ή με ρίγες ή πολύχρωμες. Δεν έχομεν εις την Κρήτην τοιαύτα βαρειά σκεπάσματα…». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης επανέρχεται και σχολιάζει το γεγονός ότι η κοπέλα του σπιτιού, παρουσία του ίδιου, του ετοιμάζει το κρεβάτι. Οι απορίες του είναι μάλλον αφελείς και δικαιολογούνται μερικώς από τη διαφορά κοινωνικών συνηθειών και κουλτούρας, από την Κρήτη στη Χαλκιδική. Τελειώνει τη σχετική περιγραφή ως εξής: «Αφού μου έστρωσε αρκετές τέτοιες πατανίες (χοντρές κουβέρτες) εις το δάπεδον, ως στρώμα, και έβαλεν ωραίον λευκότατον μαξιλάρι, αλλά όχι σεντόνι, μου έστρωσε και άλλες για σκέπασμα. Της είπα «ευχαριστώ πολύ», με εκαληνύκτησε και ανεχώρησεν. Ενθυμούμαι έκτοτε την εξ αιδημοσύνης ερυθρότητα του προ51

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

σώπου της νεάνιδος εκείνης. Ορθώς ελέχθη το ρητόν, «κάλλιστον χρώμα το της αιδούς ερύθημα» (της εντροπής το κοκκινάδι). Εκοιμήθηκα, ως και εις την Λιαρίγκοβην, βαθύν ύπνον και εξεκούρασα το πολυκουρασμένο από τας πορείας κορμί. Αλλ’ είχον πρόχειρα την στολήν μου και τα εξαρτήματα αυτής. Είχομεν ανησυχίαν. Μήπως οι Βούλγαροι επιχειρήσουν να έλθουν εις το Άγιον Όρος, όπου μία εκ των 20 Μονών του, η του Ζωγράφου, είναι βουλγαρική. Είμεθα εις την αρχήν της χερσονήσου του Αγίου Όρους και αν οι Βούλγαροι δια ξηράς επιχερήσουν να έλθουν εις αυτό, θα μας εύρισκον εις τον δρόμον των και θα τους ημποδίζαμεν. Θα αντετάσσομεν αντίστασιν ενόπλως. Μάλιστα από μακράν, αν επιχείρουν να έλθουν, θα το εμαθαίναμεν δια των Ελλήνων κατοίκων, οι οποίοι αυτοθελήτως παρηκολούθουν τας κινήσεις των και έσπευδον να μας ειδοποιήσουν. Οι Βούλγαροι δεν είχον πλοία δια να μεταβούν δια θαλάσσης εις το Άγιον Όρος. Ο στόλος μας ήτο κυρίαρχος του Αιγαίου Πελάγους με αρχηγόν τον υποναύαρχον Π. Κουντουριώτην και πλοία του στόλου μας ευρίσκοντο πλησίον μας εις τον προς βορράν όρμον της Ιερισσού, κόλπον της Ακάνθου. Δι’ αυτό εκοιμήθημεν σχετικώς ήσυχοι την νύκτα αυτήν». Πώς καταλήφθηκε τελικά το Όρος από άγημα Ναυτικού Έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε το πώς έζησε την κατάληψη του Αγίου Όρους από ελληνικές δυνάμεις, πριν φτάσουν εκεί βουλγαρικά στρατεύματα, ο Ι. Αλεξάκης. Λέει, στις σελίδες 540-42: «Αλλά πώς συνέβη, ενώ εστέλλετο Ουλαμός του Τάγματός μας εις Άγιον Όρος, να σταλή ο Στόλος δια προσωρινήν κατάληψιν, ως και άλλο τμήμα πεζών δια θαλάσσης; Ιδού διατί: Το Τάγμα μας, ως είπομεν, εστάλη εκ Θεσσαλονίκης και ανεχώρησεν εκείθεν την 31-10-12 προ κατάληψιν της Χαλκιδικής και δι’ ενός Ουλαμού κατάληψιν του Αγίου Όρους. Αλλά την 1-11-12, ότε το Τάγμα μας ευρίσκετο εν πορεία από Βασιλικά προς Γαλάτιστα, είδησις έφθασεν εις Θεσσαλονίκην ότι βουλγαρική δύναμις εκ Σερρών δια Νιγρίτης έσπευδε εις το Άγ. Όρος, ίνα το καταλάβη πριν φθάσωμεν ημείς να το καταλάβωμεν. Η είδησις αυτή ήτο βάσιμος, αλλά κατόπιν της ιδικής μας προχωρήσεως προς Γαλάτισταν –Λιαρίγκοβην –Ιερισσόν, την οποίαν έμαθον οι Βούλγαροι, δεν επροχώρησαν προς το Άγιον Όρος. Εγώ επίσης εξ Ιερισσού ειδοποίησα δια χωρικών τους Βουλγάρους.

52

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Κατόπιν όμως της ειδήσεως εκείνης, ότι οι Βούλγαροι σπεύδουν και ίσως προλάβουν την άφιξιν του Ουλαμού μας εις Άγιον Όρος, το Τμήμα Στρατιάς Θεσσαλονίκης (Καλάρη), διέταξε (την 1-11-12) την VIIην Μεραρχίαν να αποστείλη και δια θαλάσσης δια του ατμοπλοίου «Αίολος» εν τάγμα, «ίνα καταλάβη το Άγιον Όρος και τα πέριξ». Αυθημερόν η Μεραρχία διέταξε (1-11-12) τον Διοικητήν του 20ού Συντάγματος να τεθή ο ίδιος επικεφαλής τάγματός του και να εκτελέση την διαταγήν του Τμήματος Στρατιάς Θεσσαλονίκης. Την αυτήν ημέραν (1-11-12) ο Αρχηγός Στρατού Διάδοχος Κωνσταντίνος ετηλεγράφησεν εις τον Πρωθυπουργόν ότι: «ανάγκη να καταληφθή υπ’ αγήματος του Στόλου το Άγιον Όρος και υψωθή σημαία, διότι μανθάνω ταύτην την στιγμήν ότι οι Βούλγαροι προτίθενται προβώσι κατάληψιν αυτού δια ξηράς». Η ενέργεια του Στόλου: Όθεν, ο υπουργός Ναυτικών (Ν. Στράτος), δι’ επείγοντος τηλεγραφήματος προς τον Αρχηγόν του Στόλου (υποναύαρχον Κουντουριώτην) διέταξε (1-11-12) όπως καταληφθή το Άγιον Όρος, συνίστα δε τόπους αποβάσεως: Τον Ισθμόν, δια του όρμου Αμμουλιανής ή του κόλπου της Ιερισσού, προς αποκοπήν απειλουμένης προελάσεως, ωσαύτως δε δια μικρού αποσπάσματος εις Δάφνην, όπερ θέλει μεταβή εις Καρυάς, έδραν της «Συνάξεως των Μοναχών». Ως μεταγενεστέρως ανέγνωσα, είχε δοθή τηλεγραφικώς εις τον αρχηγόν του Στόλου υποναύαρχον Π. Κουντουριώτην, η εξής διαταγή: «Ανάγκη απόλυτος όπως καταληφθή Άγιον Όρος αμέσως. Προς τούτο, άμα λήψει διαταγής, προβείτε εις συγκέντρωσιν δύο λόχων αγήματος και μετά Μοίρας Στόλου προβήτε, άνευ απωλείας μηδέ στιγμής, εις κατάληψιν και ύψωσιν σημαίας. Εάν μετά κατάληψιν εμφανισθή αυτόθι βουλγαρικός στρατός, προσενεχθείτε ως προς συμμάχους. Αν εύρητε τούτο κατειλημμένον υπό Βουλγάρων, προβείτε απόβασιν και ζητήσατε άμα οδηγίας, ενεργουμένης ταύτης. Τόπους αποβάσεως συνιστώμεν τον ισθμόν δια του όρμου της Αμμουλιανής ή του της Ιερισσού» (σ. 541). Τα ανωτέρω εξετελέσθησαν. Μοίρα δηλαδή του Στόλου, αποτελουμένη εκ του θωρηκτού «Αβέρωφ», εφ’ ού επέβαινεν ο αρχηγός του Στόλου υποναύαρχος Π. Κουντουριώτης και των αντιτορπιλικών «Πάνθηρ», «Ιέραξ», και «Θύελλα», απέπλευσε την πρωίαν εκ της νήσου Λήμνου όπου εναυλόχει, φέρουσα αποβατικά αγήματα. Περί ώραν 10ην π.μ. της 2-11-12, η Μοίρα αύτη κατέπλευσεν 53

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

εις τον λιμένα της Δάφνης, κείμενον επί της Δ. παραλίας της χερσονήσου του Αγ. Όρους Άθω. Απεβίβασεν άγημα, αποτελούμενον από Λόχον πεζοναυτών, το οποίον ύψωσε εκεί την ελληνικήν σημαίαν. Τμήμα αυτού εκ 40 πεζοναυτών, υπό τον σημαιοφόρον Παπαγεωργίου της «Θυέλλης», καθηυθύνθη δια της Μονής του Ξηροποτάμου εις τας Καρυάς και ύψωσε την σημαίαν εις το Διοικητήριον (του Καϊμακάμη), χαιρετισθείσα υπό χαρμοσύνων κωδωνοκρουσιών όλων των κωδωνοστασίων, ως και δια πυροβολισμών υπό των ενθουσιώντων μοναχών. Οι μοναχοί, με μπροστά τα λάβαρα και τα εξαπτέρυγα, εξήρχοντο παντού κατά την διέλευσιν του αγήματος προς υποδοχήν του και μετά προπορεύονταν αυτού ψάλλοντας το Δοξαστικό «Άξιον εστίν…», ενώ οι κώδωνες ηχούσαν χαρμόσυνα. Ο χαρμόσυνος ήχος των κωδώνων και πυροβολισμών αντιλαλούσε μετ’ ολίγον εις πάσας τας Μονάς, σκήτας και κελλία και εις τα χαράδρας του περιπύστου και μεγαλωνύμου Όρους. Οι συλληφθέντες εκεί 24 Τούρκοι στρατιωτικοί και πολιτικοί υπάλληλοι εστάλησαν εις Θεσσαλονίκην. Η Μοίρα απεβίβασεν έπειτα και άλλο άγημα υπό τον υποπλοίαρχον Κουρμούλην, εις τον όρμον της νήσου Αμμουλιανής, παρά το Λαυρεωτικόν Μετόχιον, ένθα κατέληγεν η διώρυξ του Ξέρξου. Τούτο κατηυθύνθη εκείθεν εις Ιερισσόν, ένθα κατηυλίσθη. Το τμήμα αυτό του αγήματος Ιερισσού ανεκλήθη εκείθεν αμέσως άμα τη

Έλληνες στρατιώτες στην απελευθέρωση του Αγίου Όρους με μοναχούς στην Κερασιά. Άγιον Όρος 1912. Από Αγιορειτική Φωτοθήκη - «Πορτραίτα». (φωτ. Αδελφ. Ιωσαφαίων).

54

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

εκεί αφίξει του ιδικού μας Λόχου, διότι θα ανεχώρει ο Στόλος. Έτσι δεν το είδομεν και ημείς εκεί. Είχεν επιβιβαστή και απέλθει. Την ιδίαν ημέραν (2-11-12), ότε ο Ουλαμός μας έφθανεν εκ Γαλατίστης εις Λιαρίγκοβην και το Τάγμα επορεύετο εκ Γαλατίστης εις Πολύγυρον, ο δε εν πορεία Διοικητής του Τάγματός μας από το χωρίον Ρεσετνίκια (Άγ. Πρόδρομος) ανέφερεν εις την VIIην Μεραρχίαν ότι «απέστειλεν εις Άγιον Όρος Ουλαμόν με δύο αξιωματικούς», ο αρχηγός του Στόλου Κουντουριώτης ανέφερεν ραδιοτηλεγραφικώς συγχρόνως (2-11-12) εις τον Υπουργόν Ναυτικών τα εξής: «Από της 10ης ώρας κατελάβομεν χερσόνησον Άθω, αποβάσαντες άπαν άγημα εις Δάφνην και Αμμουλιανήν μετά 3 αντιτορπιλικών».

Απόβασις Πεζικού: Το δε Τάγμα του 20ού Συντάγματος (ταγματάρχης Καρέλης) αφίχθη εις Δάφνην την ιδίαν ημέραν, ώραν 10.30΄ μ.μ., πλην ενός Λόχου και της Διμοιρίας πολυβόλων του Τάγματος, αποσταλέντων θαλασσίως την μεθεπομένην (4-11-12) εις την Ιερισσόν, και συνηντήσαμεν αυτόν ημείς κατά την αποβίβασίν των, όταν εφθάσαμεν εις τον ισθμόν του Ξέρξου. Το επίτακτον ατμόπλοιον «Κρήτη» απεστάλη υπό του αρχηγού του Στόλου (Κουντουριώτη) εις Δάφνην και παρέλαβε το ναυτικόν άγημα. Έμεινεν μόνον απόσπασμά του», (σελ 540 -42). Επισήμανση: Από όλη την περιγραφή για την κατάληψη του Αγ. Όρους, με δύο σώματα πεζικού και με ναυτικό άγημα, το οποίο αποβίβασε η υπό το θρυλικό θωρηκτό μας «Αβέρωφ» Μοίρα πολεμικών πλοίων και κατέλαβε τελικά το Όρος, φαίνεται η ιδιαίτερη σημασία και ο ξεχωριστός συμβολισμός που απέδιδε η ελληνική πλευρά στην κατάληψη του Όρους. Ανάλογη σημασία φαίνεται ότι απέδιδε και η βουλγαρική πλευρά, όμως τα στρατεύματά της βρέθηκαν μακριά από το σύμβολο αυτό της Ορθοδοξίας, ενώ η Βουλγαρία δεν διέθετε αξιόλογο πολεμικό ναυτικό, για να επιχειρήσει κατάληψη από τη θάλασσα. Πρέπει εδώ να υπενθυμίσουμε όσα αναφέρει και ο Παν. Στάμος για την παρέμβαση του Ειρηναίου στον Κωνσταντίνο και την πληροφόρησή του ότι συνάντησε βουλγαρικό στρατό που σκοπεύει να κατευθυνθεί προς το Όρος, για να τονίσουμε και πάλι ότι το θέμα της κατάληψης του Όρους αντιμετωπίστηκε από το ελληνικό Γεν. Αρχηγείο, κατά προτεραιότητα, αμέσως μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τον Ελληνικό Στρατό, όπως μαρτυρούν και οι ημερομηνίες που αναφέρει ο Αλεξάκης παραπάνω, ωστόσο οι πρωτοβουλίες 55

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

αυτές προφανώς ενισχύθηκαν και από την παρέμβαση Ειρηναίου. Και θα ξαναπούμε πως οι Βούλγαροι, από κακόν υπολογισμό και από σχετική υποτίμηση της δύναμης και των δυνατοτήτων των ελληνικών στρατευμάτων, επίγειων και θαλάσσιων, έχασαν αρχικά τη Θεσσαλονίκη, τον μεγάλο τους στόχο, αλλά και τον ιερό χώρο του Αγίου Όρους, το σύμβολο αυτό της Ορθοδοξίας, όπου, εκτός από τα ελληνόφωνα μοναστήρια, υπήρχε και το Βουλγάρικο (Ζωγράφου), το Σέρβικο (Χιλανδαρίου) και το Ρώσικο (Αγ. Παντελεήμονα) και όπου οι δωρεές πάντων των τσάρων και λοιπών σλάβων αρχόντων ήταν πάντα εντυπωσιακές -δες στο Παράρτημα, σελ. 197, φωτογραφία από την εκδίωξη, αργότερα, Βουλγάρων στρατιωτών και ανταρτών από τη Μονή Ζωγράφου). Οι κινήσεις και ενέργειες του Ουλαμού του Τάγματος Κρητών, μετά την κατάληψη του Αγ. Όρους από το Πολεμικό Ναυτικό – Οι ενέργειες του Τάγματος Παρά τη σπουδή, λοιπόν, του Ουλαμού του Τάγματος Κρητών, τον οποίο ο διοικητής του Τάγματος Γ. Κολοκοτρώνης έστειλε, υπό την ευθύνη του ανθυπολοχαγού Ι. Αλεξάκη και με τη συνοδεία του δ/τή του Λόχου Καλ. Λυμπέρη, οι φόβοι μήπως οι Βούλγαροι προλάβουν, από τη μεριά της Νιγρίτας, Σταυρού κλπ να φτάσουν πρώτοι στο Όρος, οδήγησαν το Αρχηγείο του Ελληνικού Στρατού να ζητήσει την παρέμβαση του Ναυτικού, όπως και έγινε. Τι κάνει λοιπόν, στη συνέχεια, ο Ουλαμός, αλλά και ολόκληρο το Τάγμα; Ας δούμε τη σχετική διήγηση του Αλεξάκη (σ. 544): «Ο 1ος Λόχος από Ιερισσόν εις Ισθμόν του Ξέρξου α΄ Η πορεία του Λόχου 4-11-12: Ώραν 10ην π.μ. ο Λόχος (εννοεί Ουλαμός) ήτο έτοιμος και εξεκινήσαμεν δια το Άγιον Όρος. Αλλά δεν είχομεν την τύχην να μεταβώμεν πέραν της διώρυγος του Ξέρξου. Είχα επιβλέψει εγώ την φόρτωσιν των μεταγωγικών και ο Λόχος εξεκίνησε με επικεφαλής τον Διοικητήν αυτού υπολοχαγόν Λυμπέρην Καλοπόθον. Η οδός ήτο ανηφορική, ημιονική, αλλά καλή. Υπερέβημεν τα ανατολικώς της Ιερισσού υψώματα και κατήλθομεν εις χαμηλόν έδαφος, έχον κλίσιν προς δεξιά, δηλαδή προς τον Σιγγιτικόν κόλπον (Αγίου Όρους). Είναι ο χώρος, εις τον οποίον ο Ξέρξης έκοψε τον ισθμόν το έτος 481 π. Χ.

56

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

β΄. Συνάντησις άλλου Λόχου μας αποβιβαζομένου. Διαταγή επιστροφής (σ. 544 -45) Εις το μέρος αυτό εσταματήσαμεν. Και χωρικός αφιχθείς από την παραλίαν, μας πληροφορεί ότι εκεί αποβιβάζεται αυτήν την στιγμήν και άλλος στρατός ιδικός μας. Ο Διοικητής του Λόχου παρήγγειλε να τον περιμένομεν εκεί. Έγινεν απόθεσις γυλιών και ωρία στάσις. Έφιππος, ως ήτο, μετέβη εις την παραλίαν του Πρόβλακα και μετά 20 λεπτά επέστρεψεν. Εις τον συγκεντρωθέντα Λόχον μάς ανεκοίνωσε τα εξής περίπου: Εδώ ήλθε και αποβιβάζεται τώρα εις την παραλίαν ιδικός μας στρατός, ο 1ος Λόχος του 20ού Συντάγματος υπό τον Λοχαγόν Μιχάλον. Εις την Δάφνην, τον λιμένα των Καρυών του Αγίου Όρους, όπου έχει αποβιβασθή ναυτικόν άγημα, αποβιβάζεται τώρα και πεζικόν ιδικόν μας και έτσι το Άγιον Όρος έχει καταληφθή. Ώστε, ο σκοπός δια τον οποίον ήλθομεν έως εδώ, έχει εκπληρωθή. Εμείς θα επιστρέψωμεν εις την Ιερισσόν, ως είχεν εντολήν να μου ανακοινώση και μου ανεκοίνωσε ο Λοχαγός Μιχάλος, και θα περιμένωμεν εκεί διαταγήν του εν Πολυγύρω Τάγματός μας. Ίσως χρειαστή να αντιμετωπίσωμεν εις την Ιερισσόν, μαζί με τον Λόχον του 20ού Συντάγματος, όστις αποβιβάζεται, τους από βορρά Βουλγάρους, αν έλθουν». Αυτά περίπου μας είπεν ο Διοικητής του Λόχου μας. Αλλ’ η αγγελία του Δ/τού του Λόχου μας έπεσεν ως «βόμβα», εκραγείσα εις τα κεφαλάς όλων μας. Όλοι εποθούσαμεν να επισκεφθώμεν το Άγιον Όρος, δια το οποίον ηκούαμεν τόσα και τόσα. Και οι αγράμματοι, όσοι δεν είχον φοιτήσει εις σχολείον ή δεν είχον διαβάσει την ιστορίαν των 20 Μονών του Αγίου Όρους, τα ήκουον από ερχομένους συχνά εις την Κρήτην καλογήρους, οι οποίοι ήρχοντο εις την Κρήτην, είτε δια να επισκεφθούν τους συγγενείς των, είτε δια να συλλέξουν εράνους δια τας Ιεράς Μονάς. Και ήσαν ανέκαθεν πολλοί Κρητικοί μοναχοί εις το Άγιον Όρος και μάλιστα καλλιτέχναι ζωγράφοι. Έφερον ενίοτε εκεί άγια λείψανα και άμφια και δη κατά τας κρητικάς επαναστάσεις, έφερον δε και επωλούσαν, ως γίνεται και σήμερον ακόμη, εικόνας και πλείστα χειροποίητα αντικείμενα, ιδίως ξυλόγλυπτα, ως κουτάλια, πειρούνια, χαρτοκόπτες, ξύστρες φθειρών, κλπ. Αλλ’ ιδίως εις Λιαρίγκοβην προχθές και Ιερισσόν χθες κατά την άφιξίν μας οι χωρικοί, ερωτώμενοι από τους στρατιώτας, έδιδον 57

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

δια το Άγιον Όρος πληροφορίας ενδιαφερούσας, ομοίας με θρύλους, και έκαμαν τους στρατιώτας να ανυπομονούν να φθάσουν εις τον ιερόν εκείνον τόπον με τα μεγαλοπρεπέστατα υψηλά, κρημνώδη, περίεργα και φαντασμαγορικά οικοδομήματα των Μονών, όπου ούτε γυναίκες υπάρχουν, αλλ’ ούτε θηλυκά ζώα (κότες, γάτες κλπ). γ΄. Ο πόθος επισκέψεως του Όρους, γεννά απείθειαν στρατιωτών (σ. 545 -46) Όταν ο λοχαγός ετελείωσε τας ανακοινώσεις του, διέταξε να αναπαυθώμεν επ’ ολίγον και να τεθώμεν πάλιν εις πορείαν οπίσω προς την Ιερισσόν. Αφήκαμεν ελευθέρους του πέντε καλογήρους, οι οποίοι ήσαν μαζί μας από την Γαλάτιστα και αυτοί αναχώρησαν δια τας Μονάς των. Εκρατήσαμεν τα τυφέκια, τα οποία τους είχαμεν δώσει προσωρινώς, παρά την θερμήν ικεσίαν των να τους τα αφήσωμεν. Οι στρατιώται ήρχισαν αμέσως και αυτομάτως να συγκεντρώνονται καθ’ ομάδας και να εξωτερικεύουν μεταξύ των την λύπην των. Οι ζωηρότεροι έλεγον: -«Ίσαμε επαέ (εδώ) ναρθούμε, στο κατώφλι του Αγίου Όρους, και να μην πάμε παραπέρα, να μπούμε παραμέσα, να δούμε έστω μία Μονή, ποιος Θεός το θέλει;» Έσπευσαν σε μένα. Να παρακαλέσω εγώ τον λοχαγόν. Και το έκαμα. Έπειτα, μερικοί μας περιεστοίχισαν και τους δύο. Έπειτα όλος ο Ουλαμός. Εξηγούσε ο Λοχαγός ότι δεν έπρεπε να επιμένουν, αλλά εις την επιμονήν των εθύμωσε και διέταξε με θυμόν την σύνταξιν του Λόχου προς αναχώρησιν. Προσεπάθησα και εγώ να τους πείσω, τους απροθύμους, να έλθουν εις την σύνταξιν του Ουλαμού, να μη δειχτούν απείθαρχοι, αλλά η απροθυμία εσυνεχίζετο.

-«Εμπρός οδοιπορικώς», διέταξεν ο Διοικητής του Λόχου και εξεκίνησεν ο ίδιος προς επιστροφήν εις την Ιερισσόν. Τον ηκολούθησαν ολίγοι και τα Μεταγωγικά. Οι άλλοι ίσταντο ακόμη επί τόπου. Εξεδηλώθη ούτω στάσις (ανταρσία). Έφιππος πλησίον των ισταμένων, προσεπάθουν να τους μεταπείσω, τονίζων την σοβαρότητα της απειθαρχίας των, και δεν το κατόρθωνα. Ο λοχαγός με εφώναξεν από μακράν, να σπεύσω κοντά του και όσοι δεν θέλουν να τους αφήσω. Υπήκουσα εις τον Λοχαγόν και μαζί μου εξεκίνησαν οι πολλοί και ανεχωρήσαμεν οπίσω. Έμειναν όμως επί τόπου μερικοί, ελθόντες έπειτα εις Ιερισσόν, ως βραδυπόροι, με καθυστέρησιν.

58

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Εγκατεστάθημεν πάλιν εις το σχολείον του χωρίου. Από τα δυτικώς του Ισθμού του Ξέρξου υψώματα, στρέφοντες το βλέμμα οπίσω, αντικρύζομεν όλην κατά μήκος την χερσόνησον του Αγίου Όρους, πελωρίαν μαύρην δασώδη ράχιν καμήλας, επί της οποίας πέραν προς Α υψούται πελώριος κωνικός ύβος, η κορυφή του Άθω, όπου δεν μετέβημεν τώρα, διότι έρχονται πίσω μας οι Βούλγαροι, δια να πατήσουν το Άγιον Όρος, και θα σταματήσωμεν εις Ιερισσόν να τους εμποδίσωμεν. Και ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 5-11-12, συνεχίζει (σ.548): Παραμονή εις Ιερισσόν Κατά την ημέραν αυτήν έβρεχεν και έπνεεν ισχυρός άνεμος. Κακοκαιρία. Σήμερον δεν είχομεν πορείαν. Αι μέχρι χθες πορείαι του Τάγματός μας, από Θεσσαλονίκης προς Χαλκιδικήν, με σταθμούς εις Βασιλικά και Γαλάτισταν, και εν συνεχεία του Ουλαμού μου εις Αρναίαν, Ιερισσόν και διώρυγα του Ξέρξου, και επάνοδος εις Ιερισσόν, μου υπενθυμίζουν την διήγησιν του Ξενοφώντος εις την Κύρου Ανάβασιν, όπου επαναλαμβάνεται πολλάκις το: «εντεύθεν εξελαύνει σταθμούς ….., παρασάγγας …… Ημείς, από Θεσσαλονίκης εις Άγιον Όρος διηνύσαμεν σταθμούς 4, παρασάγγας 37 περίπου… ήτοι 104 χιλιόμετρα. Την 5-11ου ο Διοικητής του Λόχου συνέταξεν εκτενή αναφοράν προς το Τάγμα. Εκείθεν ήλθεν εκ Πολυγύρου ο συνοδεύων το Τάγμα μας ως εθελοντής και φίλος του Ταγματάρχου Γ. Κολοκοτρώνη, ιδιώτης Αντώνιος Αλμέιδα. Εις τούτον εδόθη η αναφορά του Λόχου και την έφερεν εις τον Διοικητήν του Τάγματος εις τον Πολύγυρον. Ειδοποιήσαμεν τους κατερχομένους εκ Νιγρίτης Βουλγάρους ότι ημείς κατέχομεν την Ιερισσόν και το Άγιον Όρος. Επομένως, να μη έλθουν αυτοί εκεί. Επληροφορήθημεν ότι είχον εκκινήσει εκ Νιγρίτης και κατήρχοντο, αλλά κατόπιν της ειδοποιήσεώς μας, επέστρεψαν οπίσω. Δεν ετόλμησαν να έλθουν, διότι θα τους εμποδίζαμεν. Είχα μάλιστα εκτελέσει επίσκεψιν του εδάφους και είχα σχεδιάσει τας θέσεις, εις τας οποίας ο Λόχος μας θα ετάσσετο προς μάχην. Αλλά οι Βούλγαροι δεν ετόλμησαν να έλθουν και το Άγιον Όρος εσώθη. Δεν επατήθη τότε από βουλγαρικό πόδι. Ο 1ος Λόχος του 20ού Συντάγματος υπό τον Λοχαγόν Μιχάλον ήλθε σήμερον και αυτός εδώ. Γεύμα παρετέθη την εσπέραν εις τους αξιωματικούς των δύο Λόχων και εις αξιωματικούς του ναυλοχούντος εις τον κόλπον της 59

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ιερισσού πολεμικού σκάφους. Εις τον Ουλαμόν μου, επισταθμεύοντα εις το Σχολείον, μετέβαινα κατά τας διανομάς του συσσιτίου. Είχον εις εμένα, ως Κρητικόν οι Κρητικοί, θάρρος και ήρχισαν καταφερόμενοι κατά του Διοικητού του Λόχου, δια το ότι δεν μας οδήγησεν εις το Άγιον Όρος, αλλ’ εγώ απέκρουσα τα λεγόμενά των. Τους εβεβαίωνα ότι είχε δίκαιον ο Λοχαγός μας, διότι δεν ημπορεί να μας πάη εις το Άγιον Όρος, αφού έχει αντιθέτους διαταγάς. Τους εβεβαίωνα δια το ενδιαφέρον του Διοικητού του Λόχου εις τον Λόχον του και την αγάπην του εις τους άνδρας του όλους, αλλά δεν επείθοντο. Μία ομάς επρωτοστατούσε. Οι πολλοί ήκουον αλλά δεν επενέβαινον. Ζωηροί τινες μου επρότειναν: «Άμε μας (πήγαινέ μας) εσύ, κ. Ανθυπολοχαγέ, έστω ολίγους, που είμεθα ταμένοι να πάμε. Άσε μας να θυσιαστούμε για όνομά σου».

-«Μη ζητάτε αδύνατα», τους ξαναείπα. «Θέλω κι εγώ να πάμε, και θα το ζητήσωμεν από το Τάγμα αργότερα. Τώρα δεν γίνεται, αφού έχει αντίθετον διαταγήν ο Λοχαγός μας». Μετέβην εις τον Διοικητήν του λόχου και ανέφερα τα ανωτέρω.

6-11-12 Παραμονή εις Ιερισσόν Την ημέραν αυτήν εξεδηλώθη εντονότερον η προ διημέρου σημειωθείσα εις τον Ισθμόν του Ξέρξου απείθεια στρατιωτών. Ώραν 8.30΄ έγινεν αναφορά του Λόχου, εις το Σχολείον, όπου επεστάθμευεν. Ο επιλοχεύων λοχίας είχε προετοιμάσει την αναφοράν και μου ανάφερε σχετικώς κατά την εκεί άφιξίν μου. Μετ’ ολίγον έφθασεν ο Λοχαγός. Τινές είχον παρουσιασθή αιτούντες να μεταβώσι εις το Άγιον Όρος. Ο Λοχαγός εξήγησε και πάλιν ότι ήτο αδύνατον αυτό, αλλ’ επειδή οι αιτούντες επέμενον, ο Λοχαγός εθύμωσεν. Έσπρωξε μάλιστα έναν, τον ζωηρότερον και ανήγγειλεν ότι θα υποβάλη μήνυσιν κατά των απειθησάντων, των στασιαστών. Αυτό και έγινε. Κατά την επάνοδόν μας εις Πολύγυρον την 1311ου, επροφυλακίσθησαν τινές οι: 1. Καρνομουράκης, 2. Τσατσαρωνάκης, 3. Δρουλίσκος Ι. Ούτοι παρεπέμφθησαν εις το Στρατοδικείον και εδικάσθησαν την 9-1-13 εις την Θεσσαλονίκην. Επίτροπος του Στρατοδικείου ήτο ο Κρητικός Ι. Μπρισιμιτζάκης, δικηγόρος, έφεδρος αξιωματικός της Στρατιωτικής Δικαιοσύνης, όστις είχε πολεμήσει εις την Κρήτην, ως έφεδρος ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού το 1897, μετά του τότε Λοχαγού Αριστοτέλη 60

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Κόρακα, ύστερον Αντιστρατήγου, θανόντος το 1946*. Κατεδικάσθησαν οι Καρνομουράκης και Τσατσαρωνάκης. Είναι ένα πολύ λυπηρόν επεισόδιον της πολεμικής εκείνης περιόδου, το οποίον με πολλήν λύπην πάντοτε ενθυμούμαι. Εγώ, ευκαιρίσας την ημέραν εκείνην, περιήλθον την κωμόπολιν Ιερισσόν. Εις την υψηλήν συνοικίαν της είδον εις την οικίαν του ηλικιωμένον άνδρα, τον κ. Δημητράκην Θεολόγην, ο οποίος με εκάλεσε και συζητήσαμεν. Ήτο πολύ μορφωμένος και με προσεκάλεσε να τον επισκέπτομαι καθ’ εκάστην, προς συνομιλίαν, εάν μείνωμεν εκεί. Όμως, αναχωρήσαμεν την επομένην. *Τον δικηγόρο Ιωάννη Μπρισιμιτζάκη τον συναντά κανείς στο βιβλίο –ντοκουμέντο του Ηλία Βουτιερίδη «Ημερολόγιον του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών (1897)», το οποίο εξέδωσε το 1898, (επανεκδόθηκε στη Ν. Υόρκη από τις εκδόσεις PROSKOPOS το 1917, και το 1997, 100 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, από τον Δήμο Αρχανών Ηρακλείου σε συνεργασία με την Ένωση Φιλολόγων Ηρακλείου). Στο βιβλίο αυτό ο Βουτιερίδης, που είχε κατέβει στην Κρήτη ως εθελοντής έφεδρος ανθυπολοχαγός, ήταν υπασπιστής και γραμματέας του διοικητή του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών Ιωάννη Νταφώτη, ο οποίος έδρασε ως φρούραρχος των Αρχανών κατά την επανάσταση του 1897. Σ’ εκείνη την ηρωική εξέγερση των Κρητών –που προηγήθηκε της απελευθέρωσης της Κρήτης από την Τουρκία και της έναρξης της Αυτονομίας-, οι Αρχάνες ήταν το επίκεντρο της εξέγερσης και επί πολλούς μήνες κράτησε τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των Τούρκων, που με την υποστήριξη ισχυρού πυροβολικού και ιππικού εξέρχονταν καθημερινά σχεδόν από το κοντινό Ηράκλειο. Σ’ αυτόν τον αγώνα, πέραν από το κύριο βάρος το οποίο σήκωσε το Τάγμα του Νταφώτη, πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε ο διοικητής του ουλαμού του πυροβολικού Ι. Μπρισιμιτζάκης, που ήταν υπεύθυνος των δυο μικρών πυροβόλων, με τα οποία έκανε αληθινά θαύματα. Στο βιβλίο του Βουτιερίδη γίνονται εκτενείς αναφορές στον Μπρισιμιτζάκη 30 φορές, και γενικά τα δυο μικρά κανόνια και ο διοικητής του παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο σ’ αυτό το μικρό έπος της εξέγερσης της Κρήτης το 1897. Ο Βουτιερίδης κατεβαίνει στην Κρήτη μαζί με τον Νταφώτη και τον Αριστοτέλη Κόρακα, αρχηγό της όλης κρητικής επανάστασης του 1897. Ο Αριστοτ. Κόρακας ήταν γιος του θρυλικού καπετάνιου εκείνου του αιώνα Μιχ. Κόρακα, και τον συναντήσαμε ήδη στη Λάρισα να υποδέχεται το Τάγμα Κρητών (περιγραφή Ι. Αλεξάκη, σελ. 229). Με την επανάσταση αυτή, τέλος, συνδέεται και ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης, διοικητής εδώ του Τάγματος Κρη61

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

τών, όπως θα αναφερθούμε σε άλλες σελίδες –δες σχετικά και στο Παράρτημα. Όμως, ας επανέλθουμε στη διήγηση του Ι. Αλεξάκη (σελ. 550): 7-11-12 1. Ο 1ος Λόχος από Ιερισσόν εις Γομάτιον Είχεν εν τω μεταξύ επανασυνδεθή η διακοπείσα προ πολλού τηλεφωνική γραμμή και την 7-11-12 το Τάγμα μας εκ Πολυγύρου τηλεφωνικώς ανεκάλεσε τον εν Ιερισσώ Λόχον μας. Αναχωρήσαμεν αμέσως, επιστρέφοντες δια του αυτού δρομολογίου: Ιερισσός –Γομάτι –Αρναία, προς Πολύγυρον. Πρότερον (ώραν 10.30΄π.μ.) είχομεν αποστείλει δια λέμβου ασθενούντα στρατιώτην εις Στρατώνι, χωρίον 12 περίπου χιλιόμετρα Β. της Ιερισσού. Εκκινήσαντες ώραν 2.40΄ μ.μ. εξ Ιερισσού, εφθάσαμεν προ του χωρίου Γομάτι, ώραν 6.30΄μ.μ. Καθ’ οδόν παρεχώρησα τον ίππον μου εις ασθενήσαντα στρατιώτην (Τσικουράκην) και ίππευσεν, εγώ επεζοπόρησα μέχρι Γοματίου. Ο Λόχος εστάθμευσεν εις το σχολείον και οι αξιωματικοί εις πλησίον οικίαν. Εγώ εφιλοξενήθην εις την οικίαν Γεωργίου Βαφειάδου.

2. Η θρησκευτική πίστις των υποδούλων Ο ιερεύς παπά Ιάκωβος, ο διδάσκαλος Ιωάννης Μορφουλάς και άλλοι, όλοι θερμοί πατριώται, μας εβεβαίωναν εκεί ότι ήτο θέλημα Θεού να τους ελευθερώσωμεν και ότι το ήλπιζον, διότι το έτος 1912 με ελληνικούς αριθμούς σημαίνει αναστάσεως ημέρα, ως φαίνεται πράγματι από το άθροισμα των αντιστοίχων ελληνικών αριθμών, ως κάτωθι: α 1 ά 1 η 8 ν 50 σ 200 μ 40 α 1 ε 5 έ 5 σ 200 ω 800 ρ 100 τ 300 ς 200 α 1 -------------------------------------------------------------------------- 552 + 1206 + 154 = 1912 Μου είπαν ακόμη ότι καθ’ όμοιον τρόπον εφάνη ότι κατά το έτος 1868, με την τριετή κρητικήν επανάστασιν 1866-1869, ότι η Τουρκία εκινδύνευεν, αφού με τους ελληνικούς αριθμούς η φράσις Τουρκία χάνεται έχει άθροισμα 1868, ως εξής: 62

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Τ 300 χ 600

ο 70 ά 1

υ 400 ν 50

ρ 100 ε 5

κ 20 τ 300

ί 10 α 1

α

1 ι 10 ------------------------------------ 901 + 967 = 1868 Τα ανωτέρω είναι βέβαια τυχαίαι συμπτώσεις, αλλά ήτο συγκινητική η αγνή θρησκευτική πίστις τών εις αλλόθρησκον δυνάστην υποδούλων εκείνων αδελφών μας.

8 – 11 – 12, Γομάτι –Αρναία (σελ. 553) 1. Ο Λόχος από Γομάτι εις Αρναίαν

α. Εκκλησιασμός του Λόχου Είναι σήμερον η εορτή των Ταξιαρχών (Μιχαήλ και Γαβριήλ). Οι στρατιώται μας εκκλησιάσθησαν όλοι (ώραν 8-9 π.μ.) κατ’ εντολήν μας, αλλά και κατ’ επιθυμίαν των ιδίων, εδώ εις το Γομάτι. Δεν είχομεν εκκλησιασθή από διμήνου περίπου, ήτοι από της επιστρατεύσεως (19-9-12) και έκτοτε, διαρκούντος του πολέμου. Μετά τον εκκλησιασμόν οι αξιωματικοί ηυχήθημεν εις την οικίαν του τον εορτάζοντα την ονομαστικήν εορτήν του τον Αγγελήν Παπαγγέλου. β. Η πορεία και η επισταθμία Ώραν 11 π.μ. ανεχωρήσαμεν δι’ Αρναίαν. Τα εδάφη εδώ είναι δασώδη και καλούνται ορμάνια. Οι οδηγοί με πληροφορούν τα ονόματα των εδώ δένδρων και θάμνων: προυνάρια (τα πρινάρια και κατσοπρίνια της Κρήτης), ήτοι οι θαμνώδεις πρίνοι, άρεα, κουμαριές, γκουρνιτσές, σμαρδέλια, σουσούρες, σβένικα (όλα αυτά άγνωστα στην Κρήτη), καστανιές, δένδρα (αι δρυς, δρυγιάδες). Ζώα δια κυνήγιον υπάρχουν εδώ, ως μου λέγουν: ζαρκάδια, αγριογούρουνα, λύκοι, λαγοί. Ώραν 11.30΄ διερχόμεθα πλησίον πρίνου, του οποίου ο κορμός φέρει οπάς και εις αυτάς ύψωμα (προσφορά), τιθέμενον κατά τας λιτανείας, την Λαμπρήν κ.λ.π. Ώραν 11.45΄ διερχόμεθα γεφυρίδιον, όπου ο οδηγός μας δεικνύει πλησίον δένδρου αρίου, τους τάφους δύο τσεντερμάδων 63

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

(Τούρκων χωροφυλάκων), φονευθέντων εκεί. Εντεύθεν παρεχώρησα πάλιν τον ίππον μου εις ασθενήσαντα στρατιώτην (Τσικουράκην) και ίππευσεν, ως χθες. Εγώ επεζοπόρησα μέχρι Λιαριγκόβης. Περαιτέρω πλησίον δένδρου (δρυός), ο οδηγός μού δεικνύει θέσιν εις την οποίαν Έλλην πατριώτης εφόνευσε Τούρκον, τύραννον των χριστιανών. Δηλαδή και εδώ, ως εις την Κρήτην, κάθε δένδρον και κάθε πέτρα έχει την ιστορίαν της: «Πάρε τη ράχη του βουνού κι ανέβα πέτρα –πέτρα, σε κάθε πέτρα που πατείς κι έναν αγώνα μέτρα». Διήλθομεν το γεφυρίδιον των Ρεβενικίων (Μ. Παναγίας), έπειτα ράχιν, όπου εικονοστάσιον, και τον αυχένα υψώματος, έπειτα ρυάκια έχοντα νερό, λαχανικήπους κλπ. Εκτελούντες κανονικώς ωρίας στάσεις, με τελευταίαν έναντι του χωρίου Παλαιοχώριον, εφθάσαμεν τέλος εις την Αρναίαν ώραν 4.20΄ μ.μ. Εγκατέστησα τον Λόχον εις το σχολείον, ως και κατά την πρώτην εντεύθεν διέλευσιν και διανυκτέρευσίν μας προ 5θημέρου, επρομηθεύθημεν κρέας και έγινε συσσίτιον των ανδρών, πλούσιον, ως συνήθως. Εδώ εύρομεν τώρα εγκατεστημένην Διμοιρίαν του 4ου Λόχου του Τάγματός μας, υπό τον συνάδελφόν μου ανθυπολοχαγόν Δ. Βιδάκην. Αύτη είχε σταλεί υπό του Τάγματος εκ Γαλατίστης την 2-11-12 και έφθασεν εκεί μετά την διέλευσιν του Λόχου μου. Διέμεινα μετά του εν λόγω συναδέλφου μου εις την οικίαν του λαμπρού πατριώτου Κων. Δημητρακούδα, έχοντος μίαν κόρην 20έτιδα και υιόν μικρότερον, όστις απουσίαζε εις Θεσσαλονίκην ίσως –το έχει αναφέρει και σε άλλο σημείο.

9 -11 -12, Αρναία (σελ. 554-55) 1. Παραμονή μας εις την Αρναίαν α΄. Αταξίαι στρατιωτών άλλου Λόχου. Την νύκτα αστραπαί πολλαί και βρονταί και έπεσε πολλή χιών. Προσήλθον Οθωμανοί, Κουνιάροι (Ικονιάροι), εκ του γειτονικού χωρίου Στανός, παραπονούμενοι ότι χριστιανοί κάτοικοι και στρατιώται του 4ου Λόχου μας, εγκατεστημένοι εις φυλάκια εις γειτονικά μικρά χωριά, τους ηνόχλησαν. Εξήτασεν εδώ ο ανθυπολοχαγός του Λόχου των Δ. Βιδάκης, συνέστησα και εγώ να τιμωρηθούν αυστηρώς οι παρεκτραπέντες. Απεστάλησαν αμέσως 8 στρατιώται και τρεις ιδιώται εκ της Αρναίας, εκτελούντες καθήκοντα χωροφύλακος, προς σύλληψιν των εκτραπέντων.

64

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Το γεύμα και δείπνον μας των 3 αξιωματικών σήμερον, παρετέθη εις το καφενείον του Κοτσάνη.

10 -11 -12, Αρναία (σελ. 556) 1. Παραμονή εις Αρναίαν Σήμερον (10-11-12) λίαν πρωί ο Διοικητής του Λόχου μου υπολοχαγός Λυμπέρης Καλοπόθος απέστειλε με αγγελιοφόρον τας χθες συνταχθείσας αναφοράς του περί της επανόδου μας εξ Ιερισσού και λοιπά υπηρεσιακά. Σήμερον Σάββατον γίνεται ενταύθα παζάρι (αγορά και πώλησις παντοίων ειδών) εις την πλατείαν της κωμοπόλεως. Ένεκα του πολέμου, μόλις (προ 13 ημερών) λήξαντος εν Μακεδονία και των συνεπειών του, ήτο μικρά η κίνησις του παζαριού, ενώ, ως μου λέγουν, άλλοτε ήτο πολυπληθής. (Παρατήρηση: Ο Αλεξάκης σημειώνει πολλές λεπτομέρειες από την κοινωνική ζωή των περιοχών που βρίσκεται, όπως θα δούμε και αλλού, και από την άποψη αυτή οι σημειώσεις του είναι σημαντικές (δες παρακάτω αναφορά στον Μακεδονικό γάμο και αλλού παριγραφή άλλων κοινωνικών γεγονότων και εθίμων). Παραλείπουμε εδώ να καταγράφουμε τις εκτενείς αναφορές του στα ιστορικά στοιχεία των περιοχών που αναφέρεται, όπως και τις αναφορές του για επεισόδια του πολέμου, που λαμβάνουν χώρα σε άλλες περιοχές, ταυτόχρονα με όσα συμβαίνουν στη Χαλκιδική. Η αναφορά του βέβαια για τη λήξη του (Α΄ Βαλκανικού) Πολέμου «προ 13 ημερών», δείχνει ότι θεωρεί τη λήξη ταυτόχρονη με την παράδοση του τουρκικού στρατού της Θεσσαλονίκης, στις 26 Οκτωβρίου 1912). Και συνεχίζει: «Επέστρεψαν εκ Στανού οι χθες αποσταλέντες στρατιώται μετά των συλληφθέντων δύο στρατιωτών του 4ου Λόχου. Ούτοι ήσαν ποιμένες εις ορεινόν χωρίον, εδικαιολογούντο δε ότι τα ευρεθέντα 2 πρόβατα ήσαν άνευ ιδιοκτήτου και περιεφέροντο εις ορεινόν αγρόν αρνικά, (ειρηνικά), ως λέγεται εις την Κρήτην, και αυτοί τα ανεύρον και τα παρέλαβον προς βελτίωσιν του συσσιτίου των. Τα πρόβατα δεν είχον σφαγή και επεστράφησαν εις τους ιδιοκτήτας των, οι οποίοι ίσως ήσαν Τούρκοι, οι στρατιώται όμως εμηνύθησαν και επροφυλακίσθησαν, παραπεμφθέντες εις το Στρατοδικείον, προς παραδειγματισμόν των άλλων. (Σημείωση: Το περιστατικό δείχνει την πειθαρχία και αυστηρότητα, που επικρατούσε στο στράτευμα). Την ημέραν αυτήν μας προσέφερε το δείπνον εις τους 3 αξιωματικούς ο Διευθυντής του εδώ σχολείου Ν. Παπαστεργίου.

65

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

11 -11 -12, Αρναία (Κυριακή) (σελ. 558-59) 1. Αναβολή της αναχωρήσεώς μας Οι άνδρες εκκλησιάσθησαν σήμερον εδώ. Μου εχορηγήθη υψηλόν στασίδι εις τον ναόν, και δεν το εδεχόμην, ένεκα της νεαράς ηλικίας μου, αλλά τη επιμονή ιερέως και προυχόντων, εδέχθην. Πρώτην φοράν ετύγχανον της τιμής αυτής και μου μένει αλησμόνητος. Εγένετο ετοιμασία προς αναχώρησίν μας εις Πολύγυρον, αλλ’ έπειτα ανεβλήθη αύτη. Επεσκέφθημεν οι αξιωματικοί τον ενταύθα εδρεύοντα Επίσκοπον Ιερισσού και Αγίου Όρους κ. Σωκράτην. Εγευματίσαμεν παρά τω κ. Δημητρακούδα και εδειπνήσαμεν, δείπνον πλούσιον, παρά τω δημάρχω κ. Ι. Κοτσάνη, όστις ήτο ενθουσιώδης πατριώτης.

2. Γάμος Μακεδονικός Την ημέραν αυτήν έγιναν αρραβώνες του υιού του Κώστα Μήτσου μετά της θυγατρός του Βασιλάκου Σαραφιανού και προσεκλήθημεν εγώ και ο συνάδελφός μου Δ. Βιδάκης. Παρακολουθήσαμεν με την πολυπληθή συνοδείαν την μεταφοράν των προυκιών της νύφης εις την οικίαν του γαμβρού δια της πλατείας και κατά την επιστροφήν μας η νύφη, ως είναι έθιμον, εφίλησε το χέρι μας, και μας προσέφερε δώρον ζεύγος χειροποίητων καλτσών, λευκών χονδρών, έργον των χειρών της. Την εσπέραν ήλθον εδώ, αποσταλέντες εκ Θεσσαλονίκης, είκοσι χωροφύλακες υπό τον ανθυπολοχαγόν Ι. Αμβράζην, ίνα μεταβώσι εις Ιερισσόν. (Σημείωση: Το ελληνικό κράτος παίρνει ήδη μέτρα διοικητικά και μέτρα τάξεως –πέραν όσων ο στρατός έχει ήδη λάβει).

12 -11 -12, Αρναία (σελ. 560) 1. Παραμονή εις Αρναίαν Έμαθον σήμερον εδώ την γραφήν των τουρκικών αριθμών από τον λίαν εγγράμματον κ. Καλυβιώτην. Τους αναφέρω εδώ. Μου ήσαν πολύ χρήσιμοι τότε εις ζητήματα μεταξύ Τούρκων και Χριστιανών κατοίκων…(ακολουθεί η τουρκική ονομασία των αριθμών).

2. Δείπνον παρά τω Επισκόπω Ο πανιερώτατος Επίσκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους κ. Σωκράτης παρέθεσε πλούσιον δείπνον προς τιμήν μας. Εκτός ημών των τριών αξιωματικών, παρεκάθησαν και οι προύχοντες της κω66

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

μοπόλεως. (Σε παραπομπή σημειώνει: Σωκράτης –το επώνυμον Σταυρίδης- 1866-19..- γεννηθείς εις Συλήβριαν της Θράκης, ήτο Επίσκοπος Ιερισσού και Αγίου Όρους, με έδραν την Αρναίαν, από το 1911, Μητροπολίτης δε από το 1924).

13 -11 -12, Αρναία – Πολύγυρος (σελ. 561-62) 1. Ο 1ος Λόχος από Λιαριγκόβης εις Πολύγυρον Σήμερον, μετά 4ήμερον (από εσπέρας 8-11ου) παραμονήν εις Αρναίαν, μετεστάθμευσεν ο Λόχος μας από της Αρναίας εις Πολύγυρον, πρωτεύουσαν της Χαλκιδικής, ένθα ήτο η έδρα του Τάγματός μας. Την πρωίαν οι δύο αξιωματικοί (Λυμπέρης και εγώ) εγευματίσαμεν εις το φιλόξενον σπίτι του Δημάρχου κ. Ι. Κοτσάνη. Εφάγομεν χέλια εκ της λίμνης Βόλβης, φημιζόμενα ως εύγευστα, επίτηδες δι ημάς αλιευθέντα. α΄. – Η πορεία Εκκινήσαντες ώραν 10.10΄ π.μ., διήλθομεν από βρύσιν (10.25΄π.μ.), ανήλθομεν το όρος Χολομώντα, εις την κορυφήν του οποίου (ένθα οικίσκος και περαιτέρω μικρά βρύσις), εφθάσαμεν ώραν 12.5΄ και αντικρύσαμεν το όρος της Γαλατίστης προφήτην Ηλίαν (ύψος 957μ.) και δεξιά μακράν την λίμνη του Αγίου Βασιλείου (Κορώνειαν). Περαιτέρω συνηντήθημεν με τον 4ον Λόχον και το Διοικητήν του Λοχαγόν Ι. Ζητουνιάτην, ερχόμενον εκ Πολυγύρου να εγκατασταθή εις Αρναίαν, όπου ήτο μέχρι τούδε μόνον μία Διμοιρία του. Κατήλθομεν την νοτίαν πλαγιάν του Χολομώντος, αφήνοντες αριστερά (εις απόστασιν χιλιομέτρου από της οδού) το χωρίον Λόκοβη (Ταξιάρχης). Ένεκα της δύσκολης κατωφερικής οδού αφίππευσα, δύο δε ημίονοι, ένεκα της κακής οδού, κατέπεσαν και μας παρέσχον μεγάλας δυσκολίας. Εκτελούντες τας κανονικάς ωρίας στάσεις, εφθάσαμεν εις τον Πολύγυρον ώραν 4.30΄ μ.μ. β΄. Επισταθμία εις Πολύγυρον Εγκατέστησα τους άνδρας μας εις δύο οικήματα, τα δε Μεταγωγικά απεστείλαμεν εις τον έξωθι της κωμοπόλεως τουρκικόν στρατώνα. Έπειτα επεσκέφθημεν, ο Διοικητής του Λόχου Κ. Λυμπέρης και εγώ, τον Διοικητήν του Τάγματος Γ. Κολοκοτρώνην και μετ’ αυ67

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

τού και με άλλους επεσκέφθημεν τον Μητροπολίτην Κασσανδρείας Ειρηναίον, του οποίου έδρα είναι ο Πολύγυρος. Ο Μητροπολίτης, ως μου έλεγον, ήτο πολύ μορφωμένος και ήτο υποψήφιος να γίνη Οικουμενικός Πατριάρχης (Κωνσταντινουπόλεως). Επίσης εκλήθημεν εις την οικίαν Αθανασίου Σαμαρά, όπου προσεφέρθησαν αναψυκτικά. Σημείωση: Ο ουλαμός του Αλεξάκη φτάνει στον Πολύγυρο στις 13 Νοεμβρίου, ενώ από τις 2 Νοεμβρίου έχει φτάσει και έχει εγκατασταθεί στον Πολύγυρο το Τάγμα Κρητών, υπό τον Δ/τή του Γ. Κολοκοτρώνη. Δεν υπάρχουν λεπτομέρειες από την άφιξη του Τάγματος, αν έγινε υποδοχή –το πιθανότερο – κλπ. Σημειώνουμε και πάλι ότι ο Μητροπολίτης Ειρηναίος βρισκόταν από την 1η Νοεμβρίου στη Θεσσαλονίκη. (Σύμφωνα με δημοσίευμα του Ιωακείμ Παπάγγελου στο υπό εκτύπωση περιοδικό Πολύγυρος (αρ. φ. 71), στις 3; Νοεμβρίου πραγματοποιήθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό Πολυγύρου δοξολογία, κατά την οποία εκφωνήθηκε εμπνευσμένος λόγος του ιατρού Αντωνίου Παλαμήδη).

14 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 563) 1. -Η παραμονή μας εις Πολύγυρον Ο Λόχος μας στρατωνίζεται εις δύο οικήματα. Έλαβον διαταγήν να ενεργήσω ανάκρισιν κατά μηνυθέντος στρατιώτου (Κατσιγάννη) άλλου λόχου και ασχολούμαι με το δυσάρεστον αυτό έργον. Ο ενταύθα ανθυπομοίραχος της Χωροφυλακής Νικηφόρος Κωνσταντίνος, λαβών διαταγήν, ενεργεί ανακρίσεις δια την απειθαρχίαν ομάδος στρατιωτών μας εις την Ιερισσόν, την 6-11-12 (εννοεί την απείθεια στον λοχαγό Λυμπέρη, σχετικά με την απαίτησή τους να επισκεφθούν το Άγιον Όρος). Είμαι κατάκαρδα λυπημένος δι’ αυτό. Κληθείς έδωκα κατάθεσιν, προσπαθήσας κατά το δυνατόν να ελαφρύνω την θέσιν των απειθαρχησάντων αγαπητών μου στρατιωτών, η κατάθεσις όμως του μηνυτού Διοικητού του Λόχου ήτο πολύ ενοχοποιητική δι’ αυτούς. Ορκιζόμενος και εγώ δεν ηδυνάμην να ψευστώ, παραβαίνων τον διδόμενον υπό του ανακρίνοντος όρκον, τον οποίον θα κληθώ να επαναλάβω και εις το Στρατοδικείον. Είπα την αλήθειαν με τα ελαφρυντικά ότι υπήρξαν μέχρι τότε οι κατηγορούμενοι πειθαρχικοί και καθ’ όλα καλοί και φιλότιμοι στρατιώται, κλπ. «Φίλος μεν Πλάτων, φιλτάτη δε η αλήθεια». Οι αξιωματικοί εδώ έχουν οργανώσει κοινόν συσσίτιον και συντρώγομεν. Ενθυμούμεθα ούτω τα επί δωρικής εποχής στην Κρή68

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

τη (1070-67 π.Χ.) κοινά συσσίτια, τα λεγόμενα ανδρεία… Ο μηνιαίος μισθός μου είναι 160 δραχμαί. Ενοικίασα δωμάτιον ύπνου εις την οικίαν Στεφάνου Ζαμπούνη. Έλαβον σήμερον επιστολάς των γονέων μου και των αδελφών μου. Ήσαν αι ληφθείσαι πρώται από της κηρύξεως της επιστρατεύσεως και πολύ με εχαροποίησαν…

3. - Θάνατος Πατριάρχη (σ. 564) Την ημέραν αυτήν απέθανεν εις την Κωνσταντινούπολιν ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ΄ (1834- 1912), διαπρεπής πρωθιεράρχης, διατελέσας Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1874-1878), και εκείθεν, εις ηλικίαν 44 μόλις ετών, Οικουμενικός Πατριάρχης (18781884 και 1901-1912) και εθνάρχης. Η είδησις του θανάτου του καθυστέρησε, διότι ένεκα του πολέμου η ενσύρματος τηλεφωνική επικοινωνία Ελλάδος –Τουρκίας είχε διακοπεί, δεν υπήρχε δε ακόμη ο ασύρματος τηλέγραφος. Η Ελλάς επένθησε τον Πατριάρχην με 7ήμερον εθνικόν πένθος, καθ’ ό και οι αξιωματικοί εφέρομεν μαύρην ταινίαν εις τον αριστερόν βραχίονα και εις τον σπαθιστήρα, οι δε σκοποί εις τας φρουράς έφερον το τυφέκιον «υπό μάλης», αι σημαίαι ήσαν μεσίστιοι και δεήσεις ετελέσθησαν εις όλην την Ελλάδα.

15 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 565) 1. –Η ζωή εις το Τάγμα μας α΄. Η υπηρεσία μας στον Πολύγυρο Ο Λόχος μας εδέχθη τους εδώ 33 χωροφύλακας εις το συσσίτιον των στρατιωτών μας. Ενταύθαν διάγομεν σχεδόν ως εν ειρήνη, με πρόγραμμα ωρών υπηρεσίας (εγερτήριον, προσκλητήρια, αναφοραί, διανομαί, επίσκεψις ασθενών, συσσίτιον, αλλαγή φρουρών κλπ). Εκτελούμεν ασκήσεις (8 ½ -10 π.μ.) και διδασκαλίας. Σήμερον ο Λόχος μας (1ος) ανέλαβε την στρατονομίαν εις την πόλιν, χορηγών φρουράς, περιπόλους, αγγελοφόρους κλπ (24ωρος υπηρεσία). Την νύκτα εξετέλουν εγώ εφόδους με συνοδόν στρατιώτην φέροντα φανόν. Τα καφενεία της πόλεως κατ’ εντολήν μας κλείονται την 8ην μ.μ. β΄. Διμοιρία μας εις Σιθωνίαν Ο Λόχος μας απέστειλεν σήμερον την 4ην Διμοιρίαν μας (37 άνδρας) εις τα χωρία της χερσονήσου Σιθωνίας (χωρία Άγιον Νι69

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

κόλαον και Συκιάν) υπό τον ανθυπολοχαγόν Εμμ. Τζανακάκην, ίνα εγκατασταθή εκεί.

16 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 566) 1. –Η εδώ Λέσχη Αξιωματικών Εις την Λέσχην οι Αξιωματικοί και προύχοντες του Πολυγύρου παίζουν συνήθως μάους, το παίγνιον της εποχής εδώ, και ενίοτε πασέτα και τόμπολα. Ο Ταγματάρχης και οι Λοχαγοί Ζητουνιάτης και Παπαδόπουλος μετέβαινον δια χαρτιά και εις το σπίτι του Δημάρχου Αθ. Παλαμήδου.

17 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 567) 1. Οι προύχοντες του Πολυγύρου. Έχω σημειώσει εις το σημειωματάριόν μου τους εξής προύχοντες του Πολυγύρου, εκ των οποίων τινές ήρχοντο εις την Λέσχην, οι εξής: Αθανάσιος Παλαμήδης, δήμαρχος, Αντώνιος Παλαμήδης, ιατρός, Αθανάσιος Σαμαράς, κτηματίας, Πέτρος Ιωακείμ, έμπορος, Γ. Κατσίκας, έμπορος, Γ. Κότσανος έμπορος, Γ. Δέλλιος, Μιχαήλ Τσακνής, δικηγόρος, Ζαμπούνης, Γρηγόριος Αναστασώφ, Βούλγαρος προξενικός πράκτωρ.

2. Οι τζορμπατζήδες Οι πλούσιοι, όσοι ήσαν φίλοι των Τούρκων και ωφελούντο, ελέγοντο εις την Μακεδονίαν τζορμπατζήδες, (ως δήθεν λαμβάνοντες τουρκικόν τζορμπάν –σούπαν), και οι καλοί Έλληνες πατριώται, μάλιστα οι πτωχοί, τους αντιπαθούσαν. Τοιαύτη ήτο εις τον Πολύγυρον η οικογένεια Κοτσάνων και μας συνιστούσαν οι κάτοικοι να μην τους υποστηρίζομεν και να μη προτιμώμεν το παντοπωλείον του Κοτσάνου, δια την αγοράν των τροφίμων του συσσιτίου.

18 -11 -12, Πολύγυρος, Κυριακή (σελ 567-68) 1. –Η εδώ ζωή μας α΄. Μνημόσυνον Πατριάρχου Σήμερον, Κυριακήν, εκκλησιάσθησαν οι εδώ άνδρες μας. Επίσης ετελέσθη μνημόσυνον του θανόντος την 14-11-12 Πατριάρχου Ιωακείμ Γ΄ και συγχρόνως των πεσόντων κατά τον λήξαντα πόλεμον.

β΄. Χοροί στρατιωτών Μετά την εκκλησίαν εχορεύθησαν χοροί εις το ευρύ χοροστάσιον της πόλεως, όπου προσήλθε πολύ πλήθος. Εχόρευσαν και οι στρατιώται μας κρητικούς χορούς, οι οποίοι πολύ ήρεσαν εις το 70

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

πλήθος και τους εχειροκρότει. Δοθείσης ευκαιρίας, σημειώ εδώ ότι συχνά οι στρατιώται μας, οσάκις εδίδετο ευκαιρία, έστηναν τον χορόν, όχι μόνον τας Κυριακάς και εορτάς, ως σήμερον, αλλά καθ’ εκάστην, οσάκις η βροχή δεν επέτρεπεν την έξοδόν μας δι’ ασκήσεις και υπήρχε χώρος κατάλληλος, ενίοτε δε και εις το τέλος των εκάστοτε πορειών από μερικούς ζωηρούς στρατιώτας. Εις τους Λόχους είχομεν οργανοπαίκτας, λυράρηδες. Μετά την απελευθέρωσιν της Θεσσαλονίκης, κατά παρακίνησίν μου, οι γνωρίζοντες να παίζουν λύραν οπλίται του Λόχου μας, έγραψαν εις τους οικείους των και του απέστειλαν τας λύρας, συσκευασμένας εις κυτία. Κατά τας πορείας εφορτώναμεν τους γυλιούς των λυράρηδων εις τα Μεταγωγικά, δια να ευκολύνονται να λυροπαίζουν και εν πορεία, και ενίοτε κατά τας ωρίας στάσεις. Κάποτε ζωηροί τινες απετέλουν ομάδα κατά τας ωρίας στάσεις, και εχόρευον δια να επιδειχθούν ότι δεν είναι κουρασμένοι και δια να δώσουν διασκέδασιν εις ημάς τους άλλους, τους κουρασμένους. Αυτούς τους επαινούσαμεν, διότι πράγματι συντελούσαν εις την ψυχαγωγίαν. Έλεγα μάλιστα τότε, ότε δεν είχε το Τάγμα μας πυροβόλα, ότι ο λυράρης μας ήτο ο θαυμάσιος «πολυβολητής του Λόχου» διότι η λύρα του ενεψύχωνε, ως ενεψύχωνε το πολυβόλον με τα θορυβώδη πυρά του. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται με λεπτομέρειες, τόσο στην κρητική λύρα και μουσική, όσο και στα κρητικά δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα (μαντινάδες) –παραθέτει μάλιστα και 12 δικά του δίστιχα, μεταξύ των οποίων τα παρακάτω:

Με του Μαγιού τες μυρωδιές, τα πράσινα χορτάρια (ι)δέτε πώς χορεύγουνε της Κρήτης τα λιοντάρια. Οι εθνικοί μας οι χοροί έχουν τιμή και χάρη Δίνουν ζωή και λεβεντιά στο κάθε παλικάρι…

19 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 571-72) 1. Ο Ταγματάρχης μας εις το Άγιον Όρος Σήμερον ο Ταγματάρχης μας Γεώργιος Κολοκοτρώνης μετά του Μητροπολίτου Ειρηναίου ανεχώρησαν δια το Άγιον Όρος Άθω, προς επίσκεψιν των Μονών. Επιθεώρησα σήμερον τα φυσίγγια των ανδρών. Τούτο γίνεται συχνά.

71

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

2. Ποίμνιον Τάγματος Εκ της Αρναίας εστάλησαν σήμερον εδώ εις το Τάγμα μας 294 αίγες, εγκαταλειφθείσαι υπό Τούρκων, φυγόντων εις Τουρκίαν. Εσχηματίσθη ποίμνιον, εγκατασταθέν εις τους δυτικώς της πόλεως τουρκικούς στρατώνας, προς τροφοδοσίαν των στρατιωτών μας με κρέας.

3.«Και άλλοι Κρήτες χωροφύλακες ήλθον εις Θεσσαλονίκην» Κατά πληροφορίας έφθασαν σήμερον δια του ατμοπλοίου «Κατράκης» εις Θεσσαλονίκην άλλοι 297 Κρήτες χωροφύλακες, προς ενίσχυσιν της εκεί Κρητικής Χωροφυλακής. Οι οπλίται της τότε Κρητικής Χωροφυλακής ήσαν βρακοφόροι. Ήσαν ευσταλείς, εκλεκτοί, ωραίοι εις παράστημα, ρωμαλέοι και ησκημένοι, είχον ύφος σοβαρόν, γενναίοι εκ χαρακτήρος, είχον συναίσθησιν καθήκοντος, ενέπνεον σεβασμόν και ελατρεύοντο υπό του φιλησύχου λαού.

20 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 572) Σήμερον έβρεχεν όλην την ημέραν. Εγένετο διδασκαλία εντός των θαλάμων.

21 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 572) Λαμπρά ημέρα σήμερον. Ήλιος θερμός. Εορτή των Εισοδίων της Παναγίας. Χοροί εις το χοροστάσιον, ως συνήθως.

22 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 573) Εις το Τάγμα συνήθης εργασία. Εισχωρήσεις. Οι Βούλγαροι, εισχωρούντες, έχουσι καταλάβει ήδη: Το Κιλκίς, την Γευγελήν και την Γουμέντζαν. Εις τον Λαγκαδάν ημείς είχομεν Λόχον κατέχοντα το Διοικητήριον. Οι Βούλγαροι έστειλαν εκεί σήμερον και Έπαρχον, ισχυριζόμενοι ότι δήθεν ιδικόν των τμήμα εισήλθε 12 ώρας ενωρίτερον του ιδικού μας. Επέβαλον φόρον εις τους αλιείς της λίμνης Λαγκαδά. Εγκατέστησαν φρουράν εις τα Λουτρά Λαγκαδά, ενώ τοιαύτη δεν υπήρχε πρότερον. Ελεηλάτησαν οικίας οθωμανικάς. Προσέβαλον την τιμήν οθωμανίδων.

23 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 573) Σήμερον εστάλησαν εις το Τάγμα μας 99 κτήνη (90 βόες και 9 φορβάδες) κατασχεθέντα υπό της Χωροφυλακής.

72

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

24 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 374) Νέφη εις τον συμμαχικόν ορίζοντα. Μανθάνομεν βασίμως ότι αι ελληνο-βουλγαρικαί σχέσεις κατήντησαν ψυχραί, κατόπιν επεισοδίων εις την Θεσσαλονίκην. Την συναφθείσαν την 20ήν τρέχοντος ανακωχήν μεταξύ των συμμάχων μας και της Τουρκίας, η Ελλάς κληθείσα δεν υπέγραψεν.

25 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 574) Ουδέν σημαντικόν.

26 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 574) Σήμερον 2-3 μ.μ. εξετέλεσα ασκήσεις του Λόχου μας παρά τον τέως οθωμανικόν στρατώνα. Στοίχοι 60. Εβράχνιασα και εκρύωσα, ένεκα του ψυχρού καιρού.

27 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 574) Ψύχος από ημερών. Και σήμερον εξετέλεσα ασκήσεις παρά τον τουρκικόν στρατώνα (2-3 μ.μ.). Επέστρεψεν εξ Αγίου Όρους ο Ταγματάρχης μετά του Μητροπολίτου και του Νομάρχου. Από σήμερον είχομεν συγκοινωνίαν τηλεγραφικήν και τηλεφωνικήν με Θεσσαλονίκην, Λιαρίγκοβαν, Ίσβορον και Καρυάς Άγίου Όρους.

28 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 574) Διδασκαλία σήμερον και βολή πολυβόλων… (αναφέρεται επίσης στη μάχη του Δρίσκου στην Ήπειρο) 30 -11 -12, Πολύγυρος (σελ. 575) Την μεσημβρίαν διετάχθη τηλεγραφικώς το Τάγμα μας, προς αναχώρησιν. Εχαρήκαμεν, ελπίζοντες να σταλώμεν να πολεμήσωμεν εις την Ήπειρον ή εις νήσον. Θα ήτο όμως δυσάρεστον από πολιτικής απόψεως να σταλώμεν κατά των ανειλικρινών τέως συμμάχων μας Βουλγάρων. Αλλά την νύκτα νέον τηλεγράφημα διέτασσε να παραμείνωμεν εις τας θέσεις μας. Βουλγαρικαί μετακινήσεις. Ο εις Ιερισσόν Λόχος του 20ού Συντάγματος αγγέλλει ότι 1.200 Βούλγαροι προτίθενται να εισέλθουν εις το έδαφος της Χαλκιδικής. Το Γεν. Στρατηγείον και η Μεραρχία μας δίδουν οδηγίας περί φιλικής προς αυτούς συμπεριφοράς.

73

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

2 -12 -12, Πολύγυρος (σελ. 575) Ουδέν νεώτερον ……………………………

3 -12 -12, Πολύγυρος (σελ. 576) 1. Εις το Τάγμα μας. Αποστείλαμεν υπό συνοδείαν 21 ανδρών εις Θεσσαλονίκην 107 Τούρκους αιχμαλώτους, οίτινες εκρατούντο εδώ, ως και 6 νεωστί συλληφθέντας υφ’ ημών. (Σημείωση: Το παραπάνω στοιχείο αποδεικνύει ότι, πέραν του στρατιωτικού και πολιτικού προσωπικού των Τούρκων, οι οποίοι είχαν φύγει με την παρέμβαση του Ειρηναίου, είχαν μείνει εδώ και εκεί κάποιοι Τούρκοι στρατιώτες, υπάλληλοι κλπ). Εγώ εξέδραμον σήμερον έφιππος μέχρι του χωρίου Ρεσετνίκια (Άγιος Πρόδρομος).

2. Ενοχλήσεις εχθρικαί. Διεκόπη, υπό Οθωμανών ίσως, η τηλεγραφική επικοινωνία Πολυγύρου –Θεσσαλονίκης. Εστείλαμεν στρατιώτας να βρουν πού εκόπη το σύρμα.

3. Σήμερον έγινεν η νικηφόρος ναυμαχία της Έλλης, κατά την οποίαν ο τουρκικός στόλος, ηττηθείς και διωχθείς εκρύβη. (αναφορά στο Παράρτημα) 5 -12 -12, Πολύγυρος (σ. 578) Ο Ταγματάρχης μας Γεώργιος Κολοκοτρώνης αναχώρησε δια Θεσσαλονίκην.

6 -12 -12, Πολύγυρος (σ. 579) Εορτή του Αγίου Νικολάου σήμερον. Χοροί, ως συνήθως, εις την χορεύτραν. Αποστείλαμεν 50 αιχμαλώτους εις Γαλάτισταν (ισχύει και εδώ η παραπάνω παρατήρηση).

7 -12 -12, Πολύγυρος (σ. 579) Μας απεστάλησαν εκ Θεσσαλονίκης είδη ιματισμού και υποδήσεως, εσώρρουχα και αντίσκηνα προς αντικατάστασιν των φθαρέντων. Ο 3ος Λόχος μας ευρίσκεται τώρα εις τα Βασιλικά. Επέστρεψαν με φορτία σίτου από το Μόδι τα αποσταλέντα εκεί προ 3ημέρου Μεταγωγικά μας. Σήμερον εδώ γίνονται τα μεθεόρτια της χθεσινής εορτής του Αγίου Νικολάου, ως συνηθίζεται κατ’ έτος με πανήγυριν εις εξωκκλήσιον απέχον μίαν ώραν (στον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό ή στο Σελιό;).

74

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

8 -12 -12, Πολύγυρος (σ. 580) 1. Η σημερινή κατανομή του Τάγματός μας. Το Τάγμα μας, αφού εισήλθεν εις την Χαλκιδικήν (1-11-12) κατένειμε την δύναμίν του εις τα σημαντικότερα σημεία, κωμοπόλεις και κώμας. Έκτοτε εξετέλει μετακινήσεις τμημάτων πολλαχού, όπου εκρίνετο τούτο αναγκαίον. Σήμερον (8-12-12) η κατανομή του Τάγματος έχει ως εξής: Ο 1ος Λόχος εις τον Πολύγυρον Ο 2ος Λόχος εις την Επανωμήν Ο 3ος Λόχος εις τα Βασιλικά Ο 4ος Λόχος εις την Αρναίαν Οι Λόχοι έχουν αποσπάσει τας Διμοιρίας και ημιδιμοιρίας των εις τα χωρία της περιοχής του έκαστος και μακρύτερα, ως ο κάτωθι πίνακας... Διασπορά του Τάγματος προς κατοχήν της Χαλκιδικής. Από Βασιλικά την 1-11-12, μία Διμοιρία του 3ου Λόχου υπό τον Ανθυπασπιστήν Στεφανουδάκην, εις τα Βασιλικά. Μία Ημιδιμοιρία το 3ου Λόχου υπό τον Ανθ/στήν Σταγάκην, εις Χορτιάτην. Από Γαλάτισταν την 2-11-12, ένας Ουλαμός του 1ου Λόχου υπό τον Ανθ/γόν Αλεξάκην, εις Ιερισσόν. Μία Διμοιρία του 1ου Λόχου εις Συκιάν επί της χερσονήσου Σιθωνίας και Ορμύλιαν, με Ανθ/γόν Τζανακάκην.

4η Διμοιρία 1ου Λόχου εις Άγιον Νικόλαον εις τον λαιμόν χερσονήσου Σιθωνίας. Από Ρεσετνίκια, μία Διμοιρία 4ου Λόχου υπό Ανθ/γόν Βιδάκην εις Αρναίαν με τμήματα εις Σταυρόν και Βρασνά. Μία Διμοιρία 4ου Λόχου υπό Λοχίαν Μαγκώνην εις Ζαγκλιβέρι, με τμήματα εις Ραβνά και Σανά. Από Πολύγυρον την 3-11-12, ο 2ος Λόχος εις Επανωμήν και χερσόνησον Κασσάνδρας. Έμενε μία Διλοχία (3ος και 4ος Λόχοι) με ελαττωμένην δύναμιν εις Πολύγυρον, έδραν του Τάγματος.

9 -12 -12, Πολύγυρος –Γεροπλάτανος (σ. 581-83) 1. Δυσοίωνοι προστριβαί. Το Τάγμα μας (1ο Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών) κατέχει την Χαλκιδικήν από 31-10-12, ήτοι επί 40 ημέρας μέχρι σήμερον. Το 1ον Τάγμα του 20ού Συντάγματος έχει την κατοχήν του Αγίου Όρους, το 1ο Τάγμα του 3ου Συντάγματος Πεζικού εις την 75

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

περιοχήν Λιγκοβάνης μέχρι Στρυμώνος και εν ευζωνικόν Τάγμα την περιοχήν Γευγελής –Δοϊράνης. Μέχρι 10-11-12, άλλαι μονάδες επεξέτειναν την κατοχήν εις Γιαννιτσά, Έδεσαν, Αρδέαν κλπ. Αλλά και οι Βούλγαροι υπεισήρχοντο και εγκαθίσταντο πολλαχού, πληθυνόμενοι διαρκώς. Αι διαταγαί είχον συστήσει εις ημάς καλήν συμπεριφοράν προς τους συμμάχους και ετηρείτο τοιαύτη, αλλ’ οι Βούλγαροι εγίνοντο διαρκώς απαιτητικότεροι, και εγίνοντο αίτιοι προστριβών. Οι συμμαχικοί δεσμοί εχαλαρούντο διαδοχικώς και προοιωνίζετο ότι θα κατέληγον εις σύρραξιν ελληνο-βουλγαρικήν… Εις την Μακεδονίαν και Θράκην, όπου εισήλασαν οι Βούλγαροι, έδειξαν παντού βαρβαρότητα προς τους πληθυσμούς… Έδειξαν επίσης κακοπιστίαν, παντού όπου ήλθομεν μετ’ αυτών εις γειτονίαν και επαφήν.. Δια τούτο μετεκινούντο αι μονάδες του Στρατού μας, δια να προκαταλάβουν εδάφη, εις τα οποία κατηυθύνοντο και εξαπλούντο οι Βούλγαροι 2. Ο 1ος Λόχος μας από Πολυγύρου εις Γεροπλάτανον. Το Τάγμα μας, κατόπιν διαταγής της VIIης Μεραρχίας, διέταξε σήμερον αιφνιδίως την μεταστάθμευσιν του 1ου Λόχου μας αμέσως εις την περιοχήν του τότε Εγρύ Μπουζάκ, της σήμερον Νέας Απολλωνίας. Εσπεύδομεν, ίνα προλάβωμεν επικειμένην κάθοδον των Βουλγάρων εις την περιοχήν αυτήν. Εις Πολύγυρον ο Λόχος μας –πλην της 4ης Διμοιρίας του, ευρισκομένης εις το χωρίον Άγιος Νικόλαος της Σιθωνίας… α΄. Πορεία Αναχωρήσαντες ώραν 4ην μ.μ., βαίνοντες προς βορρά δια κακής ημιονικής οδού και διελθόντες παρά το μικρόν χωρίον Καϊτσίκ ή Καγιατζίκ (Παλαιόκαστρον), ώραν 5.45΄μ.μ., εφθάσαμεν εις Τοπλίκια, το σήμερον Γεροπλάτανος, ώραν 8.30 μ.μ. (μετά 4ωρον πορείαν), ένθα διανυκτερεύσαμεν. Τους στρατιώτας εγκαταστήσαμεν εις το σχολείον και εις οικίας. Ο Διοικητής του Λόχου και εγώ εις την οικίαν του προύχοντος Δημητρίου Καλτσά*. Απουσιάζοντος του οικοδεσπότου εις Θεσ/ νίκην, δι’ εμπορικήν εργασίαν του, εφιλοξενήθημεν υπό της συζύγου και της θυγατρός της. Έτυχον περιποιήσεως εις ιδιαίτερον δωμάτιον, όμοιον με το εν Ιερισσώ της οικογενείας Ν. Χασάπη και απεκόμισα και εδώ ομοί76

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ας, ως εκεί, εντυπώσεις… *Από τον Γεροπλάτανο καταγόταν και ο γιατρός Θεόδ. Καλτσάς, ο οποίος έπαιξε σπουδαίο ρόλο αργότερα στην Εθνική Αντίσταση (σχετικά δες στο βιβλίο του Γ. Ζωγραφάκη «Πληροφορίες – Μαρτυρίες – στοιχεία, για την ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ», έκδοση Νομ. Αυτοδ/ση Χαλκιδικής, 2006, σελ. 367 κ. αλ.)

10 -12 -12, Γεροπλάτανος – Ν. Απολλωνία (σ. 583-86) 1. –Ο 1ος Λόχος από Γεροπλάτανον εις Ν. Απολλωνίαν α΄. Η πορεία. Πυκνή ομίχλη εκάλυπτε σήμερον το πρωί επί πολλήν ώραν την περιοχήν του Γεροπλατάνου. Αφήσαμεν μέρος των Μεταγωγικών του Λόχου εδώ και εκκινήσαντες, ώραν 9.05΄, προς βορράν, κατήλθομεν αθλιεστάτην κατωφερικήν οδόν. Και ήτο επικίνδυνος η διέλευσις των βαρυφορτωμένων ζώων του Λόχου. Διήλθομεν συμβολήν τριών χειμάρρων, το γυφτοχώρι Ντερέ Μαχαλάν (Πλατανοχώρι), αφήσαντες δεξιά το χωρίον Γκρίμνιανην (Κρήμνη), έπειτα έναν υδρόμυλον, αφήνομεν αριστερά το Νησίμπασι (Ασπρόχωμα) και φτάνομεν, ώραν 1.15΄μ.μ., εις το Γρύ Μποζάκ, το μετονομασθέν εις Ν. Απολλωνίαν. Εκεί επισταθμεύσαμεν. β΄. Η επισταθμία. Εδώ υπήρχαν πολλά οικήματα κενά, των Τούρκων κατοίκων μεταβάντων, διαρκούντος του πολέμου, εις Θεσσαλονίκην και έτσι η επιστάθμευσις του Λόχου έγινεν ανέτως, χωρίς να ενοχληθούν οι απομένοντες κάτοικοι. Εδώσαμεν αυστηράς διαταγάς να μη θιγεί τίποτε…

3. Ο Ελληνικός Στρατός φορεύς πολιτισμού Τους κατοίκους του Εγρύ Μπουζάκ, οι οποίοι ήσαν όλοι Τούρκοι, εύρομεν τρομοκρατημένους από Βουλγάρους, οι οποίοι καθ’ ομάδας μετέβαινον εκεί και τους ελήστευον. Δι’ αυτό, όταν εφθάσαμεν εκεί, οι Τούρκοι κάτοικοι μας υποδέχθησαν κλαίοντες, ζητούντες την προστασίαν μας. Ευρίσκοντο εκεί Βούλγαροι στρατιώται (5 ή 6), έχοντες λοχίαν επικεφαλής, και ελήστευον το τουρκικό εκείνο χωριό. Ο Διοικητής του Λόχου μας μάλιστα, υπολοχαγός Καλοπ. Λυμπέρης, τους απείλησεν, όπως έπρεπεν, και τους διέταξε να αναχωρήσουν αμέσως, όπως και έγινεν, ανέφερε δε εις το Τάγμα, το οποίον ανέφερεν εις την VIIην Μεραρχίαν το γεγονός από τα Βασιλικά, όπου ευρίσκετο την 16-12-12, με την εξής αναφοράν: «Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω ότι οι εις Εγρύ Μπουζάκ 77

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Βούλγαροι στρατιώται εζήτησαν από τους εκεί Οθωμανούς 100 λίρας και δύο τράγους καθ’ εκάστην. Τούτο πληροφορηθείς την 12ην μεσούντος ο υπολοχαγός Λυμπέρης, εκάλεσε τον Βούλγαρον λοχίαν και εχαρακτήρισε την πράξιν του ως καθαρώς ληστρικήν, απειλήσας αυτόν ότι θα τους καταδιώξη ως κοινούς ληστάς. Εδήλωσε δε εις αυτούς ότι αι ελληνικαί περιπολίαι έλαβον διαταγήν να συλλαμβάνουν κάθε Βούλγαρον, ένοπλον ή άοπλον, περιφερόμενον μετά την 8ην εσπερινήν ώραν. Κατόπιν τούτων οι Βούλγαροι, την 14ην του μηνός, ανεχώρησαν εις Λαγκαδάν μετά των αποσκευών των. Κολοκοτρώνης, Ταγματάρχης». Οι Βούλγαροι ενέσπειραν παντού όπου έφθαναν τον όλεθρον. Κατέσφαξαν ανάνδρως τουρκικά γυναικόπαιδα. Εβεβήλωναν τεμένη. Επυρπόλησαν ανυπεράσπιστα χωρία και αφήκαν παντού ανεξίτηλα ίχνη της στυγνής βαρβαρότητός των. Εξεχριστιάνιζαν βιαίως τους μουσουλμάνους. Αντιθέτως ημείς, μόνον εις τας μάχας επολεμήσαμεν τους Τούρκους. Έπειτα και τους αιχμαλώτους κατοίκους επροστατεύσαμεν και επεριποιήθημεν γενναιόφρονα. Εφερόμεθα προς αυτούς ως προς Έλληνας, ισοτίμως και δικαίως.

11 -12 -12, Ν. Απολλωνία –Γεροπλάτανος (σελ. 586) 1. – Η επιστροφή μου εις Γεροπλάτανον. Εγώ σήμερον επέστρεψα εξ Εγρύ Μπουζάκ (Ν. Απολλωνία) εις Γεροπλάτανον, προς παραλαβήν των εκεί αφιχθέντων χθες Μεταγωγικών του Λόχου. Εκκινήσας ώραν 9.20΄π.μ., διήλθον πλησίον των μικρών τουρκικών συνοικισμών Αλίτσαλι(;), Τάρμε Μισλί(;), Ακ Τομπράκ (Ασπρόχωμα), Υδρόμυλον (ανήκοντα εις κάτοικον της Κρήμνης), Ντερέ Μαχαλάν (Πλατανοχώρι), δια μέσου των οποίων διήλθον, και παραπλανηθείς εις κακόν δρόμον εξ αγνοίας του οδηγού μου, υπέστην περιπέτειαν. Ο ίππος μου εβυθίσθη εις βαθείαν λάσπην και παρ’ ολίγον να σκοτωθή, ηναγκάσθην δε έκτοτε να πεζοπορήσω επί ώραν και πλέον, με τον ίππον αγωγούμενον, αφιχθείς εις Γεροπλάτανον ώραν 3ην μ.μ.

2. –Προλήψεις χωρικών. Εκεί επεριπάτησα με χωρικούς, επεσκέφθην την εκκλησίαν του Αγίου Δημητρίου, το εκκλησίδιον του Αγίου Ηλία, στερούμενον Αγίας Τραπέζης, και το εξωκκλήσιον Αγίας Κυριακής, ως και την εις ρίζαν δρυός πηγήν*. Εκεί είδον ενδύματα ριγμένα εις το ύδωρ του προ της πηγής 78

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

λάκου. Ως μου διηγήθησαν, ερρίπτοντο εκεί ένεκα προλήψεων, προς θεραπείαν ασθενών και εξεδήλωσα την λύπην μου ότι οι απλοϊκοί κάτοικοι είναι προληπτικοί και δεισιδαίμονες. * Η πηγή «εις ρίζαν δρυός», πιθανώς αφορά την πηγή στον μεγάλο πλάτανο (εξ ού και Γεροπλάτανος το όνομα του χωριού). Υπήρχε και δρυς; 12 -12 -12, Γεροπλάτανος, Ν. Απολλωνία (σ. 587) Παραλαβών τα Μεταγωγικά του Λόχου εκ Γεροπλατάνου, οδήγησα ταύτα δια του ιδίου περίπου δρομολογίου εις Ν. Απολλωνίαν…

13 -12 -12, Ν. Απολλωνία –Μόδι (σ. 586-87) 1. –Εγώ, από Ν. Απολλωνία εις Μόδι. α. – Η διαδρομή. Εις Ν. Απολλωνίαν ελήφθη εις τον Λόχον μας διαταγή του Τάγματός μας, δι ης εγώ αποσπώμαι εις τον 4ον Λόχον του Τάγματος, ένεκα αναγκών του Λόχου αυτού και ένεκα επιδρομής Βουλγάρων κομιτατζήδων. Συγχρόνως ο Διοικητής του 4ου Λόχου Ι. Ζητουνιάτης, παραγγέλλει να μεταβώ εις το χωρίον Μόδι, απέχον περί τα 14 χιλιόμετρα ανατολικώς της Ν. Απολλωνίας και να αναλάβω την διοίκησιν των εις την περιοχήν εκείνην τμημάτων του Λόχου του, αντικαθιστών τον έφεδρον υπολοχαγόν Αθαν. Μαλανδράκην. Ανεχώρησα αμέσως έφιππος (ώραν 9.20΄π.μ.), με συνοδόν τον υπηρέτην ιπποκόμον μου στρατιώτην Ν. Σταγάκην και οδηγόν έναν οθωμανόν, τον Μουσταφά. Αφήνω αριστερά το τουρκικόν χωρίον Παζάρ ή Παζαρούδαν (Απολλωνίαν), έχουσα μιναρέν, και δεξιά το χωρίον Κοκκαλού και το βουνόν Λουζίκι. β. – Ένας καλοπροαίρετος οδηγός. Εκεί διέρχομαι τον εκ του όρους Χολομώντος κατερχόμενον χείμαρρον Κουτσικαρλήν, έχοντα αρκετόν ύδωρ, ένεκα των προηγηθεισών βροχών. Εκεί, μετά την διάβασίν μου εφίππως, στραφείς οπίσω, βλέπω τον στρατιώτην ιπποκόμον μου, διαβαίνοντα τον ποταμόν επί των ώμων του οδηγού Μουσταφά. Εγέλασα, αλλά επέπληξα τον στρατιώτην. Ο Τούρκος έσπευσε να με διαβεβαιώση ότι ευχαρίστως ανέλαβεν αυτό το καθήκον και ότι δήθεν ο ίδιος το επρότεινε εις τον στρατιώτην, δια να μη βραχή μέχρι των κνημών ο στρατιώτης. Είχον γίνει φίλοι.

79

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει τη λίμνη Βόλβη (και τα χέλια της, όπως λέει). Μετά αναφέρεται στη Μονή Στρόλογγος, γράφοντας: «Ώραν 12ην έφθασα εις το Μοναστήρι Στρόλογγος, όπου υπάρχουν δύο βράχοι και σταυρός επί του ενός. Εστάθμευσα, επί ημίσειαν ώραν, επισκεφθείς το Μοναστήρι, το οποίον είναι Μετόχιον της Μονής Εσφιγμένου του Αγίου Όρους και με εφιλοξένησεν ο Οικονόμος Γερόντιος Εσφιγμενίτης, όστις μου εδώρησε παλαιόν όπλον φυλασσόμενον εις την Μονήν, αφού ήμουν ο πρώτος Έλληνας Αξιωματικός, ο επισκεπτόμενος την Μονήν. Παρά την Μονήν ιδρύθη το 1923 ο μεγάλος προσφυγικός συνοικισμός Νέα Μάδυτος». … ε΄. Βούλγαροι αναμένονται. Παρακάτω, καθ’ οδόν, χωρικοί ερχόμενοι από μακράν, με πληροφορούν ότι 40 Βούλγαροι στρατιώται, κατέρχονται εκ της περιοχής της Νιγρίτης να εγκατασταθούν εις την θέσιν Αγία Μαρίναν, όπου υπάρχει ναός, ανατολικόν άκρον της λίμνης Βόλβης, παρά την δυτικήν είσοδον του στενού της Ρεντίνας, από όπου τα εκχειλίζοντα ύδατα της λίμνης σχηματίζουν ποταμόν, χυνόμενον εις τον Στρυμωνικόν κόλπον στ΄. Τάσσομαι υπό λοχαγόν, υπό τον οποίον ήμουν άλλοτε δεκανεύς. Ώραν 2.25΄ μ.μ. έφθασα εις το Μόδι. Ο πρότερον εις το Μόδι υπολοχαγός Αθανάσιος Μαλανδράκης, είχεν αναχωρήσει πριν φθάσω εκεί, η δε φυλάσσουσα την εκεί αποθήκην σίτου Διμοιρία, έμενε υπό λοχίαν. Ενημερώθην υπηρεσιακώς υπό του λοχίου και συνέταξα αναφοράν μου προς τον εις Αρναίαν 4ον Λόχον. Ανέφερα την εκεί άφιξίν μου και την επικειμένην αναχώρησίν μου αμέσως την επομένην δια Σταυρόν, όπως επισκεφθώ τα εκεί τμήματα του Λόχου, εκδηλών και την χαράν μου ότι ετέθην υπό τας διαταγάς του λοχαγού, η προτροπή του οποίου, όταν ήμουν λοχίας (το 1909), με παρεκίνησε να παραμείνω, και παρέμεινα, εις το Στράτευμα. Ανέφερα και την αναμενομένην εις την περιοχήν μου διείσδυσιν βουλγαρικού τμήματος, ως και την δυσκολίαν αποφυγής συγκρούσεως προς αυτό.

14 -12 -12, Μόδι –Σταυρός (σελ. 590-91) 1. Από Μόδι εις Σκάλα Σταυρού. α΄. Η διαδρομή και έν απρόοπτον. Σπεύδων να επιθεωρήσω τα νέα υπό τας διαταγάς μου τμήματα του 4ου Λόχου, αφήκα λοχίαν 80

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ως Διμοιρίτην εις το Μόδι και ανεχώρησα έφιππος λίαν πρωί δια Σκάλαν Σταυρού και Σταυρόν. Έλαβον το πρωί αφέψημα φλαμούρι (φύλλων φιλύρας), το οποίον συνηθίζεται εδώ αντί τεΐου, τίλιου ή φασκόμηλου και χαμομηλίου… Παρέλαβον νέον οδηγόν Τούρκον, αλλ’ όχι κατάλληλον αυτήν την φοράν, και δι αυτό είχον οδηγόν και χάρτην, καίτοι ήσαν ανακριβείς οι τότε εν χρήσει χάρται, αντίγραφα των συνταχθέντων υπό της αυστριακής χαρτογραφικής υπηρεσίας το 1880… Εν απρόοπτον επεισόδιον: -Περί τον εξοχικόν ναόν Αγία Μαρίνα και το οίκημα καρακόλι (τουρκικού σταθμού) ήτο δάσος. Μια ατραπός, διακλάδωσις της προς Ρεντίναν οδού, επί της οποίας επορευόμουν, έβαινε προς Α. δια του δάσους. Από περιέργειαν να αναγνωρίσω το προς εκεί έδαφος, πέραν του δάσους, είπα εις τον στρατιώτην υπηρέτην μου και εις τον Τούρκον οδηγόν να καθίσουν εκεί και να αναμείνουν την επάνοδόν μου από ολιγόλεπτον απουσίαν. Εκάλπασα, διεπέρασα το δάσος και ευρέθην εις αγρόν εκτεταμένον, περιβαλλόμενον υπό του δάσους και εσταμάτησα, ίνα επιστρέψω πίσω. Αλλά αντελήφθην δύο άνδρας καθημένους, χωρίς τα σακάκια των και μαζί τους μία γυνή, η οποία εις την εμφάνισίν μου απεσύρθη πίσω από θάμνον, ίσως για να αποκρυβή. Οι άνδρες σηκώθηκαν και ο ένας εξ αυτών έσκυψεν εντός άλλου θάμνου, ίσως δια να παραλάβη όπλον. Εσκέφθην αστραπιαίως μήπως ήσαν Τούρκοι και δι’ αυτό η γυναίκα, ως χανούμ, ηθέλησε να κρυβή, όπως εκρύπτοντο τότε αι οθωμανίδες ή μήπως ήσαν πρόσκοποι βουλγαρικής συμμορίας (κομιτατζήδες). Αν και ήμουν μόνος προ τοιαύτης πιθανότητος και ανησύχησα, δεν απεσύρθην, αλλά με θάρρος εκαλημέρησα τουρκικά (σαμπάχ χαεροσλούν= καλημέρα σας), και οι άνδρες με αντεκαλημέρησαν ομοίως, αλλά πολύ σιγανά –φοβισμένα. Καλημερίζω έπειτα βουλγαρικά (ντόμπρο ούτρο;) και με αντιχαιρετίζουν ομοίως, αλλά και πάλιν σιγανά. Καλημερίζω τρίτην φοράν ελληνικά (καλημέρα σας) και απήντησαν αυτήν την φοράν με φαιδρόν πρόσωπον. Συνήγαγον ότι μάλλον ήσαν Έλληνες και έκαμα τότε και άλλες ερωτήσεις. Ήσαν, όπως μου είπαν, Έλληνες, πατήρ, υιός και θυγάτηρ από πλησίον μικρόν χωρίον και ήλθον να συλλέξουν ξύλα και χόρτα. Μου έδειξαν τον ημίονον, εις τον οποίον θα τα εφόρτωνον δια μεταφοράν. Έδειξαν χαράν. Δεν είχαν ιδεί ούτε Βουλγάρους, αλλ’ είχον μάθει ότι ευρίσκοντο εις την Νιγρίταν και εις άλλα πολλά χωρία της και ετρομοκράτουν τους κατοίκους. Τους εθάρρυνα, βεβαιώσας ότι οι Έλληνες είμεθα κύριοι του τόπου και να πηγαί81

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

νουν όπου υπάρχει πλησίον στρατός μας και να καταγγέλλουν τας αυθαιρεσίας των Βουλγάρων. Το φαινομενικώς ασήμαντον αυτό επεισόδιον έχει την σημασίαν του, διότι χαρακτηρίζει την τότε κατάστασιν εις την Μακεδονίαν. Και δεν το λησμονώ. Εισελθών… έφθασα ώραν 11.30΄ π.μ. εις την Σκάλαν του Σταυρού…

β΄. –Επιθεώρησις φυλακίων μας. Εις γέφυραν, ένθα διακλάδωσις της οδού προς τα σημαντικά χωρία Βρασνά και Ασπροβάλτα, ευρίσκετο φυλάκιον από άνδρας του 4ου Λόχου. Πήρα αναφοράν συμβάντων και έδωκα τας παραγγελίας μου, μεθ’ ό συνέχισα την πορείαν μου προς Σκάλαν Σταυρού. Η Σκάλα ήτο σημαντικός συνοικισμός, έχων χάνι (πανδοχείο), καρακόλι (σταθμό Χωροφυλακής) και τελωνείον. Ευρίσκετο ήδη εκεί φυλάκιον του Λόχου μου (4ου) και παρέμεινα, ενημερωθείς επί της καταστάσεως εις την περιοχήν μέχρι Παγγαίου. Εκείθεν της Σκάλας εκτείνεται ο Στρυμωνικός κόλπος… εις τον οποίον εκβάλλει ο ποταμός Στρυμών…

2. Οι Βούλγαροι ληστεύουν Έλληνας. Την νύκταν (ώραν 11ην μ. μ.), με αφύπνισαν οι στρατιώται. Είχον έρθει Έλληνες πατριώται χωρικοί από τα χωρία Βρασνά και Κρούσοβαν (Κερδύλλιον) κομισταί επιστολών, δια των οποίων μου αναγγέλλετο ότι ένοπλοι Βούλγαροι κομιτατζήδες ενεφανίσθησαν εις το χωρίον Γενίκιοϊ (Προβατάς), ληστεύοντες τους κατοίκους. Απέστειλα αμέσως τους άνδρας του φυλακείου, ως περίπολον, με την εντολήν: Εφόσον οι Βούλγαροι εκείνοι δεν έφερον στρατιωτικήν στολήν, ήσαν λησταί, εκτός νόμου, και να τους συλλάβουν και αφοπλίσουν. Αυτό και συνέβη. Την περιοχήν Νιγρίτης –Παγγαίου ήρχισαν τότε να διεκδικούν οι Βούλγαροι. Η Νιγρίτα είχε καταληφθή υπό των προσκόπων μας (ανταρτών) την 22-10-12….

15 -12 -12, Σκάλα Σταυρού, (σελ. 593) 1. Σύλληψις Βούλγαρου ληστού. Η αποσταλείσα χθες την νύκτα περίπολος, με οδηγούς πατριώτας, συνέλαβε και μου παρουσίασεν έναν Βούλγαρον κομιτατζήν. Οι άλλοι διέφυγον, καταδιωχθέντες υπό των κατοίκων… Τούτον απέστειλα υπό συνοδείαν εις τον εν Αρναία διοικητήν του Λόχου μου λοχαγόν Ι. Ζητουνιάτην.

82

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

2. Αναχώρησίς μου δια Θεσσαλονίκην Ατυχώς σήμερον μοι εστάλη κλήσις του εν Θεσσαλονίκη Στρατοδικείου, όπως μεταβώ εκεί και παραστώ ως μάρτυς των δικαζομένων την 19-12-12 στρατιωτών, δια την εις Ιερισσόν απειθαρχίαν προς τον διοικητήν του Λόχου υπολοχαγόν Λυμπέρην Κ., της 6-11-12…

16 -12 -12, Σκάλα Σταυρού –Γεροπλάτανος (σελ. 593) …ανεχώρησα έφιππος ώραν 7. 25΄ π.μ. Διερχόμενος το στενόν της Ρεντίνας, είδα το περίεργον φαινόμενον να καπνίζη ο δι’ αυτού διερχόμενος ποταμίσκος, το τσάι, ως ελέγετο τότε εκεί, καθ’ όλον το μήκος του. Οι εξερχόμενοι δηλαδή εξ αυτού υπό εξάτμησιν υδρατμοί απετέλουν επίμηκες νέφος ομίχλης, ομοιάζον με καπνόν, ως να είχεν αναφθή πυρκαϊά καθόλον το μήκος του ποταμίσκου. Πρώτην φοράν έβλεπον τοιούτον φαινόμενον μεγάλης εξατμίσεως. .. Δια ρεντίνας …κλπ, έφτασα, ώραν 6.20΄ μ.μ. εις Γεροπλάτανον, όπου διανυκτέρευσα.

17 -12 -12, Γεροπλάτανος –Βασιλικά (σελ. 594) 1. Από Γεροπλάτανον εις Βασιλικά. Αναχωρήσας εκ Γεροπλατάνου ώραν 9.10΄π.μ., έφθασα δια του Αγ. Προδρόμου εις Γαλάτισταν, ώραν 1.35΄και εκείθεν, εκκινήσας ώραν 2.50΄μ.μ., αφήνων αριστερά το χωρίον Γαλαρινός και δεξιά την Μονήν της Αγ. Αναστασίας έφθασα εις τα Βασιλικά, ώραν 4.45΄, όπου διανυκτέρευσα κατάκοπος. Διέμεινα εις οικίαν, όπου ασθενών εκ των κόπων, εκάλεσα τον εκεί ιδιώτην ιατρόν κ. Ακριβόν. Ο ιατρός εγνωμάτευσεν ότι ήτο ανάγκη να αναπαυθώ και να διακόψω την πορείαν μεταβάσεως εις Θεσσαλονίκην. Αλλά η δίκη, εις την οποίαν μετέβαινα ως μάρτυς, ήτο μεθαύριον, 19-12-12. Κατ’ ανάγκην διανυκτέρευσα εδώ. Ενταύθα ήδρευεν από πολλού ο 3ος Λόχος του Τάγματός μας υπό τον Λοχαγόν Γ. Παπαδόπουλον, ως επίσης έμενεν, ελθών εκ Πολυγύρου, και ο Διοικητής του Τάγματός μας, Ταγματάρχης Γ. Κολοκοτρώνης. Η έδρα του Τάγματος μετεφέρετο τώρα εδώ.

18 -12 -12, Βασιλικά –Θεσσαλονίκη (σελ. 594-95) Από Βασιλικά εις Θεσσαλονίκην Όλην την νύκτα υπέφερα από πόνους της κοιλίας. Η υγεία μού επέβαλλε να παραμείνω εις Βασιλικά προς νοσηλείαν. Όμως, και ασθενών, ανεχώρησα, αφήσας εις το Τάγμα τον ίππον μου, επιβάς σούστας διτρόχου, η οποία ανεχώρησεν από εδώ δια Θεσ83

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

σαλονίκην. Η κατάστασίς μου δεν επέτρεπε ίππευσιν… Εις Θεσσαλονίκην, εις φιλικήν οικογένειαν… υπεβλήθην εις θεραπείαν και δίαιταν.

19 -12 -12, Θεσσαλονίκη (σελ. 595) Η δίκη αναβάλλεται. Εγερθείς ώραν 8ην π.μ., αν και ήμουν ασθενής, μετέβην με αμάξι μόνιππον εις το Στρατοδικείον. Ατυχώς η δίκη, την οποίαν έσπευδον να προφθάσω, ανεβλήθη επ’ αόριστον. Εκείθεν μετέβην εις το οίκημα Τοπ –Χανέ… όπου ήσαν τα γραφεία της VIIης Μεραρχίας, υπό την οποίαν υπήγετο το Τάγμα μας. Εκεί επίσης ήσαν και τα γραφεία της Διοικήσεως Χωροφυλακής Θεσσαλονίκης, όπου υπηρέτει ο τότε ενωμοτάρχης εξάδελφός μου Εμμ. Γ. Αλεξάκης… Την τάξιν εις την πόλιν ετήρει η Κρητική Χωροφυλακή. Ένας ένας διαλεγμένοι οι Κρητικοί χωροφύλακες, ευσταλείς και επιβλητικοί με την γραφικήν στολήν των, την σκουροπράσινην κρητικήν βράκα και τα μεϊντανογέλεκα, επέσυρον τον σεβασμόν και την εκτίμησιν –(και αλλού αναφέρεται θετικά για την παρουσία της Κρητικής Χωροφυλακής).

20 -12 -12, Θεσσαλονίκη (σελ. 595) Την νύκτα εις την οικίαν Βοριά μου έγινε πάλιν θεραπεία, αλλ’ υπέφερα. Μετέβην σήμερον εις το Φρουραρχείον, του οποίου ο ιατρός μου έδωσε εισιτήριον δια το Β΄ Στρατιωτικόν Νοσοκομείον προς νοσηλείαν και εισήχθην αμέσως.

21 και 22 -12 -12, Θεσσαλονίκη (595 -96) Περιγράφει την εντατική θεραπεία του στο νοσοκομείο και αναφέρεται σε γράμμα που πήρε από τον πατέρα και τη μητέρα του. Ο πατέρας τού ζητά αν μπορεί να πάρει κοντά του τον αδελφό του Γεώργιο, που υπηρετεί κι αυτός στο Σύνταγμα Κρητών αλλά σε άλλο τάγμα, το οποίο βρίσκεται στην Ήπειρο, όπου ακόμη μένεται ο πόλεμος. Ο Αλεξάκης σημειώνει: «Του απαντώ σήμερον ότι θα τον πάρω μαζί μου, μόνο όταν ελευθερώση τα Γιάννενα, μαζί με τους άλλους εκεί συμπολεμιστάς του», και συνεχίζει: «Εις δε την μητέρα μου, που ανησυχούσε δια την εις τον πόλεμον ζωήν και υγείαν των υπό τα όπλα δύο υιών της, απαντώ…: «Εδώ, μητέρα, οι ελευθερωθέντες αδελφοί μας Μακεδόνες, γλεντίζουν τώρα την ελευθερίαν των και διασκεδάζουν. Και πρώτα –πρώτα περιποιούνται ημάς τους ελευθερωτάς των. Από όποιο 84

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

χωριό περάσωμε, θα κοιμηθούμε στο πλουσιότερο σπίτι του προύχοντος του χωριού, θα φάμε τα εκλεκτότερα φαγητά όπου γνωρίζουν να ψήνουν, ως και γλυκίσματα και ποτά και μας φέρνουν «και του πουλιού το γάλα». Μην ανησυχής λοιπόν. Επίσης «για το χατήρι μας» διασκεδάζουν, χορεύουν, μας ζητωκραυγάζουν. Επί πεντακόσια χρόνια ο τόπος αυτός ήτο στη μαύρη σκλαβιά. Τώρα ελεύθερος έχει χαράν μεγάλην, αλλά την ιδίαν χαράν έχομεν μαζί των και ημείς οπού τους ελευθερώσαμεν. Έτσι να χαίρεσθε και σεις, οι γονείς και αδελφοί μας». Πατριωτικό αλλά και ανθρώπινο γράμμα. Παρακάτω και υπό τον τίτλο 23 -12 -12 (Θεσσαλονίκη), (σελ.

596), αφού αναφέρεται στην έξοδό του από το νοσοκομείο, γράφει: «Ο αδελφός μου ο Γιώργης: Είχα αναγνώσει εις τας εφημερίδας, μεταξύ των τραυματιών των διακομισθέντων από την Ήπειρον εις Αθήνας, το όνομα του αδελφού μου Γιώργη, στρατιώτου, υπηρετούντος εις το εκεί 1ον Ανεξάρτητον Σύνταγμα Κρητών. Έγραψα εις τον εις την Αθήνα εξάδελφόν μου Ν. Γ. Κοκολάκην να τον επισκεφθή εις το νοσοκομείον, εις δε τους γονείς μου έγραψα ότι θα φροντίσω, μετά την αποθεραπείαν του, να έλθη μαζί μου, να συνυπηρετώμεν, κατά την επιθυμίαν των. Αυτό έγινε βραδύτερον…». Επίσης γράφει ότι «αναρρώνει εις φιλικήν οικίαν» και παρακάτω, υπό ημερομηνία 25 -12 -12 γράφει (σ. 597): «Χριστούγεννα σήμερον. Είμαι στενοχωρημένος μακράν του Λόχου μου και μακράν των γονέων μου, οι οποίοι έχουν επίσης την σκέψιν των εις εμέ και εις τον τραυματισθέντα εις το Μπιζάνι αδελφόν μου Γιώργην. Αλλ’ η στενοχωρία αυτή σβήνει, με την σκέψιν ότι περνούμεν τα Χριστούγεννα εις την ελευθερωθείσαν Μακεδονίαν. Σήμερον εις τους ναούς αι ψαλμωδίαι ψάλλονται θριαμβευτικότερον από άλλοτε…». Επίσης σημειώνει ότι την επομένη, 26 -12 -12 συνάντησε στη Θεσσαλονίκη τον Διοικητή του Ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη, επίσης δε ότι στις 28 -12 -12, με σούστα, αναχώρησε για τα Βασιλικά. Και συνεχίζει: 29 -12 -12, Βασιλικά –Λειβάδιον –Ζαγκλιβέριον (σ. 599) 1. Από Βασιλικά εις Ζαγκλιβέρι: Διαδρομή εις χιονισμένα βουνά. Από Βασιλικά, παραλαβών ίππον μετά ιπποκόμου (στρατιώτου Ανδρεαδάκη) … και ιδιώτην οδηγόν (Βλαχοκώσταν), ανεχώρησα δια τον εις το Ζαγκλιβέριον Λόχον μου, δι’ ορεινής οδού. Εκκινήσας εκ Βασιλικών ώραν 8.55΄ανήλθον κακήν ανηφορικήν 85

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

προς βορράν οδόν, προς το ορεινόν χωρίον Λειβάδι. Το όρος Μωλιάτζιβος και Ομβριανός, τα οποία είναι συνέχεια προς Α του ανατολικώς της Θεσσαλονίκης υψουμένου όρους Χορτιάτη, ήτο χιονισμένον από πολλών ημερών, η δε χιών είχε παγοποιηθή. Ο ίππος μου, ως και ο ιπποκόμος, εβάδιζον κατά το πλείστον επί του πάγου, ο οποίος είναι ολισθηρός, και η πορεία δια τούτο ήτο δύσκολη και ενίοτε επικίνδυνη. Ώραν 12.40΄ έφθασα εις το χωρίον Λειβάδι και ανεπαύθην με τους συνοδούς μου επ’ ολίγον εις καφενείον και εις την οικίαν του ιερέως Γιάννη Οικονόμου. Στη συνέχεια, αφού σημειώνει ότι έφτασε στο Ζαγκλιβέρι στις 4.45΄μ.μ., περιγράφει το χωριό, όπως και μια μικρή λίμνη, που σχηματιζόταν τότε «μόλις 2 χιλιόμετρα ανατολικώς του Ζαγκλιβερίου» και άλλες πληροφορίες. Και συνεχίζει: 30 -12 -12, Ζαγκλιβέριον (σ. 600- 01) α΄. Εκκλησιασμός στρατού και λαού. Σήμερον Κυριακήν οι άνδρες του Λόχου εκκλησιάσθησαν. Ο ναός ήτο πλήρης λαού, ο οποίος προσήλθεν, ιδίως ένεκα του ελευθερωτού στρατού, να τον ίδη εις την εκκλησίαν. Πρώτην φοράν οι σκλάβοι των Τούρκων κάτοικοι έβλεπαν στρατόν, τον ελευθερωτήν των, όστις απετελείτο όχι μόνον από αδελφούς Έλληνας, αλλά και καλούς χριστιανούς, προσευχομένους μαζί των εις τον Θεόν και σταυροκοπουμένους με τον ίδιον με αυτούς τρόπον. β΄. Επάνοδος απεσπασμένης Διμοιρίας. Ο Λόχος μας (1ος) ήτο ήδη συγκεντρωμένος όλος εδώ από της 23ης λήγοντος μηνός, όταν επανήλθε εκ του χωρίου Άγιος Νικόλαος Σιθωνίας η από 15-11-12 αποσπασθείσα εκεί από τον Πολύγυρον υπό τον ανθυπασπιστήν Εμμ. Τζανακάκην Δ΄ Διμοιρία μας. Αύτη επέστρεψεν εις Πολύγυρον την 9ην τρέχοντος και από εκεί, μετά 10ήμερον, επορεύθη εις Βασιλικά, με διανυκτέρευσιν εις Γαλάτισταν… Μετά διήμερον παραμονήν εκεί, ανεχώρησε την 22-12ου δια Λειβάδι, όπου διανυκτέρευσεν και την επομένην έφθασεν εις το Ζαγκλιβέρι. Ο Ουλαμός μου επισταθμεύει εις την ωραίαν οικίαν (κονάκι) πλουσίου Τούρκου, την οποίαν εξεκένωσε διαρκούντος του πολέμου και απήλθεν εις Θεσσαλονίκην ο ιδιοκτήτης με το χαρέμι του. Έχει ευρείαν περιοχήν με περιβολότοιχον. Και αι άλλαι διμοιρίαι του Λόχου έχουσιν εγκατασταθεί ανέτως εις οικήματα.

86

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

31 -12 -12, Ζαγκλιβέριον (σ. 601 -06) Αναφέρεται σε διάφορα θέματα (υγρό κλίμα Ζαγκλιβερίου – Στρατιωτική εκκαθάριση Δ. Μακεδονίας, προαγωγή Διαδόχου Κωνσταντίνου σε στρατηγό, διάφορες μάχες, περί της στάσης των Σέρβων, κατάληψη της Κορυτσάς κ. ά. π.).

1 -1 -13, Ζαγκλιβέριον –Πρωτοχρονιά (σ. 606 -08) Αφού κάνει αναφορά στις συνεχιζόμενες σκληρές μάχες στο Μπιζάνι, περιγράφει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον πλούσιο Τούρκο αγά που κάλεσε τους αξιωματικούς σε τραπέζι – δες συζήτηση με τον Τούρκο αγά στο Παράρτημα- γράφει: 3. «Χοροί στρατού και λαού. Μετά μεσημβρίαν έγινε χορός εις την πλατείαν, όπου συνεκεντρώθησαν όλοι οι κάτοικοι. Μετέσχον και όλοι οι στρατιώται του Λόχου και εστήθησαν έτσι πολλοί χοροί…

4. Καλόγερος χορευτής. Χορός εστήθη και εις την αυλήν του Ιμπραήμ αγά Καραμεμέτ, όπου εχόρευον άνδρες και κορασίδες τον καλαματιανόν χορόν. Ένας καλόγηρος, επιστάτης εις Μετόχιον της Αγίας Αναστασίας εδώ πλησίον, παρηκολούθει τον χορόν με το άλλο πλήθος αρχικώς και έπειτα, παρασυρθείς υπό των γνωριζόντων ότι ήτο καλός χορευτής, ετέθη επικεφαλής των χορευτών. Εχόρευεν ωραία…

2 -1 -13, Ζαγκλιβέριον (σ. 608) Φόνος Τούρκου τυράννου. Ώραν 10.15΄ ειδοποιήθην ότι επί της οδού Ζαγκλιβερίου –Θεσσαλονίκης ευρίσκετο άνθρωπος φονευμένος. Ο Διοικητής του Λόχου, αδιαθετών, μου ανάθεσε το ζήτημα. Παραλαβών τον ανθυπίατρον Κ. Χατζήν, έσπευσα έφιππος μετά στρατιωτών και πολιτών και ευρέθην επί τόπου ώραν 11.30΄π.μ. Ο φονευθείς ευρίσκετο εις το μέσον της οδού εις θέσιν ανηφορικήν πλησίον (ανατολικώς) της δεξιάς όχθης του χειμάρρου Βαθύλακκος. Εξετέλεσε νεκροψίαν ο ανθυπίατρος, έκαμα εκεί πρόχειρον εξέτασιν και έπειτα διέταξα την μεταφοράν και ταφήν του νεκρού. Οι παρόντες κάτοικοι ανεγνώρισαν ότι ήτο ο εκ Ζαγκλιβερίου Οθωμανός Μεχμέτ Ιμπραήμ Κεπίσης, χότζας (ιεροδιδάσκαλος). Τον φονέα ουδείς εγνώριζεν, ούτε είχεν υποψίαν, αλλ’ επειδή ο φονευθείς ήτο απηνής διώκτης των Χριστιανών, συνήγαγον όλοι 87

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ότι ίσως πρόκειται περί αντεκδικήσεως υπό τινος των παθόντων. Πολύ με ελύπησε το συμβάν αυτό. Οι απομένοντες ακόμη εις το Ζαγκλιβέρι ολίγοι Τούρκοι ανεχώρησαν και αυτοί εις Θεσσαλονίκην. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης σημειώνει ότι οι εκεί μαθητές του σχολείου τραγουδούν στους δρόμους και στην εξοχή συγκινητικά τραγούδια, όπως, «Διψούν οι κάμποι για νερό και τα βουνά για χιόνια, διψούσαν και για λευτεριά οι σκλάβοι τόσα χρόνια. Ξυπνάτε από τα μνήματα αδικοσκοτωμένοι, να ιδήτε την πατρίδα σας που ’ναι λευτερωμένη. Ξύπνα, καϋμένε μου ραγιά! Ξύπνα να δεις ελευθεριά!» κ. ά.

3 και 4 -1 -13, Ζαγκλιβέριον (σ. 609) Αναφέρεται σε χιονιά «τα πλησίον μας όρη περί το ορεινόν χωρίον Λειβάδιον και ο Χορτιάτης είναι ολόλευκα, χιονισμένα μέχρι των προπόδων» και «κατά την νύκτα, πίπτουσα χιών έχει καλύψει το έδαφος… Τα βουνά όλα είναι ολόλευκα και προσέτι τα καλύπτει ομίχλη…» Υπό ημερομηνία 4 -1ου σημειώνει επίσης (σελ. 610): «Η ζωή τότε εις τον Λόχον είχε τα καλά της, αλλά είχε και τα κακά της… Οι κάτοικοι μάς έβλεπαν ως ελευθερωτάς και ως σωτήρας και μας ητένιζον ως ινδάλματα, μορφάς ιδεώδεις. Ήτο μεγάλη χαρά των να τους επισκεφθώμεν οι αξιωματικοί, αλλά και οι οπλίται, εις το σπίτι των. Ήτο τιμή των. Αλλά οι υπαξιωματικοί και στρατιώται ενεπλέκοντο και εις ερωτικά δίκτυα. Αυτό εδημιουργούσε υποχρεώσεις, υποσχέσεις ανεκπληρώτους, πικρίας και λύπας εις τας οικογενείας. Συχνά οι αξιωματικοί εκάναμεν διδασκαλίας εις το θέμα αυτό: «Δεν είναι καιρός δι’ αρραβωνιάσματα. Νέος πόλεμος επίκειται. Δεν ξέρομεν αν θα ζήσωμεν να επανέλθωμεν εδώ. Ώστε, μακράν από υποσχέσεις γάμου κλπ. Όμως αρκετοί αρραβωνιάζοντο μυστικά. Ο αγωνιστής Ράμνιαλης. Εκεί μας επεσκέφθη ο καταγόμενος από το χωρίον Ράμναν (Μονολίθι) και διαμένων εις το πλησίον μας χωρίον Λαγκαδίκια, αγωνιστής κατά των Βουλγάρων Γιάννης Ράμνιαλης, πρόθυμος να μας φανή χρήσιμος. Οι Βούλγαροι είχαν φονεύσει τον πατέρα του, βουλγαρόφωνον 88

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

αλλά αγνόν Έλληνα, και ο Γιάννης εκδικούνταν τον πατέρα του, φονεύων τους διώκτας των Ελλήνων Βουλγάρους (κομιτατζήδες κλπ).

5 -1 -13, Ζαγκλιβέριον (σελ. 610-11) 1. Το παζάρι. Σήμερον Σάββατον γίνεται εδώ παζάρι, δηλαδή εβδομαδιαία αγορά, εις την πλατείαν Ζαγκλιβερίου, προσερχομένων εις αυτό των κατοίκων των πέριξ χωρίων. Πωλούνται καρποί (σιτηρά), όσπρια, γεώμηλα, ψάρια των λιμνών, γλυκίσματα (χαλβάδες, λουκουμάδες, ζαχαρωτά), ψάθες, υποδήματα, σιδηρικά, πέταλα ημιόνων και λοιπά γεωργικά είδη.

2. Αι αυθαιρεσίαι των πρώην τυράννων. Εις το Γραφείον του Λόχου μας παρουσιάζονται πλείστοι χωρικοί δι’ υποθέσεις των κατά οθωμανών, οι οποίοι είχον αφαιρέσει από αυτούς ζώα, σιτηρά και άλλα είδη. Επίσης δια μικρά χρέη κλπ… Στη συνέχεια αναφέρεται στη ναυμαχία της Λήμνου, η οποία έγινε την ημέρα αυτή -πληροφορίες για τη ναυμαχία αυτή στο Παράρτημα.

6 -1 -13, Ζαγκλιβέριον, Κυριακή (σελ. 611 -12) 1. Τοπικά έθιμα. Σήμερον, εορτήν των Φώτων, το βάπτισμα (τελετή καταδύσεως του Σταυρού), γίνεται εις πλατείαν του χωριού, όπου φρέαρ. Σήμερον εδώ ομάδες νέων ενδύονται, ως κατά τας απόκρεω, μασκαράδες (προσωπιδοφόροι), προς διασκέδασιν.

2. Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς (σελ. 612). Με επεσκέφθη ο Διευθυντής του εδώ σχολείου Ευάγγελος Καλλούδης, λαμπρός εκπαιδευτικός, πατριώτης και οικογενειάρχης, ο οποίος μου έδωκε τα κατωτέρω κάλαντα, τα οποία εψάλλοντο εδώ κατά την Πρωτοχρονιάν. Καταχωρώ, ως έχει, το δωρηθέν μοι αντίγραφον: Εις τον αξιότιμον κ. Αλεξάκην, ανθυπολοχαγόν 1. Αρχή μηνιά κι αρχή χρονιά χρυσή μου δενδρολιβανιά, αρχή, αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά –εκκλησιά με τ’ Άγιον Όρος 2. Το Νέον έτος έφθασε, το 12 μας πέρασε 89

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

μας ήρθε 13, η ωραί –η ωραία ελευθερία.

3. Μας ήλθεν η ελευθεριά, μας φεύγει η παληο –Τουρκιά, φεύγει η βάρβαρος Τουρκία η σκλαβιά, η σκλαβιά και τυραννία.

4. Θαρρούσεν η Παλιο Τουρκιά, πως είναι οι Έλληνες παιδιά μα εί –μα είναι παληκάρια, πολεμούν, πολεμούν σαν λεοντάρια.

5. Βροντούν κανόνια ’ς το Γιδά κι επάνω εις τα Γιαννιτσά, βροντούν, βροντούν και τα τουφέκια, πέφτουν Τούρ- πέφτουν Τούρκοι σαν λελέκια.

6. Παντού μυρίζει ελευθεριά, μακράν μας φεύγει η σκλαβιά, μακράν –μακράν εις την Ασία, μέσ’ ’ς την βά – μέσ’ ’ς την βάρβαρο Τουρκία.

7. Να ζήσ’ ο Βασιλέας μας! ο μέγας Βενιζέλος μας! Ζήτω, Ζήτω του Διαδόχου του μεγά- του μεγάλου μας ανθρώπου.

8. Μεγάλωσε… ω! τι χαρά! θα πάγη ’ς την Αγιά Σοφιά. Εκεί –εκεί θα μεταλάβη, Με τους Τούρ- με τους Τούρκους να τα βάλη.

9. Να ζήσουν τα λεοντόκαρδα, τα ελεύθερ’ Ελληνόπαιδα τα γενναία Κρητικάκια τα εύμορφα, τα εύμορφα παληκαράκια.

Σας εύχομαι, κύριε Ανθυπολοχαγέ, να πεταχθήτε σώος εις τας αγκάλας των φιλτάτων σας

Σας ασπάζομαι φιλικώς Ο Διευθυντής των Σχολών Ζαγκλιβερίου Ευάγγελος Καλλούδης

Εν Ζαγκλιβερίω τη 6η Ιανουαρίου 1913.

90

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Σημείωση: Αυτοί οι δάσκαλοι, τελικά, δεν πιάνονται με τίποτα. Θυμηθείτε το ποίημα του δασκάλου Τσιολάκη στην υποδοχή του Ουλαμού στην Αρναία. (σελ. 43) 7 -1 -13, Ζαγκλιβέριον –Ασβεστοχώριον (σελ. 613) 1. Αποστολή Α΄ Διμοιρίας εις Χορτιάτην α΄. Η διαδρομή από Ζαγκλιβέρι εις Ασβεστοχώρι. Εορτήν Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου σήμερον, ο Λόχος μου διετάχθη να αποστείλη Διμοιρίαν εις το ορεινόν χωρίον Χορτιάτην. Επίσης διετάχθη όπως εγώ μεταβώ εις Θεσ/νίκην και παραστώ ως μάρτυς εις το Στρατοδικείον κατά την αναβληθείσαν την 19-12ου δίκην, ορισθείσαν ήδη να γίνει μεθαύριον 9-1-13. Παραλαβών την Διμοιρίαν (45 οπλίται) οδοιπορούσαν, ανεχώρησα έφιππος εκ Ζαγκλιβερίου επί της δια Γερακαρού, Αγ. Βασιλείου και Ασβεστοχωρίου οδού. Εκ του χωρίου Γερακαρού παρέδωκα την Διμοιρίαν εις τον Λοχίαν Ν. Τσάκωναν με ιδιώτην οδηγόν, όπως την οδηγήση δι’ Αρδαμερίου εις Χορτιάτην, εγώ δε θα μεταβώ εκεί εκ Θεσσαλονίκης, μετά την δίκην.

β΄. Εορτασμοί του Προδρόμου. Εκείθεν, πορευθείς έφθασα ώραν 2.15΄ μμ εις το επί της νοτίας όχθης της λίμνης Κορωνείας μεγάλο χωριό Άγιος Βασίλειος, όπου ήταν στημένος χορός υπό των κατοίκων και λόγω της εορτής, αλλά κυρίως δια την απελευθέρωσιν. Εις όλα τα ελευθερωθέντα χωρία και πόλεις της Μακεδονίας, εορτάζετο με χορούς η απελευθέρωσις κατά πάσας τας Κυριακάς και εορτάς. Μετά παραμονήν επί 45΄ της ώρας, ανεχώρησα, αφιχθείς εις Ασβεστοχώρι ώραν 5ην μ.μ. Το Τάγμα μας εδρεύει εις Ασβεστοχώρι. Ενταύθα είχε μεταφερθή η έδρα του Τάγματός μας και εύρον τον Διοικητήν του ταγματάρχην Γ. Κολοκοτρώνην και τον Διοικητήν του 3ου Λόχου λοχαγόν Γ. Παπαδόπουλον, παρακολουθούντας μέγαν χορόν έξωθι του χωρίου. Με εκράτησαν και εδείπνησα μαζί των, μετά δε ο μουχτάρης (πρόεδρος της Κοινότητος) με οδήγησεν εις οικίαν (Ν. Πολυζοπούλου), όπου διανυκτέρευσα.

8 -1 -13, Ασβεστοχώρι –Θεσσαλονίκη (σελ. 613-14) Από το Ασβεστοχώρι μετέβην εις Θεσσαλονίκην με σούσταν, εις 91

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

την οποίαν επέβαιναν και 5 άλλοι... Το σύνηθες τότε μεταφορικόν μέσον εις την Μακεδονίαν ήτο η σούστα (δίτροχον, συρόμενον υπό ενός ή δύο ίππων).

9 -1 -13, Θεσσαλονίκη (σελ. 614) 1. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου. Ώραν 9ην πμ μετέβην εις το Στρατοδικείον… Διελθών εκ του περιφήμου ναού του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος είναι σήμερον τζαμίον, αλλά καθαγιάζεται για να γίνη πάλιν ναός, εισήλθον εις αυτόν. Έχουν τοποθετήσει τώρα προσωρινώς δύο εικόνας και ανάπτονται κεριά προ αυτών. Τοιχογραφίαι διατηρούνται εις τους τοίχους. Μεταξύ αυτών διαβάζω την εξής επιγραφήν, η οποία μου έκαμεν εντύπωσιν: «Επί χρόνων Λέοντος ηβώντα βλέπεις καυθέντα το πριν τον ναόν Δημητρίου».

2. Μάρτυς εις το Στρατοδικείον. Ώραν 3.15΄ μ.μ. ήρχισεν η δίκη εις το Στρατοδικείον. Η στενοχωρία μου και η συγκίνησίς μου ήτο μεγάλη, διότι ευρίσκοντο εις το εδώλιον στρατιώται του Λόχου μου. Ορκισθείς έδωκα την μαρτυρίαν μου με ψυχικόν άλγος, προσπαθήσας να ελαφρύνω την θέσιν των κατηγορουμένων με το ότι ήσαν πολύ καλοί καθ’ όλα και με είχεν εκπλήξει το ότι προς στιγμήν είχον απειθαρχήσει προς τον Διοικητήν του Λόχου. Τούτου όμως η αναγνωσθείσα μήνυσις και κατάθεσις ήσαν πολύ αυστηραί. Ο βασιλικός Επίτροπος επίσης (έφεδρος λοχαγός Ι. Μπιρσιμιτζάκης, Κρης την καταγωγήν*) ήτο αμείλικτος, αναγνώσας την με πόνον ψυχής, ως ετόνισε, δοθείσαν κατά την προανάκρισιν γραπτήν κατάθεσίν μου… και εζήτησεν αυστηράν τιμωρίαν των δια παράδειγμα. Δύο εξ αυτών κατεδικάσθησαν εις πολυετή φυλάκισιν, ο Τσατσαρωνάκης και ο Καρνομουράκης. Και οι δύο ήσαν ψηλοί και μελαχρινοί. Εις τας μάχας θα ήσαν γενναίοι. Πολύ τους ελυπήθηκα. (Προκαλεί εντύπωση η αυστηρότητα του δικαστηρίου για τέτοιο παράπτωμα και ο εγκλεισμός σε πολυετή φυλάκιση ικανών, όπως φαίνεται, και χρήσιμων στις μάχες ανδρών. Όμως, πρόκειται για στρατιώτες και για εποχή πολέμου, και η πειθαρχία είναι «εκ των ων ουκ άνευ». * Για τον Ι. Μπρισιμιτζάκη έγινε αναφορά και αλλού –πληροφορίες στο Παράρτημα).

92

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

10 -1 -13, Θεσσαλονίκη –Ασβεστοχώρι (614-15) Αναχωρήσας με σούσταν από Θεσσαλονίκην ώραν 1.50΄ έφθασα εις το Ασβεστοχώρι ώραν 2.10΄... Το μεγάλο αυτό χωριό ήτο κατά μέγα μέρος ελληνικότατον, με ευπόρους κατοίκους, καλούς πατριώτας, είχεν όμως, ως ελέγετο, ολίγους βουλγαρίζοντας, παρασυρθέντας υπό της βουλγαρικής προπαγάνδας.

11 -1 -13, Ασβεστοχώρι –Χορτιάτης (σελ. 615) Αναχωρήσας εξ Ασβεστοχωρίου έφιππος, έφθασα εις το χωρίον Χορτιάτην. Η οδός τότε ήτο ημιονική, όπως όλες, και όχι αμαξιτή. Εγκατεστάθην εις νεόδμητον οικίαν του ιερέως Παναγιώτη. Το χωρίον Χορτιάτης, αμιγές ελληνικόν, ευρίσκεται εις τους ΒΔ πρόποδες του ομωνύμου υψηλού όρους (1201 μ.), το οποίον υψούται ανατολικώς της Θεσσαλονίκης και δεσπόζει αυτής και της Χαλκιδικής, έχον θέαν μακρινήν προς πάσας τας κατευθύνσεις και μέχρι του θεσσαλικού Ολύμπου… Ώραν 2-4 μμ εξήλθον προς αναγνώρισιν του χωρίου και της περιοχής, συνοδευόμενος υπό του λοχίου Ν. Μαντωνακάκη, του ενωμοτάρχου Σαμαρά, σταθμάρχου χωροφυλακής εδώ, και του ιερέως του χωρίου παπά Παναγιώτου…

12 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 616) Η θέα από τον Χορτιάτην. Μετά μεσημβρίαν περπάτησα με τον εδώ ασκούντα την ιατρικήν ιατρόν Δημήτριον Ιατρού. Ανήλθομεν εις την τοποθεσίαν Πλάκες και Ρουνά, από όπου η θέα της Θεσσαλονίκης είναι θαυμασία, φθάνει μακράν μέχρι του Ολύμπου, μέχρι Γουμέντζας, του όρους Πάικου και μέχρι Σοχού του όρους Βερτίσκου προς ΒΑ. Το άνωθέν μας όρος Χορτιάτης είναι τώρα όλος χιονισμένος… και μέχρι του χωρίου.

13 -1 -13, Χορτιάτης. Κυριακή (σελ. 616) Σήμερον η Διμοιρία και εγώ εκκλησιάσθημεν μετά των κατοίκων, οι οποίοι ευχαριστήθησαν δι’ αυτό. Προσκαλούν εις τας οικίας των τους στρατιώτας και τους περιποιούνται. Μετά μεσημβρίαν μετέβην με τον ιατρόν Δ. Ιατρού εις την δυτικώς του χωρίου δασώδη περιοχήν, όπου μεγάλη γέφυρα επί του Λάκκου, δηλαδή του ποταμού. Στην Μακεδονία οι ποταμίσκοι, ρυάκια, χείμαρροι, καλούνται λάκκοι. Οι στρατιώται μετά των διδασκάλων παίζουν ποδόσφαιρον*. *Έχει γίνει ήδη λαϊκό άθλημα το ποδόσφαιρο 93

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

14, 15 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 616-17) 14, εχιόνισε.

15, α΄, Άνοδος εις την κορυφήν του όρους Κισσού. Σήμερον εξετέλεσα μίαν λίαν ενδιαφέρουσαν 5ωρον εκδρομήν, ανελθών έφιππος εις την κορυφήν του όρους Κισσού ή Χορτιάτη. Συνοδευόμενος υπό του ιατρού, εφίππου επίσης, και του πεζοπορούντος ιπποκόμου μου στρατιώτου Ν. Σταγάκη, ανήλθομεν εις το όρος εκ των δυτικών και βορείων κλιτύων περιφερικώς, δι’ ελικοειδών ατραπών. Η χιών είχεν διαλυθή κατά το ήμισυ… Το όρος Κισσός δεν είναι πετρώδες, ως τα όρη της Κρήτης, αλλά γαιώδες και έχει πολλά δένδρα, μάλιστα δρυς. Έκπληκτος είδα εις τας κλιτύας, κατά αποστάσεις, μεγάλους βαθείς λάκκους, τα αλώνια, όπως τους ονομάζουν, και εις τους οποίους, μερίμνη των κατοίκων του Χορτιάτη, εγίνετο πάγος, ο οποίος τότε κατηναλίσκετο εις την πόλιν της Θεσσαλονίκης. Ήτο δηλαδή το όρος αυτό τότε το φυσικόν παγοποιείον της Θεσσαλονίκης, πριν γίνουν εκεί τα τεχνητά παγοποιεία. Είδα τους λάκκους ανά δύο (δίδυμοι). Εκάστη οικογένεια του Χορτιάτη είχε το ιδικόν της δίδυμον αλώνι (λάκκους). Είδα μικρά αυλάκια λοξά επί της κλιτύος, οδηγούντα το εκ της διαλυομένης χιόνος ύδωρ εις τους λάκκους. Και, ως μου εξήγησαν, κατά τα ψυχρά ημερονύκτια του χειμώνος, το εντός των λάκκων ύδωρ παγώνει όλον και γίνεται πάγος. Τότε, έκαστος ιδιοκτήτης λάκκου, κόβει δια πριονίου τον πάγον του αλωνιού του εις τεμάχια επιμήκη (κολόνες) και τα μεταφέρει εις τον διπλανόν στεγνόν του λάκκον, ο οποίος είναι στεγνός (άνευ ύδατος), διότι έχει οπήν εις τον βυθόν, από όπου φεύγει το ύδωρ. Εκεί αποθηκεύεται ο εις τεμάχια (ορθογώνια παραλληλεπίπεδα) πάγος. Προς διατήρησίν του τοποθετείται παχύ στρώμα φύλλων δρυός –και εις τον πυθμένα και διαδοχικώς εις τα στρώματα του πάγου, εναλλάξ πάγος και στρώμα φύλλων. Τα φύλλα ευρίσκονται την εποχήν αυτήν επί του εδάφους άφθονα, πίπτοντα εκ των δένδρων… Στη συνέχεια ο Αλεξάκης κάνει μια εξαίρετη περιγραφή της ανόδου του στην κορυφή του Χορτιάτη και της πανοραμικής θέας την οποία έχει από κει (ολόκληρη η περιγραφή στο Παράρτημα).

16 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 620) Δείπνον της Κοινότητος εις την Διμοιρίαν μου. Οι κάτοικοι από ημερών εξεδήλωσαν την επιθυμίαν να παραθέσουν δείπνον εις όλην την Διμοιρίαν μου. Σήμερον επανέλαβον την παράκλησιν… Το δείπνον παρετέθη την 8ην μ.μ. και έληξεν την 10ην.

94

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Εις την πρόποσίν μου, αφού ευχαρίστησα τους φιλόξενους κατοίκους και επαίνεσα τα πατριωτικά των αισθήματα, υπέμνησα ότι δεν είναι καιρός ακόμη συμποσίων και διασκεδάσεων, αφού διαρκεί η πολιορκία των Ιωαννίνων εις την Ήπειρον και χύνεται αίμα, έχομεν δε ακόμη αδελφούς στενάζοντας εις την σκλαβιάν. Μετά την απελευθέρωσιν και αυτών θα συνεορτάσωμεν πανελλήνιον εορτήν και πανήγυριν. Ο ιατρός Δ. Ιατρού εις πρόποσίν του ηυχήθη την ταχείαν πτώσιν του Μπιζανίου και την νικηφόρον είσοδόν μας εις την Κωνσταντινούπολιν. Ο Διευθυντής του Σχολείου Π. Παναγιωτάκης ομοίως ομίλησε περί του Πρωθυπουργού Βενιζέλου, του Διαδόχου Κωνσταντίνου και των νικών μας, ζητωκραυγάσας υπέρ του Στρατού μας…

17 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 621) Ο Λόχος μας ανακαλεί την Διμοιρίαν μου. Η από χθες πίπτουσα χιών εσυνεχίσθη όλην την νύχτα και την πρωίαν είχε καλύψει την γην εις πάχος μιας παλάμης. Εν συνεχεία έπιπτε χιών όλην την ημέραν. Πολλοί άνδρες είναι ασθενείς εκ ψύξεως (κρυοπαγημάτων)… Ώραν 4.30΄ μ.μ. έλαβον δι’ αγγελιοφόρου διαταγήν του εν Ζαγκλιβερίω Διοικητού του Λόχου μου υπολοχ. Καλοπ. Λυμπέρη να επαναφέρω την Διμοιρίαν εις το Ζαγκλιβέρι.

18 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 621 -22) Αναβολή της εντεύθεν αναχωρήσεώς μας. Η χιών εσυνεχίσθη πίπτουσα και έχει ανέλθει σήμερον εις το ύψος των γονάτων. Την πρωίαν έγραψα εις τον εν Ασβεστοχωρίω συνάδελφόν μου Εμμ. Τζανακάκην, να αναφέρει εις τον Ταγματάρχην ότι έχω λάβει διαταγήν του Λόχου μου να οδηγήσω αμέσως την Διμοιρίαν εις το Ζαγκλιβέρι, αλλ’ επειδή η χιών εδώ έχει ανέλθει μέχρι των γονάτων και αι οδοί προς Ζαγκλιβέρι, ορειναί και άθλιαι, είναι καλυμμέναι και δεν ανευρίσκονται τώρα με το χιόνι, να επιτρέψη την αναβολήν μετασταθμεύσεως της Διμοιρίας μου, αν δεν είναι επείγουσα η ανάγκη. Την 2αν μ.μ. ο κομίσας εις Ασβεστοχώρι την επιστολήν μου αγγελιοφόρος (δεκανεύς Φουμάκης) έφερεν έγκρισιν του Ταγματάρχου να παραμείνωμεν εδώ μέχρι βελτιώσεως του καιρού. Χιών πίπτει συνεχώς. Το ψύχος είναι δριμύτατον. Υπέστην κρυολόγημα. Μη έχων θέρμανσιν εις το δωμάτιόν μου, υποφέρω. Την ημέραν μετέβην εις δωμάτιον του ιερέως ιδιοκτήτου, όπου υπήρχε 95

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

θερμάστρα και την εσπέραν κατεκλίθην εις το δωμάτιόν μου, χωρίς θέρμανσιν. Πολλάς δυσκολίας έχει η παραμονή της Διμοιρίας εις το ορεινόν αυτό χωρίον.

19 -24 -1 -13, Χορτιάτης (σελ. 622-23) Περιγράφει ότι παραμένει η Διμοιρία στον Χορτάτη, λόγω της κακοκαιρίας, ο ίδιος δε είναι κρυωμένος. Στις 23 1ου πηγαίνει έφιππος στο Ασβεστοχώρι «ανυπομονών να εξακριβώσω εις το Τάγμα την αλήθειαν επί των κυκλοφορουσών φημών περί μετακινήσεων του Στρατού κ.λ.π. Εξηκρίβωσα και έπειτα επέστρεψα αμέσως εις Χορτιάτην».

25 -1 -13, Χορτιάτης –Αρδαμέρι (σελ. 623-24) Η Α΄ Διμοιρία από Χορτιάτην εις Αρδαμέρι. Παρέλαβον σήμερον την Διμοιρίαν προς επάνοδον εις το Ζαγκλιβέρι. Είχε διαμείνει εκεί επί 19 ημέρες. Η καλυτέρα οδός, την οποίαν μου συνέστησαν να ακολουθήσωμεν, έχοντες και οδηγόν, ήτο η μέσω Αρδαμερίου. Ήτο ορεινή, λίαν δύσβατος, πολλαχού κατειλημμένη εισέτι υπό χιόνος… Ώραν 4.45΄ μ.μ. εφθάσαμεν εις το ορεινόν χωρίον Αρδαμέριον και εσταθμεύσαμεν εκεί προς διανυκτέρευσιν. Αφού μετά του ιερέως, του μουχτάρη και του διδασκάλου Κων/νου Γουσίου διένειμα τους στρατιώτας καθ’ ομάδας μικράς εις οικίας, επεσκέφθην μετά του ιερέως (παπά Γρηγόρη Σανδάλη) την εκκλησίαν, το χωρίον και το σχολείον. Ωδηγήθην έπειτα εις την οικίαν του Στεργίου Νιστορά, όπου διανυκτέρευσα.

26 -1 -13, Αρδαμέρι – Ζαγκλιβέρι (σελ. 624) Αναχωρήσας μετά της Διμοιρίας μου από το Αρδαμέριον προς ανατολάς, διήλθον την Σαρακίναν και τες Λειβαδιώτικες καλύβες, οπόθεν αρχίζει πεδιάς. Από εκεί η οδός ήτο καλή, εφθάσαμεν δε εις το Ζαγκλιβέρι ώραν 11.30΄ π.μ., εις τον Λόχον μας… Προσκληθείς εγκατεστάθην εις δωμάτιον του καλού πατριώτου Στεργίου Οικονομούδη. Την εσπέραν μου παρέθεσεν δείπνον, μετά του ανθυπασπιστού Παντελή Σταγάκη, ο λαμπρός επίσης πατριώτης Δημήτριος Ακριβός.

27 -1 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 625) Επίσκεψις εις χωρίον Αδάμ. Προσκληθείς μετέβην σήμερον, αν και ήμουν αδιάθετος, εις το ημίωρον απέχον χωρίον Αδάμ. Είναι και αυτό ελληνικότατον χωρίον, πολύ προοδευμένον.

96

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Με περιποιήθησαν πολύ εις τας οικίας των Ευαγγέλου Καλλούδη, Διευθυντού της Αστικής Σχολής του Ζαγκλιβερίου, Στεργίου Χασάπη και Αγγελή Χασάπη, οι διδάσκαλοι και οι προύχοντες.

28, 29 -1 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 625-27) Περιγράφει ορισμένα, όχι ιδιαίτερης σημασίας, περιστατικά.

30 -1 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 627 -28) Σχολική εορτή. Σήμερον, εορτήν των Τριών Ιεραρχών, η ενταύθα Αστική Σχολή ετέλεσεν εορτήν των Γραμμάτων, εις την οποίαν εκλήθημεν και παρέστημεν όλος ο Λόχος. Ηγέρθην εκ της κλίνης (ήταν άρρωστος) και μετέβην, ενώ εχιόνιζεν. Η τελετή, για να χωρέσουν όλοι, Σχολή, Στρατός και κάτοικοι, έγινεν, ελλείψει άλλου εστεγασμένου χώρου, μέσα στην νεόδμητον εκκλησίαν του χωρίου, η οποία, ήτο μεν στεγοσκεπής, αλλ’ ασυμπλήρωτος ακόμη εσωτερικώς και εξωτερικώς. Ήτο ωραία τελετή. Ο Δ/ντής της Σχολής εξεφώνησε τον πανηγυρικόν της ημέρας, επί τη απαλευθερώσει της Μακεδονίας, οι δε μαθηταί και μαθήτριαι απήγγειλαν μονολόγους, διαλόγους και ενθουσιώδη ωραία ποιήματα. Έπεσε το Μπιζάνι! Ελεύθερα τα Γιάννενα!

31 – 1ου έως 20 -2ου Ζαγκλιβέρι (σελ. 628- 640) Όλη αυτή την περίοδο ο Λόχος παραμένει στο Ζαγκλιβέρι και ο Αλεξάκης σημειώνει διάφορα περιστατικά, κυρίως για τη συνεχιζόμενη όλες τις ημέρες χιονόπτωση, για «τους κρυστάλλους που κρέμονται από όλας τας στέγας και αποτελούν περίεργον φαινόμενον. Είναι ως λαμπάδες ανηρτημέναι με το άκρον προς τα κάτω», γράφει. Γράφει επίσης για τις ασκήσεις και τις πορείες που κάνει ο λόχος, κλπ, ενώ πολλές φορές αναφέρεται στις συνεχιζόμενες μάχες στην Ήπειρο, και την παρουσία εκεί όχι μόνον του Αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου, αλλά και του Πρωθυπουργού Βενιζέλου. Επίσης, πληροφορίες για προστριβές μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, τόσο μέσα στη Θεσσαλονίκη, όσο και αλλού (Λαγκαδά κλπ), για να καταλήξει ότι «συνάγεται ότι αι σχέσεις μας με τους τέως συμμάχους Βουλγάρους θα φθάσουν εις δυσάρεστα αποτελέσματα». Τέλος, και υπό ημερομηνία 20 -2 -13, (σελ. 640), σημειώνει την πληροφορία ότι, επιτέλους, έπεσε το Μπιζάνι, για το οποίο γράφει πολλά στοιχεία και πληροφορίες, -τι γράφει για το Μπιζάνι, δες στο Παράρτημα. Επίσης γράφει ότι: 97

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Το Τάγμα μας υπό το 19ον Σύνταγμα. Φήμη έφερεν ότι ο Λόχος μας υπήχθη εις το 19ον Σύνταγμα Πεζικού. Επρόκειτο περί υπαγωγής όλου του Τάγματός μας.

21 – 25 -2ου -13, Ζαγκλιβέριον (σελ. 641- 53) Ο λόχος παραμένει στο Ζαγκλιβέρι, ο καιρός βελτιώνεται, επικρατεί ενθουσιασμός από τις πληροφορίες που φτάνουν για κατάλήψη του Μπιζανίου και των Ιωαννίνων*, αλλά και προβληματισμός και οργή για τις πληροφορίες που αναφέρονται για όλο και συχνότερες προστριβές με βουλγαρικά στρατεύματα. Λόχοι και μικρότερα τμήματα του Τάγματος μετακινούνται σε διάφορα σημεία, με διαταγές πλέον του 10ου Συντάγματος, στο οποίο έχει υπαχθεί το Τάγμα. *«Έπεσε το Μπιζάνι! Η χαρά όλων είναι ασυγκράτητος. Στρατιώται και κάτοικοι διασκεδάζουν και χορεύουν εις τα καφενεία. Πυροβολισμοί ακούοντο εδώ κι εκεί». Και αλλού: «Συνεχίζεται ο λαϊκός πανηγυρισμός δια την πτώσιν του Μπιζανίου και κατάληψιν των Ιωαννίνων. Πυροβολισμοί εντός του χωρίου. Εψάλη δοξολογία εις την πλατείαν με συρροήν των κατοίκων Ζαγκλιβερίου και των πέριξ χωρίων. Οι Αδαμιώται (κάτοικοι του χωρίου Αδάμ) προσήλθον συγκεντρωμένοι. Ο Λόχος μας παρέστη συντεταγμένος εκ πέντε διμοιριών… Τα σχολεία παρετάχθησαν επίσης και απήγγειλαν πατριωτικούς μονολόγους και εθνικά άσματα. Αι ελληνικαί καρδίαι έπαλλον εκ χαράς και υπερηφανείας».

25 -2 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 653 -55) Διαταγή αναχωρήσεως του Λόχου μας. Ώραν 8ην μμ ελήφθη διαταγή του 19ου Συντάγματος, εις το οποίον υπάγεται πλέον το Τάγμα μας, να αναχωρήση ο Λόχος μας δια το χωρίον Αϊβάτι (Λητή), απέχον από εδώ περί τα 33 χιλιόμ. προς δυσμάς. Τούτο ελύπησεν όλον τον Λόχον μας, ο οποίος είχε διαμείνει εδώ επί 2 μήνας. Όλοι οι άνδρες είχον γνωρισθή και συνάψει φιλίαν με τους κατοίκους. Τρεις οπλίται είχον μνηστευθή με κορασίδας. Ήτο όμως μεγαλυτέρα η λύπη των κατοίκων. Η δυσάρεστος είδησις, διαδοθείσα αμέσως, προκάλεσε θρήνους και κοπετούς εις τας οικίας. Υπό την ίδια ημερομηνία, ο Αλεξάκης σημειώνει ότι όλο και περισσότερο γίνονται σοβαρές προστριβές μεταξύ ελληνικών και βουλγαρικών τμημάτων, οι οποίες, στην περιοχή της Νιγρίτας, μεταξύ 20 και 25 φεβρουαρίου, εξελίχθηκαν σε συγκρούσεις. «Συνήφθησαν 98

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ούτω συμπλοκαί, αληθείς μάχαι μετά πυροβολικού και πολυβόλων επί 3 ημέρας. Ενισχύοντο πολλαχού τα τμήματά μας ως και τα αντίπαλα βουλγαρικά και επί 5ήμερον, (20-25 φεβρ.), εξηκολούθουν αι συμπλοκαί, με σημαντικάς απωλείας εκατέρωθεν και απωθούντο οι Βούλγαροι προς το Όρλιακο. Είχομεν νεκρούς 1 αξιωματικόν και 13 οπλίτας, οι δε Βούλγαροι 158 νεκρούς και 70 αιχμαλώτους. Αλλά κατόπιν συνεννοήσεως των Γεν. Στρατηγείων των δύο κρατών, διετάχθη και έπαυσαν αι εχθροπραξίαι την 252-13. Κατόπιν των συμπλοκών αυτών επεσπεύθη η επάνοδος εις Θεσσαλονίκην του εις την Ήπειρον Στρατού μας».

26 -2 -13, Ζαγκλιβέρι –Λαγυνά (σελ. 656 -57) Ο Αλεξάκης εδώ περιγράφει την πορεία του Λόχου από το Ζαγκλιβέρι προς Λητή. Ο δρόμος είναι πολύ λασπωμένος, τα ρέματα έτρεχαν πολλά νερά, ώστε «οι στρατιώται αφαιρούσαν τας αρβύλας και τις κάλτσες των κατά την διέλευσιν των ρευμάτων και έπειτα τας εφόρουν εις την αντίπεραν όχθην». Αναφέρει τα χωριά που πέρασαν και ότι διανυκτέρευσαν στα Λαγυνά, όπου έφτασαν νύκτα, όπου ήδη βρισκόταν ο 3ος λόχος του Τάγματος. Την επομένη, 27 -2 -13, ο Λόχος φτάνει και εγκαθίσταται στη Λητή, όπου ήδη βρίσκεται απόσπασμα του 10ου Συντάγματος, στο οποίο ανήκει πλέον το Τάγμα Κρητών (σελ. 658). Σημαντικό είναι αυτό που σημειώνει ο Αλεξάκης, υπό ημερομηνία 28 -2 -13, Λητή, για ορκωμοσία πολιτοφυλάκων. Γράφει: «Ορκωμοσία πολιτοφυλάκων. Σήμερον έγινεν ενταύθα ορκωμοσία των πολιτοφυλάκων του Αειβατίου. Έχουν δηλαδή κληθή προς εκπαίδευσιν ενόπλως οι νέοι του χωριού ηλικίας 21-25 ετών από αξιωματικόν. Η ορκωμοσία των έγινεν εις την εκκλησίαν». Δηλαδή το ελληνικό κράτος άρχισε να οργανώνει εσπευσμένα, στις περιοχές που καταλάμβανε, τμήματα πολιτοφυλάκων, ιδιαίτερα από το χρονικό σημείο που φάνηκε ότι η σύγκρουση με τη Βουλγαρία ήταν αναπόφευκτη και επείγουσα. Ο στρατός έπρεπε να είναι διαθέσιμος για τα μέτωπα των συγκρούσεων και όχι για άσκηση κατοχής στα εδάφη που είχε καταλάβει. Αυτό προκύπτει και από την επόμενη καταγραφή: 1 -3 -13, Λητή (σελ. 659) Οι εν Θεσσαλονίκη Βούλγαροι. Σήμερον διέρχονται επί της αμαξιτής οδού - Θεσσαλονίκης προς Λαγκαδά –Σέρρας πολλά μεταγωγικά ζώα των Βουλγάρων. Η φήμη φέρει (την πληροφορία) ότι οι εν Θεσσαλονίκη απομένοντες Βούλγαροι, ανερχόμενοι 99

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

εις 2.000 -3.000, αναχωρούν προς Σέρρας, σιδηροδρομικώς (δια Δοϊράνης). Από τις σημειώσεις με ημερομηνίες 3 και 4 -3ου -13, (σελ. 660), σημειώνουμε: «Το Τάγμα μας, ως 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών, υπαγόμενον εις την VIIην Μεραρχίαν, εστάθμευεν ως εξής: Ο 1ος Λόχος εις Λητήν, ο 2ος εις Ασβεστοχώρι, ο 3ος εις Λαγυνά, ο 4ος εις Λουτρά Σέδες και Γεωργικήν Σχολήν». Η δολοφονία του βασιλιά Γεωργίου του Α΄ στη Θεσσαλονίκη Υπό ημερομηνία 5 -3 -13, (σελ. 661), αφού σημειώνει ορισμένα για «την εδώ ζωή μας», αναφέρεται εκτενώς στη δολοφονία του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, όπου, μεταξύ άλλων, γράφει: «Σήμερον 5-3-13, περί ώραν 5ην μ.μ., εδολοφονήθη ο Βασιλεύς Γεώργιος, ο οποίος ευρίσκετο εις Θεσσαλονίκην από 29 -10 -12. Αυτό ήτο μεγάλη εθνική απώλεια, διότι ο Γεώργιος με τον ευέλικτον χαρακτήρα του και ο Βενιζέλος, ήσαν οι κατάλληλοι άνθρωποι, τοποθετημένοι από την Μοίραν, εις τας καταλλήλους θέσεις. Επιστρέφων μόνος πεζός εκ μικρού περιπάτου του, εδέχθη πλησίον της κατοικίας του το δολοφόνον πλήγμα… προ του καταστήματος μικροεμπόρου, όπου εκάθητο ο δολοφόνος. Ο παραμονεύσας δολοφόνος Αλέξανδρος Σχινάς, υιός ιατρού εξ Ασβεστοχωρίου, αλλ’ άσωτος υιός, ανισόρροπος και άεργος, ζων δι’ επαιτείας γνωστών και αγνώστων, έρριψεν εξ αποστάσεως ολίγων βημάτων δια περιστρόφου, δύο βολάς κατά των νώτων του Βασιλέως… Το έστρεψε και κατά του υπασπιστού του, αλλά το περίστροφον ένεκα αφλογιστίας δεν επυροβόλησε. Νομίσας δε ο υπασπιστής ότι ο Βασιλεύς δεν είχε πάθει, εστράφη προς καταδίωξιν του δολοφόνου, τον οποίον συνέλαβον δυο βρακοφόροι Κρήτες χωροφύλακες, μη αντιστάντα, και απέσπασαν εκ της χειρός του το περίστροφον. Ο Βασιλεύς ημιλιπόθυμος έπεσε πλησίον τραπεζίου… Ο καταστηματάρχης τον ημιανήγειρεν, αλλ’ εξέπνευσε χωρίς να προφέρη λέξιν, μετεφέρθη δε νεκρός επί των χειρών των Κρητών χωροφυλάκων, οι οποίοι, συμπλέξαντες τας χείρας, εσχημάτισαν είδος φορείου, ως και υπό προστρεξάντων στρατιωτών, εις το «Θεαγένειον» νοσοκομείον –αλλού γράφει στο Παπάφειο. Εξέπνευσε καθ’ οδόν μεταφερόμενος… Σε άλλο σημείο ο Αλεξάκης αναφέρει την επίσημη ανακοίνωση της δολοφονίας του βασιλιά από τον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο: «Συντετριμμένον υπό οδύνης το Υπουργικόν Συμβούλιον, αναγγέλλει εις τον λαόν τον θάνατον της Α. Μεγα100

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

λειότητος του δημοφιλεστάτου βασιλέως Γεωργίου Α΄. Κακούργοι χείρες παραφρόνων εδολοφόνησαν σήμερον εν Θεσσαλονίκη τον Βασιλέα, βυθίσασαι εις βαθύτατον πένθος ολόκληρον το Έθνος, εν ημέραις αγαλλιάσεως δια την εκπλήρωσιν πανελληνίων πόθων. Η δολοφονική επίθεσις εγένετο περί ώραν 5ην μ.μ. της σήμερον εν περιπάτω, δια περιστρόφου». Γράφει και άλλα πολλά (από σελ. 661 -68) ο Αλεξάκης, για το όντως σημαντικό και μη αναμενόμενο βέβαια γεγονός, που συντάραξε φυσικά τον ελληνισμό και που αποδόθηκε στους Τούρκους, στους Βούλγαρους, στους Γερμανούς (για να γίνει βασιλιάς ο Κωνσταντίνος!, κλπ) και γενικά σε συνωμοσία κατά της Ελλάδας, η οποία κατείχε τη Θεσσαλονίκη (πολλά από τα στοιχεία αυτά έχει συλλέξει εκ των υστέρων ο Αλεξάκης). Κατάληψη της Β. Ηπείρου Στις υπό ημερομηνία 6 -3 -13 σημειώσεις του (σελ.669), ο Αλεξάκης αναφέρεται στην κατάληψη, από τον ελληνικό στρατό, αλλά και από «προσκόπους» σε ορισμένες περιπτώσεις, της Βορείου Ηπείρου. «… Η ΙΙΙη Μεραρχία εκ Κορυτσάς επορεύθη προς Λεσκοβίκι και Μεσογέφυραν, έπειτα προς Πρεμετήν και Κλεισούραν. Απόσπασμα της Vης Μεραρχίας κατέλαβε την Κόνιτσαν, η VIIIη Μεραρχία, πορευθείσα εξ Ιωαννίνων έφθασεν εις το Καλπάκι και κατόπιν εις το Αργυρόκαστρον, το Τεπελένι. Πολλοί Τούρκοι αιχμάλωτοι και πολύ πολεμικό υλικό…». Και συμπληρώνει: «Ούτω έληξαν οι αγώνες εις την Ήπειρον. Ήτο αύτη ελευθέρα μέχρι

Η δολοφονία του Γεωργίου Α΄ στη Θεσσαλονίκη. Μάρτιος 1913. Λαϊκή απεικόνιση.

101

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

γραμμής από Χειμάρρας προς Τεπελένι –Κλεισούραν –Φράσαρι –Μοσχόπολιν».

7 -3 -13, Λητή (670 -71) 1. Ορκωμοσία εις τον νέον βασιλέα. Ώραν 10 π.μ. ο Λόχος μας ωδηγήθη εις την εκκλησίαν του χωρίου, όπου εγώ ανέγνωσα τας διαταγάς του 19ου Συντάγματος και του Τμήματος Στρατιάς, περί της δολοφονίας του Βασιλέως και ορκίσθημεν πίστιν εις τον νέον Βασιλέα, ως εξής: «Ορκίζομαι πίστιν εις τον Συνταγματικόν Βασιλέα Κωνσταντίνον».

2. Διάγγελμα του νέου Βασιλέως. Χθες ο νέος βασιλεύς εξέδωκε το ακόλουθον πρώτον διάγγελμά του προς το Στρατόν: «Προς τον Στρατόν μου. Απαίσον ανοσιούργημα κατά του ιερού προσώπου της Α. Μ. του αειμνήστου Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, στέρησε πάντας ημάς του αρχηγού μας εις στιγμάς κρισιμοτάτας δι’ ολόκληρον το ελληνικόν γένος. Καλούμαι ήδη υπό της Θείας Προνοίας να διαδεχθώ τον βασιλέα πατέρα μου επί του χηρεύσαντος θρόνου, τον οποίον επί μακρά έτη εδόξασε και ετίμησεν. Αγγέλλων τούτο προς τον στρατόν μου, εις τον οποίον αφιέρωσα ολόκληρον τον βίον μου, με τον οποίον ατυχείς και ευτυχείς πόλεμοι αδιαρρήκτως με συνέδεσαν, αρθείσης από πολλού πάσης παρεξηγήσεως του παρελθόντος, δηλώ προς τον στρατόν, ότι, ηγούμενος πάντοτε αυτού, δεν θα παύσω μεριμνών περί της προόδου αυτού τε και του στόλου, των οποίων τα ένδοξα κατορθώματα εμεγάλυναν και ελάμπρυναν την πατρίδα μας. Εν Αθήναις τη 6η Μαρτίου 1913 Κωνσταντίνος Β΄».

3. Επάνοδος του εν Ηπείρω Στρατού μας εις Μακεδονίαν. …Μετά την πτώσιν των Ιωαννίνων και τας συγχρόνους ελληνο–βουλγαρικάς συμπλοκάς της Νιγρίτης, απεφασίσθη η ενίσχυσις του εν Μακεδονία Στρατού μας, ήτοι του εκ των Iης και VIIης Μεραρχιών του Τμήματος Στρατιάς και διετάχθη η παρεμπόδισις των Βουλγάρων να επανέρχωνται εις μέρη από τα οποία είχον αποχωρήσει, πάσα δε διείσδυσίς των εις εδάφη μας απηγορεύθη. Η εξ Ηπείρου επάνοδος του Στρατού μας ήρχισε σήμερον, 7-313, συντελεσθείσα μέχρι της 7-4-13.

102

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

9 -3 -13, Λητή (σελ. 672 -73) 1. Πορεία 1ου Λόχου προς Λαγκαδά και επάνοδος. Κινήσαντες (από Λητήν), ώραν 7 π.μ., ηγουμένου του Διοικητού του Λόχου υπολοχαγού Λυμπέρη, εφίππου, ακολουθήσαμεν ατραπόν δια της πεδιάδος… Ώραν 8.45΄διήλθομεν την επί του ποταμού Μπογδάνα* μεγάλην σιδηράν γέφυραν της αμαξιτής οδού, της οποίας το μήκος εύρον, διαβαίνων, βήματα 189, ήτοι μέτρα 142, και το πλάτος βήματα 5, ήτοι μέτρα 3.75, εφθάσαμεν εις την πόλιν του Λαγκαδά, διελθόντες την πόλιν βάδην, τα όπλα επ’ ώμου και με την σπάθην οι αξιωματικοί εις την δεξιάν.

2. Μικτή κατοχή του Λαγκαδά. Ενταύθα η κατοχή της κωμοπόλεως είναι μικτή. Το Ιππικόν μας είχεν αφιχθή εκεί πρώτον. Έπειτα εισήλθον και εγκατεστάθησαν 400 Βούλγαροι. Το Διοικητήριον, ωραίον μεγάλο οίκημα, κατέχεται υπό των ημετέρων και ευρίσκοντο εκεί περί τους δέκα αξιωματικοί του ενταύθα εδρεύοντος 19ου Συντάγματος. Παρατήρηση: Η σχέση του στρατού μας με τους Βουλγάρους ποικίλει: Αλλού συνυπάρχουν, αλλού υποβλέπονται, αλλού συγκρούονται. Βέβαια, όλοι γνωρίζουν πως η ρήξη και η σύγκρουση δεν θα αργήσουν. * Μπογδάνας: Τοπικός ποταμός. Πηγάζει από το Βερτίσκο, περνά δυτικά του Λαγκαδά, και χύνεται στην Κορώνεια λίμνη.

10 -3 -13, Λητή –Ασβεστοχώρι (σελ. 673) 1. Ο 1ος Λόχος από Λητή εις Ασβεστοχώρι. Σήμερον Κυριακήν ο Λόχος μας (1ος), μετά παραμονήν εδώ 11 ημερών, εκκινήσας εκ Λητής, εισήλθε δια της αμαξιτής οδού εις το στενόν Δερβένι, ένθα καφενείον, και εκείθεν ανελθών δι’ ημιονικής ανηφορικής οδού τα υψώματα προς ανατολάς, διήλθε το επί οροπεδίου τουρκικόν χωρίον Γιαϊλατζίκ (Φίλυρον). Από εκεί, ακολουθήσας την προς νότον κατηφορικήν οδόν, λίαν βραχώδη και σκολιάν, συνήντησεν την αμαξιτήν οδόν Θεσσαλονίκης –Ασβεστοχωρίου, εις θέσιν ένθα υδρόμυλοι. Επί της αμαξιτής οδού ήδη, αφίνοντες αριστερά το Μετόχιον των καθολικών καλογήρων Ορεντζίκ (εις το 5ον από Θεσσαλονίκης χιλιόμετρον), αφίχθημεν εις Ασβεστοχώρι. Υπογραμμίσαμε παραπάνω ορισμένα σημεία, για να δείξουμε ποιες πολύτιμες πληροφορίες για την κατάσταση του τόπου της εποχής αυτής, προκύπτουν από την παρατηρητικότητα του Αλεξάκη –υδρόμυλοι, άρα νερά –μετόχιον καθολικών καλογήρων κλπ (όπως 103

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

και παραπάνω για τη γέφυρα επί του ποταμού Μπογδάνα).

2. Βασιλεύς και Πρωθυπουργός: Σήμερον ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος και ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος μετέβησαν εις Θεσσαλονίκην δια της θαλαμηγού «Αμφιτρύτης». Στις επόμενες σημειώσεις του (σελ. 674 - 77), και υπό τις ημερομηνίες 11 ως 15 -3 -13, ο Αλεξάκης αναφέρεται σε δευτερεύοντα θέματα, ενώ ο Λόχος του βρίσκεται στο Ζαγκλιβέρι, το Αδάμ κλπ.

17 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 677) 1. Αρχαιολογικά ευρήματα εις Καλαμωτόν. Σήμερον μετέβην έφιππος εις το χωρίον Καργί γκιολ (Καλαμωτόν). Οι Τούρκοι κάτοικοι έσπευσαν να με υποδεχθούν με εδαφιαίους τεμενάδες. Μετέβην εις την οικίαν του Δεμίρ Αλή Μουσταφά. Μου είπαν με παρεφθαρμένα ελληνικά ότι ευρέθησαν εκεί αρχαία μαρμάρινα και εζήτησα να τα ιδώ. Ήσαν: 1. Μαρμάρινος άνδρας βάρους ίσως 300 οκάδων, με ελλείποντας τους πόδας και ακέφαλος. Φέρει πτυχώδη χλαμύδα και φρονώ ότι είναι ρωμαϊκής εποχής. Μου λέγουν ότι η κεφαλή του έχει μετακομισθή εις το ελληνικόν προξενείον Θεσσαλονίκης.

2. Μαρμάρινος κορμός γυναικός από οσφύος και κάτω, πλην της αριστερής κνήμης. Αυτά τα δύο ευρέθησαν, λέγουν, προ 7 ή 8 ετών εις την πλησίον Τούμπαν.

3. Άνω των δέκα λίθοι, λειασμένοι, εκ των οποίων 4 λευκοί.

4. Λίθοι μαρμάρινοι εις τα οδούς του χωρίου.

5. Μαρμάρινα μεζαρλίκια, ληφθέντα εξ αγαλμάτων, κιόνων, κλπ.

6. Μία λιθίνη εικών σε πλαίσιον, επί της οποίας ανήρ και γυνή. Μεταξύ αυτών σύμπλεγμα αντικειμένων, σφαίρα εντός κυπέλλου. Ξίφος εις το πλευρόν του ανδρός. Άνωθι γράμματα δυσδιάκριτα εκ της φθοράς. Είναι ίσως το ήμισυ ολοκλήρου εικόνος. Ευρέθη χωμένον εις αγρόν καλλιεργούμενον. Παρήγγειλα εις τον Αχμέτ Πελιβάν να μεταφέρη το τελευταίον αυτό εις την οικίαν του και να το διαφυλάξη, διότι θα μεταβώ πάλιν. Αλλά δεν κατορθώθη να μεταβώ έκτοτε. (Εύλογη απορία: Τι να έγιναν άραγε αυτά τα αρχαία;) Το Τάγμα μας συγκεντρώνεται εις την Θεσσαλονίκην (σ. 677) Επιστρέψας σήμερον ο σταλείς προχθές εις τον εις Ασβεστοχώρι Λόχον μας αγγελιοφόρος μου (Λουκογιαννάκης), μου αναφέρει 104

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ότι το Τάγμα μας ανεχώρησεν από εκεί δια Θεσσαλονίκην, κατόπιν επειγούσης διαταγής της Μεραρχίας. Ανεχώρησαν δηλαδή εξ Ασβεστοχωρίου η Δοίκησις του Τάγματος, οι Λόχοι 2ος και 3ος, ο Ουλαμός των πολυβόλων και ο Ουλαμός των Μεταγωγικών. Ο 4ος Λόχος, ευρισκόμενος εις Λουτρά Σέδες, διετάχθη επίσης να μεταβή εις Θεσσαλονίκην. Ο 1ος Λόχος παραμένει εις Ασβεστοχώρι, αναμένων εκεί την αντικατάστασίν του υπό λόχου Εθνοφρουρών*. Διατάσσομαι ν’ αναχωρήσω και εγώ εντεύθεν δια Θεσσαλονίκην ευθύς ως αφιχθή να με αντικαταστήση απόσπασμα εθνοφρουρών. *Είδαμε παραπάνω και σχολιάσαμε την ορκωμοσία Πολιτοφυλάκων. Εδώ μιλά για εθνοφρουρούς. Προφανώς και αυτοί συμβάλλουν στην αποδέσμευση των στρατιωτικών τμημάτων, που ετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν, όπως αναμένεται, μάλλον σύντομα, τους Βουλγάρους.

18 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 678) …2. Οθωμανοί με δώρα. Ώραν 1.30΄ μ.μ. με επεσκέφθησαν Οθωμανοί από το Καργί Γκιολ (Καλαμωτό), με δώρα (αβγά και όρνιθα). Ήταν οι… (μουχτάρης)…αζάς (κοινοτ. σύμβουλος) …μπεξής (νυκτοφύλαξ). Μεγάλη είναι η ικανοποίησις, όταν οι χθεσινοί τύραννοι της Μακεδονίας και πρότερον της Κρήτης, γίνωνται και αυτοί υπήκοοι. Όμως ημείς δεν είμεθα τύραννοι. Εκράτησα δύο αυγά, δια να μη θεωρήσουν προσβολήν, ότι δεν εδέχθην τίποτε. Δεν εδέχθην την όρνιθα (κότα).

19 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 678 -79) …2. Λόχοι κατοχής. Σήμερον το Γεν. Στρατηγείον εζήτησε από το Υπουργείον Στρατιωτικών την συγκρότησιν 14 Λόχων κατοχής*, ίνα ημείς είμεθα έτοιμοι προς αντιμετώπισιν του βουλγαρικού στρατού. *Μετά τους πολιτοφύλακες και τους εθνοφύλακες, τώρα και «Λόχοι κατοχής». Προσπάθεια για πλήρη αποδέσμευση του στρατεύματος, «ίνα ημείς είμεθα έτοιμοι προς αντιμετώπισιν του βουλγαρικού στρατού», όπως γράφει παραπάνω ο Αλεξάκης.

20 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 679 -80) 1. Επιμνημόσυνος τελετή δια κηδευθέντα βασιλέα Γεώργιον Α΄. Σήμερον, ώραν 10ην π.μ., γίνεται εις τας Αθήνας η κηδεία του βασιλέως Γεωργίου Α΄, δολοφονηθέντος εις Θεσσαλονίκην την 5ην 105

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

τρέχοντος μηνός. Εδώ εγένετο (ώραν 10.30΄ -11.10΄) τελετή επιμνημόσυνος. Οι φανοί των οδών του χωρίου περιεβλήθησαν με μαύρο κρεπ (ύφασμα), ηχούν οι κώδωνες των εκκλησιών, διέκοψαν το μάθημα τα σχολεία Ζαγκλιβερίου και Αδαμίου, έκλεισαν τα καταστήματα και προσήλθαν οι κάτοικοι εις την πλατείαν Ζαγκλιβερίου. Η Διμοιρία μου παρετάχθη ένοπλος υπό λοχίαν, μετέσχον επτά ιερείς, τα εξαπτέρυγα, σημαία, εικόνα του κηδευομένου βασιλέως, δίσκος με κόλλυβα και απηγγέλθη ποίημα υπό διδασκαλίσσης. Μετά την τελετήν προσήλθον εις την οικίαν Δ. Ακριβού, όπου διαμένω, και μου υπέβαλον συλλυπητήρια οι διδάσκαλοι και αι διδασκάλισσαι Ζαγκλιβερίου και Αδαμίου, οι ιερείς, οι μουχτάρηδες και άλλοι πολίται… Επισήμανση: Ο εκπρόσωπος του στρατεύματος, έστω και ανθυπολοχαγός, εκπροσωπεί το ελληνικό Βασίλειο, γι’ αυτό δέχεται συλλυπητήρια για την κηδεία του βασιλιά.

2. Η ταφή του βασιλέως. Περιγράφει δια μακρών, προφανώς από μετέπειτα πληροφορίες, την κηδεία του βασιλιά, που έγινε στην Αθήνα.

3. Αφοπλισμός Οθωμανών. Εις το χωρίον Γκιρέν (Μεσόκωμον) ευρίσκεται απόσπασμα Χωροφυλακής, προς αφοπλισμόν των Οθωμανών. …5. Αναλαμβάνουν οι Λόχοι Κατοχής. Την 20-3-13, ώραν 10ην μ.μ., το Τμήμα Στρατιάς Θεσσαλονίκης αναφέρει εις το Γεν. Στρατηγείον την διάταξιν των Μονάδων Κατοχής.

21 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 680 -81) … 2. Το Τάγμα μας μετατίθεται εις το 17ον Σύνταγμα Πεζικού. Το Τάγμα μας, εξ αρχής του πολέμου (7-10-12), αποσπασθέν εξ Αθηνών εκ του 1ου Ανεξαρτήτου Συντάγματος Κρητών, υπήχθη εις την Ελασσόνα υπό την VIIην Μεραρχίαν, ως 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών. Ως τοιούτον διετέλει καθ’ όλον τον Α΄πόλεμον και κατά την κατάληψιν της Χαλκιδικής, υπαγόμενον πάντοτε εις την VIIην Μεραρχίαν. Από 22-2-13 και μέχρι σήμερον υπήχθη, επί έναν μήνα, υπό το 19ον Σύνταγμα Πεζικού της ίδιας Μεραχίας. Σήμερον όμως μετατίθεται και πάλιν εκ της VIIης εις την VIην Μεραρχίαν, ως 3ον Τάγμα του 17ου Συντάγματος. Το Τάγμα μας ευρίσκεται ήδη εις Θεσσαλονίκην από 5ημέρου, 106

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

πλην της Διμοιρίας μου, μετά της οποίας ευρίσκομαι εις το Ζαγκλιβέρι και άλλα τμήματα αλλαχού. Με τους εις την Θεσσαλονίκην 2ον και 3ον Λόχους, το Τάγμα μας έχει αναλάβει να φυλάσσει τον τομέα δυτικώς της πόλεως, εκτεινόμενον από του στρατιωτικού Σταθμού επί της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης –Σκοπίων, 3.800 μ. από Θεσσαλονίκης, μέχρι των στενών του Γαλλικού ποταμού, με εφεδρείαν (1 ½ λόχον) εις το Δουδουλάρ (Διαβατό). Βραδύτερον (1-6-13) το Τάγμα μας υπήχθη οριστικώς υπό το 1ον Ευζωνικόν Σύνταγμα, μετά του οποίου συνεπολέμησε κατά τον Β΄ Βαλκανικόν πόλεμον.

22 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 681) Διεισδύσεις Βουλγάρων. Ο βουλγαρικός στρατός έναντί μας ενισχύθη κατ’ αυτάς, μετά την πτώσιν της Αδριανουπόλεως και διεισδύει εις τα εδάφη μας. Εγένοντο δια τούτο μετακινήσεις των τμημάτων της VIIης Μεραρχίας μας, ενισχυομένης και υπό τμημάτων τής εις την Θεσσαλονίκην τώρα ευρισκομένης 1ης Μεραρχίας…

23 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 681 -82) 1. Βουλγαρικαί αυθαιρεσίαι. Σήμερον εδώ γίνεται η συνήθης κατά Σάββατον εβδομαδιαία αγορά (παζάρι). Ενεφανίσθησαν εις το παζάρι δύο Βούλγαροι στρατιώται, συνοδεύοντες οθωμανούς, ελθόντας δια το παζάρι από μαχαλάν ευρισκόμενον βορείως της λίμνης Κορώνειας. Τους εκάλεσα και τους ανέκρινα δια διερμηνέως. Υπεσχέθησαν να αναχωρήσουν αμέσως, ως και εγένετο.

2. Ιδιωτών σφετερισμοί. Προσελθών εκ του χωρίου Σανά, πέραν των Δουμπιών, ο πολίτης Αργύρης Δημητρίου Χαϊδευτού, μου κατήγγειλεν ότι ο ομοχώριος και γείτων του Βασίλειος Γκρεμπής έχει ίππον ανήκοντα εις το Δημόσιον, ως αιχμάλωτος πολέμου, ανήκοντα εις τον τουρκικόν στρατόν. Έχει φέρει αυτόν εκεί ο κάτοικος Καργί Γκιολ τέως Τούρκος στρατιώτης Δεμίρ Αλή Πελιβάν και τον επώλησεν εις τον Β. Γκρεμπήν αντί 6 λιρών (140 περίπου δραχμών). Τοιαύτα ζητήματα συχνά με απασχολούν, μη υπαρχουσών εδώ αρμοδίων αρχών, και τα διευθετώ κατά την κρίσιν μου και υπό τύπον προσωρινότητος, εν αναμονή εγκαταστάσεως αρμοδίων αρχών.

107

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

24 -3 -13, Ζαγκλιβέρι, Κυριακή (σελ. 682) 1. Τα οικονομικά του Αποσπάσματός μου. Ο άρτος του Αποσπάσματος παρασκευάζεται ενταύθα υπό ιδιώτου φούρναρη, πληρωνομένου υπ’ εμού κατόπιν συμφωνίας. Τα τρόφιμα, αγοραζόμενα μερίμνη της Επιμελητείας του Στρατού, αποστέλλω μεταγωγικά και τα παραλαμβάνω, ήτοι λάδι, βούτυρον, τέιον, (καφέν ενίοτε), ζάχαριν, πατάτες, ρύζι, φασόλες, κρόμμυα, εληές, τυρί, χαλβάν, άλας. Τα συνήθη έξοδα του Αποσπάσματός μου γίνονται δι’ αγοράν συπληρωματικών τροφίμων κ. ά… Εις άχυρον ζώων και καυσόξυλα δεν εξοδεύω χρήμα, διότι υπάρχουν εδώ πολλά… Μαζί με το ελληνικόν νόμισμα (δραχμαί) παραμένει ακόμη και το τουρκικόν νόμισμα (γρόσια) και αι συναλλαγαί γίνονται με αμφότερα τα νομίσματα.

25 -3 -13, Ζαγκλιβέρι (σελ. 683) 1. Η εθνική εορτή. Σήμερον, εθνικήν εορτήν και εορτήν του Ευαγγελισμού, μετέβην και εγώ και το Απόσπασμα εις την εκκλησίαν. Ένεκα του εθνικού πένθους επί τω θανάτω του Βασιλέως, δεν εορτάσθη σήμερον η εθνική εορτή (επέτειος της Παλιγγενεσίας του 1821) αναβληθείσα υπό της Κυβερνήσεως δια την 21ην Μαΐου 1913.

2. Μεταστάθμευσις VIης Μεραρχίας. Σήμερον, μετακινουμένων των Μεραρχιών, η VIη Μεραρχία διετάχθη να εξέλθη εκ της Θεσσαλονίκης και να σταθμεύση βορείως της πόλεως μέχρι του χωρίου Γιαϊλατζίκ (Φίλυρον). Το Τάγμα μας διετάχθη να ανακαλέση τα πολλαχού τμήματά του και να συγκεντρωθή εις το χωρίον Γιαϊλατζίκ, κείμενον 5 ½ χιλιόμετρα ΒΔ του Ασβεστοχωρίου. Υπό ημερομηνία 27 -3 -13 σημειώνει ότι με μεγάλη ευχαρίστηση αυτός και οι άνδρες του Ουλαμού δέχτηκαν τη διαταγή να αναχωρήσουν από το Ζαγκλιβέρι για να συναντήσουν τον λόχο τους. «Και εγώ και οι άνδρες εχάρημεν πολύ. Εδώ είμεθα μεμονωμένοι επί 16 ήδη ημέρας, ασχολούμενοι με καθήκοντα όχι πολεμικά». Την επομένη 28 -3 -13 αναχωρούν υπό τα κατευόδια «των προυχόντων, διδασκάλων και λοιπών κατοίκων». Φτάνουν και διανυκτερεύουν στο Ασβεστοχώρι.

108

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

29 -3 -13, Ασβεστοχώρι –Θεσσαλονίκη (σελ. 685 -86) Η πορεία. Εκκινήσας εξ Ασβεστοχωρίου το πρωί, όχι δια της αμαξιτής, αλλά δι’ ημιονικής οδού, ανήλθον την άνωθεν της Θεσσαλονίκης ράχιν, οπόθεν διέρχεται υδραγωγείον της Θεσσαλονίκης και οπόθεν η θέα της πόλεως είναι ωραία. Εμέτρησα από εδώ 25 μιναρέδες τζαμιών εις την πόλιν. Συγχρόνως παρατηρούμεν τμήματα του Στρατού μας γυμναζόμενα εις τα πέριξ της πόλεως, αλλού εις πυκνήν τάξιν και αλλού εις μαχητικήν (ακροβολισμοί). Η πόλις στρατοκρατείται εντός και πέριξ. Κατερχόμενοι, διερχόμεθα …και φθάνομεν εις τον καταυλισμόν του Τάγματός μας, δυτικώς και πλησίον της επαύλεως Αλλατίνι. Ενταύθα ευρίσκονται εν καταυλισμώ υπό αντίσκηνα εις πεδινόν έδαφος οι Λόχοι 2ος και 3ος και ο Ουλαμός του ιδικού μας 1ου Λόχου. Στη συνέχεια περιγράφει τον καταυλισμό όλου του τάγματος σε σκηνές κλπ. Η τότε συγκοινωνία εις την πόλιν. Το μήκος της πόλεως από την συνοικίαν Μπεστσινάρ, μέχρι της επαύλεως Αλλατίνι, είναι 7 σχεδόν χιλιόμετρα. Η συγκοινωνία εγίνετο τότε με τροχιόδρομον (τραμ) ιπποκίνητον εις τας δύο μόνον κεντρικάς αρτηρίας της πόλεως. Η μία γραμμή του, παραλιακή, ήρχιζεν από το Τελωνείον προς ανατολάς και δια του Λευκού Πύργου, επί της λεγομένης τότε οδού των Πύργων, έφθανε μέχρι της επαύλεως Αλλατίνι, έχουσα 12-15 στάσεις και διάρκειαν διαδρομής 30΄ της ώρας. Η άλλη γραμμή, με αφετηρίαν τον Λευκόν Πύργον και βαίνουσα προς βορράν προς το Συντριβάνι και εκείθεν προς δυσμάς επί της Εγνατίας οδού, έφθανε, με πολλάς στάσεις και αυτή, εις την συνοικίαν Μπεστσινάρ, έχουσα διάρκειαν διαδρομής 20΄. Τις συγκοινωνίες αναφέρει γιατί μένει στην περιοχή Μπεστσινάρ, δυτικά της πόλης, όπου διατηρεί σχέσεις με φιλική οικογένεια από την εποχή της εισόδου του Τάγματος, στις 26 Οκτωβρίου του 12, στη Θεσσαλονίκη. Παρακάτω αναφέρει «διέμεινα εις Μπεστσινάρ, παρά τη οικογενεία Βοριά).

30 -3 -13, Θεσσαλονίκη (σελ. 687) Ο Αλεξάκης, αφού γράφει πως «στρατιώται του 2ου Λόχου κατελήφθησαν -από τον ίδιο- κυβοπαικτούντες και ετιμωρήθησαν», αναφέρεται σε συγκρότηση Ελληνοβουλγαρικής Επιτροπής, λέ109

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

γοντας: «Επειδή οι Βούλγαροι εισέδυον διαρκώς εις τας περιοχάς μας, καταλαμβάνοντες τα χωρία εις τα οποία δεν είχομεν εγκαταστήσει μονίμως τμήματά μας, και ισχυρίζοντο έπειτα προτεραιότητα κατοχής, συνεκροτήθη αρχάς Μαρτίου μικτή ελληνοβουλγαρική Επιτροπή εις την Θεσσαλονίκην, προς διευθέτησιν των ζητημάτων. Αυτή ήρχισε τας συνεδριάσεις της σήμερον.

31 -3 -13, Θεσσαλονίκη, Κυριακή (σελ. 687) Γεύμα Ταγματάρχου. Την μεσημβρίαν ο Διοικητής του Τάγματός μας ταγματάρχης Κολοκοτρώνης μας προσέφερε το γεύμα εις ομάδα Αξιωματικών του Τάγματος εις το εστιατόριον του κοσμικού κέντρου Πεντζίκη, έναντι του Λευκού Πύργου. Παρεκαθήσαμεν: ταγματάρχης Γ. Κολοκοτρώνης και ο γαμβρός του ταγματάρχης Μηχανικού Ζαγοραίος, ο υπολοχαγός Λυμπέρης Καλοπόθος, οι ανθυπολοχαγοί Ι. Αλεξάκης και Εμμ. Τζανακάκης και οι ανθυπασπισταί Στυλ. Στεφανουδάκης, Παντ. Σταγάκης και Γ. Πλατάκης.

1 -4 -13, Θεσσαλονίκη (σελ. 587) Εκκινήσας εκ της εις το Μπεστσινάρ κατοικίας μου ώραν 8ην π.μ. με το τραμ έφθασα εις τον καταυλισμόν του Τάγματος ώραν 9ην. Μετά την υπηρεσίαν, μετέβην έφιππος εις το Μικρόν Καρά Μπουρνού (η λέξις σημαίνει Μαύρο Ακρωτήρι), το αρχαίον Μικρόν Έμβολον, και ανεγνώρισα την περιοχήν. Πυροβολικόν και Ιππικόν της Μεραρχίας μας (7ης) και άλλα τμήματα εστρατωνίζοντο εις τους εκεί μεγάλους τουρκικούς στρατώνας… Υπό ημερομηνίες 2 -4 -13 και 3- 4 -13 ο Αλεξάκης περιγράφει μια μεγάλη πλημμύρα στη Θεσσαλονίκη, και τη μετατροπή του χώρου όπου ήταν στρατωνισμένο το Τάγμα σε θάλασσα, όπως και τις μεγάλες μετακινήσεις Μεραρχιών, οι οποίες γίνονται με σκοπό την καλύτερη θέση τους εν όψει του αναμενόμενου πολέμου με τη Βουλγαρία.

4 -4 -13, Αλλατίνι (σελ. 689 -90) 1. Ο Ουλαμός μου φυλάσσει την Γεωργικήν Σχολήν. Η Στρατιωτική Διοίκησις είχεν είδησιν ότι οι Βούλγαροι προτίθεναι να μεταβούν και να καταλάβουν την Γεωργικήν Σχολήν Σέδες, εκ της οποίας είχεν ανακληθή το κατέχον αυτήν προ πολλού Τμήμα μας. Κατά διαταγήν της Μεραρχίας, το Τάγμα μας διέταξε να με110

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ταβώ εγώ αμέσως σήμερον μετά του Ουλαμού μου και εγκατασταθώ εις την Σχολήν. Αναχωρήσας μετά του Ουλαμού μου εκ του καταυλισμού μας ώραν 10 π.μ., δια της οδού των Πύργων και της ακραίας συνοικίας της καλουμένης Ντεπό (depots = αποθήκαι), διελθών έξωθι της επαύλεως Αλλατίνι και του επί της οδού εξοχικού κέντρου «Το Μπιζάνι», έφθασα εις την Γεωργικήν Σχολήν ώραν 12. Με ανέμενον ανυπομόνως το προσωπικόν της Σχολής (Δ/ντής Αντωνόπουλος, γεωπόνος εκ Καλαμών, Ν. Καστρέτσιος, εργοδηγός –υποδ/ντής, εκ Πολυγύρου, Ν. Σαραφείδης, εκ Μικράς Ασίας, Απ. Σπας, Δ. Ζωγράφος και Chatles Goulieuk, Γάλλος.

2. Εάν εκραγή ο πόλεμος. Ένεκα της απληστίας και δολιότητος της Βουλγαρίας και προς τους Έλληνες και προς τους Σέρβους, η συμμαχία έχει πλέον λήξει. Μάλιστα Σέρβοι και Έλληνες κρίνουν ότι αργά ή γρήγορα, μη διευθετουμένων των διαφορών, θα επέλθη σύγκρουσις –πόλεμος. Ήρχισαν όθεν να αναμετρώνται αι δυνάμεις, να γίνωνται υπολογισμοί και να συνεννοούνται Έλληνες και Σέρβοι δια συμμαχίαν κατά των απλήστων Βουλγάρων. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης παραθέτει υπολογισμούς των αντίπαλων δυνάμεων, όπως και τους χώρους στους οποίους σταθμεύουν τα ελληνικά στρατεύματα, σημειώνοντας μάλιστα ότι «εκλήθη και η ΙΙΙη Μεραρχία εκ Κορυτσάς της Ηπείρου» –και αποδυναμώνεται έτσι η ελληνική στρατιωτική παρουσία στη Β. Ήπειρο, πράγμα που έχει αρνητική για την Ελλάδα επίπτωση, σχετικά με τη μελλοντική τύχη της περιοχής. Επισήμανση: Η ανάγκη ενίσχυσης του στρατεύματος, εν αναμονή του βεβαίου ελληνοβουλγαρικού πολέμου, αποδυνάμωσε την ελληνική παρουσία στην Β. Ήπειρο και ήταν βασική αιτία της απώλειας τελικά της περιοχής. …7. Αεροπορικόν ατύχημα. Σήμερον ο αεροπόρος Αργυρόπουλος, εκτελών πτήσιν μετά του αεροπλάνου του προς Λαγκαδάν και έχων συνεπιβάτην τον οπλαρχηγόν Κ. Μάνον, κατέπεσεν εντεύθεν της κωμοπόλεως Λαγκαδά. Αμφότεροι εφονεύθησαν. Ο Κ. Μάνος, ποιητής και πολιτευόμενος, κατοικούσε εις Χανιά, όπου είχεν εξοχικήν έπαυλιν. Έλεγεν ότι «εγεννήθη μεν ελεύθερος Έλλην, αλλ’ ήτο την καρδίαν Κρης». Ήτο φίλος και συνεργάτης του Ελ. Βενιζέλου, μάλιστα εις το κίνημα του Θερίσου (1905). Στις 5 -4 -13 ο Ουλαμός του Αλεξάκη αντικαθίσταται στην Γε111

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ωργ. Σχολή από άλλον Ουλαμό και επανέρχεται στο Τάγμα, ενώ υπό ημερομηνία 6 -4ου σημειώνει μετακινήσεις μεραρχιών και επίσης: «κατασκευάσθησαν επί του Στρυμώνος δύο πρόχειροι γέφυραι, μία επί λέμβων υπαρχουσών εις την εγγύς λίμνην τ’ Αχινού (Κερκίνη) και η άλλη επί πασσάλων». Στις 7 -4ου ομιλία του Αλεξάκη στον Λόχο.

8 -4ου Αλλατίνι –Θεσσαλονίκη – Λαϊνά (σελ. 692 -94) 1. Μετακινήσεις Μεραρχιών…

2. Ο 1ος Λόχος από Αλλατίνι εις Λαϊνά. Το Τάγμα μας θα εγκατασταθή περί τα Λαϊνά, αναβληθείσης της μεταβάσεώς του εις Γιαϊλατζίκ. Πορεία του Λόχου. Ο Λόχος μας (1ος), αναχωρήσας μόνος εκ του καταυλισμού, διήλθε την πόλιν της Θεσσαλονίκης δια της οδού των Πύργων (Γεωργίου Α΄), δια του Λευκού Πύργου, οδού Φαρδύ (Εθνικής Αμύνης), Συντριβανίου, Εγνατίας οδού, και πύλης Βαρδαρίου … και εξερχόμεθα της πόλεως επί της προς Σέρρας αμαξιτής οδού. Κατά την διέλευσίν μας δια της πόλεως, μάλιστα περί τον Λευκόν Πύργον, διήρχοντο και άλλα στρατεύματα, Πυροβολικόν και Μεταγωγικά. Ένεκα τούτου τα τραμ είχον σταματήσει. Έξωθι της Θεσσαλονίκης, εις θέσιν Αγίαν Παρασκευήν και εις τους εκεί πρώην τουρκικούς στρατώνας Πυροβολικού και Ιππικού (σήμερον στρατόπεδον Π. Μελά), βλέπομεν εις καταυλισμόν μονάδας της VIης Μεραρχίας. …Εισερχόμεθα εις την στενωπόν του Δερβενίου και μετά την βορείαν έξοδόν της, αφήσαντες την προς Σέρρας αμαξιτήν και περαιτέρω την προς Λαγκαδάν τοιαύτην, φθάνομεν εις το χωρίον Λαϊνά, ώραν 3.15΄μ.μ.

Η φύλαξις της στενωπού του Δερβενίου. Εις το Λόχον μου είχε δοθή εντολή, μόλις αφιχθή εις Λαϊνά, να φυλάξη την στενωπόν του Δερβενίου. Ήτο δηλαδή ενδεχόμενον, βουλγαρικός στρατός, ευρισκόμενος ήδη πλησίον, να τολμήση να εισέλθη αιφνιδίως εις την Θεσσαλονίκην, προς αύξησιν του εκεί ευρισκομένου. Οπότε, μόλις αφίχθημεν σήμερον εις τα Λαϊνά, ο Διοικητής του Λόχου διέταξε να παραλάβω έναν ουλαμόν του Λόχου και να εγκατασταθώ εις την στενωπόν του Δερβενίου, προς φύλαξίν της. Επειδή ο ιδικός μου ουλαμός είχε καταπονηθή περισσότερον τας προηγουμένας ημέρας… εις πορείας…παρέλαβον τον Β΄ου112

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

λαμόν του Λόχου και …μετέβην εις Δερβένι προς εκτέλεσιν της ληφθείσης εντολής. Είχα ήδη αναγνωρίσει την τοποθεσίαν κατά την εις το πλησίον χωρίον Λητήν παραμονήν του Λόχου μας και ήτο ευχερής εις εμέ η εκλογή των θέσεων των σκοπών και της υπολοίπου, εν αναμονή φρουράς… Άλλα φυλάκια του Λόχου. Ο Λόχος μας απέστειλεν επίσης σήμερον, άμα τη αφίξει του, ανά 5 οπλίτας εις το χωρίον Καβαλλάρι, εις το Αρακλή και εις το Αειβάτι (Λητήν), ίνα σημειώσουν και εκεί κατοχήν, ίνα μη μεταβούν εκεί Βούλγαροι.

3. Αι διαπραγματεύσεις ειρήνης. Σήμερον έληξαν αι από 1 -3ου αρχίσασαι συζητήσεις εις το Λονδίνον και εκλήθησαν εκεί οι αντιπρόσωποι να υπογράψουν συνθήκην ειρήνης.

9 -4ου -13, Στενωπός Δερβένι (694 -95) 1. Η φύλαξις του Δερβενίου. Οι Βούλγαροι δεν μας ενόχλησαν τη νύχτα. Ώραν 8ην π.μ. ήλθεν ο Διοικητής του Λόχου υπολ. Λυμπέρης από τα Λαϊνά λέγων, αστεϊζόμενος, ότι έρχεται να επισκεφθή τον Δερβέναγαν και να ζητήση άδειαν διελεύσεως, όπως εγίνετο επί τουρκοκρατίας. (Δερβέναγας ελέγετο ο αρχηγός φρουράς δερβενίου, ήτοι στενωπού, ο επί βυζαντινής εποχής κλεισουράρχης). Επιθεωρήσαμεν μαζί τας θέσεις των σκοπών. Συνεφώνησεν με όσα είχον εκτελέσει. Έπειτα, εις την διδασκαλίαν μου, ανέπτυξα πάλιν τον σκοπόν της εκεί εγκαταστάσεώς μας και τον τρόπον αμύνης της στενωπού, εις ην περίπτωσιν επιχειρήσουν Βούλγαροι να διέλθουν. Αυτοί διέρρηξαν την συμμαχίαν, επιχειρούν να εισχωρήσουν εις τα εδάφη μας και εις την Θεσσαλονίκην και εις περίπτωσιν νέας αυθαιρεσίας των θα τους αντιμετωπίσωμεν ως αντιπάλους και τον λόγον θα έχουν τα όπλα μας.

2. Το Τάγμα μας υπό το 17ον Σύνταγμα Πεζικού. Αν και είχεν διαταχθή προ πολλού η υπαγωγή του Τάγματός μας υπό το 17ον Σύνταγμα Πεζικού, δεν είχε εκτελεσθή η διαταγή εκείνη. Δεν γνωρίζομεν τον λόγον. Σήμερον διετάχθη το Τάγμα να υπάγεται υπό το πλησίον μας, εις Λαϊνά, εγκατασταθέν 17ον Σύνταγμα Πεζικού, ως 3ον Τάγμα αυτού. Το πρότερον 3ον Τάγμα του έχει αποσπασθεί αλλαχού.

113

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

3. Τούρκοι πρόσφυγες. Χθες και σήμερον διέρχονται προς Θεσσαλονίκην επί μεγάλων κάρων οθωμανικαί οικογένειαι προσφύγων, φεύγουσαι από τα χωρία τα οποία κατέλαβεν ο βουλγαρικός στρατός. Αι οθωμανίδες επί των κάρων είναι κεκαλυμμέναι με λευκά υφάσματα (σινδόνια). Επίσης διέρχονται προς Θεσσαλονίκην μεγάλα κάρα (λεγόμενα νταλίκες), μεταφέροντα καπνόν και βάμβακα. Ανήκουν εις εμπόρους επιχειρηματίας, ως φαίνεται, οι οποίοι φοβούνται ότι θα κατάσχουν τα είδη αυτά οι Βούλγαροι. Τα μεγάλα αυτά τροχοφόρα σύρονται υπό βουβάλων, ογκωδών βοών, βραδυκινήτων, οι οποίοι βούβαλοι είναι άγνωστοι εις την Κρήτην, και δι’ αυτό μας κινούν την περιέργειαν. Αυτοκίνητα τότε δεν υπήρχον. Ολίγα μόνον κρατικά εις τας Αθήνας και ακόμη ολιγότερα εις την Θεσσαλονίκην.

10 -4 -13, Στενωπός Δερβενίου (σελ. 695 -96) Υπηρεσιακά.

11 -4 -13, Στενωπός Δερβενίου. Μεγάλη Πέμπτη (σελ. 696 -97) α΄. Αναλαμβάνω την Διοίκησιν του Λόχου. Έλαβον έγγραφον διαταγήν του Διοικητού του Λόχου μου υπολ/γού Λυμπέρη, όπως μεταβώ εκεί και αναλάβω την διοίκησιν του Λόχου, προκειμένου να μεταβή με 10ήμερον άδειαν εις Αθήνας και εις την ιδιαιτέραν του πατρίδα, χωρίον Κοίταν, παρά το Γύθειον Λακωνίας. Διατηρώ εις το αρχείον μου την εν λόγω διαταγήν και την καταχωρώ ενταύθα εις ευλαβή μνήμην του. Εφονεύθη εις την μάχην του Λαχανά (21-6-13) και εγώ, ελαφρώς τραυματίας, ανέλαβον οριστικώς την διοίκησιν του Λόχου, ην είχον μέχρι του δευτέρου σοβαροτάτου τραυματισμού μου (12-7-13), ως κατωτέρω θα διηγηθώ. Ώραν 9ην π.μ. ευρισκόμην εις Λαγινά και παρέλαβον τον Λόχον. Ο υπολοχαγός Λυμπέρης ανεχώρησεν αμέσως δια Θεσσαλονίκην, έφιππος. Μετέβην εις την πλησίον σκηνήν του Δ/τού του Συντάγματος Ταγματάρχου Παγουρτζή και ανέφερα ότι ανέλαβον την διοίκησιν του 1ου Λόχου του Τάγματος Κρητών. Ο Δ/τής του Τάγματός μας Κολοκοτρώνης ευρίσκετο ακόμη εις την Θεσσαλονίκην. Ατυχώς είμεθα ολίγοι αξιωματικοί εις το Τάγμα… Και επέκειτο ο νέος πόλεμος.

β΄. Προετοιμασίαι του ερχόμενου Πάσχα. Κληθέντες οι δ/ταί 114

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

των Λόχων εις τον Δ/τήν του Συντάγματος, συνεζητήσαμεν δια την παρασκευήν εις τους άνδρας του αυτού είδους συσσιτίου κατά τας τρεις ημέρας του ερχόμενου Πάσχα (14 Απριλίου). Απεφασίσθη να αγορασθούν αμνοί και να γίνουν οβελίαι (σούβλες) και ακόμη να υπολογισθούν ανά 4 αυγά και 200 δράμια οίνος εις έκαστον άνδρα εις τα γεύματα. Υπελογίσθη 2 οκάδες κρέας δι’ έκαστον άνδρα δια τας τρεις ημέρας. Αν και είχα αντίρρησιν δια την υποχρεωτικήν παρασκευήν οβελιών αμνών, επειδή οι Κρητικοί δεν ήσαν ειδικευμένοι εις το ψήσιμόν των, συνεμορφώθην, αφού είναι γενικόν έθιμον της Ελλάδος, πλην της Κρήτης, και δια να είναι ομοιόμορφον το συσσίτιον…

12 -4 -13, Λαγινά. Μεγάλη Παρασκευή (σελ. 698 -99) …2. Ο Επιτάφιος. Μεγάλη Παρασκευή σήμερον. Την εσπέραν, κατά την εκφοράν και περιφοράν του Επιταφίου του χωρίου, παρετάχθη, συνώδευσε και απέδωκε τιμάς ένοπλος Διμοιρία του Λόχου της ημέρας… Σημείωση: Διατηρώ τις διαφορές στην ορθογραφία του Αλεξάκη (Λαγυνά –Λαγινά, Αειβάτι –Αϊβάτι κ.ά).

3. Προμήθεια αμνών. Ηγοράσθησαν δια το Σύνταγμα 400 αμνοί (αντί 14 δραχμών έκαστος) και υπολογίζονται προς 7 οκάδας έκαστος. Τα δέρματα θα πωληθούν προς 1.50 δρχ. έκαστον.

…5. Μετονομασία των Λόχων μας. Τώρα, ότε υπαγόμεθα υπό το 17ον Σύνταγμα, ως 3ον Τάγμα αυτού, η ονομασία των Λόχων μας 1ος, 2ος, 3ος, και 4ος, μετεβλήθη υπό του Συντάγματος εις 9ον, 10ον, 11ον και 12ον, ίνα μη επέρχεται σύγχυσις με τους Λόχους του 1ου Τάγματός του 1ον, 2ον, 3ον, και 4ον. Όθεν ο Λόχος μου, 1ος του Τάγματός μας, ονομάζεται τώρα εις το Σύνταγμα 9ος.

13 -4 -13, Λαγυνά. Μέγα Σάββατον (σελ. 699 -700) 1. Το Πάσχα εις την ελευθερωθείσαν Μακεδονίαν. Απέστειλα δι’ επιστολών τας ευχάς μου εις τους γονείς μου και τους συγγενείς μου, ως και εις τον εν Ηπείρω υπηρετούντα αδελφόν μου Γεώργιον, ευρισκόμενον ήδη εις την πόλιν του Αργυροκάστρου με το Ανεξάρτητον Σύνταγμα Κρητών. Εις όλους διαδηλώ την χαράν ότι θα συνεορτάσω το αυριανόν Πάσχα με τους ελεύθερους πλέον αδελφούς μας Μακεδόνας. Πληροφορώ ότι είναι απερίγραπτος η χαρά των Μακεδόνων, οι οποίοι, μετά δουλείαν πεντακοσίων περίπου ετών, εορτάζουν το 115

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

πρώτον Πάσχα ελεύθεροι πλέον. Όλοι συνεορτάζομεν διπλήν ανάστασιν. Την Ανάστασιν του Χριστού και την Ανάστασιν σκλάβων αδελφών μας.

Προετοιμασίαι εορτασμού του Πάσχα. Περιγράφει λεπτομερώς τις προετοιμασίες για το αυριανό σούβλισμα των αρνιών, αναθυμάται τα παιδικά του χρόνια στο ορεινό χωριό του. «Τα αρνιά –σουβλισμένα- εφυλάχθησαν την νύκτα με φρουράν εις το υπόστεγον… Η παρασκευή της μαγειρίτσας έγινε την νύκτα. Επρομηθεύθημεν επίσης: 1.135 αβγά, 98 οκάδες τυρί, 720 πορτοκάλια, 225 μαρούλια κλπ. Ο Λόχος είχε παρόντας, συσσιτούντας, 180 οπλίτας και μόνον 1 αξιωματικόν, εμέ, διότι ένας ευρίσκετο εις άδειαν (Λυμπέρης), ένας εις Νοσοκομείον ασθενής (Τζανακάκης) και ένας απεσπασμένος εις άλλον Λόχον (Σταγάκης) προσωρινώς. Τα Λαγυνά έδρα της Μεραρχίας μας. Αφίχθη εκ Θεσσαλονίκης και εγκατεστάθη εδώ το επιτελείον της Μεραρχίας μας (6ης)».

14 -4 -13, Λαγυνά, Κυριακή Πάσχα (σελ. 700 -01) 1. Η διπλή Ανάστασις εν Μακεδονία. Σήμερον εορτάζομεν εδώ το Πάσχα, ως διπλήν εορτήν. Ανάστασιν του Σωτήρος Χριστού και Ανάστασιν της Μακεδονίας. Χαρήτε Μακεδόνες!

2. Ο εορτασμός. Ο εορτασμός του Στρατού έγινεν εις τους καταυλισμούς του. Προσπαθήσαμεν, όσον επέτρεπον τα μέσα και η περίστασις, να είναι ευχαριστημένοι οι στρατιώται μας, ως ήσαν ευχαριστημένοι οι κάτοικοι. Από νυκτός είχον αναφθή υπό στρατιωτών αι πυραί, δια να ψηθούν τα αρνιά της σούβλας εις τας από χθες ορυχθείσας τάφρους. Οι χωρίς πείραν Κρητικοί εβιάσθησαν και τα αρνιά των ήσαν εψημένα την 9ην ώραν, ενώ εις Λόχους Στερεοελλαδιτών μόνον την 11ην ήσαν έτοιμα και εις καλλιτέραν ίσως ποιότητα, διότι το ψήσιμο αυτό απαιτεί χρόνον πολύν, διαρκές γύρισμα της σούβλας και εις σωστήν απόστασιν από την χωρίς φλόγα ανθρακιάν (μόνον με κάρβουνα και όχι με φλόγαν). Λίαν πρωί διενεμήθη η μαγειρίτσα. Ο πνέων χθες άνεμος έφερεν εμπόδια. Δεν επέτρεψε να παρατεθή το συσσίτιον έξω του καταυλισμού εις κοινήν υπαίθριον γηίνην τράπεζαν, όπως ήτο η επιθυμία μας. Οπότε οι άνδρες συνέφαγον υπό τα αντίσκηνά των καθ’ ομάδας. … Παρεκάθισα εις γεύμα εις την ομάδα υπαξ/κών και η προ 116

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

του γεύματος ευχητήριος προσλαλιά μου προς τον Λόχον συνεκίνησε τους στρατιώτας όσον ουδέποτε άλλοτε ίσως. Είμεθα στρατός νικηφόρος, στρατός ελευθερωτής και δι’ αυτό είμεθα υπερήφανοι. … Από τα άνωθι των Λαγυνών υψώματα, όπου εορτάζομεν, με το βλέμμα προς τον έμπροσθέν μας κάμπον του Λαγκαδά, μας φαίνεται ότι όλη η φύσις αγάλλεται και χαίρει. Και τραγουδούμεν:

Χριστός ανέστη αδελφοί! Όλος ο κόσμος λάμπει. Αγάλλονται οι ουρανοί. Μοσχοβολούν οι κάμποι….

15 -4 -13, Λαγυνά (σελ. 702) Συνέχεια εορτασμού του Πάσχα. Οι στρατιώται, εορτάζοντες, στήνουν χορούς περί τους καταυλισμούς και εις την κεντρικήν οδόν του χωρίου. Έχομεν εις τον Λόχον τρεις κρητικές λύρες και ένα βιολί. Επιπλέον υπάρχει και φιαμπιόλι και μαντούρες (αυτοσχέδια πνευστά). Μας επισκέπτονται οι προύχοντες, οι διδάσκαλοι και άλλοι κάτοικοι. …Ο αδελφός μου Γεώργιος, όστις υπηρέτει στρατιώτης εις το Ανεξάρτητον Σύνταγμα Κρητών, γράφει από την Πρεμετήν της Βορείου Ηπείρου ότι εκεί του είπαν πολλοί ότι εγώ ετραυματίσθην. Επίσης εις Κρήτην διεδόθη ότι εφονεύθην ή ετραυματίσθην και οι γονείς μου, ανησυχούντες, μου γράφουν τακτικά, δια να βεβαιώνονται αν είμαι καλά. Τους απαντώ να μη πιστεύουν τοιαύτα ψεύδη, συνήθη εν πολέμω.

16 -4 -13, Λαγυνά (σελ. 702 -03) …Είναι τώρα εποχή ανοίξεως. Η ωραιοτέρα εποχή του έτους. Οι λόφοι, τα βουνά, και οι κάμποι της Μακεδονίας, όλα φορούν τώρα την πρασίνην στολήν των. Πράσινος τάπης είναι ο κάμπος του Λαγκαδά. Ολοπράσινον απέναντί μας το όρος Βερτίσκος. Και όλα ανθισμένα. Λουλούδια παντού. Μυρίζει ο αέρας. Πνέει ο άνεμος της ελευθερίας. Και ακούονται παντού τερετίσματα και κελαδίσματα πουλιών. Και οι στρατιώται μου χορεύοντες τραγουδούν:

Με τ’ Απριλιού τις ευωδιές ’ς τα πράσινα χορτάρια, για ιδέτε πώς χορεύγουνε της Κρήτης τα λιοντάρια.

117

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Αλλά …ένας εφιάλτης προβάλλει και πλησιάζει. Μία ανησυχία υφίσταται από πολλού. Από τις 28-10-12. Πρέπει να διωχθή μακράν αυτός ο εφιάλτης, δια να ησυχάσωμεν και ημείς και η Μακεδονία. Πρέπει να διωχθή από την αγίαν γην της Μακεδονίας μας ο Βούλγαρος. Για ακόμη μια φορά επανέρχεται στα γραπτά του Αλεξάκη η βουλγαρική απειλή. Ο κίνδυνος πράγματι βρισκεται εκεί. Είναι σοβαρός και επικείμενος.

2. Εμφάνισις χολέρας. Ως λέγουν, παρουσιάσθη χολέρα, αλλού. Δια τούτο απηγορεύθη να δίδωνται τα εσώρρουχα προς πλύσιν εις γυναίκας, αλλά να τα πλένουν μόνοι των οι άνδρες. Λέγεται επίσης ότι οι Βούλγαροι δια κατασκόπων μολύνουν τα ύδατα (πηγάς και ποταμούς), όπου ευρίσκονται στρατεύματά μας. Επεστήθη η προσοχή πάντων δια την ανακάλυψιν και σύλληψιν κατασκόπων. Υπό ημερομηνία 17 -4ου αναφέρεται σε ασκήσεις όλων των λόχων του 17ου Συντάγματος «εις τα πέριξ και ούτω τα υψώματα παρουσίαζον θέαμα θαυμάσιον», γράφει. Επίσης και άλλα υπηρεσιακά. Υπό ημερομηνία 18 -4ου, σημειώνει (σελ. 704): «1. Αποδοχαί: Από το σημειωματάριόν μου εκστρατείας μεταφέρω και σημειώ εδώ τας παρεχομένας το 1912 αποδοχάς εις δραχμάς. Κατωτέρων αξ/κών: Λοχαγός 300, υπολοχαγός 180, ανθυπολοχαγός 160. Κρατήσεις ανθυπολοχαγού δραχμαί: 5 δια Μετοχ. Ταμείον, 2 χαρτόσημον, 4 εισφοράν υπέρ Κράτους, 4,80 νέαν εισφοράν υπέρ Κράτους. Από τινος ο μισθός εδιπλασιάσθη, ένεκα του πολέμου. Οπλιτών: Στρατιώτης 5 δρχ, δεκανεύς 15, λοχίας 30, ανακατεταγμένος λοχίας 70, τίμημα συσσιτίου 0,36 δρχ, τίμημα άρτου 0,22 δρχ. Έχουν αξία αυτά που σημειώνει ο παρατηρητικότατος –όπως φαίνεται από πάρα πολλές σημειώσεις του - Ι. Αλεξάκης, αν συγκρίνει μάλιστα κανείς τις σημειώσεις του για την τιμή το αρνιού -14 δραχμές ένα αρνί 7 οκάδων (8-9 κιλά)- και κάνει τις συγκρίσεις. Σημειώνει επίσης ότι «η σήμερον έχει ορισθεί προς υπογραφήν της ειρήνης εν Λονδίνω». Υπό ημερομηνίες 19, 20, 21 -4ου (σελ. 704 -706), σημειώνει συνήθη πράγματα, συνεχείς ασκήσεις των μονάδων, αλλά και περιγραφή 118

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

της τοπικής γυναικείας και ανδρικής ενδυμασίας, όπως επίσης και τα συνήθη ονόματα, όπως: «ανδρών: Νικόλαος, Χρίστος, Θανάσης, Δημητρός, Αποστόλης, Γιώργης, Βασίλης, Στέργιος, Πέτρος ή Πετρούδης. Γυναικών: Στόινω, Πουλχερία, Μπουζάνω, Φιλομένη, Πελαγία, Σουλτάνα, Λέγκω, Χαρίκλεια, Αφροδίτη, Κατερίνη, Δημητρούλα, Μαρία, Στεργιανή, Αναστασία, Πανάγιω, Ζωή ή Ζώη ή Ζώηω κ.ά.». Υπό ημερομηνία 22 -4ου, (σελ. 706 -707), αφού περιγράφει μια πορεία ολόκληρου του 17ου Συντάγματος, στο οποίο πλέον ανήκει, ως 3ο Τάγμα, το Τάγμα Κρητών, γράφει: «Το Τάγμα μας μετέχει πορείας πρώτην ήδη φοράν εντεταγμένον εις Σύνταγμα, διότι μέχρι τούδε, ως Ανεξάρτητον, επορεύετο μεμονωμένον». Για την πορεία αυτή, υπό τον τίτλο ευγενής άμιλλα, γράφει: «Σήμερον ο Λόχος μου (1ος) είχεν 85 στοίχους, ήτοι 270 οπλίτας, εκ των οποίων 6 λοχίαι. Επεκράτησεν απόλυτος τάξις εις τον Λόχον μου. Η φιλοτιμία μού επέβαλλε να επιδείξω όλην μου την ικανότητα, διότι, ανθυπολοχαγός εγώ, διοικούσα Λόχον, με διοικητάς των άλλων Λόχων παλαιούς λοχαγούς, οι οποίοι ήσαν Διοικηταί Λόχων και Διοικηταί μου, όταν εγώ κατετάγην προ 5ετίας νεοσύλλεκτος στρατιώτης εις το εν Ηρακλείω Κρήτης 2ον Τάγμα της Κρητικής Πολιτοφυλακής. Εκεί είχα καταταγή νεοσύλλεκτος εις τον 1ον Λόχον, διοικούμενον υπό του τότε υπολοχαγού και νυν λοχαγού Γ. Παπαδοπούλου και εδώ τώρα Διοικητού του 3ου Λόχου, όταν δε προήχθην εις δεκανέα και ύστερον εις λοχίαν, μετετέθην και υπηρέτησα εις τον 2ον εκεί Λόχον, διοικούμενον υπό του τότε υπολοχαγού και νυν λοχαγού Ι. Ζητουνιάτη, εδώ τώρα Διοικητού του 4ου Λόχου. Έχω όθεν συμπαραστάτας μου εδώ τους πρώτους Διοικητάς και διδασκάλους μου, αξιωματικούς αρίστους, και δεν μου επετρέπετο να υστερήσω. Τους εσεβόμουν και με ηγάπων και εγώ επεζήτουν ευκαιρίαν και τρόπον να αποδείξω την προς αυτούς αφοσίωσίν μου. Εφονεύθησαν εις μάχας, ο Ζητουνιάτης εις Λαχανάν(21-6-13), και ο Παπαδόπουλος εις Δεμίρ Ισάρ (27-6-13). Ο Στρατός μας έχασε δύο αρίστους Λοχαγούς, οι οποίοι, αν επέζων, θα εγίνοντο επιφανείς στρατηγοί». Επίσης, την ίδια ημερομηνία, υπό τον τίτλο ελληνο-σερβική συνεννόησις, γράφει: «Σήμερον υπεγράφη εν Αθήναις προκαταρτικόν πρωτόκολλον συνάψεως ελληνο-σερβικής συμμαχίας. Η συνθήκη συμμαχίας υπεγράφη βραδύτερον, ήτοι μετά 27 ημέρας, εις Θεσσαλονίκην (19-5-13»).

119

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Σημείωση: Η συμμαχία αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία και θα παίξει σημαντικό ρόλο στον επικείμενο Β΄ Βαλκανικό πόλεμο.

23 -4ου, Λαγυνά (σελ. 707 -08) 1. Ζωή και έθιμα των Μακεδόνων. Την σημερινήν εορτήν του Αγίου Γεωργίου, οι Μακεδόνες εδώ εορτάζουν επί τριήμερον, ως μίαν των μεγαλυτέρων εορτών.

Λιτανείαι: Μετά την λειτουργίαν εκτελούν λιτανείαν εις τα πέριξ του χωρίου με περιφοράν των εικόνων μέχρι και του εις την πεδιάδα νεκροταφείου. Η λιτανεία έγινε και σήμερον, συνόδευσε δε ταύτην ένοπλος Διμοιρία του Συντάγματός μας. Οι χωρικοί, επιστρέφοντες εκ της εκκλησίας, φέρουν από το νεκροταφείον και τους αγρούς πρασινάδες, φύλλα, άνθη και κλωνάρια, τα οποία τοποθετούν ή κρεμούν επί των θυρών των οικιών των, όπως γίνεται και κατά την 1ην Μαΐου. Την μεσημβρίαν ήρχισε βροχή, διαρκέσασα, με διαλείμματα, μέχρι της νυκτός. Ο σπιτονοικοκύρης μου (μπάρμπα Θανάσης Πετρούδης) με βεβαιώνει ότι την βροχήν έφερεν η χάρις του Αγίου Γεωργίου, κατόπιν της σημερινής λιτανείας με τας εικόνας. Ήτο δε η σημερινή βροχή ωφελιμοτάτη εις τα γενήματα (σπαρτά σιτηρά) και εις τα χόρτα. Οι υπόδουλοι Έλληνες υπό την Τουρκίαν ήσαν φανατικώς θρησκόληπτοι. Αυτό συνετέλεσε εις την διατήρησιν και της θρησκείας και της εθνικότητός των…

2. Αι ελληνοβουλγαρικαί συμπλοκαί εις το Παγγαίον. Από χθες οι Βούλγαροι ήρχισαν εις το Παγγαίον συμπλοκάς εις ευρυτέραν κλίμακα, δια να διώξουν τα εκεί τμήματά μας και να κρατήσουν οριστικώς την περιοχήν. Η κατάληψίς του. Απ’ αρχής του πολέμου έσπευσαν και εκεί οι πρόσκοποί μας (αντάρται), οι οποίοι σπουδαίον έργον εξετέλεσαν. Εξήγειραν τον πληθυσμόν και αντικατέστησαν τας τουρκικάς αρχάς, αι οποίαι εδήλωσαν υποταγήν εις τους Έλληνας, δι’ ελληνικών αρχών, ήτοι με εντοπίους Έλληνας (οπλαρχηγός Ζέρβας Δούκας, υπαρχηγός του Ι. Μπράτσιος, ανθ/γός Παπακώστας, υπαρχηγός του Γιαγκλής). Ιδίως από 12-17ης Οκτωβρίου έγινεν η εργασία αυτή των προσκόπων μας. Την 27-10-12 όλον το Παγγαίον ήτο ελεύθερον, ελληνικόν. Αλλ’ οι Βούλγαροι εισεχώρουν δολίως και βιαίως. Αντικαθιστούσαν τους εγκατασταθέντας υπό των προσκόπων μας εις αρ120

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

χάς εντοπίους Έλληνας υπό άλλων, της εκλογής των, βουλγαριζόντων. Και άρχισαν αι προστριβαί… Σημείωση: Προφανώς, είχαν και οι Βούλγαροι τους δικούς τους «προσκόπους». Είναι μάλλον μια άλλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει τις προστριβές σε Ελευθερούπολη, Ελευθερές, Ορφάνι, Νιγρίτα, κ.ά. «Ένεκα τούτου, συνεχίζει, η VIIη Μεραρχία μας, διετάχθη και μετετοπίσθη προς το Παγγαίον από 3ης Απριλίου 1913, όπισθεν δ’ αυτής ήλθεν εις Τσάγεσι η Ιη Μεραρχία…».

Αι πρώται συμπλοκαί. Την 22-4-13, οι Βούλγαροι επετέθησαν κατά τμημάτων του 21ου Συντάγματός μας εις το χωρίον Παλιοχώριον… Η συμπλοκή επανελήφθη εκεί την επομένην, ύστερον δε διευθετήθη η διένεξις τη επεμβάσει των δ/τών των Συνταγμάτων. Απωλείας είχομεν 1 στρατιώτην νεκρόν και 1 τραυματίαν. Υπό ημερομηνία 24-4ου (σελ. 710) και υπό τον τίτλον Διαταγή απαγορεύσεως της διεισδύσεως των Βουλγάρων, ο Αλεξάκης παραθέτει διαταγή του Αρχιστράτηγου Κωνσταντίνου που λέει: «Κατά τας τελευταίας ημέρας βουλγαρικός στρατός απεσύρθη εκ διαφόρων μερών, υφ’ ημών διεκδικουμένων, άτινα κατείχον. Όθεν διατάσσω, όπως δια παντός τρόπου εμποδίσητε την εις τα άνω μέρη επιστροφήν των, καθώς και πάσαν νέαν διείσδυσίν των –Κωνσταντίνος». Δηλαδή, τα πράγματα στις ελληνοβουλγαρικές σχέσεις σοβαρεύουν όλο και περισσότερο. Παρακάτω και υπό ημερομηνία 25-4-13, Λαγυνά (σελ. 710), γράφει: «Αι οικοκυραί: Εδώ κατά Σάββατον όλαι αι νοικοκυραί εκτελούν γενικήν καθαριότητα οικιών και αυλών (σκούπισμα, τίναγμα, ασβέστωμα, χωμάτισμα κλ.). Έθιμον καλόν αυτό. Οι άνδρες: …Ολίγοι είναι οι γεωργοί, ενώ υπάρχουν αγροί προς καλλιέργειαν και μένουν βοσκότοποι. Όμως εργάζονται εις άλλας διαφόρους εργασίας. Άλλοι εκ των ανδρών οδηγούν κάρα ή είναι αλιείς εις τας λίμνας, επί τινας μήνας. Άνδρες και γυναίκες μεταβαίνουν εις την Καβάλαν και εργάζονται εκεί εις τα καπνά, δηλαδή εις την κατεργασίαν του καπνού, επί τινας μήνας. Κατά την εποχήν του θερισμού μεταβαίνουν, άνδρες και γυναίκες, πολλαχού ως θερισταί.

121

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Πολλοί είναι κυρίως καραγωγείς. Υπάρχουν εδώ περί τα 50 κάρα ιπποκίνητα, κατά το πλείστον μεγάλα τετράτροχα με τα οποία μεταφέρουν εκ Θεσσαλονίκης προς τα πέριξ (περιοχήν Λαγκαδά, Ζαγκλιβερίου κλ) τα είδη των παντοπωλών κλ και τανάπαλιν. Πολλοί είναι αλιείς, ως είπον, εις την πλησίον λίμην του Αγ. Βασιλείου ή Λαγκαδά (Κορώνειαν) και την της Βόλβης, ολίγοι είναι κεχαγιάδες (ποιμένες), ολίγοι γεωργοί και πλείστοι καφεπώλαι. Πολλοί επίσης είναι δέται χόρτου, δηλαδή συσκευάζουν και δένουν το θεριζόμενον χόρτον. Ως ειδικοί εις τούτο μεταβαίνουν εις Σέρρας και αλλού, όπου εκτελούν το έργον αυτό. Τινές, όσοι έχουν συρμαγιές, δηλαδή χρήματα, εμπορεύονται επίσης το χόρτον, αγοράζοντες και συνάγοντες αυτό εις αποθήκας. Είναι χρήσιμη η αποθήκευσις –διότι η τιμή ανεβαίνει αργότερα. (Οι ντόπιοι) δεν είναι καθόλου επιχειρηματίαι και δεν επωφελούνται της εδώ παρουσίας του στρατού, ενώ έχουν έλθει εκ Παλαιάς Ελλάδος πλείστοι μικρέμποροι και κερδίζουν. Οι μικρέμποροι αυτοί, ερχόμενοι μακρόθεν, περιέρχονται τα απελευθερωθέντα μέρη και πωλούν: κάδρα (εικόνες) πολεμικά (εικονίζοντα μάχας), βιβλία ιστορικά και διάφορα αντικείμενα. Παρακολουθούν το στράτευμα ως μικροπωληταί, καφεπώλαι, ποτοπώλαι (πωλούντες λεμονάδες, ούζο, κρασί –ιδίως Κρήτες αυτό- καπνόν ενίοτε, σηκωτάκια, ψαράκια, μπακαλιάρον τηγανητόν, σαρδέλλες κλ.). Οι εδώ κάτοικοι δεν προσέρχονται να πωλήσουν είδη του τόπου των. Τα ήθη. Τα ήθη εδώ είναι πολύ αυστηρά. Δεν επέδρασεν η τουρκική σκλαβιά. Τζανταρμάδες (χωροφύλακες) δεν έμενον εδώ. Αποσπάσματα μόνον διαβατικά διήρχοντο. Αντάρται Έλληνες εφιλοξενούντο πολλάκις εις τα Λαϊνά, ονομαζόμενοι εδώ κομιτατζήδες, ως αποστελλόμενοι υπό κομιτάτων (επιτροπών)». Στη συνέχεια, και υπό ημερομηνίες 26 -30 Απριλίου, ο Αλεξάκης σημειώνει διάφορα, όπως ότι επαναλαμβάνονται οι προστριβές με το βουλγαρικό στρατό, όπου επίσης, υπό τίτλο Ειδήσεις και φήμαι γράφει: «Από ημερών υπήρχε πεποίθησις ότι θα συμπλακώμεν με τους Βουλγάρους. Η φήμη φέρει ότι ο βασιλεύς ημών επιθυμεί τον πόλεμον αυτόν, προς απόκτησιν της Καβάλας, των Σερρών και άλλων εδαφών μας, αλλ’ ότι δήθεν ο πρωθυπουργός Βενιζέλος αντιτίθεται. Ο Πρωθυπουργός όμως εμερίμνα δια την κατάλληλον πολιτικήν προετοιμασίαν του πολέμου. Την εσπέραν διεδόθη ότι ο ποταμός Στρυμών θα είναι το σύνορον μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας.

122

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Και άλλαι διαδόσεις κυκλοφορούν εις τα καφενεία, εις τα οποία συχνάζουν οι αξ/κοί. Τα καφενεία αυτά έχουν ορισθεί δια διαταγής». Επίσης, υπό ημερομηνία 27 -4ου και υπό τον τίτλο εντολή ενεργού δράσεως, γράφει: «Σήμερον, κατόπιν των από 22-26 τρέχοντος μηνός συμπλοκών εις το Παγγαίον, προκληθεισών εκ της θρασύτητος των Βουλγάρων, ο Στρατιωτικός Δ/τής Θεσ/νίκης, εντολή του Βασιλέως, εξέδωκε διαταγήν προς το Τμήμα Στρατιάς Παγγαίου (Iη και VIη Μεραρχίαι υπό τον υποστράτηγον Μανουσογιαννάκην), όπως ανακτήσουν τα αρπαγέντα εκεί υπό των Βουλγάρων μέρη και ανακόψουν την προχωρητικήν κίνησιν των Βουλγάρων. Συγχρόνως διετάχθησαν αι άλλαι Μεραρχίαι (IIη, IIIη, IVη, Vη, VIη και Xη) ως και η Ταξιαρχία Ιππικού, να είναι έτοιμαι προς εκκίνησιν εις πρώτην διαταγήν…». Την ημέρα της Πρωτομαγιάς (1-5-13 – σελ. 714), ο Αλεξάκης αναφέρει: «Οι στρατιώται αμέσως μετά το εγερτήριον διεσκορπίσθησαν εις τα πέριξ και υποδέχθησαν τον Μάιον, συλλέξαντες άνθη και πρασινάδες. Όταν μετέβην εις τον καταυλισμόν, ανθοδέσμαι και στεφάνια ήσαν τοποθετημένα πάνω εις τα αντίσκηνα εις ποικίλα σχήματα και μεγέθη. Το θέαμα ήτο ωραίον…» Οι στρατιώτες τραγουδούσαν σχετικά τραγούδια κλπ. Όμως, οι σημειώσεις καταλήγουν με σοβαρές «Φήμαι δια το Παγγαίον»: «Λέγεται ότι εις τας γενομένας ελληνο-βουλγαρικάς συμπλοκάς εις το Παγγαίον προ ημερών (25-26 Απριλίου), αι απώλειαι (νεκροί και τραυματίαι) των Βουλγάρων ήσαν πολλαί (200 ή κατ’ άλλους 400), αλλ’ αι ιδικαί μας ολίγαι (14 νεκροί και 32 τραυματίαι). Δυσπιστώ εις αυτό, διότι οι Βούλγαροι εχρησιμοποίησαν και πυροβολικόν». Την επομένη 2-5-13, μεταξύ άλλων θυμάται σχετικούς στίχους από τον Ερωτόκριτο (δες Παράρτημα), όπως «Χορτάργια βγήκανε στη γη, τα δενδρουλάκια ανθίσα(ν) κι’ από τσ’ αγκάλες τ’ ουρανού γλυκύς βορράς εφύσα. Ολόχαρη και λαμπερή η μέρα ξημερώνει, εγέλα η Ανατολή κι η Δύση καμαρώνει», ενώ την επομένη, 3-5-13, υπό τον τίτλο «γεύμα αξ/κών, το προτελευταίον», γράφει: «Σήμερον συνεγευματίσαμεν οι παρόντες 12 αξ/κοί και 3 ανθ/σταί του Τάγματός μας εις κήπον του χωρίου.

123

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Παρεκαθήσαμεν οι εξής: Ταγματάρχης Γ. Κολοκοτρώνης, λοχαγοί Γ. Παπαδόπουλος, Ι. Ζητουνιάτης, Γ. Αλεξάνδρου, υπολοχαγοί Καλ. Λυμπέρης, Αν. Κόλιας, Αθ. Μαλανδράκης, ανθ/γοί Ι. Αλεξάκης, Δ. Βιδάκης, Εμ. Τζανακάκης, ανθυπίατροι Σεφερλής και Κ. Χατζής και ανθ/σταί Στυλ. Στεφανουδάκης, Γ. Πλατάκης, Παντ. Σταγάκης. Ήτο η προ-τελευταία συγκέντρωσίς μας όλων των αξ/κών του Τάγματος, ωσεί αποχαιρετιστήριος, και εικάζετο ότι θα ήτο και ήτο το τελευταίον κοινόν γεύμα, διότι επηκολούθησεν ο Β΄πόλεμος, ο κατά της Βουλγαρίας, εις τον οποίον έπεσαν οι περισσότεροι και οι άλλοι τραυματίαι διεσκοπρίσθησαν». (σελ. 717) Την επομένη, 4-5-13, ο Αλεξάκης σημειώνει: «…εις επιστολήν μου προς τους γονείς μου, διηγούμαι ότι ο Διάδοχος Γεώργιος επεσκέφθη αυτάς τας ημέρας Θεσσαλονίκην, Μοναστήριον και άλλας πόλεις και τώρα μεταβαίνει εις Κορυτσάν, Γιάννενα και άλλας πόλεις της Ηπείρου, δια να βεβαιωθή, ως λέγουν, επί τόπου, εις ποία από τα μέρη αυτά είναι πολλοί οι Αλβανοί και αν κάπου είναι περισσότεροι από τους Έλληνας, ως ισχυρίζονται οι Ιταλοί. Αυτοί θέλουν να δοθούν τα μέρη αυτά εις το ιδρυόμενον νέον κράτος Αλβανίαν, διότι ελπίζουν να το υποτάξουν αυτό έπειτα, ενώ αν μείνουν εις την Ελλάδα, η θάλασσα της Αδριατικής θα είναι κατά το ήμισυ ελληνική και ο στόλος μας θα κυριαρχή εκεί. Δι’ αυτό η Ιταλία, η οποία εθεωρείτο φίλη μας πέρυσι, τώρα έγινε φανερά εχθρός μας». (σελ. 718). Σημείωση: Υπογραμμίσαμε την παραπάνω αναφορά του Αλεξάκη, γιατί πραγματικά ο ρόλος των Ιταλών, ώστε η Β. Ήπειρος να χαθεί τελικά για την Ελλάδα και να επιδικαστεί στο νεοσύστατο κράτος της Αλβανίας, ήταν αποφασιστικός –κι αυτό γιατί η Ελλάδα, στα επόμενα χρόνια, είχε να παλαίψει σε πολλά μέτωπα: Μακεδονία, Ήπειρος, Θράκη, νησιά Αιγαίου, Δωδεκάνησα κλπ. Στα πιο πολλά πέτυχε, σε ορισμένα, όπως Β. Ήπειρο, όχι. Την επομένη, 5-5-13, υπό τον τίτλο «αι έναντί μας εχθρικαί δυνάμεις», γράφει: «Οι Βούλγαροι είχον ενισχύσει τας έναντί μας δυνάμεις των. Από σήμερον η ΙΙα βουλγαρική Στρατιά εγκατεστάθη εις τας Σέρρας, περιλαμβάνουσα 3 Μεραρχίας (3ην, 7ην και 11ην), 2 νεωστί συγκροτηθείσας Ταξιαρχίας πεζικού, ονομασθείσας Σερρών και Δράμας, και άλλους σχηματισμούς».

124

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Επίσης σημειώνει μετακινήσεις ελληνικών μονάδων, μεταξύ των οποίων του Συντάγματός τους (17ου). «Αφήνομεν αύριον το χωρίον Λαγυνά, εις το οποίον έχομεν παραμείνει επί έναν σχεδόν μήνα».

Στις σημειώσεις των επόμενων ημερών, από 6 -17 Μαϊου 1913 (σελ. 718-736), ο Αλεξάκης σημειώνει συνεχείς αλλαγές θέσεων των μονάδων, με το δικό τους Σύνταγμα να κινείται σε αγροτικές αλλά και δασικές περιοχές και να παραμένει σε πλαγιές του Βερτίσκου, ενώ αναφέρεται σε φήμες για σχεδόν καθημερινές συγκρούσεις στο Παγγαίο, αλλά και ότι ο ελληνικός στρατός κατέλαβε τη Δράμα κλπ. Η προσοχή του στρατεύματος μονοπωλείται συνεχώς από την κοντινή παρουσία και τη συμπεριφορά των βουλγαρικών τμημάτων, ωστόσο δεν λείπουν και οι λοιπές παρατηρήσεις του, όπως π.χ. ότι «το χωρίον Σοχός μου λέγουν ότι έχει 30-40 βρύσες», επίσης, αλλού, ότι «εις τα πολλά κενά μέρη του δάσους, τα σπειρόμενα με σιτηρά, πλεονάζουν αυτά με σίκαλην, η οποία εδώ είναι πολύ υψηλή, τόση, ώστε όταν διηρχόμην έφιππος πλησίον μεγάλου σπαρτού σικάλεως, εκρύπτετο εντός αυτής όλος ο ίππος μου και ακόμη το σώμα μου μέχρι του στήθους. Ουδαμού αλλού είχον ιδεί σπαρτόν τόσου ύψους», γράφει, με ίσως κάποια υπερβολή. Επίσης, και πάλι εντυπωσιάζεται από τη φύση της περιοχής και γράφει παρακάτω: «Η φύσις τώρα φέρει την ωραιοτάτην στολήν της. Ο τόπος έχει πολλών ειδών άνθη του αγρού, θαυμάσια. Επειδή εδώ υπάρχει πλουσία δασική βλάστησις άθικτος, συνάγω ότι δεν υπάρχουν εδώ ποίμνια αιγών, όπως εις την Κρήτην, όπου αι αίγες καταστρέφουν τα δασικά φυτά». Στο επόμενο κεφάλαιο, από σελ. 737 ως 765, ο Αλεξάκης, αφού αναφέρεται σε θέματα όπως τη Βαλκανοτουρκική συνθήκη ειρήνης, το ρόλο του στόλου μας στον πόλεμο, την απελευθέρωση των νησιών του Αιγαίου αναλυτικά για το κάθε νησί, κάνει σύνοψη των επιχειρήσεων του Πρώτου Βαλκανικού Πολέμου (ελληνοτουρκικό θέατρον πολέμου, αλλά και σερβοτουρκικό και βουλγαροτουρκικό θέατρο), παραθέτει πίνακα μαχών και πίνακα απελευθερωθεισών πόλεων, αναλυτικά τις ελληνικές απώλειες, τη συνολική πορεία του Τάγματος Κρητών, τις απώλειές του, και τέλος έναν επίλογο του ως τότε πολέμου. Ενδιάμεσα αναφέρεται στην απελευθέρωση της Κρήτης –η οποία περιλαμβάνεται στην συνθήκη ειρήνης, που υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 17-5-1913, θέμα για το οποίο επιδείχνει πάντα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όπως είναι φυσικό άλλωστε.

125

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Εδώ τελειώνει ο 1ος τόμος του 2τομου έργου: «Πολεμικαί Αναμνήσεις – ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ 1912 -13 και το 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών –Τάγμα Κολοκοτρώνη.

Μνημείο πεσόντων στον Σαραντάπορο (πάνω) και στα Γιαννιτσά (κάτω).

126

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

2ος τόμος του βιβλίου (Αλεξάκη) Από την εισαγωγή του τόμου αυτού δίνεται το περιεχόμενό του: «Εις το β΄ μέρος της παρούσης συγγραφής ιστορείται ο Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος, ο κατά της Βουλγαρίας. Κατά τον πόλεμον αυτόν η δράσις του 1ου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών (Κολοκοτρώνη) υπήρξε περίλαμπρος. Ενταχθέν από 1-6-1913 εις το 1ον Ευζωνικόν Σύνταγμα, ως 3ον Τάγμα αυτού, επολέμησεν μετά των ευζωνικών Ταγμάτων 8ου (Ιατρίδου) και 9ου (Βελισσαρίου) εις τον αγώνα παραπλεύρως αυτών ή αναμίξ, κατά τας περιστάσεις. Η ευγενής άμιλα μεταξύ Κρητών, ανδρών του πεζικού, φερόντων την εκ χακί στολήν, και ευζώνων, φερόντων φάριον και φουστανέλλαν, συνετέλεσεν ώστε η ελληνική ανδρεία να αναδειχθή εις την ωραιοτάτην της έκφρασιν, ανελθούσα εις το ανώτατον ύψος της. Κρήτες και εύζωνοι επολέμησαν ως λέοντες. Το 1ον Ευζωνικόν εκείνο Σύνταγμά μας, αναφέρεται έκτοτε ως το εκλεκτότερον Σύνταγμα του Στρατού μας. Είχε βέβαια τρομεράς απωλείας, αλλ’ έδρεψε τας ωραιοτέρας δάφνας. Ο γράφων είχε την ευτυχίαν να υπηρετή εις το 3ον Τάγμα του Συντάγματος αυτού, το Τάγμα των Κρητών, ανθυπολοχαγός τότε, διοικών Ουλαμόν μόνον κατά τας δύο πρώτας ημέρας της 3ημέρου μάχης (του Λαχανά), Διοικητής δε του Λόχου από της 3ης ημέρας της νικηφόρου εκείνης μάχης (21-6-13) και έκτοτε μάλιστα και Διλοχίας κατά την τελευταίαν μάχην. Διηγούμαι τα γεγονότα ως έζησα ταύτα». –η υπογράμμιση δική μου. Το πρώτο μέρος του δεύτερου βιβλίου, ο Αλεξάκης το ονομάζει «Αι παραμοναί του Β΄ πολέμου, ήτοι το μεταξύ των Βαλκανικών Πολέμων Α΄ και Β΄ χρονικόν διάστημα (από 17-5-13 μέχρι 18-613) και εκτείνεται από σελ. 775 -833. Το κύριο χαρακτηριστικό του μέρους αυτού είναι οι προετοιμασίες τόσο από πλευράς Ελλήνων, όσο και από πλευράς Βουλγάρων, αλλά ακόμη και από πλευράς Σέρβων, για έναν μεταξύ τους πόλεμο, που όλοι ξέρουν ότι θα ξεσπάσει οποιαδήποτε στιγμή. Από ελληνικής πλευράς γίνονται μετακινήσεις αλλά και ανακατατάξεις πολεμικών μονάδων, ώστε να υπάρχει ετοιμότητα αλλά και αποτελεσματική δράση, όταν αυτό απαιτηθεί. Παράλληλα γίνονται συνεχώς ασκήσεις των μονάδων. Βέβαια, ο Αλεξάκης βλέπει τα πράγματα από τον σχετικά στενό κύκλο που αφορά τη δράση και 127

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

την παρουσία του Τάγματος Κρητών. Στις 19-5ου αναφέρει ότι στον Λαγκαδά τοιχοκολλήθηκαν οι παρακάτω ειδήσεις: «α) Η προκαταρτική συνθήκη μεταξύ Συμμάχων και Τουρκίας υπεγράφη. β Αι Δυνάμεις (ευρωπαϊκά κράτη) θα κατορθώσουν εντός 10 ημερών να αποστρατευθούν οι εμπόλεμοι. γ) Τρία τάγματα βουλγαρικού στρατού εστασίασαν. δ) Κατά διάδοσιν, ο βασιλεύς της Βουλγαρίας Φερδινάνδος εφονεύθη». Στη συνέχεια αναφέρει ότι ο Λόχος του πηγαίνει στις προφυλακές και ο ταγματάρχης Κολοκοτρώνης «συνέστησεν μεγάλην επαγρύπνησιν εις τας προφυλακάς, διότι οι Βούλγαροι προτίθενται να μας επιτεθούν αιφνιδιαστικώς, ως ενήργησαν και εις το Παγγαίον». Παρακάτω γράφει ότι «εγνώσθη προσέτι ότι Έλλην εκ Βουλγαρίας, λιποτακτήσας εκ του έναντι βουλγαρικού στρατού χθες, ανήγγειλεν ότι 15.000 βουλγαρικού στρατού, συνεκεντρώθησαν εις τον Λαχανάν…». Περιγράφει επίσης τις συνεχείς κινήσεις περιπόλων, ημέρα και νύχτα, και τις δυσκολίες, καθώς θεωρούν αλλήλους αντιπάλους αλλά και …συμμάχους. Αναφέρει και επεισόδιο περιπόλων και το θάνατο ενός Βούλγαρου στρατιώτη από περίπολο «συναντήσασα βουλγαρικήν τοιαύτην και μη σταματήσαντα εις την πρόσκλησιν να σταματήση», επίσης δε ότι με πρωτοβουλία των κυβερνήσεων ορίστηκε διαχωριστική γραμμή μεταξύ των στρατευμάτων (21-5ου), για την τελική χάραξη της οποίας οι Βούλγαροι έφεραν πολλές δυσκολίες. Στις υπό ημερομηνία 25-5ου σημειώσεις του, αναφέρεται στο πώς γνώρισε τον θρυλικό αν και δύστροπο ταγματάρη Ι. Βελισσαρίου, τον οποίο περιγράφει λεπτομερώς, ως άτομο και ως αξιωματικό. Αναφορά κάνει στη συνέχεια για τις τούμπες, για τις οποίες γράφει: «Είναι πολλαχού τούμπες (τύμβοι) εις την Μακεδονίαν. Αύται είναι παλαιοί σωροί μεγάλοι από χώμα, κωνικοί και ωραίοι. Όσες ευρίσκονται επί της αρχαίας ρωμαϊκής στρατηγικής οδού Εγνατίας, η οποία ήρχιζεν από το Δυρράχιον και διερχομένη εκ της Θεσσαλονίκης, κατέληγε εις το Βυζάντιον, εξηγείται ότι έγιναν και εχρησιμοποιούντο δια οπτικήν συνεννόησιν με συνθηματικάς πυράς αναπτομένας επ’ αυτών, ως και επί υψωμάτων, δια ταχείαν μεταβίβασιν σημαντικών συντόμων ειδήσεων. Αι άλλαι εις διάφορα σημεία ήσαν πιθανώς τάφοι…».

128

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Παρακάτω γράφει κάτι σημαντικό, που αφορά το Τάγμα Κρητών: «Την εσπέραν (1-6ου) μανθάνομεν ότι το Τάγμα μας εκτελεί αμοιβαίαν μετάθεσιν μετά του Ανεξαρτήτου Εθελοντικού Τάγματος πεζικού Αλεξ. Μανουσάκη. Θα υπάγεται δηλαδή εφεξής το Τάγμα μας υπό το 1ον Ευζωνικόν Σύνταγμα, ως 3ον Τάγμα αυτού,…. Οι Λόχοι μας ονομάστηκαν και πάλι 1ος, 2ος και 3ος. Εις το 17ον Σύνταγμα παρεμείναμεν επί 53 ημέρας…». Παρακάτω παραθέτει πληροφορίες για το Τάγμα Μανουσάκη, το οποίο είχε εξαιρετική δράση, και του οποίου «οι άνδρες ήσαν Κρητικοί εθελονταί σχεδόν πάντες». Στη συνέχεια αναφέρεται και πάλι στις προβληματικές σχέσεις με τους Βουλγάρους και κάνει ειδική εκτενή αναφορά για την «κατάστασιν εν Θεσσαλονίκη», στην οποία οι Βούλγαροι με διάφορα τεχνάσματα έβαζαν μέσα στην πόλη κόσμο «μετεμφιασμένοι ως ιερείς, ως δήθεν σπουδασταί. Συνελαμβάνοντο συχνά μεταφέροντες χειροβομβίδες και άλλας εκρηκτικάς ύλας». Επίσης ότι «ήρχισαν εκδίδοντες εν Θεσσαλονίκη την εφημερίδα «Πράβο», την οποία ο στρατ. δ/τής Θεσ/νίκης Πρίγκηπας Νιόλαος έπαυσεν» (σ.

840). Επανερχόμενος εις τα του Τάγματος και υπό ημερομηνία 106ου γράφει «α) Το β΄ εμβόλιον: Ενεβολιάσθην σήμερον δευτέραν φοράν με αντιχολερικόν εμβόλιον, όπως και όλοι οι άνδρες του Τάγματος (ολόκληρον σωληνάριον αυτήν την φοράν εις έκαστον) –και αυτό γιατί άρχισε να εμφανίζεται χολέρα στα στρατόπεδα των Βουλγάρων. β) Ποίμνιον Τάγματος. Το Τάγμα μας απέκτησε ποίμνιον αιγοπροβάτων, ως είχον και άλλαι μονάδες, το οποίον διετήρησεν έκτοτε κατά την διάρκειαν του Β΄ πολέμου. Εποιμαίνετο υπό 2-3 στρατιωτών, οι οποίοι κατά τον ιδιωτικόν των βίον ήσαν ποιμένες, συνώδευε δε το Τάγμα μας το ποίμνιον αυτό και παρείχεν εις αυτό τακτικά συσσίτιον κρέατος». Υπό ημερομηνία 14 -6ου σημειώνει: «Η εδώ ζωή μας. Εδώ (στο Φίλυρον) ενωρίς πλαγιάζομεν τα βράδια, ενωρίς εγειρόμεθα κάθε πρωί. Εδώ δεν υπάρχουν κάτοικοι. Το χωριό ήτο όλο τουρκικό και οι Οθωμανοί έχουν καταφύγει εις την Θεσσαλονίκην ένεκα του πολέμου, φοβούμενοι εκδίκησιν εκ μέρους Χριστιανών, τους οποίους είχον τυραννήσει. Οι τυραννηθέντες Χριστιανοί εξεδήλωσαν την εκδίκησίν των, καύσαντες πολλά σπίτια του χωριού. Δι’ αυτό το χωριό τώρα δεν κατοικείται. Ποίμνια δεν ακούγονται πουθενά και βελάσματα δεν ακούγονται. Ο πόλεμος είναι κακός βέβαια, όμως ο απελευθερωτικός πόλεμος είναι αναγκαίος.

129

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Μόνον πουλιά τερετίζουν και τιτιβίζουν εις τα πέριξ, μάλιστα εις το πλησίον δάσος. Μέλισσες, σφήκες, και άλλα έντομα πετούν επάνω εις τους θάμνους εις τα χόρτα και εις τα λουλούδια. Επίσης υπάρχουν ερπετά, σαύρες και όφεις, ως και βάτραχοι. Αυτά τα πλάσματα, δεν αντιλαμβάνονται βέβαια ότι γίνεται πόλεμος και ότι πολεμούν οι άνθρωποι εναντίον αλλήλων. Των μικρών αυτών ζώων ο βίος είναι όμοιος εν ειρήνη και εν πολέμω». (Υπογραμμίσαμε τα παραπάνω γιατί χαρακτηρίζουν τον Αλεξάκη: Από τα ηρωικά και τα υψηλά, επιδίδεται σε παρατηρήσεις απλών και «ασήμαντων», που δεν έχουν βέβαια μικρότερο ενδιαφέρον!). Βουλγαροσερβικές συμπλοκές: Κάθε τόσο ο Αλεξάκης σημειώνει μικρά ή σοβαρότερα επεισόδια μεταξύ Σέρβων και Βουλγάρων. Αυτή η απασχόληση σοβαρών βουλγαρικών δυνάμεων στα σύνορα με τη Σερβία ήταν ευτύχημα βέβαια για την Ελλάδα, όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια. Υπό ημερομηνία 16 -6ου (σ. 819), ο Αλεξάκης αναφέρεται σε «αιφνιδιαστική βουλγαρική επίθεση», «της μεν 4ης στρατιάς κατά των Σέρβων της δε 2ας κατά των Ελλήνων. Οι Βούλγαροι ούτω αρχίζουν ακήρυκτον πόλεμον». Όμως για τον πόλεμο αυτό ο Αλεξάκης σημειώνει με νόημα: «Ήρχισαν ανοήτως πρώτοι «χειρών αδίκων», διότι «μωραίνει Κύριος ον βούλεται απολέσαι». Προς το παρόν, γράφει παρακάτω, στο χώρο του Παγγαίου, τα ελληνικά τμήματα υποχωρούν πίσω από τον Στρυμώνα, αλλά «ο Στρατός μας ήτο έτοιμος να αμυνθή προς απόκρουσιν του εχθρού, εάν ούτος εσυνέχιζε την επίθεσίν του, και προσέτι να αντεπιτεθή». Και προσθέτει με έμφαση: «Αυτή δε ήτο η επιθυμία όλων μας, να επιτεθώμεν». Όμως ο ακήρυκτος πόλεμος, με επιθέσεις εκ μέρους των Βουλγάρων συνεχίζεται, και ο Αλεξάκης αναφέρει διάφορα περιστατικά, όπως (σελ. 823): «…επετέθησαν αιφνιδιαστικώς κατά των εκεί τμημάτων μας (Παγγαίον), αλλ’ απεκρούσθησαν. Εν φυλάκιόν μας όμως εκ 14 ευζώνων υπό λοχίαν, ευρισκόμενον εις το 12ον χιλιόμετρον της σιδηροδρομικής γραμμής… συνελήφθη και οι 14 άνδρες του εκρεουργήθησαν φρικωδώς. Μετά 2ήμερον ευρέθη επιζών ημιθανής ο λοχίας, φέρων πολλά τραύματα δια λογχισμών. Είχε προσποιηθή τον νεκρόν και ούτω διεσώθη».

130

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Η εκκαθάριση της Θεσσαλονίκης. Αν και ακήρυκτος ο πόλεμος, οι επιθέσεις των Βουλγάρων συνεχίζονται σε όλο σχεδόν το μέτωπο. Γι’ αυτό αποφασίζεται πριν απ’ όλα να εκκαθαριστεί η Θεσσαλονίκη από τα δυο «φίλια» βουλγαρικά τάγματα, τα οποία έχουν εξελιχθεί σε ολόκληρη μεραρχία. Πράγματι, στις 5 το απόγευμα της 17 Ιουνίου, ο στρατηγός Καλάρης έστειλε στον επικεφαλής των Βουλγάρων στρατηγό Χεσαψήεφ έγραφο και τον καλούσε να αναχωρήσει ο βουλγαρικός στρατός σε μια ώρα σιδηροδρομικώς «άλλως θα υφίστατο μεταχείρισιν εχθρού». «Ιδού το έγγραφο»: (σελ. 827): «Επειδή τα Βουλγαρικά στρατεύματα ήρχισαν τας εχθροπραξίας κατά των ιδικών μας, λαμβάνω την τιμήν να σας παρακαλέσω, όπως εγκαταλείψητε την πόλιν της Θεσσαλονίκης εις διάστημα μιας ώρας, αφ’ ής στιγμής λάβητε την παρούσαν. Τα όπλα του στρατού σας θα παραδοθώσιν εις Αξιωματικούς επί τούτω ορισθέντας. Οι Αξιωματικοί σας δύνανται να φέρωσι τα ξίφη των. Ιδιαιτέρα αμαξοστοιχία θα μεταφέρη τα στρατεύματά σας μέχρι των προφυλακών μας και μέτρα θα ληφθώσιν δια την ασφάλειάν των. Ληξάσης της προθεσμίας ταύτης, θέλω αναγκασθή, μετά μεγάλης λύπης, να δώσω διαταγάς, όπως τα στρατεύματά σας θεωρηθώσιν (και μεταχειρισθώσιν) ως εχθρικά. Στρατηγός Καλάρης». Το τελεσίγραφο αυτό δε έγινε δεκτό, όπως αναμενόταν άλλωστε. Έτσι, στις 7 μ.μ., δόθηκε εντολή επίθεσης και η εκκαθάριση της πόλης τελείωσε στις 6 π.μ. της επομένης. Στην επίθεση κατά των Βουλγάρων, που οχυρώθηκαν σε διάφορα σημεία, πήρε μέρος και η ετοιμοπόλεμη Κρητική Χωροφυλακή, που είχε την ευθύνη της αστυνόμευσης της πόλης, αλλά και η νεοσύστατη Ελληνική Χωροφυλακή. Το μεγαλύτερο μέρος του βουλγαρικού στρατού πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Υπήρξαν βέβαια και απώλειες εκατέρωθεν, οι εξής (σ. 828): «Βούλγαροι: νεκροί 57 και 12 κομιτατζήδες. Τραυματίαι 17. Αιχμάλωτοι συνολικά 1428. Εκ του στρατού μας: Νεκροί 13 (κατ’ άλλους 33) και τραυματίαι 12 και 20 οπλίται της Ελληνικής Χωροφυλακής. Κρητικής Χωροφυλακής: νεκροί 4, τραυματίαι 9. Οι αιχμάλωτοι απεστάλησαν ατμοπλοϊκώς εις Πειραιά. Το έργον της εκκαθάρισης της Θεσσαλονίκης είχε λήξει την 8ην π.μ., καθ’ ην ώραν το φέρον τον βασιλέα πλοίον εισήρχετο εις τον λιμένα της Θεσσαλονίκης». Ο Βασιλιάς την επομένη (18 -6ου) έστειλε συγχαρητήρια στην ΙΙη Μεραχία για την απαλλαγή της πόλης από τους Βουλγάρους, χωριστή δε επιστολή έστειλε στην Κρητική Χωροφυλακή «δια την 131

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

θαυμασίαν και επιτυχή δράσιν αυτής εις τον κατά των Βουλγάρων αγώνα της παρελθούσης νυκτός». Υπό την αυτή ημερομηνία και στην ίδια σελίδα (831) ο Αλεξάκης γράφει: «Η Μονή Ζωγράφου. Και εις την εν τω Αγίω Όρει βουλγαρικήν Μονήν Ζωγράφου παρεισέφρυσε βουλγαρικόν Τμήμα τον Νοέμβριον του 1912. Πολιορκηθέν και τούτο την 20ήν Ιουνίου παρεδόθη άνευ αντιστάσεως» - (σχετική φωτογραφία στο Παράρτημα σελ. 197). Διαταγή του Γεν. Επιτελείου για «εμπόλεμη κατάσταση» με τη Βουλγαρία. Με ίδια ημερομηνία, το ελληνικό Γεν. Στρατηγείο εξέδωσε Διαταγή, στην οποία, μεταξύ άλλων λέγει (Αλεξ. σ. 832): «Οι Βούλγαροι άνευ κηρύξεως πολέμου, προσέβαλον τα αποσπάσματα προκαλύψεως της VIIης Μεραρχίας, ως και τας προφυλακάς της Xης Μεραρχίας. Επίσης και τας προφυλακάς του Σερβικού Στρατού… Από της στιγμής ταύτης, καίτοι δεν εκηρύχθη ο πόλεμος, θεωρούμεθα με τους Βουλγάρους εις εμπόλεμον κατάστασιν. Κατά διαταγήν της Α.Μ. του Βασιλέως «ετοιμαστήτε πάραυτα όπως αύριον εκκινήσητε, ίνα επιτεθώμεν κατά του εχθρού. Η διαταγή επιχειρήσεων θα εκδοθή αργότερον εντός της νυκτός…». Στις επόμενες σελίδες (833- 862) ο Αλεξάκης αναφέρεται με πολλές λεπτομέρειες, τόσο στις δυνάμεις Ελλήνων, Βουλγάρων και Σέρβων, όπως και αναλυτικά στις ελληνικές Μεραρχίες, στη θέση τους και στη σύνθεσή τους. Ειδική αναφορά κάνει στο 1ο Σύνταγμα Ευζώνων, στο οποίο ήδη εντάσσεται, ως 3ο Τάγμα του, το Τάγμα Κρητών. Αναφέρεται επίσης λεπτομερώς στον (δικό του) 1ο Λόχο του Τάγματος, του οποίου αναφέρει ονομαστικά, τόσο τους βαθμοφόρους όσο και τους απλούς οπλίτες.

Η καθέλκυση του θρυλικού θωρηκτού Αβέρωφ. Μάρτιος 1910 στο Λιβόρνο της Ιταλίας.

132

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Ο Β΄ Βαλκανικός πόλεμος αρχίζει Μάχες Λαχανά και Κιλκίς

Όπως και παραπάνω αναφέρεται, πράγματι το βράδυ της 18ης Ιουνίου 1913, εκδόθηκε από το ελληνικό Γεν. Στρατηγείο Διαταγή επίθεσης, λεπτομερής για όλες τις μεραρχίες. Η διαταγή προέλασης αφορά φυσικά και την VIη Μεραρχία, στην οποία ανήκει το 1ο Ευζωνικό Σύνταγμα, ως 3ο Τάγμα του οποίου έχει ήδη ενταχθεί το Τάγμα Κρητών του Γ. Κολοκοτρώνη. Η εμπροσθοφυλακή διαβαίνει «την διασταύρωσιν των αμαξιτών οδών Θεσσαλονίκης –Γιουβέσνας και Θεσσαλονίκης –Λαγκαδά την 5η πρωινήν ώραν». Πώς περιγράφει ο Αλεξάκης το ξεκίνημα (σελ. 870 -73): «Έφθασεν η ώρα του Θεού, η ευλογημένη και ιστορική. Ξυπνούμε χωρίς σάλπιγγα –και τα αηδόνια δεν είχαν αρχίσει ακόμη το κελάδημά τους, όταν ημείς είμεθα όρθιοι, έτοιμοι προς εκκίνησιν». Στη συνέχεια περιγράφει την πορεία και σημειώνει: «Η οδός είναι πλήρης προσφύγων Ελλήνων και Τούρκων, μάλιστα Τούρκων φευγόντων προς νότον από τα καταπατηθέντα υπό των Βουλγάρων εδάφη μας… Ήτο άγνωστον αν θα συγκρουσθώμεν με τον εχθρόν εντός ολίγου. Αι πληροφορίαι έφερον ότι ο εχθρός ήτο πλησίον… Την στιγμήν εκείνην (10 π.μ.), η προπορευθείσα ημιλαρχία της Μεραρχίας μας προς συνάντησιν του εχθρού, εβλήθη υπ’ αυτού. Περί ώραν 10.15΄εκτελείται πύκνωσις ζυγών, οι σαλπιγκταί σημαίνουν προσοχήν. Η στιγμή είναι ιερά. Ώρα προσευχής προς τον Θεόν. Ο Διοικητής του Συντάγματος Συντ/ρχης Διον. Παπαδόπουλος, έφιππος, απευθύνει προσλαλιάν προς το Σύνταγμα συγκινητικήν και ενθουσιώδη, με φωνήν παλλομένην εκ συγκινήσεως… Ήτο άριστον το ηθικόν των ανδρών μας. Αλλά και η ωραία ομιλία του Διοικητού ήτο σημαντική ενίσχυσις την ώραν εκείνην… Και το Σύνταγμα αμέσως εκινήθη. Κατά την εκκίνησίν μας βλέπω με έκπληξιν εις μικράν απόστασιν ιερέα, κρατούντα εις την δεξιάν χείρα υψωμένον μικρόν σταυρόν και εις την αριστεράν μικρόν Ευαγγέλιον. Οι εύζωνοι, διερχόμενοι ο εις όπισθεν του άλλου, εσταυροκοπούντο, εφίλουν τον Σταυρόν και το Ευαγγέλιον και εσυνέχιζον τον δρόμον των. Το Τάγμα μας διεδέχθη το 9ον Τάγμα εις το ευλαβές αυτό έργον».

133

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

«Προς την μάχην: Η ληφθείσα τότε (10.30΄π.μ.) διαταγή της Μεραρχίας, διέτασσεν όπως τα 2 Συντάγματά μας επιτεθούν εν πρώτη γραμμή κατά των έναντι εχθρικών θέσεων… Εβαίνομεν ήδη κατά του εχθρού… Το 9ον ευζωνικόν Τάγμα, υπό τον Ταγματάρχην Βελισσαρίου, κινεί αρχικώς φάλαγγα πορείας… Μετά εκκινεί το Τάγμα μας, το των Κρητών (Κολοκοτρώνη) και όπισθεν θα ήρχετο το 8ον Τάγμα Ευζώνων (Ιατρίδου)».

Το ύψωμα 605 –Προέλασις υπό πυρά – Λήψις επαφής, (σελ.

876…) Η Μεραρχία προχωρεί, το Σύνταγμα Ευζώνων, που περιλαμβάνει το Τάγμα Κρητών προχωρεί. Απέναντι είναι το ύψωμα 605 που έβλεπαν από καιρό με τα κυάλια «κωνικόν, σχεδόν μεμονωμένον, και οι κλιτύες του είναι απότομοι… Το βουνόν είναι φυσικόν αμυντικόν στήριγμα σημαντικόν… Αίφνης εβλήθημεν. Οι ανιχνευταί του 9ου Τάγματος Ευζώνων… εβλήθησαν και αυτοί και συνεπλάκησαν με την εκεί εχθρικήν προκάλυψιν… Εβαπτιζόμεθα εις το πυρ. «Καλή αρχή», είπα… Η ώρα ήτο 12.26΄. «Η ώρα η καλή», είπα –η υπογράμμιση δική μου. Συγχρόνως σχεδόν ήρχισε βάλλον το εχθρικόν πυροβολικόν. Αι βολίδες των έναντι πεζών ακροβολιστών διήρχοντο υπεράνω των κεφαλών μας…». Ωστόσο προχωρούν. «Πορεία προσπελάσεως». Και «μετ’ ολίγον οι εχθρικοί πυροβολισμοί ηραιώθησαν και έπαυσαν… Οι εκεί ολίγοι Βούλγαροι είχον υποχωρήσει και απομακρυνθή πολύ προς βορράν». Εχθρική ενέδρα και αιφνιδιασμός. (σελ. 879) Έφτασαν σε λίγο εκεί, έφιπποι, ο Ταγματάρχης και οι λοχαγοί. «Εκοίταξαν με διόπτρα απ’ εκεί και επειδή δεν είδαν εχθρικήν κίνησιν επί όλου του επιμήκους ομαλού οροπεδίου, υπέθεσαν ότι οι Βούλγαροι θα είχον αποσυρθή πολύ μακράν, ενώ οι Βούλγαροι εκρύπτοντο επιτυχώς και δεν εφαίνοντο. Ο Ταγματάρχης …διέταξε φάλαγγα πορείας κατά τετράδας. Ήτο μεγάλο σφάλμα αυτό…Αφού οι έφιπποι επροχώρησαν επ’ αρκετόν, ίσως περί τα 100 και πλέον μέτρα, είχε δε ανέλθει επί του αυτού χώρου μέρος της φάλαγγος, ήρχισεν αιφνιδίως σφοδρόν πυρ πεζικού και πολυβόλου εναντίον μας από απόστασιν 500-800 μόλις μέτρων μέσα από χαρακώματα. Το πυρ ήτο θεριστικώτατον, διότι το έδαφος ήτο επικλινές και γυμνόν από δένδρα και θάμνους… Οι έφιπποι κατήλθον εκ των ίππων… εισήλθον εις 134

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

το εκεί δασύλλιον δένδρων… η όπισθεν ερχομένη φάλαγξ του Τάγματος, αιφνιδιασθείσα έπεσε κατά γης, πρηνηδόν, καθηλωθείσα εις το έδαφος… Αυτό ήτο το σημαντικόν δεύτερον βάπτισμα του πυρός όλων μας, αιματηρότατον. Έπεσαν αρκετοί άνδρες. Εδώ λοιπόν, με τον εχθρικόν αιφνιδιασμόν, εισήλθομεν εις την φωτιάν του πολέμου. Ο αιφνιδιασμός αυτός ήτο μια θαυμασία επιτυχία του εχθρού. Από σφάλμα μας επήγαμεν εκεί όπου αυτός ήθελε και μας ανέμενεν… Λόχος βουλγαρικού πεζικού ή μόνον δύο διμοιρίαι ίσως, ήτο κρυμμένος εντός χαρακωμάτων και μας ανέμενε». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναλύει τους λόγους του οδυνηρού σφάλματος. Βασικός λόγος τα κενά που δημιουργήθηκαν μεταξύ των ταγμάτων του Συντάγματος Ευζώνων και η ευθύνη του Ταγματάρχη «σφάλμα προελθόν εξ απειρίας και τόλμης». «Η μεγάλη στιγμή. Κρατερά μάχη» (σελ. 882) «Καθηλωθέντες εις το έδαφος κατά τον πρώτον αιφνιδιασμόν και σφοδρόν πυρ του εντός χαρακωμάτων εχθρού, επεζητούσαμεν προπετάσματα και ιδίως οδεύσεις προς συνέχισιν της προσπελάσεώς μας. Έκαστος έρπων μετεκινείτο, αναζητών βράχον ή εδαφικήν πτυχήν όπισθεν της οποίας να τεθή, επωφελούμενος μάλιστα στιγμών κατά τας οποίας εγίνετο αραιότερον το εχθρικόν πυρ». Στη συνέχεια περιγράφει πώς, με τα λεγόμενα άλματα, προχωρούσαν. Και ενώ τα πυρά σιγά σιγά αραίωναν, «εχθρικαί οβίδες έπιπτον τήδε κακείσε… αλλά οι νεκροί και τραυματίαι μας ήσαν ολίγοι». Ο ίδιος ο Αλεξάκης παρ’ ολίγον να χτυπηθεί: «Παρ’ όλας τας προφυλάξεις μου, μία σφαίρα διέτρησε το πηλήκιόν μου και έπειτα μία άλλη την αριστεράν επωμίδα μου». «Η έφοδος του Τάγματος. Είχε πλησιάσει εν τω μεταξύ με άλματα ο Λόχος μας περί τα 150-200 μέτρα από τα εχθρικά χαρακώματα… Εκρίνομεν ότι πρέπει αμέσως να κάμωμεν έφοδον επάνω εις τα εχθρικά χαρακώματα μετωπικώς… Ο Ταγματάρχης αποφασίζει: Μετά 5 λεπτά: γενική έφοδος. Νίκη και δίωξις. …Είχον ήδη ετοιμασθή οι άνδρες του Λόχου μας, θέσαντες την λόγχην επί του όπλου. Το ηθικόν των ανδρών ήτο άριστον. Είχον περάσει τα 5΄ λεπτά του Ταγματάρχου. Ξιφουλκώ και φωνάζω: «Εμπρός δια της λόγχης»! Το αυτό συνέβη εις όλην την γραμμήν. Όλος ο Λόχος μας ηγέρθη και με προτεταγμένας τας λόγχας 135

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

έτρεχε με κραυγάς: «Αέρα! Εμπρός»! (Περί της κραυγής «αέρα», δες σχετικό σημείωμα στο Παράρτημα). Η έφοδος και ο ύμνος της Κρήτης. (σελ. 886 -88) «Μόλις επροχωρήσαμεν τρέχοντες, ήρχισαν οι Βούλγαροι να αφήνουν τα χαρακώματά των και να φεύγουν. Αρχικώς ολίγοι σποραδικώς και έπειτα πολλοί ομαδικώς. Αι κραυγαί τότε των στρατιωτών μας ενετάθησαν και εδίωκον τους Βουλγάρους, πυροβολούντες αυτούς… Βλέπω τότε ερχόμενον εξ αριστερών τον Ταγματάρχην μας Κολοκοτρώνην. Εκίνει την δεξιάν χείρα υψηλά και έψαλλε τον κρητικόν ύμνον: «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη τα βαριά της τα σίδερα σπα…» (Σημείωση: Πρόκειται για τον ύμνο της Κρήτης, την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, που ψαλλόταν ακόμη και στα δικά μας μαθητικά χρόνια. Υπάρχει αναφορά και αλλού). «Ο λοχίας του Λόχου μου Καντιδάκης, ευρεθείς πλησίον του Ταγματάρχου, έψαλλε μαζί του… Αλλά δεν ήτο καιρός δια ψαλμωδίας. Έπρεπε να τρέχωμεν, δια να μη δοθή καιρός εις τους Βουλγάρους να σταματήσουν… Τρέχων και κραδαίνων την σπάθην μου εφώναξα: «Εμπρός, λοχία Καντιδάκη! Δεν είναι καιρός για τραγούδια». Και διασκέλισα το έμπροσθέν μου εχθρικόν χαράκωμα. Η εξόρμησίς μας ήτο μεγαλειώδης. …Οι εκτοπισθέντες Βούλγαροι έφευγον εν διαλύσει. Και ήτο στιγμή θριάμβου, μείνασα αλησμόνητος. Δι’ αυτό την διηγούμαι εκτενώς… Η καταδίωξις εκείνη διήρκεσε επί πολύ. Ήτο μία θύελλα. Ένας ανεμοστρόβιλος σε κακοτοπιές…». Στη συνέχεια περιγράφει διάφορα, όπως: Λογχομαχία στρατιώτη με Βούλγαρο (πέφτει νεκρός ο Βούλγαρος) και μονομαχία με περίστροφο του Λοχαγού του Λυμπέρη με Βούλγαρο βαθμοφόρο. Νεκρός επίσης ο Βούλγαρος. Και προσθέτει: «Περαιτέρω υπό τα δένδρα είδον επίσης εύζωνον στρατιώτην πυροβολούντα εκ του πλησίον. Υπέθετα τραυματίαν τον Βούλγαρον και εφώναξα εις τον εύζωνον: «Μη!» Οι τραυματίαι δεν πρέπει να φονεύονται, εκτός εάν είναι ένοπλοι και πυροβολούν». Περιγράψει επίσης και άλλες σκηνές και λεπτομέρειες της μάχης. «Η ράχις καταλαμβάνεται. Ταγματάρχης πίπτει». (σ. 890) «Είχαν τελειώσει επιτέλους οι διαδοχικές ξηρολιθιές, τις οποίες 136

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

επέρασα αναρριχώμενος, και σπεύδων έφθασα εις την έχουσα μεγάλα δένδρα ράχιν, ακολουθούμενος από δεκάδα στρατιωτών μου. Και άλλοι ήρχοντο όπισθεν. Ένας Αξ/κός ευρίσκετο νεκρός, ακέφαλος εις την θέσιν εκείνην. Ήτο ο Ταγ/ρχης Ιατρίδης. Οβίς είχε επιτύχει τον γενναίον Αξ/κόν, όστις είχε πέσει άπνους. Ήτο 53 ετών. Κατέλαβον τώρα εγώ την ράχιν, δεξιότερον δε κατελάμβανον αυτήν και οι εύζωνοι. Ήτο η τελευταία γραμμή αντιστάσεως των Βουλγάρων. ...Ο αφιχθείς αμέσως έπειτα λοχαγός Λυμπέρης διέταξε να διανυκτερεύσωμεν επί της ράχεως εκείνης πρηνείς, με τα όπλα ανά χείρας. Έφθασαν όπισθεν και οι άλλοι Λόχοι μας. Ούτω έληξεν η μάχη εκείνη του Συντάγματός μας, η πρώτη κατά των Βουλγάρων, ήτις αρχίσασα κρατερά περί την μεσημβρίαν, διήρκεσε περίπου 6 ώρας και υπήρξε περιφανής νίκη δια τα όπλα μας. Ο εχθρός εξετοπίσθη δια της λόγχης εκ των διαδοχικών θέσεών του μέχρι του πρώτου δασώδους αντερείσματος του υψώματος 605 και ίσως αμέσως ή έπειτα κατά την νύκτα, απεχώρησε προς Λαχανάν…». Μετά τη μάχη της πρώτης ημέρας, το Σύνταγμα διανυκτέρευσε «επί της ράχεως εις προφυλακάς μάχης», αφού μάλιστα υπήρχε η ενημέρωση ότι «οι Βούλγαροι συνηθίζουν νυκτερινάς επιθέσεις», οι άνδρες μάλιστα, έφαγαν «από τας συντηρημένας τροφάς του γυλιού». Νηστικοί έμειναν και οι αξιωματικοί, ενώ η περισυλλογή των νεκρών έγινε την επομένη το πρωί. Στη συνέχεια ο Αλεξάκης (σελ. 892 -96) περιγράφει τη δράση όλων των ταγμάτων, με χωριστή αναφορά για το καθένα: Το Τάγμα Κρητών, τη συμμετοχή του οποίου στη μάχη χαρακτηρίζει ως «κρατερά μάχη, την σπουδαιοτέραν της ημέρας εκείνης». Επίσης αναφέρεται στο 8ο Ευζωνικό Τάγμα, στο 9ο Ευζωνικό, στο 18ο Σύνταγμα, στο 17ο Σύνταγμα, και στο Κρητικό Τάγμα Εθελοντών, για το οποίο έχει κάνει αναφορά και προηγούμενα. Επίσης κάνει αναφορά στο πεδινό Πυροβολικό, το οποίο είχε δοθεί στην Μεραρχία, όμως τονίζει ότι το μέρος ήταν ορεινό και το πεδινό πυροβολικό ήταν μακριά και δε βοήθησε, σε αντίθεση με το βουλγαρικό πυροβολικό που έκανε σοβαρή ζημιά. Στις επόμενες σελίδες αναφέρεται στη δράση και των άλλων Μεραρχιών, όπως και της Ταξιαρχίας Ιππικού. Αναφέρει επίσης ότι «κατά τον πόλεμον αυτόν ήρχισε εφαρμοζόμενος και ο ασύρματος τηλέγραφος», αλλά σημειώνει με ση137

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

μασία: «Την ημέραν αυτήν ο Πρωθυπουργός ετηλεγράφησε εξ Αθηνών εις το Γεν. Στρατηγείον μας, ότι όσαι διαταγαί του Γεν. Στρατηγείου μας εστάλησαν εις τας Μεραρχίας δια του ασυρμάτου την ημέραν εκείνην, πάσαι ελήφθησαν και δια του ασυρμάτου των Αθηνών, άρα θα τας ελάμβαναν και οι Βούλγαροι δια των ασυρμάτων των. Συνέστησεν όθεν όπως δίδονται κρυπτογραφικώς». «Απολογισμός της 1ης ημέρας. Απώλειαι» (σελ. 898 -900) «Το 1ο Ευζωνικό Σύνταγμα, εις έκθεσίν του, αναγράφει νεκρούς: 1 αξιωματικόν (τον Ταγματάρχην Γ. Ιατρίδην) 11 υπαξιωματικούς 68 στρατιώτας 80 το όλον Επίσης αναφέρει 5 αξιωματικούς τραυματίας… Η έκθεσις φαίνεται ελλειπής. Δεν αναφέρει τον αριθμόν των τραυματιών οπλιτών… Αλλαχού αναφέρεται ότι το Σύνταγμά μας είχεν 150 νεκρούς και τραυματίας. Απώλειαι της Μεραρχίας μας. Το σύνολον των απωλειών των 4 Συνταγμάτων της Μεραρχίας μας ήταν: Νεκροί: αξ/κοί 3, οπλίται 143. Τραυματίαι: αξ/κοί 16, οπλίται 394. Σύνολον εκτός μάχης: 556. Ίπποι: 49+57= 106. …Αι απώλειαι αύται της Μεραρχίας μας δεν θα ήσαν τόσον μεγάλαι εάν το πυροβολικόν μας κατώρθωνε να ανταποκριθή εις τον προορισμόν του, τασσόμενον εις καταλλήλους θέσεις και αντιμετωπίζον εγκαίρως τον αντίπαλον κατά την εμφάνισίν του…». Παρακάτω με τίτλο «Κρίσεις επί της μάχης», (σελ. 900-902), ο Αλεξάκης γράφει πολλά, επιτυχίες και λάθη, τα οποία θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει στο εξής, που γράφει: «Το λαμπρόν ηθικόν μας, το δίκαιον του αγώνος μας, η θέλησις να νικήσωμεν και η πεποίθησις ότι θα νικήσωμεν, συνετέλεσαν εις την νίκην». Αξίζει να σημειωθεί επίσης αυτό που σημειώνει παρακάτω: «…Εις την ερώτησιν ποίος κατέλαβε το ύψωμα 605, η απάντησις είναι: Το Τάγμα Κρητών (Κολοκοτρώνη), εν αδελφική συνεργασία με το 8ον Τάγμα Ευζώνων (Ιατρίδη). Την κυρίαν κρούσιν εξετέλεσε το Τάγμα Κρητών, εκβαλόν εκ των χαρακωμάτων του και διώκον τον εχθρόν, σπεύσαν δε εις το πλευρόν του το 8ον των 138

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Ευζώνων συνανεμίχθη μετ’ εκείνου και αμφότερα, διώκοντα τον εχθρόν, κατέλαβον το ύψωμα…». Ειδική πάντως αναφορά κάνει και στο 9ο Τάγμα Ευζώνων, αυτό του Βελισσαρίου, εις τον οποίο αποδίδει πρωτοβουλία «αφανούς συνδέσμου μεταξύ των Μεραρχιών VIης και IIας, δηλαδή μεταξύ των τομέων Λαχανά και Κιλκίς».

2η ημέρα της μάχης του Λαχανά (σελ. 903 -29) Κατ’ αρχήν ο Αλεξάκης καταχωρεί το Διάγγελμα το οποίο, από 20 Ιουνίου 1913, εξέδωσε η ελληνική κυβέρνηση και ο βασιλιάς αρχιστράτηγος. Ταυτόχρονα, το Γεν. Στρατηγείο, εκδίδει, στις 2 το πρωί, τη διαταγή επιχειρήσεων για τη 2η μέρα της μάχης που έχει ήδη αρχίσει, αιματηρή μεν, αλλά επιτυχής για τα ελληνικά όπλα. Η διαταγή του Γ. Στρατηγείου αφορούσε όλες τις Μεραρχίες, από τις οποίες η κάθε μια εξέδωσε αμέσως (ώρα 3 -4 π.μ.) τη δική της διαταγή επιχειρήσεων. Οι άνδρες και αξ/κοί του Τάγματος Κρητών «διήλθομεν όλην την νύκτα ενδεδυμένοι και ένοπλοι, ακουμπισμένοι μάλλον και καθιστοί παρά κατακεκλιμένοι». Φοβούνταν νυχτερινή βουλγαρική επίθεση, πλην οι Βούλγαροι δεν τόλμησαν. Οι Έλληνες περιμένουν να φωτίσει για «να συνεχίσουν την καταδίωξιν». Ωστόσο υπάρχει ανησυχία γιατί το 9ο Τάγμα Ευζώνων (Βελισσαρίου) δεν έχει δώσει σημεία παρουσίας. Φοβούνται –αν και αποκλείουν λόγω …Βελισσαρίου – αιχμαλωσία του Τάγματος, τελικά το Τάγμα εμφανίστηκε και τάχθηκε δίπλα στα άλλα τάγματα του Συντάγματος. Στη συνέχεια περιγράφει την περιοχή μεταξύ του υψώματος 605 και των υψωμάτων Λαχανά. «Η εν λόγω εδαφική έκτασις είναι πολλαχού δασώδης, ατελώς καλλιεργουμένη (βοσκότοποι), ανώμαλος δε ένεκα της βαθείας κοίτης των χαραδρών και των κρημνωδών οχθών των ποταμίσκων. Εις την δύσβατον αυτήν έκτασιν διεξήχθη σήμερον υπό της VIης Μεραρχίας η δευτέρα ημέρα της μάχης Λαχανά». Η πορεία προς τα εμπρός αρχίζει στις 6 το πρωί. Μπροστά το Τάγμα Κρητών, προπορευομένου του 1ου Λόχου. Σημειώνει ο Αλεξάκης: «Είναι βοσκότοπος, αλλά ούτε κοπάδια, ούτε βοσκοί υπάρχουν εδώ τώρα. Παραμέρισαν όλα, διότι περνά ο Θεός του πολέμου, ο Άρης». Κάποια στιγμή, γύρω στις 9.30΄π.μ., ο εχθρός αποκαλύπτεται και το ισχυρό πυροβολικό του αρχίζει να βάλλει. «Αι εχθρικαί οβίδες, αι οποίαι και καθ’ ημών ήρχοντο ήδη συχνότεραι, αλλά και πολ139

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

λαχού δεξιά μας κατηυθύνοντο προς άλλας οπίσω μονάδας μας, προήρχοντο πάσαι από τα έναντί μας υψώματα του Λαχανά. Αυτά επομένως κατέχει σταθερώς ο εχθρός και κατ’ αυτού θα επιτεθώμεν μόλις δοθή διαταγή. Αλλ’ αυτή η διαταγή εβράδυνεν επί μακρόν και ανυπομονούσαμεν. Δεν εδόθη σήμερον, αλλά δόθηκε αύριον». Παρακάτω εκθέτει τους λόγους για τους οποίους η Μεραρχία δεν ενέκρινε προέλαση του Συντάγματος, –διότι είχαν αραιώσει πολύ οι μονάδες-, τη διαταγή μάλιστα «μετεβίβασε προφορικώς, φθάσας εκεί, ο επιτελής της Μεραρχίας λοχαγός Θ. Πάγκαλος». Ωστόσο, οι προφυλακές του Τάγματος Κρητών έχουν καθηλωθεί σε ίσιωμα, έναν αμπελώνα, όπως γράφει: «Ανυπομονών να εξακριβώσω τας θέσεις του εχθρικού πεζικού, ηγέρθην κάποτε και εξετέθην όρθιος. Βροχή σφαιρών κατηυθύνθη εναντίον μου εκ των έναντι υψωμάτων και ως εκ θαύματος δεν εθίγην υπ’ αυτών. Έκτοτε επροφυλαττόμεθα όλοι περισσότερον». Αιχμαλωσία βουλγαρικού Λόχου (σελ. 913) «Κατά την εκεί πλησίασιν της πρωτοπορίας του 17ου Συντάγματος, ο εις το δεξιόν άκρον του Τάγματός μας 4ος Λόχος μας (Ζητουνιάτη), αντελήφθη με μεγάλην έκπληξιν τμήματα βουλγαρικά συγκεντρωμένα εις χαμηλήν θέσιν. Εκινήθη αμέσως προς τα εκεί και τα εκύκλωσεν από τα αριστερά, καθ’ ήν στιγμήν αυτά εκυκλώνοντο από τα δεξιά από τα πρώτα τμήματα του 17ου Συντάγματος που επλησίαζεν. Οι Βούλγαροι αυτοί, όταν αντιλήφθησαν ότι είχον κυκλωθή, παρεδόθησαν. Ήτο ο 12ος λόχος του 25ου βουλγαρικού Συντάγματος, 210 άνδρες με τους αξιωματικούς των… Η τιμή βέβαια των όπλων επέβαλλε να αγωνισθή την στιγμήν εκείνην. Αλλά δεν το έπραξε (και παρεδόθη)». Αναφορά, στη συνέχεια, κάνει για την παρουσία του Κρητικού Εθελοντικού Τάγματος, ως πρωτοπορεία του 17ου Συντάγματος (σελ.

914) και συνεχίζει την εξιστόρηση, από το σημείο που είχαν καθηλωθεί με πορεία «λοξώς προς τα αριστερά», αφού νωρίτερα περιγράφει: «υψούτο το ογκώδες βουνόν του Λαχανά, ομαλόν, έχον αγρούς καλλιεργησίμους, αλλά κατά το πλείστον βοσκοτόπους. Επεκτείνεται εκατέρωθεν εις πλατείαν ράχιν, προς Α και προς Δ, επί της οποίας βαίνει η αμαξιτή οδός Θεσσαλονίκης –Σερρών. Επ’ αυτής, έναντί μας δεξιά, είναι το χωρίον Λιγκοβάνη, εντός δάσους πεύκων, και όπισθεν της κορυφής του βουνού το χωρίον Λαχανάς, αθέατον εκ της χαμηλής θέσεώς μας».

140

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Την περιοχή που κινείται το Τάγμα Κρητών, ο Αλεξάκης την περιγράφει ως εξής: «Ήτο μία χθαμαλή έκτασις μεταξύ των ποταμίσκων Ισβόρου και Μικρών Λειβαδιών με αγρούς θαμνώδεις ή γυμνούς, σπειρομένους σιτηρά, πολλαχού δε έχουσα αμπέλια… διεσχίζοντο από ρυάκια… συμβάλλοντα εις τον ποταμίσκον των Μικρών Λειβαδιών. Αλλά τα εχθρικά πυρά ήρχισαν εντατικά και μας εβασάνισαν πολύ. Αι βολίδες τυφεκίων και πολυβόλων παρήγον κρότον και κτυπώντα εις τα φύλλα της αμπέλου και εμπηγνυόμενα εις το έδαφος. Ήσαν εύστοχα πυρά και μας εκυνηγούσαν. Δεν διήρχοντο υπεράνω των κεφαλών μας υψηλά, ως κατά την χθεσινήν μάχην. Ηναγκαζόμεθα να έρπωμεν υπό τα κλήματα της αμπέλου, όπερ δυσάρεστον, έξω δε του αμπελώνος ηναγκαζόμεθα να κινούμεθα με άλματα από θάμνου εις θάμνον. Και είχομεν απωλείας». Ο Πράσινος λόφος –το Μικρόν Μπιζάνι (σελ. 916 – κ. ε.) «Εις το δυτικόν μέρος των υψωμάτων του Λαχανά υπήρχε λοφίσκος (υψ. 654 μ.) προεξέχων προς δυσμάς, έχων ολίγα δένδρα και αρκετούς θάμνους. Ήτο περιχαρακωμένος, εδέσποζε της προς δυσμάς και της προς νότον περιοχής και όλης της τοποθεσίας μας και από εκεί προήρχοντο τα εναντίον μας δραστικά πυρά των πολυβόλων ιδίως, αλλά και των οβίδων πυροβολικού… Την επομένην μετά την μάχην διεπιστώθη ότι ο λόφος αυτός είχε διπλήν σειράν βαθέων χαρακωμάτων και πολυβολεία, όπισθεν δε ισχυρά πυροβολεία. Τον λόφον αυτόν ονομάζομεν την ημέραν εκείνην «Μικρόν Μπιζάνι». Οι σφαίρες τυφεκίων και πολυβόλων μάς ήρχοντο άφθοναι, χωρίς να βλέπομεν ανθρώπους. Ήσαν μέσα στα χαρακώματα οι Βούλγαροι. Και είμεθα χαμηλά ημείς, οι δε Βούλγαροι ήσαν υψηλά εις τα υψώματα, τα οποία είχον οχυρώσει με χαρακώματα εφ’ όλου του μετώπου των. Και ήρχοντο σφαίρες διαρκώς, μάλιστα όταν μετεκινούμεθα, δια να προχωρήσωμεν. Δεν μας άφηναν να «ξεμυτίσωμεν». Δεν απαντούσαμεν ημείς με πυρά, επειδή δεν εφαίνοντο οι αντίπαλοι, και τα πυρομαχικά μας θα κατηναλίσκοντο ματαίως… Και ήτο εκνευριστικόν να σε κτυπούν και να μην ανταποδίδης το κτύπημα… Να μένωμεν απαθείς εις τα κτυπήματα του αντιπάλου ήτο βέβαια δύσκολον. Είναι φυσικόν, όταν σε κτυπά ο αντίπαλος… να θέλης να αντιδράσης. Επροτιμούσαμεν να εγερθώμεν, να τρέξωμεν εμπρός κατά του αντιπάλου, εκτειθέμενοι εις τον κίνδυνον του θανάτου, κινούμενοι ανδρικά, παρά να μένωμεν ακί141

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

νητοι και να μας έρχεται η σφαίρα του θανάτου εις την θέσιν της ακινησίας. Ήθελον οι στρατιώται να αντιδράσουν δια πυρών και δυσκόλως συνεκρατούντο να μη βάλλουν. Αυτό όμως δεν ήτο ορθόν, διότι δεν εφαίνοντο άτομα να τα σκοπεύσωμεν. Οι Βούλγαροι ήσαν κρυμμένοι μέσα εις τα χαρακώματα και έβαλλον εναντίον μας σκοπεύοντές μας, ενώ αυτοί δεν εφαίνοντο δια να τους σκοπεύσωμεν ημείς… Θα ήρχετο η ώρα να βάλωμεν από καταλλήλους θέσεις προς προετοιμασίαν εξορμήσεώς μας δια επίθεσιν. Είχομεν απωλείας ματαίως. Δεν είχομεν τότε κράνη προς προφύλαξιν της κεφαλής… Όσοι στρατιώται είχον μαζί των πτυοσκαπάνας έσκαπτον να κάμουν μικρά βαθουλώματα εις το χώμα και να καλυφθούν έστω ολίγον… Άλλοι, ως ήσαν πρηνείς, έθετον έμπροσθέν των τον γυλιόν των αλλά ματαίως, διότι ο γυλιός διαπεράται υπό των σφαιρών. Ευτυχώς δεν ήσαν πολύ αποτελεσματικά τα πυρά του εχθρικού πυροβολικού. Δεν επετύγχανον τον στόχον… Πολλαί οβίδες εκρηκτικαί –κρουστικαί εμπήγονταν εις το έδαφος, χωρίς να εκραγούν και διασκοπρισθούν τα θανατηφόρα θραύσματά των». Αναφέρει και σχολιάζει πολλά κατά τη διάρκεια της εμπλοκής αυτής με το «Μικρόν Μπιζάνι», μεταξύ των οποίων τη μοναδική κατά τον πόλεμο αυτό εμφάνιση βουλγαρικού αεροπλάνου –το οποίο, αν και πολύ ψηλά, κάποιοι ήθελαν να πυροβολήσουν- όπως κάνει και σχόλια για την παρουσία «δειλού» λοχία που ολοένα κρυβόταν και απόφευγε να πολεμήσει, ώσπου όμως τον βρήκε σφαίρα κρυβόμενον, για να σημειώσει ότι «αι σφαίραι κυνηγούν τους δειλούς». «Επί 6ωρον και πλέον, ήτοι μέχρι της νυκτός, το Τάγμα μας μετετοπίζετο υπό τα δραστικά πυρά πεζικού και πυροβολικού, αλλ’ ιδίως υπό τα θεριστικά πυρά πολυβόλων εκ του «Πράσινου Λόφου». Καθ’ όλον αυτό το διάστημα δεν εβοηθήθημεν υπό του πυροβολικού μας… Διηνύσαμεν ούτω περί τα τρία και πλέον χιλιόμετρα με σκληρόν αγώνα υπό το εχθρικόν πυρ, βαλλόμενοι και μη βάλλοντες, και όταν ευρισκόμεθα πλέον έναντι του εχθρικού λόφου, από τον οποίον μας εχώριζεν ποταμίσκος, επήλθε το λυκόφως και διετάχθημεν να διακυκτερεύσωμεν εκεί εις νυκτερινάς προφυλακάς μάχης, ως και κατά την παρελθούσαν νύκτα… Όμως αίφνης διετάχθημεν να μετασταθμεύσωμεν εις άλλην θέσιν αριστερότερα. Και η διαταγή εξετελέσθη. Ήτο δε η νυκτερινή αυτή πορεία επιπονωτέρα, ένεκα του επελθόντος σκότους… Επήλθε η νυξ και 142

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

τα Τμήματά μας παρέμειναν εις τας θέσεις των αντιμέτωπα του εχθρού εις αποστάσεις 500-800 μέτρα». Θάνατος εθελοντού (σ. 923): «Κατά την μετακίνησιν εκείνην εφονεύθη δι’ οβίδος μεταξύ των στρατιωτών μας και ο εθελοντής ιδιώτης Αντ. Αλμέιδα, 40νταετής περίπου. Ούτος είχε προσέλθει εις το Τάγμα μας μετά την μάχην των Γιαννιτσών (20-10-12), και παρεκάλεσε τον Ταγματάρχην μας Γ. Κολοκοτρώνην, του οποίου ήτο φίλος, να πολεμήση μαζί μας. Ο Ταγματάρχης τον εδέχθη, του έδωσε τυφέκιον και τον είχε έκτοτε ομοτράπεζόν του εις το επιτελείον του Τάγματος. Μετά την είσοδόν μας εις την Θεσσαλονίκην (27-10ου) και Πολύγυρον (2-11ου), παρέμεινεν αλλού, ίσως εις την Θεσσαλονίκην, αλλά αμέσως με την έναρξιν του κατά της Βουλγαρίας πολέμου, προσήλθεν ούτος πάλιν εις το Τάγμα, επολέμησεν με αυτοθυσίαν και έπεσε σήμερον μαχόμενος. (Σε υποσημείωση ο Αλεξάκης γράφει ότι, όπως πληροφορήθηκε αργότερα, ο παππούς του Αλμέιδα, με το ίδιο όνομα, ήταν Πορτογάλλος φιλέλληνας, ήρθε και πολέμησε το 1821 στον ελληνικό στρατό, έγινε φρούραρχος του Ναυπλίου και εξελίχθηκε σε στρατηγό. Παντρεύτηκε Ελληνίδα, έζησε στην Αθήνα, όπου γεννήθηκε ο εγγονός του το 1874. Ο Αλμέιδα πολέμησε εθελοντής στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, και το 1912, όταν άρχισαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι, αν και βρισκόταν στο εξωτερικό, ήρθε στην Ελλάδα και πολέμησε εθελοντικά, ώσπου σκοτώθηκε στον Λαχανά, στις 20 Ιουνίου 1913). Αυτοί δεν ήταν φιλέλληνες, ήταν περισσότερο από Έλληνες! Την ίδια μέρα τραυματίστηκε ο λοχαγός του Τάγματος Γ. Αλεξάνδρου. Τη νύχτα, μετά τον καταυλισμό του Τάγματος, ο Αλεξάκης παίρνει εντολή να αποκαταστήσει επαφή με το γειτονικό 8ο ευζωνικό Τάγμα και το Σύνταγμα, πράγμα που γίνεται δύσκολα στο σκοτάδι, ενώ επιστρέφοντας κοιμάται νηστικός («οι αξ/κοί εμείναμεν επί 3ήμερον άνευ τροφής και σκεπάσματος, διότι ημποδίσθη η διάβασις των μεταγωγικών του Τάγματος»). Γράφει επίσης (σ. 925) ότι «περί ώραν 8 μ.μ. το βουλγαρικόν πυροβολικόν ήρχισε βάλλον επί ημίσειαν ώραν εναντίον όλου του μετώπου της Μεραρχίας μας με ταχέα πυρά. Ήθελεν, ως φαίνεται, να μας πτοήση, να δείξη ότι έχει πολύ πυροβολικόν –ενώ το δικόν μας αδράνησε- και ότι θα ενεργούσε δήθεν κατά την ώραν αυτήν νυκτερινήν επίθεσιν εναντίον μας. Διήλθε ούτω και η Δευτέρα ημέρα της μάχης».

143

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Αι απώλειαι της VIης Μεραρχίας -2η ημέρα. (σελ. 926) Απώλειαι Τάγματος Κρητών: Νεκροί 11, τραυματίαι 61.

8ου και 9ου Τάγματος Ευζώνων: Παραπέμπει σε άλλη ημερομηνία, για σχετικά στοιχεία.

Στη συνέχεια ο Αλεξάκης κάνει διάφορες κρίσεις, εκτός από την κρίση για ανεπιτυχή δράση του Πυροβολικού, για το ανεπαρκές του Ιππικού, για την προχειρότητα των προφυλακών κ. ά. Αναφέρεται επίσης στη Νιγρίτα γράφοντας: «Οι Βούλγαροι αποχωρούντες, έκαμαν γενικήν σφαγήν των κατοίκων της Νιγρίτης, μετά γερόντων, γυναικών και παιδίων, μετά δε επυρπόλησαν την πόλιν», προσθέτοντας ωστόσο ότι «εάν η VIIη Μεραρχία εκινείτο εγκαιρότερα, ίσως θα επρολαμβάνετο το ανοσιούργημα αυτό. Επίσης οι Βούλγαροι εδήωσαν όλα τα εις την πεδιάδα της Νιγρίτης χωρία». Αναφέρει ωστόσο και μια σημαντική πληροφορία (σ. 929): «Παρά την Νιγρίταν η Μεραρχία αιχμαλώτισε ολόκληρον τάγμα βουλγαρικού συντάγματος (του 99ου) εκ 1500 ανδρών μετά 10 αξιωματικών, το οποίον είχεν αποσταλή εκ της περιοχής του όρους Βερτίσκου προς ενίσχυσιν των εν Νιγρίτη Βουλγάρων, αλλά ευρέθη κυκλωμένον υπό μονάδων μας και παρεδόθη άνευ αντιστάσεως». Για τη μάχη του Κιλκίς: Γράφει (σ. 929): «Αριστερά μας εσυνεχίζετο και σήμερον όλην την ημέραν η μάχη του Κιλκίς υπό των Μεραρχιών μας IIας, IVης, Vης, και IIIης, η δε καθυστέρησις της νίκης ανησυχούσε το Γεν. Στρατηγείον μας, ως κατωτέρω αναφέρω».

21 Ιουνίου 1913 – Η 3η ημέρα της μάχης του Λαχανά και η νίκη (σελ. 930 – 994) Κατ’ αρχήν περιγράφει την περιοχή της μάχης. Αναφέρεται στο δύσκολο έδαφος όπου κινούνται τα ελληνικά στρατεύματα και την πλεονεκτική θέση στην οποία βρίσκονται οι Βούλγαροι, εγκαταστημένοι και οχυρωμένοι στο «Μικρό Μπιζάνι». Αναφέρεται επίσης στο χωριό Λαχανάς, γράφοντας ότι το όνομά του το χρωστά στον καταγόμενο από το Βαθύ της Σάμου οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Λαχανά, που επολέμησε εκεί τους Τούρκους τον Ιούνιο του 1813, ακριβώς δηλαδή πριν από 100 χρόνια (τότε), ενώ είχε εθνική δράση και σε πολλά άλλα μέρη. Αναφέρει επίσης ότι «σήμερον προ του λυκαυγούς διετάχθη και πάλιν νέα μετακίνησις του Τάγματός μας προς τα αριστερά…. Η τοποθεσία ονομάζεται Μικρά Λειβάδια. Ήσαν τότε εκεί ανα144

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

πεπταμένοι αγροί, θερισμένοι, ομαλοί και γυμνοί. Μόνον ολίγα μεμονωμένα δένδρα υπήρχαν και πολλαχού συστάδες θάμνων…

«Εις κόλασιν πυρός»: Είχεν ανατείλει η αυγή και μόλις ετάχθημεν «προς μάχην», ως διέταξεν ο Διοικητής του Τάγματος…, ο εχθρός μάς είδε και τα πολυβόλα του ήρχισαν αιφνιδιαστικώς τα πυρά των εναντίον μας και είχομεν απωλείας. Οι άνδρες όλοι ήσαν πρηνείς, αλλά και εις την θέσιν του πρηνηδόν εκινδύνευον και απεσύροντο, αναζητούντες πτυχάς του εδάφους, όπισθεν των οποίων να προφυλάσσωνται. Τα εχθρικά πυρά ήρχοντο εκ δεξιών μας, από τον περίφημον από χθες Πράσινον Λόφον, τον οποίον αποκαλούσαμεν Μικρό Μπιζάνι, διότι ήτο περιχαρακωμένος, ως φρούριον. Έπρεπε να αναζητήσωμεν καταλληλοτέρας θέσεις, αλλά ο Ταγματάρχης επέμενε να μείνωμεν επί τόπου, κολλημένοι εις το έδαφος… Οσάκις μετεκινείτο ανήρ τις, επήρχετο αμέσως κατά της θέσεως ριπή πολυβόλου. Δεν μας άφηνεν ο εχθρός να εγερθώμεν και να κινηθώμεν. Είμεθα μέσα εις κόλασιν πυρός. … Επί δύο ημέρας, χθες και σήμερον, «εκακάριζαν» αδιάκοπα τα βουλγαρικά πολυβόλα. «Τα άτιμα! πότε θα επιτεθώμεν να τα αρπάσωμεν, να τα στρέψωμεν προς τα οπίσω!», έλεγαν οι στρατιώται».

Στη συνέχεια σημειώνει την αντιπάθεια των ανδρών και ειδικά του Τάγματος Κρητών να σκάβουν «με τας μικράς φορητάς πτυοσκαπάνας» πρόχειρα ορύγματα. Σημειώνει ακόμη την όλη διάταξη του Συντάγματος και ακόμη ότι η απόσταση των δυνάμεων του Λαχανά, από αυτές που πολεμούσαν ταυτόχρονα στο Κιλκίς, ήταν περίπου 20 χιλιόμετρα. Περιγράφει επίσης τη στιχομυθία του με τον Ταγματάρχη Κολοκοτρώνη, ο οποίος τον ρωτά αν συμφωνεί να γίνει δ/τής του 2ου Λόχου, αφού ο λαχαγός Αλεξάνδρου τραυματίστηκε χθες. Γράφει επίσης ότι ο Λοχαγός του Λυμπέρης διαμαρτυρήθηκε έντονα στον Κολοκοτρώνη όταν έμαθε ότι θέλει να του πάρει τον Αλεξάκη. Και προσθέτει: «Ωσεί να είχεν ο αείμνηστος την προαίσθησιν ότι ο ίδιος θα εφονεύετο εντός της ιδίας ημέρας και ότι θα διαδεχόμην αυτόν εις την διοίκησιν του Λόχου μας, αντί να γίνω διοικητής άλλου Λόχου». Στη συνέχεια περιγράφει την αποστολή του να αντιμετωπίσει τμήμα 50 περίπου Βουλγάρων που είχαν εγκατασταθεί κοντά, όπου γράφει μεταξύ άλλων: «Γονυπετήσας εις το αριστερόν του στρα145

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

τιώτου Κων. Περδικάκη, από το Πελεκάνον Σελίνου, ευρισκομένου πρηνηδόν, ενώ σφαίραι εσφύριζον υπέρ τας κεφαλάς μας, ηρεύνων με τα δίοπτρά μου την εχθρικήν τοποθεσίαν, ότε ακούω εμπρός μου εν δυνατόν «τακ» και συγχρόνως σχεδόν πόνον εις τον αριστερόν μου βραχίονα. Ο στρατιώτης Περδικάκης είχε τραυματισθεί βαρύτατα ες την κεφαλήν δια βολίδος τυφεκίου, η οποία διεπέρασε το κρανίον του εις την κορυφήν και η ιδία βολίς μετά την έξοδόν της εκ της κεφαλής του έπληξε τον βραχίονά μου. Ο στρατιώτης εξέβαλε υπόκωφον οιμωγήν, ως βρυχησμόν, εξηπλώθη χαμαί και υπετέθη ότι ήτο νεκρός… Σημειώ το συμβάν αυτό, διότι ο νομισθείς νεκρός Περδικάκης, με διαμπερές τραύμα εις το κρανίον, ανελπίστως επέζησεν, εθεραπεύθη κάπως, διωρίσθη μάλιστα βραδύτερον και αγροφύλαξ εις το χωρίον του, ήρχετο όμως συχνά εις τας Αθήνας, όπου διέμενα, και τον συνόδευον εις ιατρούς… και ζει ακόμη, ανάπηρος πολέμου, εις τα Χανιά. Το δια της ιδίας βολίδος τραύμα του αριστερού μου βραχίονος ήτο ελαφρόν… Έλεγον δε οι στρατιώται αστεϊζόμενοι ότι ο Βούλγαρος εκείνος σκοπευτής επέτυχεν «με μίαν μπάλαν δύο τρυγόνια». Έγραψα εις το σημειωματάριόν μου και έστειλον εις τον Λόχον μου την εξής αναφοράν: «Επετέθην, εξετόπισα τον εχθρόν δυνάμεως 50 ανδρών, εξεδίωξα αυτόν πέραν του ποταμίσκου, όπου υπάρχουν χαρακώματα νεοσκαμμένα, ίσως σημερινά, και κατεχόμενα. Εκείθεν βαλλόμεθα τώρα. Είμεθα έτοιμοι να συνεχίσωμεν, αν διατάξητε, αλλ’ έχουν εξαντληθή τα φυσίγγιά μας. Στείλατέ μας. Έχω 1 νεκρόν και 3 τραυματίας». Νεκρόν υπέθετα τον Περδικάκην. Κατά την παρατήρησίν μου τότε είδα Βουλγάρους στρατιώτας σκάπτοντας ορύγματα, έκαστος εις την θέσιν του. Εφαντάζοντο βέβαια ότι θα παρετείνετο η μάχη και θα μας συνεκράτουν εκεί. Δεν εφαντάζοντο ότι μετ’ ολίγας ώρας η ελληνική λόγχη θα τους ηνάγκαζε να εγκαταλείψουν τας θέσεις των εκείνας και να τραπώσι εις φυγήν». Στη συνέχεια, ο Ουλαμός Αλεξάκη αντικαθίσταται από διλοχία ευζώνων. «Ο θάνατος του Λοχαγού Λυμπέρη. Εγώ διοικητής του Λόχου - (σελ. 941 -43) Καθ’ οδόν ο κομιστής της διαταγής του Τάγματος με πλησιάζει και μου λέγει υπό εχεμύθειαν: «Κύριε ανθυπολοχαγέ, ο Λοχαγός Λυμπέρης εφονεύθη». Προηγηθείς του Ουλαμού, έσπευσα εις τον Ταγματάρχην. Είμεθα αμφότεροι συγκινημένοι. –«Παιδί 146

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

μου», μου λέγει, «εχάσαμεν τον Λυμπέρην. Είσαι τώρα Διοικητής του Λόχου σας. Ίσως είχε κάποιο προμήνυμα ο ατυχής το πρωί και διεμαρτύρετο να μην αναλάβης διοικητής του 10ου Λόχου. Σε ανέμενεν ο ιδικός σου, ο 9ος». …Ως μου διηγήθησαν, ο λοχαγός Λυμπέρης εφονεύθη δια βλήματος οβίδος βολιδοφόρου εγκαιροφλεγούς, το οποίον τον εύρε εις την κοιλίαν… ήτο γενναίος αξιωματικός και πολύ ελυπήθην δια τον θάνατόν του. Ο λοχαγός Λυμπέρης, Λάκων από το χωρίον Κίτταν Οιτύλου, είχεν υπηρετήσει επί μακρόν εις το 2ον Τάγμα Πολιτοφυλακής εις το Ηράκλειον και επ’ ολίγον δ/τής του 1ου Λόχου, εις τον οποίον εγώ ήμην λοχίας τότε. Τον 1ον Λόχον του Τάγματός μας παρέλαβεν εξ Αθηνών, κατά την συγκρότησίν του την 7-10-12 εν Αθήναις και με παρεκάλεσεν να μην πάω εις άλλον λόχον… Διήλθομεν έκτοτε μαζί ζωήν πολέμου οκτώ και ημίσεως μηνών…». «Το χαρμόσυνον άγγελμα: Θα γίνει γενική έφοδος» -(σ. 943) Ο γενναίος Διοικητής της Ιης Μεραρχίας Μανουσογιαννάκης, εξέδωκε, ώραν 10 π.μ., διαταγήν, και στη συνέχεια, ο Μέραρχος της VIης Μεραρχίας ομοίαν, ληφθείσαν εις τα συντάγματα ώραν 11ην όπως εκτελεσθή ώραν 3 μ.μ. ακριβώς, γενική επίθεσις κατά της θέσεως, προς άλωσιν και εκδίωξιν του εχθρού. Η απόφαση για γενική επίθεση προκάλεσε ενθουσιασμό και ανακούφιση. «Επί τέλους! Ήρθεν η ώρα του Θεού!», γράφει ο Αλεξάκης. Και προσθέτει: «Ανεκοινώσαμεν αμέσως εις τους άνδρας του Τάγματος τας ευχαρίστους αγγελίας. Χαρά εξεδηλώθη απ’ άκρου εις άκρον ότι θα εξορμήσωμεν. Το άγγελμα ήτο μεγάλο. Η αγία ώρα επλησίαζεν». Κατόπιν της διαταγής περί «γενικής επιθέσεως», ο Ταγματάρχης διέταξε να έλθει εις το Τάγμα και ο 12ος Λόχος (Ζητουνιάτη), ο οποίος από χθες ήτο εφεδρικός… «Το γεύμα θανάτου». (σελ. 946). Ο Ταγματάρχης Κολοκοτρώνης εκάλεσε τους 4 διοικητάς των Λόχων του εις το μέσον της πρώτης γραμμής εις εκεί βαθούλωμα του εδάφους, να συμφάγωμεν. Εφάγομεν κονσέρβαν του κουτιού, σταλείσαν υπό της μητρός του Μαρίκας Γεωργαντά, υπανδρευμένης εις δεύτερον γάμον (ελάμβανεν ενίοτε τρόφιμα εις μικρά δέματα. Έγραφεν επιστολάς εις την μητέρα του και εις την αδελφήν του Πεπίταν Ζαγοραίου). «Σας προσκαλώ –μας είπεν ενώπιον των στρατιωτών- εις το «γεύμα του θανάτου». Δεν ηξεύρομεν αν θα συμφά147

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

γωμεν άλλην φοράν εις το μέλλον, είπε. Και αστεϊζόμενος εσυνέχισεν: «Αν σκοτωθώ, καλύτερα να είμαι χορτάτος, να μη ζητώ αμέσως ψωμί από τον Άγιον Πέτρον». Εκαθίσαμεν διπλοπόδι πλησίον του Ταγματάρχου οι κατά την ώραν αυτήν διοικηταί των 4 Λόχων, ήτοι: του 9ου, ανθ/γός Ι. Αλεξάκης του 10ου, έφ. υπολ. Αντ. Κόλιας του 11ου, λοχαγός Γ. Παπαδόπουλος του 12ου, λοχαγός Ι. Ζητουνιάτης Ήνοιξε 2 ή 3 κουτιά κονσέρβες και έφαγον όσοι ήθελον. Εγώ είχα στομαχικήν ενόχλησιν και δεν ηδυνήθην να φάγω. Εδοκίμασα μόνον. Ο Ταγ/ρχης προσέφερεν από μίαν πειρουνιάν και εις τους πλησίον ευρεθέντας στρατιώτας. Φιλοπαίγμων, ως ήτο, αστειεύετο πάντοτε. Εκ των συνδαιτημόνων εις το εν υπαίθρω εκείνο γεύμα μόνον ο Λογαχός Ζητουνιάτης απήλθεν αμέσως έπειτα εις τον Πλούτωνα, κατά την εξόρμησιν. Ο Ταγματάρχης και άλλοι έπεσαν πολύ ύστερον εις άλλας μάχας, ως θα διηγηθώ κατωτέρω… «Ολίγον προ της γενικής εφόδου» (σ. 947) Η ώρα επλησίαζεν… Πάντες ήμεθα έτοιμοι και ανεμένομεν εναγωνίως… Ο Ταγματάρχης, περιελθών τους Λόχους, απηύθυνε εις τους στρατιώτας ωραία λόγια, τα εξής περίπου: «Αι δύο Μεραρχίαι μας VIη και Iη, αδελφωμέναι, θα εξορμήσωμεν. Αι άλλαι Μεραρχίαι μας, νικούν. Το Κιλκίς κατελήφθη. Ο άτιμος εχθρός καταδιώκεται παντού. Ίσως να πέσουν και μερικοί. Εκείνοι όπου το ’χει ο Θεός γραφτό να πάνε για την Πατρίδα θα πάνε εις τον Παράδεισον δοξασμένοι. Αυτοί θα είναι οι πλέον τυχεροί». Οι στρατιώται επευθυμούσαν. Κύμα χαράς επλημμύριζε την παράταξίν μας. …Διαρκώς είχομεν τα ωρολόγια εις την χείρα. Εφ’ όσον η ορισθείσα δια την εξόρμησιν ώρα επλησίαζεν, η ανυπομονησία και η συγκίνησις εκορυφούτο. Είχομεν απόφασιν αλλά και πεποίθησιν ότι θα νκήσωμεν. Βεβαίως ανεμένετο ότι πολλοί θα έπιπτον και δεν θα επέζων, όπως και συνέβη. Και ερρίπτομεν προς αλλήλους το βλέμμα, ως και εις τα πέριξ και προς τον ουρανόν, με την σκέψιν ότι πιθανόν να τα εβλέπομεν όλα αυτά δια τελευταίαν φοράν… (η υπογράμμιση δική μου)

148

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

«Μονομαχία πυροβολικού. Έξοχος συναυλία». (σ. 949 -53) Ακριβώς κατά την ορισθείσαν ώραν, 3ην μ.μ., ήρχισε βάλλον το Πυροβολικόν μας. Έβαλλε τας επί των υψωμάτων εχθρικάς θέσεις και όχι τας πλησίον μας, τας έναντί μας. Έβαλλεν, ως φαίνεται, όπου υπέθετεν εγκατεστημένα τα εχθρικά πυροβολεία. Αμέσως μετά τας πρώτας οβίδας του Πυροβολικού μας, ήρχισαν βάλλοντα κατά του Πράσινου Λόφου τα δεξιότερόν μας τοποθετηθέντα την τελευταίαν στιγμήν δύο πολυβόλα του 9ου Ευζωνικού Τάγματος. Μόνον αυτά τα δύο είχε το Σύνταγμά μας. Και εσίγων ταύτα μέχρι τούδε, διότι δεν ήτο ανάγκη. Αλλά τώρα έβαλλον συνεχώς επί αρκετά λεπτά, όπως και το Πυροβολικόν μας. Ίσως επί 5-10 λεπτά. Ο εχθρός επί τινα λεπτά εσιγούσε. Έκθαμβος, ως είναι φυσικόν, ανέμενε και παρετήρει να ίδη τι προτιθέμεθα να κάνωμεν. Έπειτα ήρχισε να βάλλη και αυτός με όλον το πυροβολικόν του και όλα τα πολυβόλα του… Και διεξήχθη ούτω μονομαχία πυροβολικού. Και αντιλάλησαν τα υψώματα και τα λαγκάδια όλα γύρω από μίαν συναυλίαν, ένα άκουσμα και λάλημα απερίγραπτον, το οποίον μόνον εις τας μάχας ακούεται και επομένως μόνον εις τους πολεμιστάς είναι γνωστόν και αυτοί μόνον το απολαμβάνουν… «Εμπρός δια της λόγχης. «Ίτε παίδες Ελλήνων». Ευρισκόμενος εις το πλευρόν του Ταγ/ρχου Κολοκοτρώνη και έχων το ωρολόγιον εις την χείρα, τον ηρώτησα με το βλέμμα.

-«Ναι», μου απαντά με βλέμμα εγκρίσεως. Τότε, ξιφουλκήσας εγώ, εφώναξα μεγαλοφώνως προς όλον το Τάγμα: «Εμπρός δια της λόγχης»! Σύσσωμον τότε το Τάγμα επετάχθη επάνω, ως να ήτο ένα σώμα και μία ψυχή. Όλοι μαζί ορμήσαμεν. Οι αξ/κοί και οι ανθ/ σταί, ξιφουλκήσαντες, εκραδαίνομεν την σπάθην υψωμένην. Προηγούντο εις εκάστην διμοιρίαν οι αξ/κοί και υπαξ/κοί διμοιρίται. Επίσης εβρυχήθη πολλαχού η ιαχή «αέρα»! Και ήρχισεν ο δρόμος προς την έναντί μας εχθρικήν γραμμήν, ήτοι προς βορράν και όχι προς τον δεξιά μας λόφον, ο οποίος επί 2 ημέρας εξέρευγεν εναντίον μας κόλασιν πυρός. Προς αυτόν επορεύθησαν τα δεξιά μας Τάγματα, 9ον και 8ον (6 λόχοι). Ημείς διηνύομεν τροχάδην αγρόν επίπεδον και ευρύτατον, πλάτους 150 περίπου μέτρων. Και αφ’ ης στιγμής ηγέρθημεν ήρχισε να μας βάλλη η έναντι εχθρική γραμμή με πυρά πεζικού. Τότε κατέστη εντονωτέρα η συναυλία, αλλ’ εκ μέρους του εχθρού μό149

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

νον, με πολυβόλα και τυφέκια. Όλη η πρώτη γραμμή του εχθρού έβαλλεν, αλλ’ όχι ευστόχως. Και του εχθρικού πυροβολικού αι οβίδες έπιπτον και αυταί τώρα επί του εξορμώντος Πεζικού μας και όχι κατά του Πυροβολικού μας. Αλλά δεν διήρκεσεν επί πολύ η έντονος συναυλία εκείνη. Δεν ήσαν εύστοχα τα δια τυφεκίων πυρά εκείνα, ως ήσαν πρότερον τα εκ δεξιών πυρά πολυβόλου… Εις τον δρόμον μας εκείνον οι ταχύτεροι των ανδρών μας προηγούντο και όπισθέν των έτρεχον άλλοι, ώστε εσχηματίσθησαν μικραί φάλαγγες κατ’ άνδρα, παράλληλοι μεταξύ των, εκ των οποίων μία ήτο η ιδική μου. …Η πρώτη γραμμή των δύο Μεραρχιών, αποτελουμένη από τάγματα, ηγέρθη, τα δε όπισθεν της πρώτης αυτής γραμμής άλλα τάγματα ήσαν έτοιμα να ακολουθήσουν. Από χθες 20.000 περίπου άνδρες, αγκιστρωμένοι επάνω εις το έδαφος, ανέμενον διαταγήν προς εξόρμησιν.

«Η Α΄ φάσις της διώξεως. Η φυγή του εχθρού. Οι κρημνοί» (σελ.953…) Έτρεχα, αλλά το βλέμμα μου κατηυθύνετο διαδοχικώς εις την έναντι εχθρικήν τοποθεσίαν με ανησυχίαν, να ιδώ τι κάνουν οι Βούλγαροι. Τέλος είδα Βούλγαρον να σηκώνεται από το χαράκωμά του και να στρέφεται οπίσω με πήδημα. Έφευγε. Το ίδιο έπραξεν αμέσως έπειτα άλλος και άλλος.

-«Φεύγουν οι Βούλγαροι!», εφώναξα. «Τρεχάτε κατ’ επάνω τους». Την στιγμήν εκείνην η Θεά Νίκη εγείρετο και ήπλωνε τας πτέρυγάς της υπεράνω των κεφαλών μας. Ενικούσαμεν. Προ της ορμής μας και της αστραφτερής λόγχης μας δεν αντιστάθηκαν οι αντίπαλοι. Έτράπησαν εις φυγήν. Αφού είδα τους απέναντί μας Βουλγάρους να εγκαταλείπουν τα χαρακώματα και να φεύγουν, αντελήφθην ότι και τα πολυβόλα των και τα κανόνια των έπαυσαν να βάλλουν. Εσίγησαν δια παντός. Δηλαδή, η πρώτη ανατροπή του εχθρού επήλθε υπό του Τάγματος Κρητών. Το κροτάλισμα των πολυβόλων διεκόπη, ως είπον. Ούτε τουφεκιές, ούτε κανονιές ηκούοντο πλέον. Μόνον θόρυβος καταπατουμένων θάμνων, μετατοπιζομένων πετρών και κυλιομένων ενίοτε εις τον κατήφορον ηκούετο, ως και το λαχάνιασμα των σπευδόντων, διωκόντων και διωκομένων».

150

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Συνεχίζοντας ο Αλεξάκης περιγράφει με λεπτομέρειες τη συνέχεια της μάχης, πώς δηλαδή ολόκληρη η γραμμή των Βουλγάρων τράπηκε σε φυγή, χαρακτηρίζοντας την εκόνα ως «εν θέαμα εξόχως σημαντικόν. Κοπάδια, ποίμνια ανθρώπων, έφευγον. Σμήνη γερανών ή αετών εκυνήγουν λαγωούς». Τονίζει επίσης ότι «διεσπάσθη ούτω πρώτη η δεξιά βουλγαρική πτέρυξ, η έναντι του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος, και δη των Ταγμάτων 1ου Κρητών (Κολοκοτρώνη) και 9ου Ευζώνων (Βελισσαρίου). Το των Κρητών διέβαινε τον ποταμίσκον 3 χιλιόμ. δυτικώς του Λαχανά και κατεδίωκε τους προ αυτού φεύγοντας προς Α. Βουλγάρους. Το 9ο Ευζώνων, δεξιά του, ανήρχετο την πλαγιάν και κατελάμβανε τον κενόν ήδη περίφημον Πράσινον Λόφον, όπου ήσαν τα βουλγαρικά πολυβολεία. Ούτω, τα δύο αυτά Τάγματα διέσπασαν πρώτα την ισχυράν εχθρικήν γραμμήν αντιστάσεως και κατεδίωκον τον ηττηθέντα εχθρόν. Εν συνεχεία διεσπάσθη διαδοχικώς όλη η εχθρική γραμμή…» Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει ότι απορρίπτει την πρόταση του ανθυπολοχαγού Βιδάκη, να στραφούν προς τον λόφο και να καταλάβουν τα κανόνια, τα οποία «εσκεπτόμεθα ότι θα είναι εκεί, διότι είναι αδύνατον να επρόφθασαν να τα πάρουν φεύγοντες οι Βούλγαροι». Απορρίπτει την πρόταση, γιατί αυτό είναι τομέας των ευζωνικών ταγμάτων και τους ανήκει το «ανδραγάθημα» -σύμφωνα με τους τότε κανονισμούς Εκστρατείας «και, το σπουδαιότερον, καταδιώκομεν τώρα τον ενώπιόν μας εχθρόν και αυτόν πρέπει να κυνηγήσωμεν «κατά πόδας», ει δυνατόν να μην του δώσωμεν καιρόν να σταματήση, να ανασυγκροτηθή και να μας αντιμετωπίση εις κατάλληλον αμυντικήν τοποθεσίαν. Συνεφώνησε τότε. Δεν εγνώριζε δε ότι ο λοχαγός Ζητουνιάτης είχεν ήδη φονευθή και ήτο και αυτός τώρα διοικητής Λόχου, όπως και εγώ. Του υπενθύμισα ότι η κατεύθυνσις του Τάγματός μας ήτο προς το χωρίον Λαχανάς και εσυνεχίσαμεν την προς εκεί προχώρησίν μας. Ώραν 3.45΄μ.μ. κατελήφθη ο λόφος… Εις την μάχην αυτήν κατελάβομεν 16 πυροβόλα».

Στη συνέχεια περιγράφει την καταδίωξη των Βουλγάρων, τονίζοντας ότι όλες οι λεπτομέρειες τού έμειναν ανεξίτηλα στη μνήμη του. Σημειώνει ότι αγγελιοφόρος έφερε εντολή του Ταγματάρχη «να σταματήση το Τάγμα μόλις φτάση στην αμαξιτή οδό». Τονίζει πως όλοι οι άνδρες έδειξαν μεγάλη αντοχή, «παρά την κόπωσιν της 3ημέρου μάχης, την κακοϋπνίαν επί δύο νύκτας, την πλημμελή δίαιταν και την πόσιν θολών υδάτων από τα ρυάκια». Για τον 151

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

εαυτό του λέει ότι το τραύμα του δεν τον απασχολούσε πολύ, όσο οι στομαχικές διαταραχές που νιώθει. Ωστόσο σημειώνει: «Η θέα από εκεί ήτο έξοχος. Να βλέπης τον εχθρόν υποχωρούντα ομαδικώς ενώπιόν σου. Να χαίρεσαι το θέαμα. Να μην τον πυροβολής, διότι τα φυσίγγιά σου είναι ολίγα, αλλά και όρθιος, ως είσαι, διώκων, δεν ευθυβολείς, αλλά και διότι ο διωκόμενος αντίπαλος είναι προτιμότερον να συλληφθή αιχμάλωτος ζωντανός παρά να πέση νεκρός ενώπιόν σου. Το θέαμα του φεύγοντος προτροπάδην αντιπάλου είναι ωραίον δια τον διώκοντα νικητήν». Στη συνέχεια το Τάγμα παίρνει εντολή να σταματήσει προσωρινά και να ανασυνταχθή. «Είχομεν διανύσει μέχρις εκεί από της εξορμήσεώς μας εκ των Μικρών Λειβαδιών περί τα 5 χιλιόμετρα, διώκοντες τον εκτοπισθέντα εκ των θέσεων αμύνης του, ηττηθέντα και φεύγοντα εχθρόν. Το 9ον Τάγμα Ευζώνων είχεν ευθύτερον, επομένως βραχύτερον δρομολόγιον, ίσως 4 χιλιόμετρα». Στη συνέχεια εξηγεί γιατί οι Βούλγαροι ήταν λιγότερο κουρασμένοι, αφού «ο εχθρός έμεινεν εις τας θέσεις του επί 2 ημέρας και 1 νύκτα, χωρίς πολλούς κόπους ως ημείς… Δι αυτό, ακούραστος τώρα, επορεύετο ταχέως και απεμακρύνετο…».

«Η β΄ φάσις της καταδιώξεως. Επί της αμαξιτής οδού». (σελ.

958…) «Εκεί καταφθάνει ο Ταγματάρχης μας Κολοκοτρώνης και μαζί ο Λοχαγός Παπαδόπουλος, αμφότεροι έφιπποι. …Ο Ταγματάρχης ενθουσιωδώς μας λέγει: «Μπράβο σας, παλικάρια Κρητικοί! Η νίκη μας είναι μεγάλη, θρίαμβος!». Ο λοχαγός Παπαδόπουλος με ερωτά: «Τον Ζητουνιάτην τον είδες;». Απήντησα: «Ήτο πίσω μου κατά την εξόρμησιν. Τον είδα όταν κατερχόμεθα τον μεγάλον κρημνόν προς το ποτάμι. Έκτοτε δεν τον είδον πλέον». Ο Ταγματάρχης διέταξε να συνεχίσωμεν καταδιώκοντες τον εχθρόν. Εκίνησα αμέσως με τον Λόχον μου. Ακολούθησαν και οι άλλοι Λόχοι. Επίσης Λόχοι Ευζώνων, οι ερχόμενοι όπισθεν του Τάγματός μας… Πλείστα υλικά ευρίσκοντο διασκορπισμένα κατά γης τήδε κακείσε, επί της οδού ή πλησίον αυτής: τυφέκια, φυσίγγια, γυλιοί, πηλήκια βουλγαρικά. Περιγράφει τη σειρά των ταγμάτων και σημειώνει ότι «με το βλέμμα προς τα οπίσω έβλεπα την αταξίαν η οποία είχε προέλθει με την ανάμιξιν διαφόρων Λόχων Κρητών και Ευζώνων και με ελύπει αυτό, αλλά και με την ανάμιξιν εκείνην δεν ηλαττούτο η μαχητική αξία των Λόχων και των Ταγμάτων μας…».

152

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

«Βούλγαρος ιατρός… -(σ. 960) Εις εν σημείον της οδού, ευρέθημεν προ συγκεντρώσεως Βουλγάρων τραυματιών, εξηπλωμένων κατά γης. Θα ήσαν περί τους 60-80 και εις ιατρός τους περιέθαλπεν». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης γράφει πώς συνεννοήθηκε στα γαλικά με τον Βούλγαρο γιατρό, πώς τον ενθάρρυνε να συνεχίσει να περιποιείται τους τραυματίες, του είπε να μη φοβάται, γράφοντας ακόμη: «Ευτυχώς δια τους ιατρούς, ως και δια τους τραυματίας και αιχμαλώτους, υπάρχουν προστατευτικοί διεθνείς νόμοι, οι οποίοι πρέπει να τηρούνται. Δι αυτό διεμορφώθη το «δίκαιον του πολέμου». Είναι καθήκον των εμπολέμων η περισυλλογή των τραυματιών και των νεκρών του εχθρού επί του πεδίου της μάχης και η ταφή των νεκρών. Μάλιστα κατά την ταφήν απεδίδοντο τιμαί. Εις τους πολέμους μας, όσοι τραυματίαι των εχθρών περιήρχοντο εις χείρας μας, ετύγχανον της αυτής περιποιήσεως με τους ιδικούς μας τραυματίας. Αναλόγως και οι υγιείς αιχμάλωτοι». Λέγει και άλλα πολλά σχετικά με το θέμα αυτό ο Αλεξάκης. Και έχουν βέβαια την μεγάλη αξία τους, ειδικά σε σχέση με τον τόπο και τον χρόνο που γράφονται. «Ένας αιχμάλωτος Ταγματάρχης …περίλυπος -(σελ. 962 -63) Πολύ παρακάτω ένας ανώτερος Βούλγαρος αξ/κός, με τα πλατιά διακριτικά του βαθμού του εις το πηλήκιον και εις τας επωμίδας, ίστατο πλησίον της οδού. Ως φαίνεται, ή ο ίππος του είχεν αφηνιάσει και τον κατέρριψε κατά την φυγήν, ή ήτο ελαφρώς τραυματίας ή δι’ άλλην αιτίαν είχε σταματήσει και παρέμενεν εκεί άναυδος και περίλυπος. Ήτο Ταγματάρχης, 50ετής ίσως, με πολύ καλήν εμφάνισιν. Οι στρατιώται μας, διαβαίνοντες πλησίον του, τον παρετήρουν έκπληκτοι. Μερικοί τον περιεργάζοντο με το βλέμμα και πριν πλησιάσω εις εύζωνος και εις πεζός διήλθον πλησιέστατά του και του έδωσαν, περιφρονητικά, ελαφρόν λάκτισμα (κλωτσιάν), ο ένας με τον πόδα και ο άλλος με τον κόπανον του τυφεκίου. Τους είδα και εφώναξα από μακριά «μη». «Φανήτε αξιοπρεπείς». Και παρήγγειλα να μην επαναλάβη τοιούτον τι άλλος. Πλησιάζοντας του είπα «bon jour!», αλλ’ είχαν βουρκώσει τα μάτια του και έβαλε το μαντήλι εις το πρόσωπον. Μου εφάνη ότι είπεν ελληνικά «καλησπέρα»… Διέταξα στρατιώτην του Λόχου μου να μείνη εκεί μαζί του, προφυλάττων αυτόν να μη τον χτυπήσουν, και όταν φτάση εκεί o όπισθεν ερχόμενος Ταγματάρχης μας να τον ιδή, θα παραγγείλη εκείνος τα περαιτέρω. Έτσι και έγινεν.

153

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ενθυμίζει αυτό το «Vae victis», δηλαδή «ουαί τοις ηττημένοις»! Στη συνέχεια περιγράφει τα μαθήματα στη Στρατιωτική Σχολή σχετικά με το ότι «ο γενναίος πολεμιστής οφείλει να είναι προς τον ηττηθέντα αντίπαλον υψηλόφρων και ευγενής. Όταν υποκύψη ο αντίπαλος, ο νικητής οφείλει να φανή μεγαλόψυχος και φιλεύσπλαχνος. Το να ειρωνευτής και χλευάσης τον ηττημένον αντίπαλον είναι ταπεινόν…Ένεκα τούτου πολύ ελυπήθην δια το λάκτισμα εκείνο δύο στρατιωτών προς αιχμάλωτον…». «Η κασέλα της …κυρίας Βουλγάρας». –(σ. 963) «…Εις άλλο σημείον της οδού ευρίσκετο εν μεγάλο κιβώτιον. Στρατιώται το είχον περιτριγυρίσει και το εκοίταζαν, αλλά δεν το επείραξαν. Όταν έφθασα εκεί, τότε το εξεσκέπασαν. Είχε σπάσει η κλειδαριά του. Εις το άνω μέρος ήτο ένα λευκότατον γούνινον γυναικείον μεγάλο επανωφόρι, πολύ ωραίον. Ήτο λευκόν και μακρύ το μαλλί του. Ίσως ήτον αστρακάν. Κάτωθεν αυτού ήσαν φουστάνια και άλλα γυναικεία είδη. Διέταξα ένα στρατιώτην να μείνη εκεί έως να φθάση ο Ταγματάρχης... και επροχώρησα. Σε λίγο, όταν έφθασεν εκεί ο Ταγματάρχης, παρέλαβε το γυναικείον γούνινο επανωφόρι και το εφόρει ο ίδιος αργότερα και εν πορεία, αλλ’ ιδίως κατά τας εσπερινάς ώρας, όταν ήτο ψύχος. Όταν το εφόρει, οι στρατιώται έλεγον: «Εφόρεσε πάλιν την αρκούδα». Εις το κιβώτιον ήτο, ως φαίνεται, ο ρουχισμός κυρίας ανωτέρου αξ/κού, η οποία ευρίσκετο μετά του συζύγου εις τον Λαχανάν…» Στη συνέχεια περιγράφει την πορεία καταδίωξης των Βουλγάρων, την οποία χαρακτηρίζει εξαντλητική, με όσα έχουν προηγηθεί επί 3 ημέρες και αφού η πορεία γίνεται χωρίς «ωρίας στάσεις». Ο ίδιος είναι ελαφρά τραυματίας και με πυρετό. Όταν φτάνουν έφιπποι ο Ταγματάρχης και ο λοχαγός Παπαδόπουλος, ο δεύτερος, όταν είδαν «το παραντάλισμά του», του δίνει «με το ζόρι» το άλογό του και η πορεία συνεχίζεται. Στην πορεία «έλεγεν ο Κολοκοτρώνης ότι η VIIη Μεραρχία μας, προχωρούσα από τη Νιγρίτα, θα είχεν ήδη καταλάβει την επί του Στρυμώνος γέφυραν του Όρλιακο και θα έχωμεν αιχμάλωτον όλον τον εις Λαχανά πολεμήσαντα βουλγαρικόν στρατόν. Και προσέθεσεν: Εις το Κιλκίς ο αγών βαίνει καλώς. Θριαμβεύομεν και εκεί. Και παρακάτω γράφει: Καθ’ οδόν ήσαν ερριμένα τήδε κακείσε βουλγαρικά τυφέκια, είδη στρατοπεδίας και άλλα. Δεν τα επροσέχαμεν. Θα εφρόντιζον δι’ αυτά αι αρμόδιαι υπηρεσίαι της Με154

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ραρχίας. Ενύκτωνε πλέον, όταν εφθάσαμεν τας δασώδεις κατωφερείας πλησίον του χωρίου Μπάσκιοϊ (Κεφαλοχώρι). Η νυξ επήρχετο πλέον… Η μαύρη νυξ δεν επέτρεπε περαιτέρω καταδίωξιν. Αυτή ήτο σύμμαχος των Βουλγάρων. Υπό την σκέπην και προστασίαν της διέφυγον προχθές από το ύψωμα 605 κατά την επακολουθήσασαν την εκεί πρώτην νίκην μας νύκτα. Το ίδιο συμβαίνει τώρα και εδώ. Το προπορευόμενον 9ον Τάγμα Ευζώνων (Βελισσαρίου) εσταμάτησεν …και εγκατέστησε προφυλακάς μάχης… Το Τάγμα μας εσταμάτησεν επίσης… Κάτω εις τους πόδας των υψωμάτων επί των οποίων ευρισκόμεθα δια να διανυντερεύσωμεν, περνά από Β προς Ν και κυλίεται ένας πελώριος όφις, ο ποταμός Στρυμών. Εκείθεν του ποταμού εκτείνεται μεγάλος κάμπος, η πεδιάς των Σερρών… Και επί της πεδιάδος αυτής θα εβλέπομεν, εάν ήτο ημέρα, τον φεύγοντα ηττημένον βουλγαρικόν στρατόν… Η πόλις των Σερρών δεν διεκρίνετο την νύκτα, διότι δεν ήναπτον τα φώτα της. Επενθούσε και αυτή υπό το βουλγαρικόν πέλμα, μένουσα εις το σκότος. Την επομένην (22-6-13) οι Βούλγαροι την επυρπόλησαν φεύγοντες… Αυτό ήτο το τέρμα της διώξεως του ηττηθέντος εις Λαχανάν εχθρού και το τέρμα της μάχης. Κατά την έκθεσιν της VIης Μεραρχίας «άπαντα τα πυροβόλα, πολυβόλα, πυρομαχικά κλπ, εγκατελείφθησαν υπό του εχθρού, τραπέντος εις άτακτον φυγήν…». Κατά την έκθεσιν του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος : «Η γενική επίθεσις διήρκεσε 35 πρώτα λεπτά της ώρας. Ώραν 3.40΄μ.μ. είχον καταληφθή οι προ ημών λόφοι, ένθα η γραμμή αμύνης του εχθρού». Ο ίδιος ο Αλεξάκης λέει ότι «ήμην πλέον κατάκοπος, ασθενών βαρέως. Ο ανθυπίατρος του Τάγματος ήλθεν. Εύρεν ότι είχον πολύ υψηλόν πυρετόν. Είδε πάλιν το τραύμα μου εις τον βραχίοντα, το οποίον είχεν επιδεινωθή. Ήτο πρησμένον και ο ιατρός ανησύχησε. Το απελύμανε και το επέδεσε πάλιν. Ήλθαν δύο άλλοι ιατροί και μου έκαμαν μαζί μίαν ένεσιν… Επέρασα κακήν νύκτα… Αναφορά νίκης: Ώραν 4.15΄μ.μ. ο Μανουσογιαννάκης ανέφερε τηλεγραφικώς εκ Λαχανά εις το Γεν. Στρατηγείον ότι: «Ο εχθρός ηττήθη και καταδιώκεται… Εγνωστοποίησα τούτο εις την εις Νιγρίταν VIIην Μεραρχίαν».

155

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Αι ηττηθείσαι δυνάμεις και αι απώλειαι της μάχης. Παραθέτει λεπτομερώς τη δύναμη και τη διάταξη των αντίπαλων δυνάμεων Ελλήνων και Βουλγάρων. Ως προς τις απώλειες, γράφει: Αι απώλειαι του εχθρού: Εις το Κιλκίς ηχμαλωτίσαμεν 500 άνδρας, 3 πυροβόλα, 5 βλητοφόρα, 3 μυδραλιοβόλα και άλλο υλικόν άφθονον. Εις τον Λαχανάν ηχμαλωτίσαμεν: 3 αξ/κούς, εξ ων 1 ταγματάρχης, 500 υπαξ/κούς και στρατιώτας (κατ’ άλλας πληροφορίας 200), 16 πυροβόλα, ων τα 6 ταχυβόλα, 3 πολυβόλα, 1.300 τυφέκια πεζικού και υλικόν άφθονον (βλητοφόρα, οχήματα, πολεμοφόδια). Σημειώνει επίσης: Η VIη Μεραρχία εις έκθεσίν της αναγράφει: «Αι απώλειαι του εχθρού ήσαν μεγάλαι. Ετάφησαν αρχικώς 185 νεκροί και έπειτα διεσπαρμένοι έτεροι 50 το όλον 235». Ως προς τις ελληνικές απώλειες γράφει: «Εις τον Λαχανάν της VIης Μεραρχίας: Αι απώλειαί μας ήσαν μεγάλαι. Εκ των συλλεγέντων στοιχείων συνέταξα τον κάτωθι πίνακα: 1. Τάγμα Κρητών: νεκροί αξ/κοί 2, οπλίται 25, τραυματίαι αξ/ κοί 2 + οπλ. 164 2. Συνολικά με τα άλλα συντάγματα: αξ/κοί 6, οπλίται 280, τραυματίαι 35+1075. Αναφέρει επίσης τις απώλειες του Εθελοντικού Κρητικού Τάγματος, ως εξής: Νεκροί 23, τραυματίαι 104. Για τις συνολικές απώλειες στον Λαχανά (νεκροί και τραυματίες), αναφέρει: Της Ιης Μεραρχίας 1354 Της VΙης » 1347, σύνολο 2701. Συνολικά, ως απώλειες και στο Κιλκίς και στον Λαχανά, επικαλούμενος «ακριβεστέραν ανακοίνωσιν», γράφει: Αξ/κοί: Νεκροί 58, τραυματίαι 106, σύνολον 164 Οπλίται: » 1166 » 5228 » 6394 Σύνολο 1224 5334 6558 Από τους νεκρούς αξ/κούς 2 ήταν συνταγματάρχες, 3 αντ/ρχες, 5 ταγματάρχες, και 3 λοχαγοί. Σχετικά με τις απώλειες, ο Αλεξάκης σημειώνει (σελ. 972): «Είχομεν μεγάλας απωλείας, διότι οι Βούλγαροι ήσαν κατά γης, άλλοι όπισθεν προπετασμάτων και άλλοι εντός χαρακωμάτων αφανείς, ενώ ημείς επιτιθέμεθα κατά μέτωπον και, ως είναι φυσικόν, ήμεθα εκτεθειμένοι και μας εύρισκον τα βλήματα». Γράφει ακόμη ότι «επειδή αι απώλειαί μας εις αξ/κούς ήσαν μεγάλαι, υπετέθη ότι οι Βούλγαροι εσκόπευον κυρίως τους αξ/ 156

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

κούς, των οποίων διέκρινον τα διακριτικά των βαθμών (γαλόνια), το Γεν. Στρατηγείον εξέδωκεν την κάτωθι διαταγήν: «Διατάσσω όπως εντός της αύριον άπαντες ανεξαιρέτως οι αξ/ κοί από στρατηγού μέχρι ανθυπολοχαγού αφαιρέσωσι τα γαλόνια εκ των πηληκίων αυτών. Οι παραβάται της παρούσης θα τιμωρηθώσιν αυστηρότατα. Η παρούσα μου να κοινοποιηθή προς όλον το στράτευμα. Κωνσταντίνος Β΄». Μετέπειτα εορτασμοί – Προτομές αξ/κών Τάγματος Κρητών. Στη συνέχεια περιγράφει με λεπτομέρειες διάφορους εορτασμούς της μάχης του Λαχανά (1959, 1960, 1965…), στους οποίους ο ίδιος ήταν μεταξύ των καλεσμένων και τιμωμένων προσώπων –και δικαίως βέβαια. Στον εορτασμό του 1965, περιγράφει τα αποκαλυπτήρια των προτομών των αξιωματικών του Τάγματος Κρητών, αν και δεν έπεσαν όλοι εκεί. Οι προτομές ήταν των αξ/κών: 1. Ταγματάρχη Γ. Κολοκοτρώνη (ο οποίος έπεσε σε άλλο σημείο).

2. Λοχαγού Γ. Παπαδόπουλου 3. Λοχαγού Ι. Ζητουνιάτη 4. Λοχαγού Κ. Λυμπέρη «Οι 4 αυτοί ήρωες του 1913, φιλοπάτριδες Έλληνες αξιωματικοί και γενναίοι εκ φύσεως, υπηρέτησαν εις την Κρήτην επί 5ετίαν περίπου, όπου, όπως έλεγαν και οι ίδιοι, ανεβαπτίσθησαν μέσα εις ατμόσφαιραν ηρωικήν και έλεγαν ότι και οι ίδιοι εκρητικοποιήθησαν», γράφει σχετικά ο Αλεξάκης (σελ. 993). Να σημειωθεί ότι την προτομή του Κολοκοτρώνη αποκάλυψε ο ίδιος ο Αλεξάκης –(δημοσίευμα εφημερίδας), σελ.

941: «…και στεφανώνων αυτήν, προσεφώνησεν ως εξής: Ταγματάρχα Γ. Κολοκοτρώνη, υπήρξες γενναίος, εξετέλεσες το προς την πατρίδα ιερόν καθήκον και έδωκες την ζωήν σου δι’ αυτήν. Η Πατρίς, ευγνωμονούσα, έστησε εδώ την προτομήν σου. Εγώ, ο τότε υπασπιστής σου και παραστάτης σου, κατ’ εντολήν σήμερον των συγγενών σου Κολοκοτροναίων, ιστάμενος με ευΗ προτομή του Γεωργίου λάβειαν προ της ηρωικής μορφής σου, Κολοκοτρώνη, στο Λαχανά. σε στεφανώνω με δάφνινο στεφάνι».

157

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

2η ημέρα της μάχης των Στενών του Σιδηροκάστρου (σελ.

1017 κ. ε.) «Άμα τη χαραυγή επανελήφθη ο αγών προ της Βέτρινας (Ν. Πετριτσίου). Ώραν 5ην π.μ. εγένετο μονομαχία πυροβολικού». α. «Το 1ον Ευζωνικόν εις πλευρικήν ενέργειαν. Προ της χαραυγής τα υπό τον Αντ/ρχην Διον. Παπαδόπουλον δύο τάγματα, 8ον Τάγμα Ευζώνων και Τάγμα Κρητών, ανήλθον τα ΒΑ του χωρίου Κεσισλίκ (Αετοβούνι) αντερείσματα του Μπέλες και ώραν 4ην π.μ. ευρέθησαν, το μεν 8ον Ευζώνων προς το χωρίον Βέτριναν, το δε Τάγμα Κρητών αριστερά και έμπροσθεν αυτού επί των υψωμάτων 432-426, και ήρχισεν η επίθεσις κατά του εκεί οχυρωμένου εχθρού. Δεξιότερα και οπίσω του Συντάγματός μας, το μαχόμενον εκεί 5ον Σύνταγμα Πεζικού είχε καθηλωθή υπό του εχθρικού πυροβολικού». Ο δ/τής του Συντάγματος Δ. Παπαδόπουλος αναφέρει στο Τμήμα Στρατιάς ότι με συντονισμένη επίθεση «είμαι βέβαιος ότι θα συλλάβωμεν πάντας ως αιχμαλώτους ή θα τους ρίψωμεν εις τον ποταμόν», και συμπληρώνει ο Αλεξάκης: «Με την αναφοράν του αυτήν ο γενναίος εκείνος ανώτερος αξιωματικός, τονίζων την ρίψιν του εχθρού εις τον ποταμόν, εξωτερικεύει την ρωμαλέαν ψυχήν του και ενισχύει καταλλήλως το ηθικόν των προϊσταμένων του, αν και τοιούτον τι δεν ήτο αναγκαίον, προκειμένου μάλιστα δια τον γενναίον Στρατηγόν Μανουσογιαννάκην». β΄. Κατάληψις της Βετρίνης (Ν. Πετριτσίου) – (σ. 1017) «Ώραν 7ην π.μ., ότε η επίθεσις κατά του εχθρού είχε γενικευθή, το δε βουλγαρικόν πυροβολικόν παρηνώχλει σοβαρώς τα επιτιθέμενα κατά μέτωπον τμήματα, το 1ον Ευζωνικόν Σύνταγμα (Τάγμα Κρητών και 8ον Τάγμα Ευζώνων) ήρχισε να κατέρχεται ορμητικόν από τα βορειοδυτικά… Εκτοπίσαν τον εχθρόν από 7 διαδοχικάς θέσεις του, κατέλαβε θριαμβευτικά την Βέτριναν, ώραν 8ην π.μ., τραπέντων εις φυγήν των Βουλγάρων, προς βορειοανατολάς». Η εξέλιξη αυτή κατέστησε περιττή τη συγκρότηση, από τον Μανουσογιαννάκη, Αποσπάσματος από 4 τάγματα. «Λοχαγός πίπτει»: (σελ. 1018). Κατά την έναρξιν της διώξεως, οβίς του εχθρικού πυροβολικού, βάλλοντος εκ της πέραν του Στρυμώνος τοποθεσίας «Λουτρά», εύρε τον λοχαγόν Γ. Παπαδόπουλον, δ/τήν του 3ου Λόχου του Τάγματος Κρητών, και αφήκεν 158

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

αυτόν άπνουν. Έπεσε ηρωικώς οδηγών τον Λόχον του εις στιγμάς νίκης. Ώραν 8.15΄ π.μ. ο αντ/ρχης Παπαδόπουλος εκ Βέτρινας ανέφερε εις το Τμήμα Στρατιάς: «Κατέλαβον το χωρίον, εκτοπίσας τον εχθρόν από των θέσεων ας κατείχεν εις ανώτερα υψώματα βορείως Βέτρινας μέχρις ενταύθα, εξ 7 διαδοχικών υψωμάτων. Εχθρός υποχωρεί προς βορράν».

«Ήττα και φυγή του εχθρού. Από της ώρας αυτής (8ης π.μ.) η υποχώρησις των Βουλγάρων ήτο γενική και ταχέως μετετράπη εις άτακτον φυγήν. Όλη η έκτασις, από το χωρίον Βέτρινα προς ανατολάς μέχρι και της επί του Στρυμώνος σιδηροδρομικής γεφύρας, επλημμύρισεν από τον διαλυμένον βουλγαρικόν στρατόν φεύγοντα και σπεύδοντα να διέλθη την γέφυραν, δια να σωθή από την αιχμαλωσίαν».

«Η δίωξις. –(σ. 1019) Όπισθεν των φευγόντων, τμήματά τινα, συνταγμένα προσπάθησαν να αναχαιτίσουν τους φυγάδας, αλλ’ η προσπάθειά των δεν διήρκεσεν επί πολύ. Και αυτά παρεσύρθησαν από το ανθρώπινον εκείνο ρεύμα των φυγάδων, το οποίον ήτο περισσότερον ακατάσχετον παρά το υδάτινον ρεύμα του πλησίον ρέοντος ποταμού Στρυμώνος. Μόνον το πέραν του ποταμού εχθρικόν πυροβολικόν, άφθονον εκεί, ως και 4 τοπομαχικά, υπεστήριζε την υποχώρησιν αυτήν με σφοδρόν πυρ και εμπόδιζεν σοβαρώς τα Τμήματά μας κατά την καταδίωξιν».

«Ανατίναξις της γεφύρας - (σελ. 1019) Ούτω ηδυνήθησαν οι υποχωρούντες, πεζικόν και πυροβολικόν, να διέλθουν τας γεφύρας, σιδηράν (σιδηροδρομικήν) και ξυλίνην, και αμέσως έπειτα να ανατινάξουν την σιδηροδρομικήν και να καταστρέψουν και την ξυλίνην». Σχετικά με τις γέφυρες, στις 12 το μεσημέρι, ο δ/τής του Συντάγματος Ευζώνων Παπαδόπουλος αναφέρει στο Τμήμα Στρατιάς: «Καίτοι έσπευσα υπό το δραστικόν πυρ του πυροβολικού, μετά του Τάγματος Κολοκοτρώνη (διοικητού του Τάγματος Κρητών) και πεντήκοντα (50) μόλις οπλιτών υπό τον λοχαγόν Καραχρήστον του Συντάγματός μου, να καταλάβω την γέφυραν, δυστυχώς έφθασα ολίγον αργά, διότι ανετινάχθη το μεσαίον τόξον της γεφύρας καθ’ όλον το πλάτος και εις μήκος μεταξύ δύο βάθρων, 159

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

δηλαδή έως 25 μέτρα». Το μεγαλύτερον μέρος των Βουλγάρων, αφού διήλθε τον ποταμόν δια των γεφυρών, ανασυντασσόμενον ακολούθησεν την επί της αριστεράς (ανατολικής) όχθης παραλλήλως του ποταμού βαίνουσαν προς βορράν αμαξιτήν οδόν προς Ρούπελ και Κούλαν. Εβάλλετο ο εχθρός εκ των υψωμάτων της δεξιάς όχθης υπό τμημάτων του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος εκ μακρινής αποστάσεως και δια δύο πυροβολαρχιών του ορειβατικού πυροβολικού μας, αι οποίαι είχον πλησιάσει. Μέρος των Βουλγάρων υπεχώρησεν επί της δεξιάς όχθης προς βορράν, ήτοι προς Πετρίτσι. Προς δίωξιν αυτού επορεύθη την αυτήν οδόν η Ιη Μεραρχία μας. Τμήμα εχθρικόν απήλθεν εκ Σιδηροκάστρου προς Κάτω Νευροκόπιον (Ζύρνοβον). Αλλ’ ο εχθρός υποστήριξε την δια του στενωπού του Κλειδίου υποχώρησίν του δια σφοδρού πυρός πυροβολικού. Το πυροβολικόν τούτο, υποχωρούν και αυτό προς βορράν δια της οδού εν καλπασμώ, κατελάμβανε τμηματικώς και διαδοχικώς καταλλήλους θέσεις και έβαλλε καθ’ ημών. Τα 2 όμως εκ των 4 βαρέα οβιδοβόλα πυροβόλα του, βάλλοντα μέχρι και της 11ης ώρας, χάριν του υποστηριζομένου πεζικού, εθυσιάσθησαν. Εγκαταλειφθέντα επί των θέσεών των κατελήφθησαν υφ’ ημών». «Αι σημαίαι μας επί της γεφύρας. Ώραν 12ην το Σύνταγμά μας ύψωσε την σημαίαν του επί της γεφύρας, ως και την σημαίαν του Τάγματός μας. Το Τάγμα μας είχεν ιδικήν του σημαίαν, κατασκευασθείσαν υπό κορασίδων εις το Ηράκλειον. Αι πέραν του ποταμού εκπεμφθείσαι δια της σιδηράς γεφύρας, καίτοι κατεστραμμένης εις το μέσον, αναγνωρίσεις μας, ανεύρον τα βουλγαρικά πυροβόλα, ο δε Δ/τής του Συντ/τος Παπαδόπουλος, ώραν 5ην μ.μ., εκ της γεφύρας, ανέφερε τούτο εις την VIην Μεραρχίαν μας ως εξής: «Μετά την καταδίωξιν του εχθρού και κατάληψιν της γεφύρας εκυριεύσαμεν 4 πυροβόλα τοπομαχικά, εξ ων 2 τουρκικά και 2 Σνάιδερ Κανέ, μετά 8 βλητοφόρων και πληθύν οβίδων. Έτι δε την αποθήκην του σιδηροδρομ. σταθμού με διάφορα τρόφιμα».

«Η VIη Μεραρχία διαβαίνει τον Στρυμώνα» - (σ. 1020 -21) Περιγράφει τη διάβαση του Στρυμώνα, από το υπόλοιπο της VIης Μεραρχίας, από «αβαθές και διαβατό σημείο», το οποίο ωστόσο πέρασε «μετά πολλού κόπου». Επανέρχεται επίσης στην «πλου160

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

σία λεία πολέμου», την οποία βρήκαν στον σιδ. σταθμό Δεμίρ Ισσάρ, όπου «εύρομεν μεγάλην ποσότητα κριθής, αλεύρων, ορύζης, σακχάρεως, τεΐου, τυρού ολλανδικού, υποδημάτων (μπότες), ως επίσης ράβδους πολιτών (μπαστούνια) και είδη γυναικεία (βεντάλιες κλπ), τα οποία, ως συνάγεται, προήρχοντο εκ διαρπαγών εκ των ελληνικών καταστημάτων των πόλεων Σερρών, Δράμας και Καβάλας». «Αι απώλειαί μας εις την μάχην του Δεμίρ Ισσάρ. Νεκροί: Αξ/κοί 1, οπλίται 38, Τραυματίαι: Αξ/κοί 4, οπλίται 203 Απωλείας εις αξ/κούς είχε μόνον το Τάγμα Κρητών, νεκρόν τον λαμπρόν λοχαγόν Γ. Παπαδόπουλον και τραυματίαν τον ανθ/γόν Παντ. Σταθάκην, οι οποίοι εβλήθησαν από οβίδα. Εις την θέσιν εις την οποίαν έπεσεν ο λοχαγός Παπαδόπουλος και ο λοχίας Φιωτάκης, περί τα 400 μέτρα Β του χωρίου, ιδρύθη αργότερον κτιστός τάφος δι αμφοτέρους» (σελ.1022, φωτογραφία). Στη συνέχεια και υπό ημερομηνία 27 -6ου, ο Αλεξάκης αναφέρεται σε διαταγή επιχειρήσεων (συνέχιση της δίωξης) για την επομένη 28 -6ου, επίσης στην επίσημη αναγγελία των ελληνικών νικών, σε κακουργήματα των Βουλγάρων σε βάρος αμάχων (ο βασιλιάς –αρχιστράτηγος τηλεγραφεί στον υπουργό Εξωτερικών και δίνει εντολή «να διαμαρτυρηθήτε εις τους αντιπροσώπους των πολιτισμένων Δυνάμεων εναντίον των ανθρωπομόρφων αυτών τεράτων, καθώς και εις τον πολιτισμένον Κόσμον ολόκληρον και δηλώσητε ότι θα αναγκασθώ μετά λύπης μου να προβώ εις αντίποινα…»). Αναφέρει επίσης ένα σπουδαίο γεγονός, την είσοδο της Ρουμανίας στον πόλεμο, εναντίον της Βουλγαρίας, η οποία πλέον θα έχει να αντιμετωπίσει τρία μέτωπα (με Ελλάδα, Σερβία –όπου οι Σέρβοι πλέον έχουν επιτυχίες- και τώρα με Ρουμανία). Υπό ημερομηνία 28 Ιουνίου 1913, ο Αλεξάκης αναφέρεται δια μακρών στα στενά του Κλειδίου, τα οποία, με διάφορα ονόματα (Στενά Σιδηροκάστρου, Δεμίρ Ισσάρ (Σιδηρού Φρουρίου) και Βέτρινας), δεσπόζουν στην περιοχή. Αναφέρεται και ιστορικά στην περιοχή, γνωστή από τους σκληρούς αγώνες των Βυζαντινών κατά των Βουλγάρων. Επανέρχεται στην δίωξη του εχθρού και στο ότι «ο εχθρός υπεχώρησεν ατάκτως προς βορράν δια των Στενών… Δεν εστάθη να αμυνθή πλησίον, αλλά κατέφυγε πέραν της στενωπού της Κρέσνας, κατέστρεφε δε πάσας τας επί του ποταμού Στρυ161

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

μώνος και των παραποτάμων του γεφύρας, δια να καθυστερή την καταδίωξίν μας». Την δίωξη έχουν αναλάβει η VIη Μεραρχία στην οποία ανήκει το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων, τάγμα του οποίου είναι το Τάγμα Κρητών. Αφού «επί τέλους! εζεύθη υπό του Μηχανικού δια γεφυροσκευής η παρά το χωρίον Όρλιακο (Στρυμωνικό) γέφυρα του Στρυμώνος…σήμερον η Μεραρχία διήλθε την γέφυραν, αλλά καθυστέρησε την προς Σέρρας πορείαν της και ούτω η πόλις εκάη υπό των Βουλγάρων». Στη συνέχεια αναφέρεται την πυρπόληση των Σερρών («εκτός των συνοικιών τουρκικής και εβραϊκής»). «Έκαυσαν 4.050 οικίας και 1.000 καταστήματα. Πλήθος γυναικοπαίδων εσφάγησαν ή απετεφρώθησαν εις τας οικίας των. Οι σωθέντες Έλληνες κάτοικοι έφευγον προς νότον…», ενώ σημειώνει επίσης ότι η βουλγαρική προπαγάνδα προσπαθούσε να παραπλανά και να παρασύρει την κοινή γνώμη της Ευρώπης «ότι δήθεν και ο ελληνικός στρατός διέπραττε θηριωδίας». Καταχωρεί επίσης «συγχαρητήρια του Βασιλέως», ο οποίος έστειλε «εκ του σιδηροδρομικού σταθμού Δοϊράνης την κάτωθι θερμήν συγχαρητήριον επιστολήν: «Εις τον ανδρείον στρατόν μου, τον επιδείξαντα τοιούτον ηρωισμόν κατά τας μάχας των ημερών τούτων, τον συντρίψαντα τον εχθρόν οπουδήποτε και αν τον συνήντησεν, εκφράζω τον θαυμασμόν μου και την υπερηφάνειάν μου, διότι ηγούμαι αυτού. Κωνσταντίνος Β΄». –(σελ. 1032). Στις 30 Ιουνίου (σ. 1034) συνεχίζονται οι κινήσεις των μονάδων και η έκδοση διαταγών του Γεν. Στρατηγείου, ενώ σημειώνει ότι την ημέρα αυτή ο ρουμανικός στρατός πέρασε τον Δούναβη και προχωρεί στο βουλγαρικό έδαφος. Το ίδιο και την επομένη, 1 Ιουλίου 1913, με αναφορά καταστροφής του Δοξάτου: «Το Δοξάτον, υπέστη βουλγαρικήν επιδρομήν υπό στρατού, πεζικού και ιππικού, μετά κομιτατζήδων, από ώρας 8 π.μ. μέχρι εσπέρας. Υπό την πρόφασιν ότι ευρίσκοντο Έλληνες αντάρται πυροβολήσαντες κατά βουλγαρικού στρατού, το εκτύπησαν δια 4 τηλεβόλων αρχικώς και έπειτα επετέθησαν, ενήργησαν σφαγάς ανδρών και γυναικοπαίδων, ακρωτηριασμούς, βιασμούς, απαγχονισμούς, διαρπαγάς και πυρπόλησιν. Το ήμισυ του πληθυσμού εξωλοθρεύθη». Αναφέρεται επίσης σε περισυλλογή μεγάλου όγκου πολεμικής λείας, επί της οδού προς Πετρίτσι. Αναφέρει προέλαση Μεραρχιών, όπως της VIης και της Iης. Ωστόσο η σημαντικότερη αναφορά του είναι η ιστορική συνάντηση στη Βυρώνεια Βενιζέλου -Κωνσταντίνου, 162

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

όπου και η επίσης ιστορική φωτογραφία, της συνεργασίας τους (δες Παράρτημα), όπου και αντάλλαξαν απόψεις σχετικά με το μέλλον των εχθροπραξιών Ελλάδας –Βουλγαρίας, θέμα το οποίο θα συναντήσουμε και σε επόμενες σελίδες. Θα παρουσιαστούν ορισμένες διαστάσεις απόψεων, αφού ο Βενιζέλος βλέπει το θέμα πολιτικά και διπλωματικά, ενώ ο Κωνσταντίνος το βλέπει μόνο στρατιωτικά. Τις ημέρες από 23 -30 Ιουνίου, (σελ. 1040 -52), ο Αλεξάκης ήταν στο νοσοκομείο της Ξυλόπολης, αλλά μεταφέρεται, μαζί με άλλους τραυματίες, σε νοσοκομείο της Θεσσαλονίκης, όταν το χειρουργείο εκστρατείας φεύγει ακολουθώντας το μετακινούμενο μέτωπο. Η υγεία του αποκαθίσταται γρήγορα και ο ίδιος φεύγει βιαστικά από το νοσοκομείο για να συναντήσει τη μονάδα του. Με τρένο, με επιταγμένο κάρο, με τα πόδια κλπ, φτάνει στις κατεστραμμένες γέφυρες του Στρυμώνα, περνά και διέρχεται τα «Στενά του Κλειδίου», τα οποία περιγράφει ως πολύ εντυπωσιακά, όπως και στη συνέχεια τη Βόρεια Μακεδονία (την κατά τους Βουλγάρους Μακεδονία του Πιρίν). Περιγράφει επίσης τη Στρώμνιτσα, το Πετρίτσι, το Μελένικο κλπ. Πάντα περιγραφικός και αναλυτικός. Τελικά, ύστερα από πολλές δυσκολίες, το βράδυ της 1ης Ιουλίου φτάνει «εις τους καταυλισμούς του Τάγματός μας και της όλης VIης Μεραρχίας μας».

Ιστορική φωτογραφία από τη συνεργασία Βενιζέλου - Κωνσταντίνου στο μέτωπο (1-7-1913, Γεν. Στρατηγείο Βυρώνεια).

163

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

«Εις το Τάγμα μου - (σελ. 1053) Η υποδοχή η οποία μου έγινεν εις τον Λόχον μου, μου είναι αλησμόνητος. Ήτο νύκτα (8.10΄μ.μ.) και είχον καταυλισθή οι στρατιώται, αλλά το «επήραν χαμπάρι» ότι έφθασα. Η είδησις διεδόθη αστραπιαίως. Ο Ταγματάρχης, όστις ήκουσεν από την σκηνήν του την εκραγείσαν «οχλαγωγίαν», υπέθεσεν ότι κάτι σοβαρόν είχε συμβή και εξήλθε ανήσυχος από την σκηνήν του. Όλοι εχάρησαν και ιδίως ο Ταγματάρχης, διότι η έλλειψις στελεχών ήτο μεγίστη. Οι στρατιώται έλεγον: «Ο ανθ/γός Αλεξάκης το ’σκασε από το χειρουργείον και μας ήλθε». Και εξεδήλωσαν θορυβωδώς την χαράν των. Οι υπαξιωματικοί μου και οι στρατιώται μου εκείνοι δεν ήσαν για μένα μόνον στρατιώται και δεν ήσαν μόνον Κρητικοί, αλλά ήσαν συμπολεμισταί μου, με δεσμόν στενόν συνδεδεμένοι μαζί μου, δεσμόν σφυρηλατηθέντα εις την φωτιάν των μαχών. Ήσαν αγαπητά αδέλφια μου και παιδιά μου. Εις τον προσωρινώς αναπληρούντα με από τινων ημερών έφεδρον υπολοχαγόν Αθαν. Μαλανδράκην, ανετέθη τώρα ο 2ος Λόχος. Εις τη σκηνήν του Ταγματάρχου Κολοκοτρώνη, όπου μετέβην αμέσως, ο ευγενής αυτός άνθρωπος και πατριώτης εξέφρασε την χαράν του, δια την ταχείαν επάνοδόν μου, μου είπεν ευγενικά λόγια: «Ανάλαβε τον Λόχον σου. Με εσέναν διοικητήν του θα έχη πάλιν τα πρωτεία. Θα είναι «όνομα και πράμα» πρώτος. Θα ξεκινήσωμεν αμέσως αύριον για … «εμπρός».

«2 -7 -13, προέλασις του στρατού μας» - (σελ. 1059 -70) Από βραδίς έχει εκδοθεί διαταγή επιχειρήσεων από το Γεν. Στρατηγείο και τις Μεραρχίες. Η VIη Μεραρχία οδεύει προς Μελένικο, στην πορεία ο Αλεξάκης παρατηρεί τη φύση και θυμάται την Κρήτη, ποιήματα και σχετικά αποσπάσματα από τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου –δες στο Παράρτημα. Όμως, Βούλγαροι δεν φαίνονται πουθενά και ένας στρατιώτης ερωτά: «--Πού είναι οι Βούλγαροι, κύριε ανθυπολοχαγέ; Τους εχάσαμε. Πάνε στη Σόφια; --Εσύ τους έδιωξες κι εμένα ρωτάς; --Συγγνώμη, κύριε ανθυπολοχαγέ. Δεν τους έδιωξα εγώ μόνος. Μαζί τους εδιώξαμε και μάλιστα εσείς, ως αρχηγός μας.

--Τους εδιώξαμε όλοι μαζί. Αλλά, μη βιάζεσαι, θα τους ξαναϊδής. Τα μάθια* σου τέσσερα. Ξαφνικά, κάποια στιγμή, θα τους 164

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ίδούμε εμπρός μας. Κάπου μας περιμένουν». Σημείωση: Στην κρητική διάλεκτο, συχνά το -τ- προφέρεται ως –θ-. Λέμε μάθια, σπίθια, παλάθια κλπ. Στο Μελένικο. Περιγράφει το Μελένικο: «Εις εμφάνισιν είναι πολίχνη ωραία, με οικίας μεγάλας, υπερκειμένας αλλήλων εις την πλαγιάν, με γραφικάς στέγας και εξώστας… Πολίχνη ελληνικωτάτη, ήτο ανέκαθεν έδρα ελληνικής Μητροπόλεως και ήτο ακρόπολις του ελληνισμού εις την βορείαν, την πέραν του Μπέλες, Μακεδονίαν μας». Η μαύρη γραμμή στην κοίτη του τοπικού ποταμού, διαπιστώνουν έκπληκτοι οι στρατιώτες, ότι είναι …κρασί! «Οι Βούλγαροι, στρατός και ιδίως κομιτατζήδες, φεύγοντες προ της προελάσεώς μας, δια να εκδικηθούν τους Έλληνας κατοίκους της πολίχνης, ετουφέκισαν 70 Έλληνας προκρίτους του Μελενίκου και τον Μητροπολίτην Κωνσταντίνον. Προσέτι έσπασαν τα γεμάτα οίνου οινοβάρελα και ο οίνος έρρευσε άφθονος σαν ποτάμι δια των κατηφορικών οδών της πολίχνης προς τον εκεί ποταμόν και έτσι ο ποταμός έτρεξεν αυτήν την φοράν κρασί». Γράφει πολλά επίσης για τον αρχικομιτατζή Σανδάνσκυ, «όστις ετρομοκράτει τους Έλληνας της περιοχής, τους μη θέλοντας να εκβουλγαριστούν. Ο διαβόητος αυτός Βούλγαρος ήτο ο τρόμος των Ελλήνων όλης της Μακεδονίας και αυτός εισήγαγε δολίως το ανταρτικόν του σώμα και εις την Θεσσαλονίκην την 29ην Οκτωβρίου, όταν ο Διάδοχος επέτρεψε να φιλοξενηθή εκεί μόνον ένα βουλγαρικόν τάγμα. …Ήτο αρχηγός της ετέρας εκ των δύο βουλγαρικών οργανώσεων κομιτατζήδων, αίτινες συνεμάχησαν μετά των Νεοτούρκων και διέπραξαν άπειρα κακουργήματα κατά των Ελλήνων, ιδίως εις τας περιφερείας Σερρών, Μελενίκου, Νευροκοπίου, Πετριτσίου και Στρωμνίτσης… Ήτο ο φοβερότερος τρομοκράτης της Μακεδονίας…». Σημείωση: Για τους Βουλγάρους ο Σαντάνσκυ ήταν ήρωας, αφού ολόκληρη πόλη έχει ονομαστεί «Σαντάνσκυ».

Μάχη Κάτω Βροντούς (σελ. 1069) «Η VIIη Μεραρχία, προχωρούσα προς Νευροκόπι, συνάντησε προ της Βροντούς εχθρόν κατέχοντα τα υψώματα μεταξύ δύο ποταμίσκων, και συνήψε διήμερον μάχην. Ο εχθρός εξετοπίσθη, αλλ’ επελθούσης της νυκτός δεν κατεδιώχθη».

165

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Στη συνέχεια περιγράφει με φρικτές εικόνες την κατάσταση στην οποία βρήκαν το «μαρτυρικόν Δοξάτον». Νέα διαταγή επιχειρήσεων για τις 3 Ιουλίου 13. Το Τάγμα Κρητών παραμένει στο Μελένικο με απόσπασμα στο Νευροκόπι. «Ανυπομονούμεν ότι παραμένομεν εδώ αδρανείς. Υποθέτομεν ότι αι Ευρωπαϊκαί Δυνάμεις επενέβησαν προς κατάπαυσιν των εχθροπραξιών και δι’ αυτό παραμένομεν ενταύθα. Όρθιοι συζητούσαμεν αυτά, εγώ με τον συνάδελφόν μου Στεφανουδάκην, οπότε βλέπομεν πλησιάζοντα τον ταγματάρχην μας Κολοκοτρώνην, ο οποίος ως ήτο πάντοτε φιλοπαίγμων, μας λέγει: «Τι λέτε εσείς εδώ; Εδώ εις το Μελένικον θα σας παντρέψω και τους δυο μόλις τελειώση ο πόλεμος. Έχει ωραίες κοπέλες. Θα σας στεφανώσω εγώ». Εγώ του απάντησα: Κύριε ταγματάρχα, τι καθήμεθα εδώ και χάνομεν τον καιρόν μας; Τι συμβαίνει και δεν σπεύδομεν να συναντήσωμεν τον φεύγοντα εχθρόν;…».

--«Μπράβο σας, Κρητίκαροι», απαντά. «Συμφωνώ, αλλά εκεί δυτικά εις την αριστεράν πτέρυγα η ΙΙΙη Μεραρχία έχει εμπλακή. Αύριον και ημείς θα προχωρήσωμεν. Θα γίνη το θέλημά σας και το δικό μου». Πράγματι την επομένην επορεύθημεν προς βορράν». Οι επιτυχίες αναβαθμίζουν τις διεκδικήσεις της Ελλάδας. Ο Αλεξάκης (σ. 1073), γράφει: «Ο Βασιλεύς ετηλεγράφησεν εις το Υπουργείον Εξωτερικών… και ετόνισεν, ως προς τας απαιτήσεις μας: «Να γνωστή ρητώς ότι: αν αι προ του πολέμου απαιτήσεις μας εξετείνοντο μέχρι του Νέστου, δεν είναι δυνατόν ήδη να παραμείνωσι αι αυταί μετά τόσας θυσίας αίματος, ούτε είναι δυνατόν να εγκαταλειφθώσιν εκ νέου οι ελληνικοί πληθυσμοί εις τους σφαγείς αυτών». Πράγματι, είναι λογικό και φυσικό να αναβαθμίζονται οι ελληνικές διεκδικήσεις, αφού οι εξελίξεις στα πολεμικά μέτωπα είναι υπέρ της Ελλάδας. Σχετικό είναι και αυτό που ο Αλεξάκης σημειώνει παρακάτω: «Ο πρωθυπουργός Βενιζέλος, εκ Θεσσαλονίκης, δι’ αυτοκινήτου και σιδηροδρομικώς, συνηντήθη εις Νύσσαν και Σκόπια μετά του Σέρβου Πρωθυπουργού, μετά του οποίου συνεφώνησε δια την τηρητέαν στάσιν κατά τας διαπραγματεύσεις περί ειρήνης…». Από τις σημειώσεις του Αλεξάκη, υπό ημερομηνία 4 Ιουλίου, ξεχωρίζει η παρακάτω Ημερήσια Διαταγή του Αρχιστρατήγου (σελ.

1077): 166

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

«Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και Στρατιώται. Εισερχόμεθα ήδη εις νέαν φάσιν πολέμου. Μέχρι τούδε ο Ελληνικός Στρατός, υποστάς μεγάλα βάρη, κατέφερε καίριον πλήγμα κατά του εχθρικού στρατού, χάρις εις την ανδρείαν σας και την καρτερίαν σας. Η εκστρατεία έλαβεν οριστικήν τροπήν υπέρ ημών, αλλά δεν ετελείωσεν ακόμη. Δια να καταβληθή οριστικώς ο προαιώνιος εχθρός και εξασφαλισθούν εις την Ελλάδα οι καρποί της νίκης, χρειάζονται νέοι αγώνες και νέαι θυσίαι. Γνωρίζω τους κόπους και τα δεινοπαθήματά σας. Αλλά προβλέπω μετά πεποιθήσεως εις σας, ότι θα εντείνετε τας προσπαθείας σας, δια να καταφέρετε το τελευταίον κτύπημα. Ήδη ο Σερβικός Στρατός συναθροίζεται προς επίθεσιν. Ο Ρουμανικός Στρατός, 200.000, διελθών τον Δούναβιν, βαδίζει εις Σόφιαν. Είμαι βέβαιος ότι δεν θα υστερήσωμεν ημείς. Η ελληνική φιλοτιμία θα το αποδείξη. Λοιπόν, θάρρος, όπως πάντοτε και εμπρός. Κωνσταντίνος». Στις 5 Ιουλίου, οι μεραρχίες κινούνται εμπρός και το Τάγμα Κρητών είναι στην πλαγιοφυλακή της VIης Μεραρχίας. Ο Αλεξάκης, σε μια φάση της αναχώρησης του Τάγματος, συναντάται τυχαία με ταγματάρχη, ο οποίος του φέρεται απρεπώς. Αργότερα μαθαίνει πως ήταν ο Χατζηανέστης, ο μετέπειτα αρχιστράτηγος στη Μ. Ασία, που συνέδεσε την παρουσία του εκεί με την Μικρασατική Καταστροφή, γι αυτό και εκτελέστηκε αργότερα στο Γουδί με τους «Έξι». Μεταξύ των άλλων, υπό την ημερομηνία αυτή, ο Αλεξάκης σημειώνει κάτι σημαντικό, υπό τον τίτλο: Άφιξις Στρατού Ηπείρου με το Σύνταγμα Κρητών(σελ. 1088): «Η VIIIη Μεραρχία, μεταφερομένη ατμοπλοϊκώς (10 ατμόπλοια) εξ Ηπείρου (δια Αγίων Σαράντα) εις την νήσον Θάσον και εις Καβάλαν, έφθασε εκεί την εσπέραν. Εις την Μεραρχίαν αυτήν ευρίσκετο και το 1ον Ανεξάρτητον Σύνταγμα Κρητών». Την ίδια μέρα, ενώ οι Σέρβοι έχουν προβλήματα, οι Ρουμάνοι έχουν επιτυχίες. Στις 6 Ιουλίου οι Μεραρχίες προχωρούν, επίπονα και με νυκτοπορείες, με μικρές συγκρούσεις και νίκες στα άκρα και κατάληψη του Νευροκοπίου. Αναφέρει και πάλι απώλειες. Χωρίς ιδιαίτερα συμβάντα και η επομένη, 7 Ιουλίου, μια πορεία, η οποία έδωσε την ευκαιρία στον Αλεξάκη να σημειώσει την εντύπωση που δίνουν από μακριά οι μακρές φάλαγγες που πορεύονται «ως όφεις». «Ως 167

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

όφεις» φαντάζουν επίσης πολλές φορές και ποτάμια, μικρά ή μεγάλα, όταν τα βλέπει κανείς από ψηλά… Μάλιστα την επομένη, 8 Ιουλίου, ο Αλεξάκης σημειώνει: «Όταν εχάραζε και ερρόδιζεν η ανατολή εις τον ανατολικόν Όρβηλον, ακούω στρατιώτην να ψιθυρίζει:

«Γλυκοχαράζουν τα βουνά κι οι όμορφες κοιμούνται και των μανάδων τα παιδιά στα ξένα τυραννούνται». Και το υπόλοιπο της πορείας είναι κουραστικό, λόγω της μεγάλης ανωμαλίας του εδάφους και της πυκνής δασώδους εκτάσεως, εν μέσω της οποίας γίνεται η πορεία. Την επομένη, 9 Ιουλίου 1913, «η Μεραρχία σταθμεύει», αν και, όπως σημειώνει «ανυπομονούμεν να προχωρήσωμεν». Αξιοπρόσεκτες είναι επίσης ορισμένες από τις σημειώσεις του αυτής της ημέρας: «Κάθομαι επί βράχου και ως κατεβαίνουν τα νέφη της ομίχλης από τα υψηλά προς τα χαμηλά, νομίζεις ότι παρασύρονται τα όρη και κατρακυλούν και αυτά μαζί, να κατέλθουν εις την κοιλάδα. Τα νέφη, φορτωμένα νερό, τρέχουν και όπισθέν των άλλα, ωσεί να κυνηγούν τα μεν τα δε. Και κατέρχονται –σβήνουν αυταί αι πελώριαι ουράνιαι Δαναΐδες –σαν να βιάζωνται όλα να φέρουν το ταχύτερον τα νερά των από τον ουράνιον θόλον εις τα κοίτας των ποταμών και δι’ αυτών εις την θάλασσαν…». Σχετικά με τα νέφη που παρατηρεί, σημειώνει και πάλι ότι ένας στρατιώτης ψιθυρίζει τη μαντινάδα: «Τα νεφαλάκια τ’ ουρανού ρώτηξε να σου πούνε, πώς κλαίνε τα ματάκια μου όντε σε θυμηθούνε». Παρακάτω περιγράφει τα Στενά της Κρέσνας και την «εισχώρησι εις τα Στενά» ενός συντάγματος. Στα διπλωματικά, γράφει: «Αι συζητήσεις δι’ ειρήνην. Την ημέραν αυτήν ο Βασιλεύς και ο Πρωθυπουργός αντήλλαξαν τηλεγραφικώς τας γνώμας των δια τας απαιτήσεις της Ελλάδος εις τας συζητήσεις περί ειρήνης και συνιστούσε ο Πρωθυπουργός να μη φανώμεν αδιάλλακτοι. Λέγεται ότι η Βουλγαρία εζήτησε ανακωχήν». «Ο βασιλεύς της Βουλγαρίας παρακαλεί – (σ. 1125). Την ημέραν αυτήν, ο μέχρι τότε υπεροπτικώς φερόμενος βασιλεύς της Βουλγαρίας Φερδινάνδος, παρεκάλει τηλεγραφικώς τον βασιλέα 168

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

της Ρουμανίας Κάρολον να επέμβη φιλικώς εις τους βασιλείς Ελλάδος, Σερβίας, και Μαυροβούνιον προς κατάπαυσιν του πολέμου», ενώ συμπληρώνει: «Την αυτήν ημέραν η Ρωσσία ανακοίνωσεν ότι δεν επέτρεπε περαιτέρω εξασθένησιν και ταπείνωσιν της Βουλγαρίας», εννοώντας ότι η Ρωσία εμφανίζεται προστάτης της ευρισκόμενης σε δύσκολη πλέον θέση Βουλγαρίας. Και την επομένη, 10 Ιουλίου, ο στρατός μας συνεχίζει την πορεία του, προς συνάντηση του συνεχώς υποχωρούντος βουλγαρικού στρατού, ενώ οι διπλωματικές κινήσεις συνεχίζονται. Η βουλγαρική ηγεσία είναι σε πολύ δύσκολη θέση, αφού χάνει σε όλα τα μέτωπα, ενώ οι Τούρκοι ανακατέλαβαν την Ανδριανούπολη. Η Ρωσία προσπαθεί να παίξει διαμεσολαβητικό ρόλο και ασκούνται κάποιες πιέσεις και προς την Ελλάδα να δεχθεί ανακωχή. Ανάλογα κινείται και η Αυστρουγγαρία. Ο Βενιζέλος, θεωρώντας ότι είναι καλή στιγμή για την Ελλάδα, το σκέφτεται, «ο Βασιλεύς όμως ηρνήθη την συνομολόγησιν ανακωχής, ο δε βασιλεύς της Ρουμανίας τηλεγραφικώς συνίστα εις τον Βασιλέα μας διακοπήν των εχθροπραξιών. Εις όλα τα διαβήματα ο βασιλεύς Κωνσταντίνος έδωκεν αρνητικήν απάντησιν… και απήντησεν εις τον Πρωθυπουργόν: «Η Βουλγαρία ας στέρξη να υπογράψη επί του πεδίου της μάχης την προκαταρτικήν ειρήνην, δεχόμενη τους όρους μου, και τότε δέχομαι ανακωχήν άμεσον» (σελ. 1128). Και την επομένη, 11 Ιουλίου, συνεχίζεται η πορεία δια των Στενών της Κρέσνας, με μικρές συγκρούσεις. Οι στρατιώτες του Τάγματος ξυπνούν …βρεγμένοι από νυχτερινή βροχή και ο Αλεξάκης, ασυνήθιστος σε βροχή τον Ιούλιο μήνα, γράφει: «Της βροχής προηγήθησαν αστραπαί και βρονταί. Και είπα εις τους στρατιώτας ότι είναι καλό σημάδι και ότι ο Θεός με βροντές φοβίζει τους εχθρούς μας». «Χαίρε, αστραπή τας ψυχάς καταλάμπουσα, Χαίρε, ως βροντή τους εχθρούς καταπλήττουσα». Ωστόσο οι βροντές ήρθαν λίγο ανάποδα: «Παρά την Κλίσαν, εβλήθημεν αιφνιδίως υπό του εχθρικού πυροβολικού εκ των υψωμάτων Κάτσοβα Μαχαλά και το πυρ αυτό έκτοτε εξηκολούθει αραιόν μέχρι της επελεύσεως του σκότους… Μετά τας πρώτας οβίδας η φάλαγξ της Μεραρχίας εσταμάτησε. Έπειτα μετεκινούμεθα κοπιωδέστατα εις ανώμαλα και δασώδη εδάφη…».

169

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Και ενώ η προώθηση του ελληνικού στρατού συνεχίζεται μέσα από τα Στενά της Κρέσνας, όχι πολύ μακριά, στη Θράκη, η VIIIη Μεραρχία, που έχει έρθει από την Ήπειρο και έχει αποβιβαστεί στη Καβάλα, παίρνει εντολή να καταλάβει την Ξάνθη. Στις επιχειρήσεις αυτές μετέχει και το υπόλοιπο του Συντάγματος Κρητών, που ανήκει στη Μεραρχία αυτή εκτός από το 3ο Τάγμα του το οποίο έμεινε στην Κορυτσά.

Ο Β. Παπακώστας (καθιστός δεύτερη σειρά στο μέσον) με Μακεδονομάχους - Προσκόπους. (Μουσείο Μακεδ. Αγώνα).

Το μνημείο της απελευθέρωσης της Αρναίας.

170

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

12 -14 Ιουλίου 1913 «Μάχαι Κρέσνας –Τζουμαγιάς»

Στη συνέχεια περιγράφονται «η 3ήμερος κρατερά μάχη της Αρισβάνιτσας (υψώματος 1378) και αι μάχαι εις τας πτέρυγας (Νευροκοπίου, Πετσόβου και αλλού –(σελ. 1139 – κ. ε.). Στην αρχή ο Αλεξάκης περιγράφει την περιοχή όπου διαδραματίζεται η 3ήμερη μάχη, στην οποία και πάλι το Τάγμα Κρητών παίζει αποφασιστικό ρόλο, αλλά και δοκιμάζεται σκληρά, ο ίδιος δε ο διοικητής του, ο σπουδαίος Ταγματάρχης Γ. Κολοκοτρώνης, βρίσκει ηρωικό θάνατο. Περιγράφοντας την τοποθεσία, γράφει μεταξύ άλλων: «Αι εκατέρωθεν του ποταμού κλιτύες είναι λίαν δασώδεις. Επί του όρους αυτού συνήφθη η τριήμερος κρατερά μάχη υπό του στρατού μας και κυρίως υπό της VIης Μεραρχίας. Ορθώς το εξέλεξαν οι Βούλγαροι όπως επ’ αυτού αντιτάξουν την απεγνωσμένην άμυνάν των, εγκαταλείψαντες αμαχητί σχεδόν τα Στενά της Κρέσνας. Το έδαφος είναι ορεινόν με βαθείας χαράδρας. Ο εχθρός ήτο καλώς οργανωμένος αμυντικώς και πάσαι αι αποστάσεις είχον επισημανθή υπό του πυροβολικού και πολυβόλων. Δεν έμενον απυρόβλητοι τομείς. Ραγδαία βροχή έπιπτεν όλην την ημέραν με διακοπάς. Την νύκτα έπεσεν και ολίγη χιών. Το ψύχος ήτο δριμύτατον… Οι στρατιώται πολλές φορές έλεγον: Καλύτερα να έχωμεν μάχην, παρά εξαντλητικάς πορείας. Σήμερον εννοούσαν και έλεγον ότι πιθανόν να έχωμεν μάχην. Ο εχθρός «εβαρέθηκε να φεύγη». Θα σταθή να δοκιμάση τας δυνάμεις του, αι οποίαι θα είναι ίσως ενισχυμέναι με στρατεύματα μη πολεμήσαντα μέχρι τούδε. Και πράγματι αυτό συνέβη».

«Η πορεία μας. Ώραν 5ην π.μ. εκκίνησις εκ του δάσους εις το οποίον είχομεν διανυκτερεύσει «εν προφυλακαίς μάχης»… Ηρεμία επεκράτει την ώραν εκείνην, ως εάν ο τόπος ήτο έρημος, ακατοίκητος. Οι κάτοικοι είχον αποσυρθή μακράν εις τα δασώδη όρη… Αλλά μετ’ ολίγον την γαλήνην διεδέχθη η θύελλα. … Αρχίζει τότε ραγδαία βροχή». «Η έναρξις της μάχης. (σελ. 1147). Απομακρυνθέντος του 8ου Τάγματος Ευζώνων (Βασιλούνη), ετάχθη ως νέα εμπροσθοφυλακή το 9ον Τάγμα Ευζώνων (Βελισσαρίου) και ηκολούθει το Τάγμα Κρητών (Κολοκοτρώνη).

171

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

…Το 9ον Τάγμα Ευζώνων, μόλις διήλθε το μικρόν χωρίον Πόρογκος, εβλήθη υπό του εχθρικού πυροβολικού…Η ορεινή πυροβολαρχία ήρχισε βάλλουσα κατά του βουλγαρικού, προς αντιμετώπισίν του. Το 9ον Ευζώνων ήρχισεν αμέσως την επίθεσιν. …Εις τον ορεινόν, δασώδη και χαραδρώδη αυτόν τόπον, τον εγκαταλειμμένον σήμερον από τους κατοίκους του, και υπό βροχήν ραγδαίαν, αρχίζει τώρα απ’ εδώ η σύγκρουσις των δύο αντιπάλων, η οποία διήρκεσεν επί τρεις ημέρας». Στη συνέχεια παραθέτει αποσπάσματα από περιγραφές συγκρούσεων από τον Ερωτόκριτο του Κορνάρου –όπως και πολύ συχνά παραθέτει σχετικά αποσπάσματα από τον Όμηρο. «Ο 1ος Λόχος εις ενίσχυσιν του 9ου Ευζώνων» - (σ. 1149 -50) Το 9ο Τάγμα Ευζώνων, του ηρωικού Ταγματάρχη Βελισσαρίου, ζητά από το Σύνταγμα ενισχύσεις. «Κατ’ εντολήν του Συντ/τος, το Τάγμα Κρητών διέταξεν εμέ, να ενισχύσω με τον (1ον) Λόχον μου το 9ον Ευζωνικόν Τάγμα. Ο Ταγματάρχης Κολοκοτρώνης μου λέγει: «Πάρε τον Λόχον σου και σπεύσε να ενισχύσης το Τάγμα του Βελισσαρίου. Επί του παρόντος τίθεσαι υπό τας διαταγάς του…». …Παιδιά, λέγω εις τους στρατιώτας μου, ήλθεν η αγία ώρα, όπως επεριμέναμεν. Ακολουθήστε με!» Φεύγουν προς το Τάγμα Βελισσαρίου. Όμως συναντούν σύντομα αφρισμένο ποτάμι από τη δυνατή βροχή που είχε πέσει. Ψάχνουν πέρασμα, ενώ βάλλονται και ο λοχίας –οδηγός χάνεται. Τελικά περνούν το δυνατό ρεύμα του ποταμού πιασμένοι μεταξύ τους σε ομάδες. Μετά το πέρασμα του ποταμού, «…ολόβρεκτοι και από την βροχήν και από το ρεύμα του ποταμού Οσένοβα, καταλασπωμένοι μέχρι των κνημών εις το μαλακόν έδαφος, φορτωμένοι την πανοπλίαν μας –και τον φόρτον του γυλιού οι οπλίται – ανηρχόμεθα την απότομον πλαγιάν. Και ήτο τόσον απότομος και πετρώδης, ώστε δεν εβαδίζομεν ομαλώς, αλλά ανερριχόμεθα». Ανεβαίνουν με πολύ κόπο, με «συχνά ολιγόλεπτα σταματήματα», ενώ ακούνε τους σαλπιχτές του Τάγματος Βελισσαρίου να σαλπίζουν «προχωρείτε, προχωρείτε». «Κάθυγροι από τα νερά του ποταμού και της βροχής και προσέτι βουτηγμένοι εις τον ιδρώτα κατά τον ανήφορον, εφθάσαμεν εις την ράχιν. Εξ αποστάσεως βλέπω τον Διοικητήν του 9ου Ευζωνικού Τάγματος Ταγματάρχην Βελισσαρίου, ο οποίος με ανέμενεν ανυπομόνως». Ο Βελισσαρίου τους υποδέχτηκε με καλά λόγια και είπε επίσης: «Εδώ, παιδί μου, θα έχωμεν σπουδαιότερον αγώνα από τον του 172

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Λαχανά και του Πιλάφ Τεπέ…». Για τον Βελισσαρίου ο Αλεξάκης σημειώνει ότι «δικαίως έχει γίνει θρύλος». «Ο Λόχος μου προελαύνει. (σελ. 1158 -59) Ο Λόχος μου είχεν αναπαυθή επ’ ολίγα λεπτά. Και ο Βελισσαρίου με διατάσσει: «Τώρα θα λάβης μέρος ενεργόν. Έχω διαθέσει εις την μάχην και τους 4 Λόχους μου. Σε κρατώ τώρα ως εφεδρείαν. Θα βαδίσης προς δυσμάς, θα προχωρήσης περί τα 800 μέτρα και εκεί θα με περιμένης». Ετοποθέτησα σκοπούς και ανέμενον τον Ταγματάρχην Βελισσαρίου, όστις μετ’ ολίγον ήλθεν εκεί». Είχαν φύγει πολύ μπροστά και οι 4 λόχοι του Βελισσαρίου και είχαν μπει σαν σφήνα βαθιά στην εχθρική περιοχή, τόσο που ο Συνταγματάρχης Παπαδόπουλος, δ/τής του Συντάγματος, ανησύχησε. Ήρθε λοιπόν ανήσυχος κοντά στον Βελισσαρίου, μαζί με τον ταγματάρχη Κολοκοτρώνη και «τα είπαν» λίγο με τον Βελισσαρίου. «Μόνοι μας δεν θα πάμε στη Σόφια», είπε ο συνταγματάρχης, προσπαθώντας να συγκρατήσει τον συνήθως ασυγκράτητο ταγματάρχη Βελισσαρίου. Ωστόσο, γράφει ο Αλεξάκης, «ένας ζωηρός στρατιώτης, ο οποίος ήκουσε τη λέξιν Σόφια, επανέλαβε: «Τ’ ακούσατε, παιδιά; Θα πάμε στη Σόφια, θα πάμε στη Σόφια. Το είπεν ο κ. Διοικητής» (σελ. 1160 -61). Όμως, ο συνταγματάρχης είπε να ανασυνταχθεί το τάγμα Βελισσαρίου και ο λόχος του Αλεξάκη «να ταχθή προς μάχην», αλλά «να κρατή αμυντικήν θέσιν». «Ο Κολοκοτρώνης… προσέθεσε: «Να σε ιδώ, Γιάννη! Ο Θεός μαζί σου». «Να με ιδή», είπεν ο φιλόπατρις και γενναίος ταγματάρχης μου. Αλλ’ όμως δεν ξαναϊδωθήκαμε. Πού να το ξέραμε εκείνην την στιγμήν;! Θα αποχαιρετίζαμεν αλλήλους, με ένα σφίξιμο του χεριού τουλάχιστον…», σημειώνει με δικαιολογημένη μελαγχολία και συγκίνηση ο Αλεξάκης, αφού ήταν η τελευταία φορά που έβλεπε ζωντανό τον Ταγματάρχη του, τον Γ. Κολοκοτρώνη. «Αντεπίθεσις εις εχθρικήν επίθεσιν. Κρατερά μάχη» -(σελ.

1166-69) «Εγώ εγκαθίστων τον λόχον μου εις εκλεγείσαν τοποθεσίαν, το δε 9ον Τάγμα (Βελισσαρίου), προσεπάθει να ανασυνταχθή. Ήτο δύσκολον το έργον αυτό, διότι πολλαχού οι άνδρες είχον αγκιστρωθή και εμάχοντο. Ο εχθρός ήτο πολυάσχολος, κατείχεν ισχυ173

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ρώς τας δύο κορυφάς τους όρους Αρισβάνιτσα –ήτο δικόρυφον το όρος, και ήτο υψηλοτέρα η βορειοτέρα κορυφή (1378 μέτρα), -εξηκολούθουν δε να καταφθάνουν εκεί, ως απεδείχθη, νέαι εχθρικαί ενισχύσεις. Δεν είχον παρέλθει πολλά λεπτά από της εγκαταστάσεως του Λόχου μου εκεί, ότε ήρχισαν πυρά εναντίον μας από όλην την κορυφογραμμήν…Είχον σκοπόν, να μετακινήσω το Λόχον προς τα εμπρός, εις καλυτέραν θέσιν, δηλαδή εις την έναντι ράχιν… Όμως ο εχθρός μάς πρόλαβεν. Αυτός κατέλαβε την ράχιν εκείνην και επιχειρούσε να προχωρήση προς ημάς… Αι σφαίραι εσύριζον δαιμονιωδώς με τον οξύν συριγμόν των υπεράνω των κεφαλών μας και αραιότερα επίσης αι οβίδες… Από την κορυφογραμμήν μάς έβαλλεν ο απ’ εκεί εμφανισθείς εχθρός τώρα…». «Η πρώτη μεγαλειώδης εξόρμησίς μας. Ήτο θύελλα» -(σ.

1069 -73) Ο Λόχος καθηλώνεται, έχει απώλειες και οι Βούλγαροι ετοιμάζονται να εκμεταλλευτούν με επίθεση το πλεονέκτημα που έχουν, λόγω θέσεως και αριθμού μαχητών. Ο Αλεξάκης, αφού «το σημαντικότερον ήτο ότι απειλούμεθα από κύκλωσιν» και εφόσον «το Τάγμα δεν με ενίσχυεν», αντιμετωπίζει τα ενδεχόμενα: Να υποστεί επίθεση πολυπληθών αντιπάλων, οπότε «εγενάτο κίνδυνος να κυκλωθώμεν και να αιχμαλωτισθώμεν… Να μετακινηθώμεν προς τα οπίσω δεν εγίνετο σκέψις… για να μη πτοηθή το όπισθεν υπόλοιπον Τάγμα μας. Τρίτη λύσις ήτο να αντεπιτεθώμεν. Να ριφθώμεν κατά του αντιπάλου. Μάλιστα εγκαίρως, πριν ο εχθρός εξορμήση πρώτος… Έπειτα εφώναξα: «Παιδιά! Εκεί, όπως είσθε πρηνηδόν, κάμετε εφ’ όπλου λόγχην! Ο εχθρός ετοιμάζεται να μας επιτεθή. Θα αντεπιτεθούμε πρώτοι… Και επανέλαβον: «Παιδιά! Έτοιμοι και θα παραγγείλω». …Εις την κατάλληλον στιγμήν ύψωσα το ξίφος μου υψηλά και εφώναξα: «Παιδιά! Εμπρός δια της λόγχης!». Ήστραψαν αι λόγχαι μας εις τον αέρα. Αι 100 περίπου λόγχαι του Λόχου, ο οποίος σηκώθηκε με προτεταμένας τας «λόγχας εφ’ όπλου». Ηγέρθη ο Λόχος όλος ως εν σώμα με μίαν ψυχήν και όρμησε κατά του εχθρού. Περιγραφήν τοιαύτης εξορμήσεως προς έφοδον είναι δύσκολον να δώσω. Με φωνάς «εμπρός! κατ’ επάνω των!», κλπ, έτρεχον όλοι με προτεταμένην την λόγχην… Η απόστασις την οποίαν διανύσαμεν ήτο 300 μέτρα ίσως. Είμαι εις την πρωτοπορείαν με υψωμένην την σπάθην. Στρέφω 174

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

την κεφαλήν μόνον, να ίδω αν μένη κάποιος. Όλοι ακολουθούν, αλλά η παράταξις έχει μεταβληθή εις φάλαγγα… Φωνάζω διαδοχικώς «εμπρός!». Κατά την διαδρομήν αντελήφθην 2-3 πίπτοντας. Εφώναξα «πάρτε τα φυσίγγιά τους». Εκεί εδείχθησαν ωραία παραδείγματα γενναιότητος και αυτοθυσίας…Και έπεσαν αρκετοί εκεί. Πού είσθε, εθνικοί ποιηταί, να ιδήτε και να ψάλλετε… -(η υπογράμμιση δική μου). Οι Βούλγαροι θα μας εξελάμβαναν ίσως τρελούς. Κάθυγροι και ασθμαίνοντες, ανηρχόμεθα προς την ράχιν, περιφρονούντες τας βουλγαρικάς σφαίρας. Τέλος η εχθρική γραμμή εκλονίσθη. Προ της ορμής μας εκείνης εγκατέλειπον την ράχιν τραπέντες εις φυγήν και ημείς, φθάσαντες επ’ αυτής, είδομεν τα νώτα των τελευταίων φευγόντων… Ενικήσαμεν. Ετάχθημεν τώρα ημείς επί της ράχεως πρηνηδόν. Εκεί όπου ήσαν πρότερον εν γραμμή οι Βούλγαροι… Τινές όρθιοι εγιουχάισαν τους φεύγοντας εχθρούς με την φωνήν «αέρα!»… Αν το ηθικόν του εχθρού ήτο καλόν και η ορμή μας ασθενής, ήτο δύσκολον να ηττηθή εις τοιαύτην θέσιν… Το ηθικόν όμως του εχθρού ήτο, ως φαίνεται, άθλιον, επειδή ηττάτο και κατεδιώκετο από Θεσσαλονίκης μέχρις εκεί επί 23 ημέρας, συνεχώς σχεδόν… Πήραν την κορυφή αυτή οι Έλληνες, αλλά διαπιστώνουν ότι τώρα βάλλονται από άλλη πλησίον κορυφή και από βουλγαρικά στρατεύματα που ολοένα ενισχύονται. «Ως ύστερον διεπιστώθη, αντιμετωπίζαμεν εκεί 12.000 Βουλγάρους πεζικόν με 2 πεδινάς πυροβολαρχίας. Ένεκα της πιέσεώς μας υπό του εχθρού εις θέσιν γυμνήν, άνευ πτυχής και άλλων προκαλυμμάτων, η θέσις μας ήτο δύσκολη. Έπρεπε να ενισχυθώμεν…», πλην όμως, ο υπασπιστής του Τάγματος που καταφθάνει, τους ενημερώνει ότι –εκτός από τον 3ο Λόχο που έφθασε νωρίτερα – «δεν θα μας σταλή ενίσχυσις, αφού εκατέρωθεν ο άλλος στρατός μας είναι πολύ οπίσω… Τι να κάνωμεν; Εάν μείνωμεν επί τόπου, ή θα μας επιτεθή πρώτος ο εχθρός και θα μας απωθήση οπίσω, αφού και τα πυρομαχικά μας εξηντλήθησαν σχεδόν όλα, ή θα μας αιχμαλωτίση δια κυκλώσεως, αφού είναι πολυπληθέστερος. Να υποχωρήσωμεν από εδώ είναι και αυτό επικίνδυνον. Τότε θα μας κυνηγήση και δεν θα μείνωμεν ζωντανοί, βαλλόμενοι εκ των όπισθεν. Είναι αυτό λύσις απαράδεκτος. Οπότε οφείλουν να προχωρήσουν οι ιδικοί μας και να έλθουν κοντά μας εις ενίσχυσιν. Τουλάχιστον οι υπόλοιποι 2 175

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

λόχοι του Τάγματός μας. Άλλως, δια να μη συλληφθώμεν αιχμάλωτοι ημείς εδώ, θα επιτεθώμεν πάλιν. Και «ή του ύψους ή του βάθους». Τουλάχιστον έτσι θα πέσωμεν ηρωικά. Άλλη λύσις δεν χωρεί». Αυτά είπα εις τον Υπασπιστήν». Ο οποίος όμως υπασπιστής έφυγε, χωρίς να αναλάβει τις ευθύνες του, αφήνοντας τον Αλεξάκη και τον Τζανακάκη του 3ου λόχου να λύσουν μόνοι τους το πρόβλημα της «δεινής θέσης» στην οποία βρίσκονται. Έτσι οι δυο ανθυπολοχαγοί αποφασίζουν και πάλι «να φύγουν προς τα εμπρός». Να επιτεθούν και πάλι. Με τη λόγχη να καταλάβουν τη φοβερή κορυφή 1378. Έτσι αρχίζει: «Η δευτέρα έφοδός μας, μεγαλειώδης επίσης» (σ. 1175 -78) «Εξιφουλκίσαμεν εγώ και ο Τζανακάκης, ετέθημεν επικεφαλής και έγινεν η εξόρμησις της Διλοχίας. Έλαμψαν τα σπαθιά μας εις τον αέρα. Η λάμψις και η ανταύγειά των ήγειρεν πάλιν ορθίους τους στρατιώτας της Διλοχίας ως εν σώμα και μίαν ψυχήν. Εις ολίγων βημάτων απόστασιν ο Τζανακάκης πληγώνεται και καθίζει κάτω. Τον αντελήφθην καθήμενον, ενώ είχα προχωρήσει περί τα 50 μέτρα. Τι απέγινε έκτοτε εις το αριστερόν μου, δεν γνωρίζω.. Τρέχων μετά των ανδρών της Διλοχίας μου επί της ράχεως, έβλεπα φεύγοντες προ ημών τους εκεί Βουλγάρους… Έφευγαν τρέχοντες. Η ορμή μας ήτο ορμή λεόντων κατά άρκτων. Προ της ορμής ημών των ολίγων, οι πολλοί Βούλγαροι ετρέποντο εις άτακτον φυγήν. Ανερριχήθημεν. Η κορυφή ήτο κενή. Είδα μόνον τα νώτα δύο φευγόντων ανδρών, των τελευταίων εκ των φευγόντων… Κατελάβομεν ούτω την περίφημον κορυφήν, ύψωμα 1378. …Όχι μόνον οι πεσόντες και εκπνεύσαντες και οι τραυματίαι, αλλά και οι υπόλοιποι, όσοι μέχρι τέλους έμειναν άτρωτοι και τους εσεβάσθησαν αι σφαίραι, υπήρξαν ήρωες. Υπήρξε μέγα ατύχημα ότι έπεσεν εκεί και ο Ταγ/ρχης Κολοκοτρώνης, ως θα διηγηθώ κατωτέρω. Αν αυτός επέζη θα εξέθετε εις έκθεσίν του την δράσιν του Τάγματος και η δόξα του Τάγματος θα ανήρχετο μέχρις ουρανού». «Επί της κορυφής της Αρισβάνιτσας - (1378) «Η κατάκτησις της κορυφής αυτής υπήρξε το έπαθλον του αγώνος μας… Δεν έμεινεν τότε οριστικώς εις χείρας μας… Ήλλαξε χείρας 3 -4 φοράς κατά την τριήμερον και αιματηροτάτην μάχην, τελικώς δε έμεινε εις τας ελληνικάς χείρας μέχρι τέλους του πολέμου».

176

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Στη συνέχεια ο Αλεξάκης περιγράφει, με τη συνήθη λεπτομερή περιγραφικότητά του, την τοποθεσία αυτή και τελειώνει: «Δεν διέκρινα όμως καθαρά το μακρινόν έδαφος, διότι ήτο πλέον βράδυ. Είχεν αρχίσει το λυκόφως. Ήρχισα γράφων αναφοράν προς το Τάγμα: «Κατελάβομεν την κορυφήν και την κατέχομεν. Ζήτω η Πατρίς! Στερούμεθα παντελώς φυσιγγίων». Σκοτώνεται ο Γ. Κολοκοτρώνης Τραυματίζεται ο Ι. Αλεξάκης «Ομηρική μάχη και ο τραυματισμός μου. (σ. 1179 -84) Οι στρατιώται μού έλεγον: «Δεν έχω φυσίγγια» ή «έχω μόνον 2 φυσίγγια» ή «εγώ δεν έχω ούτε ένα» και τα όμοια. Εις τας μάχας, μάλιστα εις την του Λαχανά και εις την σημερινήν της Άνω Τζουμαγιάς (Αρισβάνιτσας, 1378), όλος ο Λόχος μου απετελείτο από ήρωας. Πικρίαν και οδύνην εδοκίμασα οσάκις έπεφτε από εχθρικόν βόλι εις το πλευρόν μου ένας από τους ήρωας αυτούς άπνους ή πληγωμένος και οιμώζων. …Ήρχετο πράγματι ο Ταγματάρχης με την Διλοχίαν (Λόχοι 2ος και 4ος), αλλά ήσαν ακόμη εν πορεία όπισθεν της κλιτύος, εκ της οποίας ημείς είχομεν εξορμήσει κατά την πρώτην επίθεσίν μας και δεν τους εβλέπομεν. Εκεί, κατά την πορείαν, οβίς βουλγαρική από τας διερχομένας υπεράνω των κεφαλών μας, εύρε τον Ταγματάρχην Κολοκοτρώνην. ...Με το να μην πυροβολώμεν ημείς, οι Βούλγαροι ενόησαν ότι δεν έχομεν φυσίγγια και είδον ότι είμεθα ολίγοι. Και εννόησαν ότι οι πολλοί αυτοί ηττήθησαν και εξετοπίσθησαν υφ’ ημών των ολίγων. Όθεν απεφάσισαν αντεπίθεσιν προς ανακατάληψιν της κορυφής. ...Εναγωνίως ανέμενα να έλθη η δευτέρα Διλοχία. Αν ήρχετο ενωρίτερον, ίσως εσταθεροποιείτο η θέσις μας επί των καταληφθεισών κορυφών του 1378 από της ημέρας εκείνης και δεν θα εγίνοντο δι’ αυτήν την επομένην και μεθεπομένην άλλαι επιθέσεις και αντεπιθέσεις, αι οποίαι προξένησαν τόσας απωλείας. Η παραμονή μου μετά 40 ανδρών άνευ φυσιγγίων εις την καταληφθείσαν κορυφήν του 1378 ήτο βέβαια δύσκολος. Το βουλγαρικόν πυροβολικόν …εξηκολούθει να μας βάλλη και μάλιστα τώρα εκ του πλησίον… Επίσης εβαλλόμεθα με πυρά πολυβόλων και τυφεκίων. …Εις μίαν στιγμήν ερρίφθη πέτρα. «Πετριές μας ρίχνουν», εί177

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

παν οι στρατιώται… Αμέσως έπειτα ήλθε και δευτέρα πέτρα. Και την είδομεν αυτήν ερχομένην και πίπτουσαν… Ηγέρθην τότε και επροχώρησα δια να ίδω πόθεν ερρίπτοντο οι λίθοι… Περί τα 50 μέτρα κάτω της κορυφής, βουλγαρικόν τμήμα περίπου 60 ανδρών ήτο όρθιον εν πυκνή γραμμή, με επικεφαλής έναν υψηλόν και παχύν γενειοφόρον άνδρα… Ο εύσωμος εκείνος ηγήτωρ, έρριπτε πάλιν την στιγμήν εκείνην λίθον καθ’ ημών. Λαβών και εγώ τότε λίθον, τον έρριψα κατά των Βουλγάρων… «Με πέτρες αυτοί, με πέτρες και ημείς. Και έπιασα δεύτερον λίθον. Αλλ’ ενθυμηθείς ότι το περίστροφόν μου ήτο γεμάτο, το έλαβον, εσκόπευσα και εξεκένωσα 2-3 σφαίρες προς τον υψηλόν Βούλγαρον ηγήτορα. Αι εφημερίδες έγραψαν τότε ότι επί της κορυφής του 1378 έγιναν ομηρικαί μάχαι με λίθους –πετροπόλεμος. Έχω την ιδέαν ότι η υπ’ εμού ρίψις λίθων κατά των Βουλγάρων εκ της κορυφής του 1378 διεδόθη και έγραψαν οι δημοσιογράφοι ότι το Σύνταγμά μας εμάχετο «με πέτρες», συνάπτον ούτω ομηρικάς μάχας κλπ. Την στιγμήν εκείνην, κατά την οποίαν άδειαζα το περίστροφόν μου, ησθάνθην δυνατό κτύπημα εις το στήθος και πόνον. Ίνα εξακριβώσω εάν ήτο χτύπημα λίθου, εκάθισα κάτω. Οι άνδρες αντελήφθησαν ότι ετραυματίσθην και δύο εξ αυτών επροχώρησαν προς εμέ. Με έλαβον από τους πόδας και με έσυραν όπισθεν της γραμμής των και ήνοιξαν το χιτώνιον. Το αίμα έρρεεν. Το τραύμα ήτο δια σφαίρας μάουζερ βουλγαρικού, διαμπερές του αριστερού ημιθωρακίου εισελθούσης από το στήθος και εξελθούσης όπισθεν υπό την αριστεράν μασχάλην…Κατά την έξοδόν της η βολίς είχε θραύσει και την 6ην πλευράν μου. Εφαντάσθην τότε ότι θα εξέπνεον μετ’ ολίγον. Είπα να ειδοποιήσουν τον ανθ/στήν Πετρουλάκην να παραλάβη τον Λόχον και να παραλάβουν το πορτοφόλι μου να το στείλουν εις την μητέρα του. Η μάνα, το αγαπητότερον πλάσμα στον κόσμον αυτόν. Μάλιστα η αγρότισσα μάνα. Στο ορεινό μικρό χωριό, η αγράμματη, η θεοφοβούμενη μάνα, η στοργική, η αγία*… «Ακριβώς στην καρδιά είναι το τραύμα. Αδύνατον να σταματήσωμεν το αίμα», είπαν οι προσπαθούντες να με επιδέσουν… Αφού είδαν ότι είχον τραυματισθή σοβαρώς και έρρεεν άφθονον το αίμα, υπέθεσαν ότι θα απέθνησκον αμέσως… Έβλεπα τον ουρανόν με τεταμένον βλέμμα, αποχαιρετών το φως της ημέρας… Ζωηραί, ζωηρόταται μένουν ακόμη αποτυπωμέναι εις την μνήμην μου αι στιγμαί εκείναι.

178

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

…Ιδών το αίμα μου να ρέη, εσκέφθην… «Μα πώς αναπνέω ακόμη; Ίσως επειδή είμαι ζεστός ακόμη», έλεγον εις τον εαυτόν μου. «Έχει ακόμη αίμα η καρδιά, ως φαίνεται. Σε λίγο θα χυθή όλο το αίμα και τότε θα φύγη και η πνοή». Αλλά, παρά τας σκέψεις εκείνας, αισθανόμουν εν τούτοις ότι αντείχα. Και ο νους ήτο εντάξει και δυνάμεις να ομιλώ είχα ακόμη, έστω ολίγας». * Και εδώ και σε πολλά άλλα σημεία, είναι έκδηλη η αγάπη του Αλεξάκη στη μάνα του, την οποία χαρακτηρίζει –και το εννοεί – «αγία». «Βουλγαρική αντεπίθεσις. Η κορυφή εγκαταλείπεται. (σελ.

1184 -86) Είπα πάλιν, ο κ. Πετρουλάκης να αναλάβη τον Λόχον. …Ο επιλοχίας Σπ. Βαρδάκης εφώναξε: «Θα αφήσωμεν, παιδιά, τον λοχαγόν μας στα χέρια των Βουλγάρων; Ελάτε να τον πάρωμεν». Εστρώθη αντίσκηνον κατά γης και με έθεσαν επ’ αυτού. Με εσήκωναν 4 και επροχώρουν. Αλλά την στιγμήν εκείνην, οι επιτιθέμενοι Βούλγαροι, οι πλησιέστεροι εις την κορυφήν, δηλαδή αυτοί τους οποίους είχα ιδεί και τους είχα πυροβολήσει, έφθασαν επάνω εις την κενωθείσαν ήδη θέσιν μας. Τότε οι κομίζοντές με… πυροβοληθέντες πλησιέστατα υπό των Βουλγάρων, με αφήκαν κάτω και έφυγον. Είχαν βέβαια δίκαιον και έκαμαν καλά να φύγουν. Άλλως θα εφονεύοντο και αυτοί ή θα ηχμαλωτίζοντο. Ενύκτωνε πλέον. Και το σκοτάδι γίνεται πολλάκις «σωτηρία». Εκεί εσυλλογιζόμουν, σαν σε όνειρο: «Αν οπισθοχωρήσουν αύριον οι ιδικοί μας πολύ οπίσω και οι Βούλγαροι έλθουν εδώ και με ιδούν, θα με αποτελειώσουν». Για να αποφύγει το μαρτύριο της τυραννικής εκτέλεσης από τους Βουλγάρους, «αφού δεν είχον τώρα το περίστροφόν μου, ηγέρθην, με την σκέψιν να με εύρη σφαίρα και να φονευθώ επί τόπου, χωρίς μαρτύριον. Αιμόφυρτος και ετοιμοθάνατος, ανέμενα ξαπλωμένος, ασκέπαστος. Εγερθείς όμως, αντελήφθην ότι είχον αντοχήν ακόμη και ούτω ήλπισα ότι ίσως θα σωθώ, αν προσπαθήσω. Εσύρθην τότε όπισθεν κορμού δένδρου, πλησίον και δεξιά μου ευρισκόμενου… Δεν επροχώρησαν κατά της κορυφής προς εμέ οι Βούλγαροι να με συλλάβουν, εμποδιζόμενοι, ως φαίνεται από τα πυρά του Τάγματος. Ούτω δεν με είδον και εγώ παρέμεινα εκεί, εις μικράν απόστασιν, ίσως 50 μέτρων, από τους Βουλγάρους».

179

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

«Ανεύρεσις ημιθανούς την νύκτα και διακομιδή μου - (σ. 1186 -90) Ενθυμούμαι ότι έπειτα, άγνωστον μετά πόσην ώραν, ήκουσα και με εφώναζαν και με ανεζήτουν. Ήσαν γνώριμαι φωναί υπαξ/ κών και στρατιωτών μου, οι οποίοι, συνοδεύοντες δύο τραυματιοφορείς με φορείον, με ανεζήτουν και με ανεύρον επί τέλους, μετά πολλήν ώραν, ως μου έλεγαν βραδύτερον. Δεν θα εγίνετο η αναζήτησις εκείνη και ανεύρεσίς μου, αφώνου και ετοιμοθανάτου, αν δεν με αγαπούσαν οι στρατιώται μου, όπως τους ηγάπων και εγώ. Και τώρα …διηγούμαι τας στιγμάς της …επανόδου μου εις την ζωήν. Και την επάνοδόν μου αυτήν την οφείλω εις τους αγαπητούς μου εκείνους συμπολεμιστάς, που με αναζήτησαν μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, εκεί όπου εφαντάζοντο ότι θα με ανεύρισκον, πλησιέστατα των Βουλγάρων. Με ευρήκαν αιμόφυρτον και ετοιμοθάνατον… Αν δεν με ανεζήτουν με επιμονήν, θα εξέπνεον εκεί την νύκτα και θα έμενον άταφος, βορά των ορνέων. …Οι σωτήρες μου, όταν με ανεύρον, με εσήκωσαν, με έβαλον επί του φορείου, και εκινήθησαν προς τα κάτω κατά μήκος της χαράδρας. Τα πυρά εσυνεχίζοντο, αλλ’ αραιότερα πλέον, ένεκα του σκότους. Θα ήτο η ώρα 10 ή 11 το βράδυ. Οι μεταφέροντές με, εις απόστασιν 200 ίσως και πλέον μέτρα, εσταμάτησαν και με επέδεσαν. Εγώ αισθανόμουν ότι με επέδεναν, αλλά δεν είχα δυνάμεις να ειπώ τίποτε. Η αιμορραγία με είχεν εξαντλήσει και είχα πάθει αφασίαν. Τέλος έφθασαν εις οίκημα και με εισήγαγαν εις αυτό…Ήτο εκεί μικρός συνοικισμός του Ονιάρ Μαχαλά. Εκεί εγίνετο η συγκέντρωσις των τραυματιών του Συντάγματός μας. Ήτο ο Σταθμός Επιδέσεως. Και είχον συγκεντρωθή πολλοί τραυματίαι… Έγινε μετακίνησις άλλων τραυματιών, δια να χωρέση και να τοποθετηθή καλώς το φορείον επί του οποίου ευρισκόμουν… Έλαβον τας πρώτας βοηθείας, αλλά επάλαιψα πολύ με τον θάνατον κατά την νύκτα εκείνην. …Αλλ’ ενώ οι τραυματίαι μέσα εις τα οικήματα του Μαχαλά ελαμβάνομεν τας πρώτας βοηθείας, επανήρχισε ζωηρά πάλιν η μάχη μέσα εις την νύκτα. Και τα πυρά ήσαν πολλά, μάλιστα επλησίαζον εις ημάς. Οι Βούλγαροι έκαμαν νυκτερινήν επίθεσιν και ήτο ενδεχόμενον να φθάσουν εις τον Ονιάρ Μαχαλάν… Η νύκτα όμως εκείνη επέρασε, και παρά το ότι έπαθα αφασίαν, εσώθην… Εις την ιδίαν συγκέντρωσιν τραυματιών ευρίσκετο 180

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

και ο τραυματισθείς προ εμού ανθ/γός Τζανακάκης, ο οποίος ήλθε και με είδεν, αλλ’ εγώ δεν τον ηννόησα, ένεκα της καταστάσεώς μου».

«Πού και πότε έπεσεν ο Ταγματάρχης Κολοκοτρώνης». Παρ’ όλον ότι έχει κάνει και προηγουμένως αναφορά για τον θάνατο του Κολοκοτρώνη, ο Αλεξάκης επανέρχεται δια μακρών στο θέμα αυτό, και είναι φυσικό κάτι τέτοιο, αφού πρόκειται για μείζον θέμα του Τάγματος Κρητών: Ο από της συστάσεώς του Δ/τής του 1ου Τάγματος του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών Γεώργιος Κολοκοτρώνης, εθελοντής στην τελευταία επανάσταση της Κρήτης και Μακεδονομάχος, σκοτώνεται στην φονική μάχη του «1378», στις 12 Ιουλίου 1913, σπεύδοντας να βοηθήσει τη Διλοχία Αλεξάκη –Μαλανδράκη που εκτόπισε τους Βουλγάρους από την κορυφή, αλλά που δέχεται πλέον σφοδρή βουλγαρική αντεπίθεση. Να τι γράφει ο Αλεξάκης: «Όταν εγώ με την 1ην Διλοχίαν (λόχοι 1ος και 3ος) εξετέλουν την δευτέραν επίθεσιν, βαίνων προς την κορυφήν, ο υπασπιστής του Τάγματος Ιωαννίδης… επέστρεψεν εις το Τάγμα και ανέφερεν εις τον Ταγματάρχην ότι εγώ επετέθην μετά της Διλοχίας κατά της κορυφής. Ο Ταγματάρχης τότε, παραλαβών την 2αν Διλοχίαν, έσπευσεν εις ενίσχυσίν μου, εκφέρων κολακευτικάς φράσεις δι’ εμέ, ως μου διηγήθησαν ύστερον οι παρόντες… Αλλ’ ατυχώς, όταν έφθασεν επί της νοτιοτέρας και χαμηλοτέρας κορυφής, εδέχθη το πλήγμα εχθρικής οβίδος και έπεσεν άπνους ή διακομιζόμενος εξέπνευσεν καθ’ οδόν. Συγχρόνως, εις το πλευρόν του εβλήθη, από την ίδια οβίδα, ο ανθ/γός Γ. Πλατάκης. Δύο πολεμισταί έπεσαν μαζί. …Ο ήρως Διοικητής του Τάγματος, ο τελευταίος γνήσιος έγγονος του μεγάλου αρχηγού του 1821 Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, δεν υπήρχε πλέον. Έπεσεν ηρωικώς, αποδειχθείς άξιος του πάππου του και της Πατρίδος». (σ. 1191 -93)

«Πού και πότε ετάφη ο Κολοκοτρώνης» - (σ. 1193 -94) Ο Αλεξάκης δεν ήταν βέβαια παρών στην ταφή του Κολοκοτρώνη, ούτε τον είδε νεκρό, αφού τραυματίστηκε βαριά ο ίδιος λίγο μετά τη θανατηφόρα έκρηξη της οβίδας, που έκοψε το νήμα της ζωής του ηρωικού Ταγματάρχη, απόγονου των Κολοκοτροναίων. Εκ των υστέρων ο Αλεξάκης πληροφορήθηκε ότι ο Κολοκοτρώνης τάφηκε στις 13 Ιουλίου, στην άκρη του συνοικισμού Ονιάρ Μαχαλά (περιοχή που έμεινε στη συνέχεια στην επικράτεια του βουλγαρικού 181

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

κράτους). Υπενθυμίζουμε ότι, όπως γράφει αλλού ο Αλεξάκης, ο ανδριάντας του Κολοκοτρώνη στήθηκε στην περιοχή του Λαχανά, μαζί με τους ανδριάντες των άλλων πεσόντων αξ/κών του Τάγματος Κρητών (δες σελ. 157). «Απώλειαι και αυταπάρνησις. «Την ημέραν αυτήν τας μεγάλας απωλείας είχε το Τάγμα μας. Εις αυτό ανήκεν ο πεσών Ταγματάρχης Κολοκοτρώνης και ο επίσης πεσών ανθ/γός Πλατάκης και οι τραυματίαι ανθ/γοί Αλεξάκης και Τζανακάκης, εκ δε των 80 οπλιτών, νεκρών και τραυματιών, το ήμισυ και πλέον ανήκον εις τον υπ’ εμέ λόχον, όστις διεξήγαγε τον κρατερόν και δεινόν αγώνα. Το Τάγμα μας των χιλίων (1000) ανδρών εις την αρχήν του πολέμου, είχεν ακόμη επί ποδός μόνον 100 περίπου και μετά 2 ημέρας μόνον 50 άνδρας. Οι άνδρες του Τάγματος Κρητών, αξ/ κοί και στρατιώται, επολέμησαν με αυταπάρνησιν, η οποία είναι η κορυφή των αρετών… Την εσπέραν το Τάγμα μας ήτο ακέφαλον, άνευ Διοικητού… Το 1ον Σύνταγμα Ευζώνων, περιλαμβάνον και το Τάγμα Κρητών, υπήρξε κατά γενικήν ομολογίαν το ηρωικώτερον Σύνταγμα του Στρατού μας». (Οι παραπάνω υπογραμμίσεις δικές μου) Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται στο Κρητικό εθελοντικό Τάγμα (Μανουσάκη), (σ. 1199), το οποίο έσπευσε όταν το 1ο Σύνταγμα Ευζώνων ζήτησε ενίσχυση. «Δια να φθάση, εβάδισε σχεδόν τροχάδην επί δύο περίπου ώρας και υπέστη απερίγραπτα, λόγω του σκότους, του ανωμάλου εδάφους και των πλημμυρούντων ποταμών». Στο Τάγμα αυτό αναφέρει ως οπλίτη τον Ζαχ. Τσικριτσή, τελευταίο γιο του ονομαστού Κρητικού καπετάνιου Δημητρίου Τσικριτσή, από τον Ζαρό (αναφορά στο Παράρτημα). Αναφέρεται ακόμη ο Αλεξάκης στη δράση των Μεραρχιών Vη και VIIη, αριστερά και δεξιά της παράταξης. Επίσης αναφέρεται, και πάλι, στην κατάληψη της Ξάνθης από την VIIIη Μεραρχία (Ηπείρου), στην οποία ανήκε το 1ο Τάγμα του Συντάγματος Κρητών (το άλλο είχε μείνει στην Κορυτσά), ενώ αναφέρεται επίσης στην ταυτόχρονη κατάληψη της υπόλοιπης Θράκης (Αλεξανδρούπολης, Μαρώνειας, Πόρτο Λάγους κλπ).

182

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Δεύτερη ημέρα της μάχης της Αρισβάνιτσας (υψ. 1378) – (σ. 1205 -220) Τη δεύτερη ημέρα, 13 Ιουλίου, ο Αλεξάκης είναι τραυματίας και είναι φυσικό να αναφέρεται στην προσωπική του περιπέτεια. Γράφει μεταξύ άλλων: «Την πρωίαν σήμερον, έγινε διακομιδή μου από τον Σταθμόν Επιδέσεως του Ονιάρ Μαχαλά εις το Γκράντεβον και από εκεί μετά 4 ημέρας εις το Σιμιτζή. Προ εμού είχον διακομισθή πολλοί οπλίται τραυματίαι». Ο ίδιος αισθανόταν ετοιμοθάνατος. «Αι ένδοξοι και ιστορικαί εκείναι ημέραι υπήρξαν για μένα από τας ευτυχεστέρας της ζωής μου, διότι έχυσα πολύ αίμα δια την πατρίδα!» –το θαυμαστικό δικό μου. «Εις το χειρουργείον. Τέλος ευρέθην μέσα εις σκηνήν. Η σκηνή ήτο του Α11 Ορεινού Χειρουργείου Εκστρατείας της VIης Μεραρχίας. Οι τραυματιοφορείς με απέθεσαν. Η διαδρομή της διακομιδής μου, είχε διαρκέσει 4 περίπου ώρας. Εκεί με περιεστοίχισαν οι ιατροί. Εξήτασαν το τραύμα μου, συνομιλούσαν και παρήγγειλαν εις τους νοσοκόμους να μην ενοχλούμαι… Εις την σκηνήν ήλθον έπειτα να με ιδούν μερικοί στρατιώται μου ελαφρώς τραυματισμένοι. Μου είπαν ότι ήσαν πολλοί τραυματίαι του Λόχου μου εις άλλας σκηνάς του χειρουργείου. Οι ιατροί έσπευσαν και απεμάκρυναν τους επισκέπτας αυτούς… Μετ’ ολίγον άλλος στρατιώτης μου, διαφυγών τους ιατρούς, ήλθε και με είδεν. Αυτός μου ανήγγειλεν ότι ο Ταγματάρχης Κολοκοτρώνης και ο ανθ/γός Πλατάκης εφονεύθησαν, όταν έσπευδον να με ενισχύσουν όταν έφθανα εις την κορυφήν. Έτσι το έμαθον εγώ τότε. Μου έλεγεν ονόματα και άλλων νεκρών οπλιτών… Εκεί διεδόθη ότι κατά την νύκτα οι Βούλγαροι εκ του 1378 υπεχώρησαν προς βορράν. Όθεν, ελέγετο ότι το χυθέν εκεί αίμα μας δεν εχύθη επί ματαίω. Σήμερον όμως επανελήφθη ο αγών δεινός. Οι Βούλγαροι ίσως έρριψαν εις τον αγώνα αφιχθείσας νέας ενισχύσεις των». «Διακομιδή και θάνατος του Ταγματάρχου Βελισσαρίου -(σ.

1211 -14) Περί την μεσημβρίαν βλέπω εισαγόμενον επί φορείου και άλλον αξ/κόν τραυματίαν. Από τους ψιθυρισμούς των ιατρών ήκουσα ότι είναι ο ταγματάρχης Βελισσαρίου. Το φορείον του ετοποθετήθη παραπλεύρως του ιδικού μου. Ήκου183

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

σα ότι ετραυματίσθη σήμερον (13-7-13) ώραν 2.45΄μ.μ. …Ήκουσα ότι το τραύμα του ήτο εις το στήθος, εις το δεξιόν ημιθωράκιον… Ολίγον μετά την άφιξίν του, στραφείς προς το μέρος μου, ηρώτησε: «Ποιος είναι τούτος εδώ;»… Ως ήτο πλησίον τα φορεία μας, έτεινε το αριστερόν του χέρι, εύρεν το δεξιόν μου χέρι, το έσφιξε στοργικά και μου είπεν: «Εσύ είσαι Αλεξάκη; Και εδώ μαζί είμαστε παιδί μου;».

-«Ναι, κύριε Ταγματάρχα», απήντησα με συγκίνησιν. Ήσαν τα τελευταία αδελφικά λόγια του και ο αποχαιρετισμός του. Ζητούσε επίμονα ο ηρωικός ταγματάρχης να τον κατεβάσουν από το φορείο και να τον ξαπλώσουν κατά γης. Μάταια οι γιατροί του έλεγαν ότι αυτό είναι επικίνδυνο, αφού η αιμορραγία μπορεί να επιδεινωθεί. Επέμενε. Άπλωσαν κάτω θερισμένα στάχυα από παρακείμενη θημωνιά και τον ξάπλωσαν πάνω. «Σε λίγο ο Βελισσαρίου εξέπνευσεν…Ο ηρωικός πολεμιστής του Σαρανταπόρου, των Γιαννιτσών, των Ιωαννίνων –η κυκλωτική κίνησις και διείσδυσις του οποίου συνετέλεσεν εις την ταχείαν απελευθέρωσιν της θρυλικής Ο Ταγματάρχης - θρύλος εκείνης πόλεως -, του υψώματος Ι. Βελισσαρίου, από την Κύμη 605 (Καρτεραί), του Λαχανά, του Ευβοίας. (Έπεσε στις 13-7-1913). Μπέλες και του υψώματος 1378, δεν υπήρχε πλέον. Ο γενναίος αυτός αξ/κός ηκολούθησε τον προχθές ανελθόντα εις τα φωτεινά δώματα της αθανασίας επίσης γενναίον ομοιόβαθμόν του, φίλον και συμπολεμιστήν μας, Γ. Κολοκοτρώνην. Επέζησα εγώ, ως εκ θαύματος, και τελώ σήμερον μνημόσυνά των. Η εκ της σκηνής εξαγωγή προς ταφήν του Βελισσαρίου έγινε σιωπηρώς, με ψιθυρισμούς, δια να μην αντιληφθώμεν το γεγονός οι άλλοι τραυματίαι… Αλλά από ψιθυρισμούς το υποπτεύθημεν. Μάλιστα στρατιώται τραυματίαι του Λόχου μου, αντιληφθέντες ότι εξήχθη κάποιος από την σκηνήν μου, υπέθεσαν ότι ήμουν εγώ και έσπευσαν να βεβαιωθούν. Με είδον και απήλθον.

184

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Εις ποίον σημείον ετάφη ο Βελισσαρίου δεν ήτο δυνατόν να το ιδώ. Βεβαίως ετάφη έξω και όχι μακράν του χωρίου Γκράντεβο… κοντά εις το χειρουργείον. Θα έχουν ταφή εκεί και άλλοι αξιωματικοί και οπλίται… Εις την διοίκησιν του 9ου Τάγματος Ευζώνων αντικατέστησε χθες τον Βελισσαρίου ο Λοχαγός Μανωλίδης. Σήμερον εφονεύθη και ο Μανωλίδης».

Το Τάγμα Κρητών και η VΙη Μεραρχία (σ. 1214 -16) Αφού δηλώνει ότι «από σήμερον, όσα διηγούμαι δια το Τάγμα μου δεν προέρχονται εξ ιδίας αντιλήψεως, ως μέχρι τούδε… Εις το εξής την ζωήν και την δράσιν του Τάγματός μου μανθάνω από συμπολεμιστάς», γράφει: «…Αμφότερα τα Τάγματα Κρητών και 9ον Ευζωνικόν, διετέλουν εις την μάχην υπό τον Ταγμ. Βελισσαρίου. Διοικών ούτος και τα δύο Τάγματα, τα υπολλείμματα δηλαδή των δύο αυτών Ταγμάτων, εν όλω 150-200 άνδρας, επολέμει, αναχαιτίζων βουλγαρικήν επίθεσιν και περί την μεσημβρίαν ετραυματίσθη… Ένεκα της εκ των μεγάλων χθες απωλειών ελαττώσεως της δυνάμεως των Λόχων, οι 4 Λόχοι του Τάγματος Κρητών, συνεχωνεύθησαν εις 2 μόνον Λόχους (1ον και 2ον)… Προσέτι σήμερον την διοίκησιν του ακεφάλου τώρα Τάγματός μας, ανέλαβεν ο λοχαγός Χριστοφόρου, αποσπασθείς εκ Τάγματος άλλου Συντάγματος, εις αντικατάστασιν του φονευθέντος Ταγματάρχου Γ. Κολοκοτρώνη. Ο Χριστοφόρου ήτο έφεδρος ηλικιωμένος άνθρωπος. Το Τάγμα μας την ημέραν αυτήν είχεν αριθμητικήν δύναμιν 5060 άνδρας… Προ της χαραυγής, ως μου διηγήθησαν, ο επί του υψώματος 1378 εχθρός ενήργησεν επίθεσιν, διαρκείας 15΄ μόνον. Μετά τούτο διέκοψε το πυρ. Ηθέλησεν ίσως να παραπλανήση το Σύνταγμά μας και να αποσυρθή ανενόχλητος, χωρίς να καταδιωχθή… Ο διοικητής του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος επανέλαβεν τας αιτήσεις του να έλθουν ενισχύσεις, ίνα εκτοπίσωμεν τον εχθρόν και συγχρόνως, ως είμεθα εις πολύ προχωρημένην θέσιν, στρεφόμενοι αριστερά να πλήξωμεν εκ των όπισθεν και αιχμαλωτίσωμεν ή καταστρέψωμεν τον προ της Ιης Μεραρχίας εχθρόν… Όμως ενισχύσεις δεν εστέλλοντο. Ίσως δεν υπήρχον διαθέσιμοι». Οι αντίπαλοι; «Ως έπειτα εξηκριβώθη, εις τα εκεί βουλγαρικά συντάγματα 32ον και 42ον εκ 4 ταγμάτων έκαστον, με 4 πυροβόλα και 8 πολυβόλα, προσήλθαν ώραν 4 μ.μ. δύο (2) ακόμη τάγματα μετά μιας ταχυβόλου πεδινής πυροβολαρχίας (4 κανόνια)».

185

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Αυτές είναι οι αντίπαλες δυνάμεις που διεκδικούν το 1378, όμως ο Μέραρχος δεν στέλνει ενισχύσεις διότι «ευρισκόμενος μακράν δεν επείσθη και δεν εισήκουσεν εις τας αιτήσεις του γενναίου Διοικητού του 1ου Ευζωνικού, ίσως διότι μακρόθεν δεν είχε πεισθή περί της ανάγκης… Ώραν 3.20΄ μ.μ. ο Δ/τής απετάθη πάλιν εις την Μεραρχίαν, αναφέρων και τον τραυματισμόν του ταγματάρχου Βελισσαρίου και ότι «κατόπιν της ελαττώσεως των επιλέκτων στελεχών του, πολύ φοβείται απευκταίον τι». …Τέλος αντελήφθη την κατάστασιν και ενίσχυσε το 1ον Ευζωνικόν Σύνταγμα δι’ ενός τάγματος, ύστερον δε δι’ ετέρου τάγματος… Ώραν 6.30΄ μ.μ. οι Βούλγαροι ενήργησαν επίθεσιν σφοδράν εφ’ όλου του μετώπου. Λυσσώδης αγών εξηκολούθησεν επί μίαν ώραν συνεχώς, μετριασθείς μετά την 7.50΄μ.μ., αντηλάσσοντο δε πυροβολισμοί και όλην την νύκτα. Οι Βούλγαροι, παρά τας ισχυράς ενισχύσεις των, δεν ηδυνήθησαν να ανατρέψουν την μειωμένην εις δύναμιν, αλλ’ ηρωικήν εκείνην VIην Μεραρχίαν». Στη συνέχεια ο Αλεξάκης αναφέρεται στις μεγάλες απώλειες του Συντάγματος Ευζώνων, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Από το 9ον Τάγμα (Βελισσαρίου) έμειναν μόνον 75 άνδρες, από δε το Τάγμα Κρητών (Κολοκοτρώνη) μόνον 50. Αι απώλειαι όλης της VIης Μεραρχίας ήσαν: Εκτός μάχης 200 οπλίται και 8 αξιωματικοί, το πλείστον δε εξ αυτών ήσαν του 1ου Συντάγματος Ευζώνων». Οι μεγάλες απώλειες ήταν σε όλο το μέτωπο και ιδιαίτερα στην VIη Μεραρχία, φαίνονται και από την αποστολή ενισχύσεων. Γράφει ο Αλεξάκης (σ. 1219): «Το Γεν. Στρατηγείον διέταξεν όπως οι εκ Πειραιώς αποστελλόμενοι 2.400 κληρωτοί διανεμηθώσιν ως εξής: 500 εις την ΙΙαν Μεραρχίαν, 500 εις την ΙΙΙην, 400 εις την IVην και 1.000 εις την VIην Μεραρχίαν… Προσέτι 580 Κρήτες, ερχόμενοι με το ατμόπλοιον «Δήμητρα» και έτεροι 104, ευρισκόμενοι εις Θεσσαλονίκην, διετάχθη να σταλούν εις την VIην Μεραρχίαν και αυτοί…». Ενώ οι μετακινήσεις των Μεραρχιών συνεχίζονται και συγκρούσεις σημειώνονται σε όλο το μέτωπο, τόσο πεζικού όσο και πυροβολικού, με πολλές απώλειες εκατέρωθεν, στις νυκτερινές ώρες της 13ης Ιουλίου εκδίδεται διαταγή επιχειρήσεων για την επομένη, 14 Ιουλίου 1913. Και κατά την ημέρα αυτή γίνονται συγκρούσεις, με σφοδρότερες στα υψώματα 1378. Για τις μάχες στο 1378, ο Θ. Πάγκαλος, στα απομνημονεύματά του γράφει: «Η μάχη του 1378 ήτο αναντιρρήτως η σκληροτέρα και αιματηροτέρα από όλας τας μάχας από όσας συνήψεν ο Ελληνικός Στρατός κατά τους δύο Βαλ186

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

κανικούς πολέμους». Ο ίδιος ο Πάγκαλος, σε άλλο σημείο, γράφει σχετικά με το Τάγμα Κρητών (Αλεξ. σελ. 1225): «Αλλ’ εκεί όπου το κρητικόν αίμα εχύθη άφθονον, όπως εις όλους τους αγώνας της ηρωικής μεγαλονήσου, ήτο κατά το ολοκαύτωμα του υψώματος 1378, όπου έπεσε ηρωικώς μαχόμενος ο αντάξιος απόγονος του Κολοκοτρώνη, διοικητής του Τάγματος, και ετέθησαν εκτός μάχης πλην ενός ή δύο, άπαντες σχεδόν οι αξιωματικοί του. Μετά την μάχην το ηρωικόν αυτό Τάγμα των Κρητών, μόλις συνεκροτήθη εις Λόχον με 150 περίπου άνδρας. Τα ηρωικά παιδιά της Κρήτης έπεσαν και ετάφησαν ομού με τον απόγονον του Κολοκοτρώνη, παρά τα ορόσημα των παλαιών βουλγαρικών συνόρων και ο τάφος τους θα υπενθυμίζη εις τους Βουλγάρους ότι ουδέποτε θα δυνηθούν να αρπάσουν την Ελληνικήν Μακεδονίαν, εφ’ όσον θα υπάρχη η Ελλάς και η ηρωική κόρη της Κρήτη». Σφοδρές επιθέσεις έκαναν οι Βούλγαροι για να κάμψουν την αντίσταση των Ελλήνων και να μείνουν κυρίαρχοι των υψωμάτων, χωρίς όμως να το κατορθώσουν. Στις ενισχύσεις που έστειλαν οι Βούλγαροι, ήταν και το Σύνταγμα της Βασιλικής Φρουράς της Βουλγαρίας «το οποίον ήτο το εκλεκτότερον σύνταγμα του βουλγαρικού στρατού». Όμως βρήκε απέναντί του το περίφημο 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων, «το ηρωικότερον σώμα του Ελληνικού Στρατού». «Μετά την υποχώρησιν των Βουλγάρων την 15ην Ιουλίου, όταν ανεκατελάβομεν τας θέσεις, αι κλιτύες και αι χαράδραι ήσαν καλυμμέναι από πτώματα Ελλήνων και Βουλγάρων αναμίξ. Ο αγών ήτο τόσον λυσσώδης και εκ του συστάδην, ώστε πολλοί εκ των πεσόντων εκατέρωθεν έφερον τραύματα δια λόγχης, αρκετοί δε Βούλγαροι είχον χτυπηθή δια λίθων, των οποίων έκαμον χρήσιν οι ηρωικοί εύζωνοί μας, όταν εξαντλήθησαν τα πυρομαχικά των…». Οι απώλειες πολύ μεγάλες για τα ελληνικά στρατεύματα και ιδιαίτερα για το Τάγμα Κρητών. Όμως και για τα βουλγαρικά στρατεύματα η κατάσταση είναι εξ ίσου σοβαρή. Ένα σημαντικό ντοκουμέντο καταχωρεί ο Αλεξάκης (σελ. 1230), υπό τον τίτλο «Η κατάστασις των Βουλγάρων – Ομολογία της απελπισίας των». Γράφει: «Ότι δε η κατάστασις ήτο ομοία ή και χειροτέρα εις τους Βουλγάρους, διαπιστώνεται από αναφοράν του στρατηγού Ιβάνωφ, υποβληθείσαν την ημέραν εκείνην προς το εις Σαμάκοβον 187

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Γεν. Στρατηγείον της Βουλγαρίας και έχουσα ούτω: «Το φρόνημα των βουλγαρικών στρατευμάτων έχει καταπέσει, συνεπεία των μεγάλων σήμερον απωλειών εις στελέχη, και ουδεμία ελπίς υπάρχει δι’ αύριον να συγκρατηθώμεν επί των υψωμάτων 1378 και 1079. Εάν παραμείνωμεν εκεί αύριον και δεχθώμεν την μάχην, κινδυνεύομεν να χάσωμεν το πεδινόν πυροβολικόν μας και να μη δυνηθώμεν έπειτα να καταλάβωμεν την γραμμήν βορείως της Τζουμαγιάς. Προ της καταστάσεως αυτής διέταξα τον στρατηγόν Σαράφωφ να αρχίση την υποχώρησίν του εκ του υψώματος 1378 την νύκτα ταύτην και ν’ αφήση εκεί οπισθοφυλακήν, η οποία να υποχωρήση κατόπιν πιέσεως του εχθρού». Αυτό και συνέβη. Οι Βούλγαροι υπεχώρησαν την νύκτα προς Άνω Τζουμαγιάν. Ούτω σήμερον (15-7-13) η επίθεσις της Μεραρχίας μας εύρε κενήν την τοποθεσίαν και εγκατεστάθη εις αυτήν».

Οι Βούλγαροι υποχώρησαν από τα υψώματα 1378 και 1079 και, παρά την ενίσχυσή τους «ήσαν έτοιμοι να υποχωρήσουν δια Σόφιαν εκ Τζουμαγιάς, ότε αφίχθησαν το 1ον και 64ον Συντάγματα Πεζικού εκ Σερβικών Συνόρων, άτινα τους συνεκράτησαν. Ήδη 6 των ταγμάτων τούτων ενίσχυσαν από της πρωίας τον έναντί μας εχθρόν, όντα ισχυρότερα ημών και κατέχοντα επικαιροτάτας και οχυρωτάτας θέσεις». (σελ. 1231) Εδώ συμβαίνει μια σημαντική λεπτομέρεια, η οποία δημιούργησε κίνδυνο ανατροπής των δεδομένων του μετώπου ή έστω αύξησης των δυσκολιών για τα ελληνικά στρατεύματα: Ήταν η παύση των σερβοβουλγαρικών εχθροπραξιών και η αποδέσμευση μεγάλων βουλγαρικών δυνάμεων, που έσπευσαν να ενισχύσουν τις υποχωρούσες βουλγαρικές δυνάμεις στο ελληνοβουλγαρικό μέτωπο. Μικρότερες ενισχύσεις δέχτηκαν και τα ελληνικά στρατεύματα όπως: «…ανέφερεν ότι τους αφιχθέντας 2.400 κληρωτούς είχε στείλει αμέσως εις 5 Μεραρχίας», και επίσης «Ανεχώρησαν σιδηροδρομικώς μέσω Δεμίρ Ισσάρ και εκείθεν προς συνάντησιν της VIης Μεραρχίας 752 άνδρες κληρωτοί Κρήτες υπό λοχαγόν Βλυσμάν». Ταυτόχρονα με πρωτοβουλία της VIIIης Μεραρχίας, στην οποία είναι ενταγμένο και το 1ο Τάγμα του «Ανεξαρτήτου Συντάγματος Κρητών», αλλά και με αγήματα του πολεμικού μας στόλου, καταλαμβάνεται και η Κομοτηνή. Ο Στόλος κατέλαβε επίσης και το Δεδέαγατς (Αλεξανδρούπολη), ενώ ταυτόχρονα, με πρωτοβουλία της Ρουμανίας, «συνήλθε εις την Σινάιαν της Ρουμανίας Επιτροπή Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων και Ρουμάνων, προς ρύθμισιν πο188

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

λιτικών ζητημάτων». Παράλληλα προσέρχονται στο Βουκουρέστι οι εκπρόσωποι των βαλκανικών λαών για τη σύναψη συνθήκης ειρήνης. Στις 15 και 16 Ιουλίου έγιναν μικρές ή μεγαλύτερες συγκρούσεις στο ελληνοβουλγαρικό μέτωπο, αλλά η «αδράνεια» ή «απροθυμία» των Σέρβων να συνεχίσουν τον κατά των Βουλγάρων αγώνα, έστω και ως συμπαράσταση προς τους συμμάχους τους Έλληνες, ευτυχώς δεν ανέτρεψε τις υπέρ των Ελλήνων ισορροπίες στο μέτωπο αυτό. Ο Αλεξάκης (σ. 1261), γράφει: «Ούτω η 16η Ιουλίου κατέστη κρίσιμος, αλλ’ εν συνεχεία την 17ην Ιουλίου και συν τω χρόνω, ο αγών απέβαινεν υπέρ ημών, ώστε οι εις Τζουμαγιάν Βούλγαροι ήρχισαν αποσυρόμενοι, αφού επυρπόλησαν την πόλιν. Την 18ην Ιουλίου ο στρατός μας επλεονέκτει πάλιν παντού και θα προήλαυνεν, αλλά περί την μεσημβρίαν ηγγέλθη η ανακωχή».

18 Ιουλίου 1913 – Πενθήμερη ανακωχή. Σχετικά, γράφει ο Αλεξάκης (σ. 1264): «Πριν ξημερώση η 18η Ιουλίου 1913 –ένας μήνας ακριβώς από της ενάρξεως των εχθροπραξιών – ανηγγέλθη η συμφωνία των εμπολέμων περί αναστολής αυτών (ανακωχή)… Την ανακωχήν – γράφει παρακάτω – παραταθείσαν εις 10 ημέρας, επηκολούθησεν η ειρήνη και επομένως σήμερον, 18-7-13, ο πόλεμος είχε λήξει. Ώραν 1 μ.μ. ελήφθη εις το Γεν. Στρατηγείον το τηλεγράφημα του εν Βουκουρεστίω πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου». Ανακωχή βέβαια, αλλά: «Προσέτι το Γεν. Στρατηγείον εξέδωσε συγχρόνως συμπληρωματικάς διαταγάς και την εξής: «Απάσας Μεραρχίας. Παρ’ όλην ανακωχήν, εξακολουθήσατε δραστηρίως αρξαμένας οχυρώσεις, οδούς, γεφύρας, μεταφοράς πυροβόλων, εγκαταστάσεις τηλεφώνων, τηλεγράφων και συμπληρώσατε εφοδιασμούς πυρομαχικών, καθ’ όσον αναστολή πυρομαχικών μόνον πενθήμερος. Κωνσταντίνος». Επίσης, το Γεν. Στρατηγείο έστειλε στον Πρωθυπουργό μακρά έκθεση όπου, μεταξύ άλλων, γράφει (σ. 1266 -67): «Η τελευταία αύτη ημέρα του πολέμου ελαμπρύνθη δια νέας νίκης των ημετέρων όπλων καθ’ όλην την γραμμήν. Η νίκη αύτη επεσφράγισε την (προηγουμένην) σειράν των νικών… Ο εχθρός, ενισχυθείς δια της αφίξεως εις Τζουμαγιάν νέων αθίκτων δυνάμεων, αίτινες ελήφθησαν εκ της απέναντι των Σέρβων παρατάξεώς του…επετέθη την 12ην, 13ην και 14ην Ιουλίου, αλλ’ ηττηθείς δις, ηναγκάσθη να τραπή εις υποχώρησιν προς Τζουμαγιάν, ην ενέπρησε, και με με189

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

γίστας απωλείας, ώστε τάγματά του επέστρεψαν με υπόλοιπον 30-40 ανδρών… Η στρατιωτική κατάστασις –την οποίαν ανέκοψεν η ανακωχή- ήτο υπέρ ημών, καίτοι οι Σέρβοι δεν μετέσχον του αγώνος…». Εν τω μεταξύ περιγράφονται ορισμένες, όχι πάντως σοβαρές, παρασπονδίες της εκκεχειρίας, τις οποίες η ελληνική πλευρά χαρακτήριζε ως «βουλγαρικές αθλιότητες και δολιότητες» (σ. 1270 -72). Στις ενέργειες αυτές, σπουδαιότερη ο Αλεξάκης θεωρεί την προσπάθεια των Βουλγάρων –στρατού και «κομιτατζήδων»- να ανακαταλάβουν την Κομοτηνή και την Ανδριανούπολη. Επίσης, (σ. 1275), «ο στρατός μας τίθεται εις θέσιν αναμονής. Αποσύρεται οπίσω, αφίνων σταθεράν εμπροσθοφυλακήν». Εν τω μεταξύ, στις 25 Ιουλίου, ο Πρωθυπουργός Βενιζέλος, από το Βουκουρέστι, με τηλεγράφημα στον Βασιλιά –Αρχιστράτηγο, ανάγγειλε την υπογραφή «απεριορίστου ανακωχής και την υπογραφή πρωτοκόλλου ορίζοντος τα μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας σύνορα». Ο Βασιλεύς απηύθυνε τότε εις τον Πρωθυπουργόν το εξής συγχαρητήριον τηλεγράφημα: «Ευχαριστώ υμάς επί τη αναγγελία της υπογραφής της ειρήνης. Ο Θεός πλουσιοπαρόχως ηυλόγησε τας προσπαθείας ημών. Εν ονόματι του έθνους και εμού σας εκφράζω τας βασιλικάς μου ευχαριστίας. Νέα και ένδοξος εποχή διανοίγεται ενώπιον ημών, εις ένδειξιν δε της ευγνωμοσύνης μου και της εκτιμήσεώς μου, απονέμω υμίν τον Μεγαλόσταυρον του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος. Η Πατρίς σάς είναι ευγνώμων. Λιβούνοβον, 25-7-13, Κωνσταντίνος» (σ. 1296). Την επομένη, 26 Ιουλίου, ο Κωνσταντίνος απέστειλε «την κάτωθι ενθουσιώδη Ημερησίαν Διαταγήν του (σ. 1298 -99): «Προς τον Στρατόν μου και τον Στόλον μου. Χθες το απόγευμα υπεγράφη εν Βουκουρεστίω το πρωτόκολλον, το κανονίζον τα όρια μεταξύ της Νέας Ελλάδος και της Βουλγαρίας (στη συνέχεια περιγράφει τα σύνορα και συνεχίζει): Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί, Στρατιώται και ναύται. Σεις είσθε οι εργάται της μεγαλυνθείσης ταύτης Νέας Ελλάδος. Το αίμα σας, οι κόποι σας, αι στερήσεις σας, η ανδρεία σας και η καρτερία σας έκαμαν την πατρίδα μεγάλην. Όχι δε μόνον μεγάλην, αλλά και τιμημένην και Σεβαστήν και Ένδοξον εις όλον τον κόσμον. Λυπούμαι διότι πολλοί, πάμπολλοι από τους ανδρείους μαχητάς μου δεν θα ακούσουσι τους λόγους μου τούτους. Αλλά το αίμα των δεν εχύθη επί ματαίω. Αιωνία η μνήμη των πεσόντων ηρώων μας.

190

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Εις σας δε τους επιζώντας, εκφράζω τον θαυμασμόν μου δια τα κατορθώματά σας και την υπερηφάνειάν μου, διότι ηγούμαι τοιούτου Στρατού και Στόλου. Διέταξα όπως μετάλλια δοθώσιν εις άπαντας τους συμμετασχόντας των δύο πολέμων. Αλλά υπέρ παν μετάλλιον και υπέρ πάσαν αμοιβήν, είμαι βέβαιος ότι εις την καρδίαν εκάστου προέχει ως αρίστη αμοιβή το συναίσθημα ότι έκαμε την Ελλάδα μεγάλην. Αλλά το έργον μας δεν ετελείωσε. Πρέπει η Ελλάς μας να γίνη ισχυρά, ισχυροτάτη. Θα εργαστώ ανενδότως δια τον σκοπόν αυτόν. Όσοι μείνετε υπό τας σημαίας, θα με συντρέξετε με την αυτήν αφοσίωσιν, όπως και εις τα πεδία των μαχών. Όσοι θα επιστρέψετε εις τον οίκον σας, μαζί με το συναίσθημα της υπερηφανείας δια τους θριάμβους σας, να μεταφέρετε και να διαδώσητε την άκαμπτον απόφασιν όλων μας να κάμωμεν την Ελλάδα πολεμικώς ισχυροτάτην, σεβαστήν εις τους φίλους της και τρομεράν εις τους εχθρούς της. Ζήτω ο Ελληνικός Στρατός. Ζήτω ο Ελληνικός Στόλος. Λιβούνοβον, 26-7-1913. Κωνσταντίνος». Υπογραφή της συνθήκης ειρήνης (σ. 1301) «Την 28-7-13, ώραν 9 π.μ., υπεγράφη εις το Βουκουρέστιον η συνθήκη ειρήνης, Ο πόλεμος όθεν έληξεν. Η συνθήκη όριζεν ανατολικόν όριον τον ποταμόν Νέστον και βόρειον το όρος Μπέλες…». Με τη συνθήκη, πλην των άλλων, ορίστηκε ότι «η Βουλγαρία θα αποστρατευθή μετά 15ήμερον και η Ελλάδα τρεις εβδομάδας έπειτα». «Ο Βασιλεύς εις πόλεις της Αν. Μακεδονίας -(σ. 1305) «…Εκείθεν, την ιδίαν ημέραν (28-7-13), ο Βασιλεύς, συνοδευόμενος υπό των επιτελών του, έφθασεν εις Σέρρας… Την επομένην, 29-7-13, ο Βασιλεύς μετέβη σιδηροδρομικώς εις Δράμαν… και την επομένην, 30-7ου, δι’ αυτοκινήτων, έφθασεν εις Καβάλαν… Εις τας πόλεις αυτάς εγένετο ενθουσιωδέστατα δεκτός υπό των …κατοίκων… Την 31ην -7ου, επιβάς του θωρηκτού Αβέρωφ, ναυαρχίδος του στόλου, ανεχώρησεν εκ Καβάλας, προπεμφθείς ενθουσιωδώς υπό του λαού. Αυθημερόν έφθασε και απεβιβάσθη εις την Θεσσαλονίκην, η οποία επίσης ενθουσιωδέστατα τον υπεδέχθη, και μετέβη εις τον ναόν της Αγίας Σοφίας, όπου εψάλη δοξολογία δια τας νίκας του Στρατού μας…».

191

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

«Το Τάγμα Κρητών βαίνει προς συνάντησιν του Συντάγματος Κρητών -(σ. 1327) Το Τάγμα Κρητών από τον Λευκώνα εστάλη εις Δράμαν προς συνάντησιν του Συντάγματός του (1ου Ανεξαρτήτου Συντάγματος Κρητών), από το οποίον είχεν αποσπασθή κατά την έναρξιν του Α΄ Βαλκανικού πολέμου (7-10-12). Το ηρωικόν αυτό Τάγμα, το οποίον επί 2 μήνας και 6 ημέρας, διετέλει υπό το 1ον Σύνταγμα Ευζώνων, ως 3ον Τάγμα αυτού, και συνεπολέμησεν με τα επίσης ηρωικά Ευζωνικά Τάγματα, 8ον και 9ον, καθ’ όλον τον κατά της Βουλγαρίας πόλεμον, αποχαιρέτησε τα αδελφά αυτά Τάγματα και το Σύνταγμα με εκδηλώσεις αγάπης, δεσμού ιερού, ο οποίος εσφυρηλατήθη μέσα εις την φωτιάν των μαχών. Τώρα, οι επανερχόμενοι εκ της Άνω Τζουμαγιάς Κρήτες στρατιώται –οι επιζήσαντες- ετραγουδούσαν διαρκώς κατά τας πορείας των ηρωικά τραγούδια, μάλιστα δε το τραγούδι του Τάγματός μας…» (δες το τραγούδι στο Παράρτημα). Το Κρητικόν Εθελοντικόν Τάγμα (Μανουσάκη), οδηγήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου παρέδωσε τον οπλισμό του και «την επομένην, 28-8ου, επεβιβάσθησαν πλοίου και έφθασαν εις Πειραιά, όπου από το 1ον Σύνταγμα Πεζικού των Αθηνών, απολύθηκαν στις 7 Σεπτεμβρίου». Σημείωση: Τονίζεται και πάλι ότι άλλο ήταν το Τάγμα Κρητών (Κολοκοτρώνη) και άλλο το Κρητικόν Εθελοντικόν Τάγμα (Μανουσάκη). «Το Ανεξάρτητον Σύνταγμα Κρητών παρέμεινεν εις Νευροκόπι, ως τμήμα προκαλύψεως, διέθεσεν δε τα τμήματά του εις την περιοχήν. Την 4ην Αυγούστου, το Σύνταγμα Κρητών έλαβεν διαταγήν της Μεραρχίας όπως αναχωρήση την πρωίαν της 9ης Αυγούστου εις Δράμαν, όπου συνεκεντρούτο όλη η Μεραρχία… Εις την Δράμαν ήλθεν από τον Λευκώνα των Σερρών και το 1ον Ανεξ. Τάγμα Κρητών, το οποίον είχεν αποσπασθή κατά την έναρξιν του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου εξ Αθηνών… Ούτω Σύνταγμα και Τάγμα συνηνώθησαν και πάλιν. Η συνάντησις αυτή υπήρξε λίαν εγκάρδιος, ως είναι φυσικόν. Αδέλφια, εξαδέλφια, ομοχώριοι και συμπατριώται, συγγενείς και γνωστοί, επολεμούσαν μακράν αλλήλων και τώρα συναντώνται και διηγούνται την δράσιν του έκαστος».

192

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

«Απόλυσις ηλικιών εφέδρων - (σ. 1418) Λήξαντος του κατά της Βουλγαρίας πολέμου, δια της συνθήκης του Βουκουρεστίου (28-7-13), επέκειτο η αποστράτευσις, ίνα επανέλθουν εις τας εστίας των οι εθνοφρουροί και έφεδροι οπλίται και αξιωματικοί, προς συνέχισιν των ειρηνικών έργων των.

–στη συνέχεια περιγράφει τις ημερομηνίες απόλυσης των διαφόρων κατηγοριών, και προσθέτει: «Ήθελα να είμαι μετά των ανδρών μου και κατά την επάνοδόν των εκ της Άνω Τζουμαγιάς και κατά την εις Δράμαν επάνοδον του Τάγματός μας εις το Σύνταγμά μας, ως και κατά την απόλυσιν των εφέδρων, δια να τους αποχαιρετήσω όλους έναν –έναν… Ατυχώς το δεύτερον βαρύτατον τραύμα μου κατά την τελευταίαν μάχην του πολέμου αυτού, με απεμάκρυνεν από τους αγαπητούς συμπολεμιστάς μου». «Το εις την Κορυτσάν 3ον Τάγμα μας -(σ. 1423) Το Σύνταγμα Κρητών, όταν μετεφέρθη ατμοπλοϊκώς από την Ήπειρον στην Καβάλα, αφήκεν εις την Κορυτσάν της Β. Ηπείρου το 3ον Τάγμα του, κατέχον την πόλιν αυτήν και την περιοχήν της. Το Τάγμα αυτό, μετά την αποστράτευσιν ηλικιών των εφέδρων, είχε μείνει μόνον με 176 άνδρας, δύναμιν ανεπαρκεστάτην βέβαια δια την κατοχήν και τήρησιν της τάξεως και ασφαλείας εις την εκ πολλών χωρίων αποτελουμένην περιοχήν Κορυτσάς και Μοσχοπόλεως. Την 31-8ου ο στρατιωτικός και πολιτικός Δ/τής Κορυτσάς (αντ/ρχης Κοντούλης*) ανέφερεν εις το Υπουργείον Στρατιωτικών τα εξής: «Λόγω ελαττώσεως της δυνάμεως του Τάγματος Κρητών, εγκατελείφθησαν κατ’ ανάγκην πολλά χωρία… Η υπολειφθείσα δύναμις του Τάγματος ανέρχεται εις 176 άνδρας, εν οις συμπεριλαμβάνονται ημιονηγοί και λοιπαί υπηρεσίαι… Παρακαλώ επισπεύσατε αποστολήν δυνάμεως τουλάχιστον ενός Τάγματος…». Την επομένην (1-9ου), ο ίδιος αναφέρει και πάλιν: «Οπλοφόροι αντάρται Αλβανοί περί τους 500 περιεκύκλωσαν ημέτερον απόσπασμα χωρίου Τρέσοβας, όπου μεταβαίνει προς ενίσχυσιν δύναμις είκοσι (20) μόνον ανδρών εκ Μοσχοπόλεως, μη υπαρχούσης ετέρας δυνάμεως. Διαθέσιμος δύναμίς μου ενταύθα είναι μόνον εις Λόχος κατοχής, δυνάμεως πραγματικής εκατόν (100) ανδρών… Γενικώς παρατηρώ κίνησιν ανταρτών Αλβανών εις την ύπαιθρον χώραν. Μεγίστη ανάγκη ταχίστης αποστολής στρατού». Κατόπιν των αναφορών αυτών διετάχθη την 3 -9ου αποστολή επτακοσίων (700) ανδρών της VIIIης Μεραρχίας, προς συπλήρω193

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

σιν της δυνάμεως του εκεί Τάγματος Κρητών. Έπειτα, από 13-15 Σεπτεμβρίου 1913, και όλη η VIIIη Μεραρχία μετεφέρθη εις Φλώριναν**». Νωρίτερα, το «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών», πήρε το όνομα «Σύνταγμα Κρητών» και, από 24 Αυγούστου 1913, με απόφαση του υπουργού Στρατιωτικών, πήρε τον αριθμό «14ο Σύνταγμα Πεζικού». «Το Σύνταγμα Κρητών (14ον Πεζικόν) εκ Κορυτσάς εις Χάνι(σ. 1440) Ως ανωτέρω διηγήθην, το Σύνταγμά μας μετεφέρθη εκ Δράμας εις Κορυτσάν. Αλλ’ όταν τα ευρωπαϊκά κράτη, επεμβάντα, δια Διεθνούς Επιτροπής, καθώρισαν τα σύνορα του ιδρυθέντος νέου κράτους της Αλβανίας, περιέλαβον και την ελληνικωτάτην και ακραιφνούς ελληνικού πληθυσμού πόλιν Κορυτσάν εις την Αλβανίαν. Οπότε, το Σύνταγμά μας ανεκλήθη εκείθεν, υπό τους κλαυθμούς και οδυρμούς των κατοίκων της, καταλειπομένων εις την τυραννίαν και την εκδίκησιν των Αλβανών δια τα ελληνικά των αισθήματα. Το Σύνταγμά μας, αναχωρήσαν εκείθεν οδικώς, έφθασεν δια Πεισοδερίου εις Φλώριναν και εκείθεν αμέσως σιδηροδρομικώς εις Θεσσαλονίκην. Επιβιβασθέν αμέσως εις το ατμόπλοιον «Ποντιάς Ράλλης», έφθασε δια Μήλου εις την Σούδαν, όπου απεβιβάσθη και επέστρεψεν εις Χανιά, όπου έτυχε λαμπράς υποδοχής». *Για τον Αλέξ. Κοντούλη δες στο Παράρτημα το κείμενο για τη μονομαχία Π. Μελά – Γ. Κολοκοτρώνη. **Την περίοδο αυτή εμφανίζεται έντονος ο αλβανικός εθνικισμός. Ένοπλοι Αλβανοί, μετά την κατάργηση της οθωμανικής κυριαρχίας, προσπαθούν να δημιουργήσουν το αλβανικό κράτος, ενισχυόμενοι από την Ιταλία και την Αυστρουγγαρία. Η Ελλάδα, με τόσα μέτωπα ανοιχτά, στις συνθήκες που ακολούθησαν, δε μπόρεσε να κρατήσει τη Β. Ήπειρο, παρ’ ότι την είχε καταλάβει στρατιωτικά και είχε ουσιαστικά δικαιώματα στην περιοχή.

194

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Υπογραφή της ελληνοτουρκικής συνθήκης ειρήνης –«Άδικος η Συνθήκη Βουκουρεστίου» -(σ. 1428) Την 1η Νοεμβρίου 1913 υπογράφηκε στην Αθήνα η ελληνοτουρκική συνθήκη ειρήνης. Δεν καθόριζε βέβαια ελληνοτουρκικά σύνορα, διότι μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας παρεμβάλλονταν «βουλγαρικό έδαφος», διότι η Θράκη, μεταξύ Νέστου και Έβρου, παρέμενε στην Βουλγαρία. Τη συνθήκη (Βουκουρεστίου), μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας, ο Αλεξάκης χαρακτηρίζει «άδικον». Συγκεκριμένα, (σ.

1299- 300), γράφει: «Η συνθήκη του Βουκουρεστίου αδίκησε την Ελλάδα. Έδωκεν εις τους Βουλγάρους το ΒΑ τμήμα της Μακεδονίας, την οποίαν κατελάβομεν ημείς, νικήσαντες εις διαδοχικάς μάχας τους Βουλγάρους, και έδωκεν εις τους Σέρβους το Μοναστήρι μετά της περιοχής του…Έμειναν έξω από τας αγκάλας της Μητρός Πατρίδος: το Μοναστήρι, η Γευγελή, η Στρώμνιτσα, το Πετρίτσιον, το Μελένικον, το Νευροκόπιον και αι περιοχαί των, αν και διετήρουν το 1913 τα ελληνικά των αισθήματα και φρονήματα». Δημοσιεύει μάλιστα (σ. 1321), υπό τον τίτλο «Τα παράπονα της Δ. Θράκης δια την υπαγωγήν της υπό την Βουλγαρίαν», μεταξύ άλλων, τα εξής: «Οι κάτοικοι της Δ. Θράκης… ήρχισαν αμέσως διαμαρτυρόμενοι προς πάσαν κατεύθυνσιν (Βασιλέα και Ελληνικήν Κυβέρνησιν, πρεσβευτάς Δυνάμεων κλπ). Ιδού μίαν σύνοψιν διαμαρτυριών των κατοίκων: «Ελληνικώτατος χαρακτήρ Θράκης, νικηφόρος προέλασις Ελληνικού Στρατού, προαιώνιοι θυσίαι Μητρός Ελλάδος, δίδουσιν ημίν πλήρες δικαίωμα αιτήσωμεν πλήρη ελευθερίαν υπό τον βασιλέα των Ελλήνων, εις επισφράγισιν αγώνων αίματος από αρχαιοτάτων χρόνων και μάλιστα κατά την τελευταίαν βάρβαρον βουλγαρικήν διοίκησιν… Συντετριμμένοι εκ των διαδόσεων ότι θα αφεθώμεν πάλιν υπό την Βουλγαρίαν, διαμαρτυρόμεθα και δηλούμεν ότι θα εγκαταλείψωμεν τον τόπον μας και θα καταφύγωμεν εις την ελευθέραν ελληνικήν γην, μη δεχόμενοι βουλγαρικήν κατοχήν, την οποίαν μετά φρίκης αναπολούμεν… κλ». Περιγράφει επίσης, και μάλιστα με δραματικούς τόνους, την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από εδάφη που είχε καταλάβει –πληρώνοντας μάλιστα βαρύτατο φόρο αίματος, όπως στα υψώματα 1378 και 1079, στην προ της Τζουμαγιάς περιοχή. Συγκεκριμένα, υπό τον τίτλο «αποχαιρετισμός προς την εγκαταλειπομένην χώραν», (σ. 1324 -26), γράφει, μεταξύ άλλων: «Εις το πέρασμα του αποχωρούντος Στρατού μας, τα ρυάκια κελαρίζουν και τα φύλλα 195

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

των δένδρων κινούμενα ψιθυρίζουν, θροούν. Δεν είναι ευχάριστα τραγούδια αυτό το κελάρισμα και αυτό το θρόισμα. Είναι κλαυθύρισμα. Κλαυθυρίζουν όλα τώρα εδώ, διότι βλέπουν αναχωρούντα τον ελευθερωτήν του τόπου Ελληνικόν Στρατόν. Το μικρόν πτηνόν, το οποίον ευρέθη εμπρός μας την 2-7ου κατά την άφιξίν μας προ του μαρτυρικού Μελενίκου και εκίνησε πολύ την περιέργειάν μας, διότι δεν απεμακρύνετο επί αρκετά λεπτά της ώρας από εμπρός μας, επαλήθευσεν εις τους δισταγμούς του. Άραγε μας αποχαιρετίζει τώρα και αυτό και εύχεται την εν καιρώ επάνοδόν μας;» (Σχετικά αναφέρεται σε ποίημα, αλλά και σε σχετικό απόσπασμα από τον Ερωτόκριτο, για την παρουσία και επικοινωνία μαζί του, με «το μικρόν αθώον πτηνόν, το οποίον επετάχθη από μεγάλου θάμνου και εκελάηδησεν εμπρός μας» (σ.

1062-63). Είναι ίσως αρκετά μελοδραματικά αυτά, αν τα κρίνουμε σήμερα και όντες εντελώς άσχετοι με την εποχή και τα γεγονότα. Όμως, γι’ αυτούς, τους πρωταγωνιστές των ηρωικών γεγονότων της εποχής, αυτά δεν ήταν ούτε υπερβολικά, ούτε απλοϊκά. «Και τώρα, ο κάθε πολεμιστής, αξιωματικός και στρατιώτης, έστρεφε συχνά το βλέμμα προς την αποκτηθείσαν προσωρινώς, ποτισθείσαν με άφθονον αίμα και εγκαταλειπομένην τώρα χώραν, δια της αδίκου επεμβάσεως των ισχυρών της γης… Ανέκαθεν αι κατακτώμεναι χώραι παρέμενον εις τους νικητάς. Σήμερον επεμβαίνουν άλλοι απ’ έξω και κρίνοντες με το ιδικόν των συμφέρον και όχι με το δίκαιον, διανέμουν τας χώρας…». Γράφει επίσης στη σελ. 1324: «Επανελθόντες εξ Άνω Τζουμαγιάς οι επιζήσαντες κατά τας μάχας των Βαλκανικών Πολέμων… Κρήτες οπλίται του Τάγματος Κολοκοτρώνη, ευρίσκονται αρχάς Αυγούστου του 1913 εις την περιοχήν Σερρών, αναμένοντες εκεί την αποστράτευσιν, η οποία επακολούθησεν. Ηλιοκαείς, κακουχημένοι, γενειοφόροι, με ιματισμόν εφθαρμένον, οι νικηταί των νικηφόρων εκείνων πολέμων μας, λυπημένοι, διότι η πέραν του όρους της Κερκίνης (Μπέλες) χώρα, η ΒΑ Μακεδονία, τη επεμβάσει των ισχυρών της γης κρατών αφέθη εις τους Βουλγάρους, καίτοι είχομεν εκδιώξει αυτούς εξ αυτής, διατηρούσιν εν τούτοις άριστον το ηθικόν και το πολεμικόν μένος των». Αυτές οι παρατηρήσεις του Αλεξάκη, που απηχούσαν ασφαλώς τα αισθήματα και των Ελλήνων που έμειναν στην επικράτεια της Σερβίας και προ παντός στη Βουλγαρία, -ιδιαίτερα μάλιστα σε περιοχές που απελευθερώθηκαν από τον ελληνικό στρατό και στη συ196

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

νέχεια εγκαταλείφθηκαν-, αλλά και στη Β. Ήπειρο, αφού οι συνθήκες ειρήνης αυτό όριζαν, αν ιδωθούν αντικειμενικά και ψύχραιμα, αποκτούν άλλη όψη και σημασία. Η Ελλάδα, με τις στρατιωτικές και διπλωματικές της επιτυχίες, απέκτησε πολύ περισσότερα απ’ όσα αρχικά μπορούσε να ελπίσει. Η Βουλγαρία, πανίσχυρη στρατιωτικά, με απαιτητικές βλέψεις στο μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας και μάλιστα στην ίδια τη Θεσσαλονίκη, είχε ως έσχατη απαίτηση την Ανατολική Μακεδονία και βέβαια την Καβάλα. Προς το παρόν, με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, κρατούσε τη μεταξύ Νέστου και Έβρου περιοχή, την οποία ωστόσο έχασε, υπέρ της Ελλάδας, με τη συμμετοχή της στον Α΄ Παγκ. Πόλεμο στην παράταξη των Κεντρικών Δυνάμεων και η Ελλάδα, μπαίνοντας το 1915 στον πόλεμο, στην αντίπαλη παράταξη της Αντάντ, πέτυχε, με τη λήξη του πολέμου, να εντάξει και αυτή της περιοχή της Αν. Μακεδονίας στην ελληνική επικράτεια. Η Βουλγαρία βέβαια, κυριολεκτικά αδιόρθωτη, δοκίμασε και πάλι, στον Β΄ Παγκ. Πόλεμο, μπαίνοντας στην παράταξη του Άξονα, να αποκτήσει τις περιοχές της Ανατ. Μακεδονίας, τις οποίες κατέλαβε, με τις ευλογίες του Χίτλερ. Όμως, με το τέλος του πολέμου αυτού, βρέθηκε και πάλι στην παράταξη των ηττημένων και αποβλήθηκε οριστικά πλέον, από την περιοχή. Μόνο μέσω του Εύξεινου Πόντου μπορεί να φτάσει στο Αιγαίο.

Ένοπλοι κελλιώτες μοναχοί των Καρυών με χωροφύλακες μετά την εκδίωξη Βουλγάρων στρατιωτών από τη Μονή Ζωγράφου. (21-6-1913). Από Αγιορειτική Φωτοθήκη - «Πορτραίτα». (φωτ. Στέφανος ιερομόναχος) 197

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Οι περιπέτειες αποθεραπείας του βαριά τραυματισμένου Αλεξάκη. Ο Αλεξάκης τραυματίστηκε βαριά την πρώτη μέρα της τριήμερης μάχης για την κατάληψη του φοβερού υψώματος 1378, όπου, αυτός και ο Λόχος του, έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο. Ωστόσο, μέσα στην ατυχία του αποδείχθηκε τυχερός, αφού το διαμπερές τραύμα στο στήθος, «έξυσε» σχεδόν την καρδιά, χωρίς ωστόσο να της προκαλέσει σημαντική βλάβη. Τυχερός αποδείχθηκε και από το γεγονός ότι αργότερα, τη νύχτα, τραυματιοφορείς και άνδρες του Λόχου του έψαξαν, τον βρήκαν, και τον μετέφεραν, αρχικά σε Σταθμό Επιδέσεως και στη συνέχεια «εις το Α11 Χειρουργείον του Γκράντεβο… Επάλαισα και εγώ με τον Χάρο επί πολύ ακόμη. Όχι «εις τα μαρμαρένια αλώνια», όπως ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, αλλά επί φορείου εντός κωνικής σκηνής… Δεν ήμουν διακομιστέος επί ημέρας, αλλά τελικώς διεκομίσθην ακινδύνως (σ. 1221). Τελικά, στις 14 Ιουλίου, «οι ιατροί του χειρουργείου έκρινον ότι ήτο δυνατόν να διακομισθώ, χωρίς κίνδυνον της ζωής μου, εις ιδρυόμενον νοσοκομείον εις Σιμιτλί… Με παρέλαβον 4 τραυματιοφορείς και με μετέφεραν εις το Σιμιτλί, κατόπιν διαβάσεως του Στρυμώνος… Ήτο σημαντική περιπέτεια η διακομιδή αυτή… είχον την ανησυχίαν μήπως οι τραυματιοφορείς σκοντάψουν εις την σκολιάν οδόν και ριφθώ μετά ή άνευ φορείου επί βράχων ή κρημνού» - (σ.

1252). Στις 23 Ιουλίου εκρίθη και πάλι «διακομιστέος», αφού «η κατάστασίς μου επέτρεπεν να διακομιστώ από Σιμιτλί εις Θεσσαλονίκην» (σ. 1280). «Η διακομιδή μου έγινε με τρία μέσα: 1. Με φορείον από Σιμιτλί δια των Στενών της Κρέσνας μέχρι της νοτίας εξόδου των Στενών. 2. Με αυτοκίνητον της Υγειονομικής Υπηρεσίας από το Γιενίκιοϊ της Κρέσνας μέχρι του σιδ. σταθμού του Δεμίρ Ισσάρ. 3. Με σιδηρόδρομον από εκεί μέχρι Θεσσαλονίκης. 4. Με αυτοκίνητον από τον σιδ. σταθμόν εις Γ΄ Στρατ. Νοσοκομείον». Στο πρώτο μέρος της διακομιδής, στη διάβαση δηλαδή των Στενών, «ένας τραυματιοφορέας, ο οποίος ήτο Κρητικός, ετραγουδούσε καθ’ οδόν, δια να με διασκεδάζη, να μην αισθάνομαι τους πόνους, και εις τα κρητικά δίστιχά του, τα περισσότερα αυτοσχέδια, ήσαν και τα εξής: 1. Μέσα στα φύλλα της καρδιάς επέρασε το βόλι. Τον Βούλγαρο ’πού το ριξε να πάρουν οι διαβόλοι.

2. Ήπηρα ’γώ κι άλλες πληγές, μ’ αυτή η πληγή ’ναι άλλη, είναι στα φύλλα της καρδιάς, γι’ αυτό είναι μεγάλη.

3. Άμα δεν θέλη ο Θεός, γιατροί δεν ημπορούνε, 198

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

να μου γιατρέψουν τσι πληγές, όπου με τυραννούνε.

4. Καρδιά, που βόλι του εχθρού την έχει πληγωμένη, κι αυτή αντέχει και βαστά, είν’ στο Θεό δοσμένη.

5. Βάστα, καρδιά μου, δυνατά, σαν σιδερένια πόρτα κι έχει ο Θεός απού μπορεί, να γίνης σαν και πρώτα (κ. ά.).

…Έχομεν φθάσει εις τον Σταθμόν Διακομιδής, εις το μικρόν χωρίον Γενίκιοϊ. Οι τραυματιοφορείς αποθέτουν το φορείον καταγής, και με παραδίδουν εις τον ιατρόν. Με αποχαιρετούν και τους σφίγγω το χέρι με ευγνωμοσύνην, διότι κατά την μεταφοράν με επρόσεχον… …Οι ιατροί με κλείνουν εις κλειστόν υγειον. αυτοκίνητον (20 ή 22 -7ου)… Με τοποθετούν εις ένα από τα εν σειρά 3 ή 4 ανηρτημένα εις ύψος φορεία. Κάτωθί μου εις το δάπεδον ετοποθέτησαν άλλους τραυματίας… Αναχωρούμεν. Αλλά η σκέψις μου μένει εδώ… Μέσα εις το υγειον. εκείνο αυτοκίνητον, το τρανταζόμενον και κλυδωνιζόμενον, η ανησυχία μου ήτο μεγάλη, μήπως με το δυνατό τράνταγμά του εις τον άθλιον εκείνον καρόδρομον υποστώ αιμορραγίαν, όπως υπέστη τοιαύτην δίπλα μου προ 6ημέρου ο Βελισσαρίου…Την εσπέραν εφθάσαμεν εις τον σιδηρ. Σταθμόν του Δεμίρ Ισσάρ». Περιμένει στο φορείο να τον επιβιβάσουν στο τρένο. Εκεί «έστρεφα το βλέμμα γύρω μου, να ιδώ την ελευθέραν τώρα Μακεδονίαν, χωρίς Βουλγάρους… Ο ουρανός της Μακεδονίας ήτο τώρα ωραίος, φωτεινός, από την κορυφογραμμήν του Μπέλες και νοτίως. Και τα δένδρα είναι ωραία και κινούν τους κλώνους των, ως δια να δείξουν χαράν. Και οι βράχοι και οι λίθοι εις τις γύρω πλαγιές ενόμιζα ότι έλαμπαν. Και το χώμα ακόμη εφαίνετο καθαρό, διότι δεν το επάτει πλέον βουλγαρικόν πέλμα». Νέες, δικαιολογημένες όπως είπαμε και αλλού, υπερβολές και συναισθηματικές εξάρσεις του Αλεξάκη. Ο οποίος συνεχίζει: «Από εκεί και έπειτα η κατάστασις των μεταφερομένων ήτο πολύ καλή… Εκεί οι ιατροί επεθεώρησαν τα τραύματά μας. Έπειτα μας επεβίβασαν εις τα βαγόνια. Δεν εφανταζόμουν πρότερον αυτήν την ευτυχίαν… Εντός του βαγονίου εγώ ήμουν επί του φορείου μου» (σ. 1286 -87). «Η άφιξις εις το Γ΄ Νοσοκομείον Θεσσαλονίκης. Ενθυμούμαι ζωηρά την άφιξιν εις Θεσσαλονίκην, την πρωίαν της 23ης Ιουλίου. Πολύς κόσμος ήτο εις τον Σταθμόν. Ιδίως γυ199

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ναίκες, ήτοι σύλλογοι υποδοχής και περιποιήσεως των τραυματιών και αδελφαί νοσοκόμοι… Δι’ αυτοκινήτου με μετέφεραν εκ του σιδηροδρ. Σταθμού εις το Γ΄ Στρατ. Νοσοκομείον… Όταν με έβαλον επί της χειρουργικής τραπέζης και έλυσαν τον επίδεσμον, ο ιατρός Ψαλτώφ το αφήρεσε και το επέταξεν με θυμόν…». Εφαρμόζει άλλη θεραπεία αυτός ο γιατρός. Στις 25 Ιουλίου επισκέφθηκε τον Αλεξάκη ο γιατρός στο Β΄ Στρατ. Νοσοκομείο Σάβ. Σαββάκης, γνωστός του, ο οποίος ζήτησε και τον πήρε στο νοσοκομείο του (σ. 1289). Πράγματι, στις 26 Ιουλίου μεταφέρθηκε στο Β΄ Στρατιωτ. Νοσοκομείο, όπου είχε καλή περιποίηση. Μεταξύ άλλων γράφει ότι «κατόπιν στηθοσκοπήσεως με βεβαιούν ότι ο πνευμοθώρακας υποχωρεί και εξαφανίζεται». Εν τω μεταξύ, «ήρχοντο εις το Νοσοκομείον πολλοί να ιδούν τους τραυματίας και να τους ευχηθούν… Και ήρχοντο και οι Κρητικοί, όσοι ευρίσκοντο τότε εις την Θεσσαλονίκην». Παράλληλα γράφει στους δικούς του, τους πληροφορεί πού βρίσκεται και την κατάστασή του, αφού στην Κρήτη έχουν φτάσει πληροφορίες πως ίσως είναι νεκρός, μάλιστα ο πατέρας του με τον αδελφό του Μιχάλη ξεκίνησαν να ’ρθούν στη Μακεδονία να τον ψάξουν, αλλά στο Ηράκλειο τους πρόλαβε το γράμμα του (σ. 1288 κ. αλλού). Πρώτη βελτίωση του τραύματός του φάνηκε μετά τις 4 Αυγούστου. «Από της 4-813 ηδυνήθην να εγερθώ και να κατακλιθώ μόνος, άνευ δηλαδή βοηθείας νοσοκόμου, όπως μέχρι τούδε». Γράφει επίσης διάφορα γραπτά και δικά του ποιήματα (μαντινάδες) όπως:

«Άχ(ι) πόσο το ήθελα, πόσο το ’πιθυμούσα, αυτά τα άγια χώματα, πάλι να τα περνούσα… Να ξαναδώ τον Λαχανάν, χαράδρες να περάσω, εκεί που αίμα έχυσα, χωρίς (τη) ζωή να χάσω. Θέλω στο Μπέλες ν’ ανεβώ… Αυτό χαρά μου κάνει, να ρίξω βλέμμα μακριά, όπου στο Ρίλο φτάνει. Και ν’ αντικρύσω το Πιρίν, Μελένικο και Κρέσνα να ιδώ την Αρισβάνιτσα, -βουνά (αι)ματοβαμμένα. …Ναι! Από κει εδιώξαμε αιώνων τυραννίαν κι εδώκαμε την λευτεριά(ν) και στην Μακεδονίαν». Σημείωση: Πολλές φορές αυτοσχεδιάζει ποιητικά, με δίστιχα και άλλες ποιητικές μορφές ο ανεξάντλητος Αλεξάκης. «Την 11ην Αυγούστου, ημέραν Κυριακήν, εξήλθον πρώτην φοράν εφ’ αμάξης μονίππου εις την πόλιν, συνοδευόμενος υπό του εξαδέλφου μου χωροφύλακος Εμμ. Αλεξάκη, αλλ’ εκουράστηκα 200

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

με το τράνταγμα της αμάξης και ανησύχησα δια το τραύμα. .. Την 18 -8ου πρώτην φοράν περιπάτησα επ’ ολίγον εις το με πεύκα δασύλλιον του νοσοκομείου» (σ. 1312). «Θεραπεία εις Ν. Φάληρον -(σ. 1312 κ. ε.) Την 22 -8ου μου έγινεν, κατ’ επιθυμίαν μου, «φύλλον διακομιδής», και ενεγράφην εις κατάλογον προς διακομιδήν αύριον εις Αθήνας… Την 23ην Αυγούστου, επεβιβάσθημεν μετά του τραυματίου ανθ/γού Στυλ. Στεφανουδάκη και μετ’ άλλων ασθενών και τραυματιών αξ/κών επί του ατμοπλοίου πλωτού νοσοκομείου «Ιωνία»… Την 24ην -8ου η «Ιωνία» επλεύρισεν εις προβλήτα του λιμένος Πειραιώς… και διεκομίσθημεν εις το Ναυτικόν Νοσοκομείον (πρώην «Μέγα Ξενοδοχείον» Ν. Φαλήρου…), …εις κεντρικόν θάλαμον, θέαν έχοντα προς την θάλασσαν… κύματα σπάζουν εις την παραλίαν… μας καλωσορίζουν και αυτά … η ερχομένη θαλασσία αύρα, η θέα του περιπατούντος πολυποικίλου πλήθους, ο υπόκωφος παφλασμός και ο φλοίσβος των κυμάτων, η μουσική εις το εκεί περίπτερον…», ευχάριστες εντυπώσεις του από το νέο νοσοκομείο. Απολαμβάνει, μαζί με τους άλλους τραυματίες, τη χαρά της Αθήνας όπου στα θέατρα, στα κέντρα κλπ τραγουδούν πατριωτικά τραγούδια, από τα οποία παραθέτει ορισμένα. Η περιοχή του νοσοκομείου είναι τόπος περιπάτου της καλής κοινωνίας, αλλά και όλου του κόσμου. «Το πολύ πλήθος, ανάμικτον από όλας τας τάξεις, πυκνότατον, περιεπάτει επί της ευρυτάτης παραλίας καθ’ όλον το μήκος της, από του τότε οικήματος του εκεί θεάτρου, μέχρι του ανατολικώτερον ευρισκομένου ετέρου αριστοκρατικού ξενοδοχείου, το οποίον ελέγετο «Ακταίον»… Υπήρχον τότε εκεί και εγκαταστάσεις θαλασσίων λουτρών, εις ξύλινα παραπήγματα, χωριστά ανδρών και γυναικών. Τότε, τόπος κοσμικού περιπάτου ήτο και το Ζάππειον…Επεσκέφθην δύο φοράς τον ζωολογικόν κήπον, ο οποίος ευρίσκετο εις το Δέλτα του Φαλήρου… Την 2 -9ου επεσκέφθην μετ’ άλλων συναδέλφων το θωρηκτόν μας «Αβέρωφ». Τούτου την μουσικήν, όταν παιανίζει, ακούομεν από το νοσοκομείον μας. Την 25ην 8ου εισήλθεν εις τον Φαληρικόν όρμον ρωσσικόν πολεμικόν και αντήλλαξε χαιρετιστηρίους βολάς με το ένδοξον «Αβέρωφ», το νικήσαν τον τουρκικόν στόλον εις την ναυμαχίαν της Έλλης (3-12-12) και της Λήμνου (5-1-13)…(σ.

1431). Την 26 - 9ου προήχθην εις υπολοχαγόν». Αναμένει στην Αθήνα να αποσταλεί σε μονάδα. Δεν τον στέλνουν, λόγω του τραύματός του, στο Σύνταγμα Κρητών που βρίσκε201

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ται πλέον στην Φλώρινα, αλλά τον προσκολλούν (15 Οκτωβρίου) στο έμπεδο του 7ου Συντάγματος πεζικού Αθηνών, όπου ανέλαβε τον 1ο Λόχο (σ. 1435 -36). Κλείνοντας τη «συγγραφή» του, όπως την ονομάζει, 1452 σελίδων συνολικά, παραθέτει το τελευταίο από τα πολλά στιχουργήματα με τα οποία –μαζί με πλήθος αποσπάσματα από τον Όμηρο, τον Ερωτόκριτο, διάφορα άλλα σχετικά ποιήματα, μαντινάδες κλπ- ποικίλει το τεράστιο αυτό κείμενο, που είναι φυσικά ένα εξαιρετικό ντοκουμέντο για την εποχή και για τα δραματικά και ιστορικά γεγονότα της εποχής αυτής. Σε όλη τη διάρκεια της μακράς επεξεργασίας του δίτομου βιβλίου, παρακολούθησα με ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον το πλήθος, το πλάτος και το βάθος της «συγγραφής» και έζησα τον Αλεξάκη, όχι τον μετέπειτα στρατηγό*, αλλά τον νεαρό ανθυπολοχαγό, που λειτουργούσε με απέραντο ενθουσιασμό και πατριωτισμό. Η αποδελτίωση, η επιλογή αποσπασμάτων και η παράθεση σε λίγες σχετικά σελίδες, σε ένα περιορισμένο σύνολο στο ανά χείρας βιβλίο, δεν ήταν εύκολη δουλειά και ούτε είμαι βέβαιος ότι ήταν επιτυχημένη. Αυτό, μάλλον πρέπει να το κρίνουν οι αναγνώστες. *Ήταν ο πρώτος Κρητικός αξιωματικός, μετά τον Γεώργιο Κατεχάκη (το γνωστό Μακεδονομάχο Καπετάν Ρούβα), που πήρε το βαθμό του Αντιστρατήγου.

Τα ηρωικά υπολείμματα του Τάγματος Κρητών. (Λευκώνας Σερρών, Αύγουστος 1913).

202

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πολιτική Προκήρυξη για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης ..................204 2. Η ναυμαχία της Έλλης .....................................................................205 3. Συζήτηση αξ/κών του λόχου με Τούρκο αγά στο Ζαγκλιβέρι ...............206 4. Ναυμαχία της Λήμνου ......................................................................207 5. Οι Χαμιτικοί στρατιώτες

τιμωρούνται από τους Νεότουρκους... ............................................208

6. Η πανοραματική θέα εκ της κορυφής του Χορτιάτη ............................209 7. Το Μπιζάνι .......................................................................................212 8. Η πολεμική ιαχή «αέρα» .................................................................213 9. Φωτογραφίες Λοχαγών Τάγματος Κρητών

(Παπαδόπουλου - Ζητουνιάτη - Λυμπέρη - Αλεξάνδρου) ....................214

10. Η μονομαχία Π. Μελά με Γ. Κολοκοτρώνη ......................................215 11. Επικήδειος λόγος ανθ/γού Γ. Κολοκοτρώνη... ..................................218 12. Ο Ερωτόκριτος του Βιντσ. Κορνάρου ...............................................221 13. Μνημεία μαχών Λαχανά - Κιλκίς ....................................................222 14. Το ποίημα του Τάγματός μας ..........................................................223 15. Ομιλία στο Βαφοπούλειο .................................................................224 16. Ιωάννης Σ. Αλεξάκης - βιογραφικό ..................................................238 17. Μάχη Τζουμαγιάς (λαϊκή απεικόνιση)

Ο Γ. Κολοκοτρώνης Μακεδονομάχος ...............................................240

203

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Πολιτική προκήρυξη για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης

«Εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου του Α΄, Ο επί της Δικαιοσύνης υπουργός, ως αντιπρόσωπος της Ελληνικής Κυβερνήσεως, προς τους πληθυσμούς των υπό του Ελληνικού Στρατού καταληφθεισών επαρχιών. Είμαι ευτυχής ερχόμενος εις την χώραν ταύτην, την απελευθερωθείσαν ήδη δια των ηρωικών αγώνων και του τιμίου αίματος του Ελληνικού Στρατού και των Συμμάχων. Ελάβομεν πάντες από κοινού τα όπλα κατά του Τουρκικού Κράτους δια να καταλύσωμεν την τυραννίαν και κακοδιοίκησιν, αίτινες ήσαν απ’ αιώνων συμφυείς προς αυτό, και να φέρωμεν τα αγαθά της ελευθερίας εις πάντας αδιακρίτως τους κατοίκους της χώρας, διότι αληθής ελευθερία δεν δύναται να νοηθή άνευ ισότητος των υπό την σκέπην της αυτής πολιτείας διαβιούντων λαών. Το έργον, ούτινος τόσον ευκλεώς κατήρξατο ο Στρατός, πρόκειται να επιστεγαστή δια παγιώσεως διοικήσεως αξίας πεπολιτισμένου Κράτους, ισχυράς άμα και ισονόμου. Υπό τα δύο ταύτα σύμβολα θέλομεν ρυθμίση την λειτουργίαν της πολιτικής μηχανής, μη παραβλέποντες βεβαίως τας ευλόγους αξιώσεις των κατοίκων, χρησιμοποιούντες εν τοις πρώτοις τα εν τω τόπω αρμόδια πρόσωπα άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύματος, συμπληρούντες δε την όλην οργάνωσιν δια καταλλήλων λειτουργιών, εξασφαλιζόντων την εν τοις πάσι κανονικήν και ανεπίληπτον πορείαν της διοικήσεως. Παρά πάντων αξιούμεν αυστηράν και πιστήν των νόμων τήρησιν και ευπείθειαν εις τας διδομένας διαταγάς. Παρά των υφισταμένων αρχών ιδία, την ένορκον εκπλήρωσιν των εαυτών καθηκόντων, απόλυτον αμεροληψίαν και πατρικήν εν γένει συμπεριφοράν προς τους διοικουμένους. Παρά των πολιτών των διαφόρων εθνοτήτων και εν συνόλω και κατ’ ιδίαν, ειλικρινή σύμπτωσιν, αμοιβαίον σεβασμόν και ομόνοιαν, εν τη πεποιθήσει ότι υπό το νέον ελεύθερον καθεστώς ουδείς δύναται να πλεονεκτή του άλλου, αλλά πλήρης να επικρατή ισότης και δικαιοσύνη. Κ. Δ. ΡΑΚΤΙΒΑΝ -Εν Θεσσαλονίκη τη 31η Οκτωβρίου 1912» (Αλεξάκης σ. 494).

204

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Η ναυμαχία της Έλλης (Αλεξάκης, σελ. 576 -79) Τι αναφέρει ο Αλεξάκης για τη θρυλική ναυμαχία της Έλλης: «Χθες, 3-12-12, έγινεν η ναυμαχία της Έλλης, κατά την οποίαν ο τουρκικός στόλος, ηττηθείς και διωχθείς εκρύβη. Ο ελληνικός στόλος, έχων ορμητήριον τον λιμένα Μούδρον της Λήμνου, περιπολών ανά το Αιγαίον και εμποδίζων την μεταφοράν τουρκικού στρατού εξ Ασίας εις Βαλκανικήν, περιεφέρετο κυρίως εις την νοτίαν έξοδον του Ελλησπόντου, αναμένων τον τουρκικόν όπως εξέλθη εκείθεν και αναμετρηθούν δια ναυμαχίας. Αλλ’ ο τουρκικός δεν ετόλμα να διακινδυνεύση, αποκρυπτόμενος πάντοτε εις την Προποντίδα και εις τον Ελλήσποντον, υπό την προστασίαν των πυροβόλων των εκατέρωθεν φρουρίων. Επί δίμηνον δεν εξήρχετο του Ελλησπόντου. Ετόλμησε τέλος την 3-12-12 να εξέλθη να αντιμετωπίση τον ελληνικόν στόλον. Ώραν 8.20΄π.μ. ενεφανίσθη, θεαθείς υπό του στόλου μας από αποστάσεως 17 χιλ. αποτελούμενος από 6 θωρηκτά: «Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα» (ναυαρχίς), «Τουργούτ Ρέις», «Μεσσουδιέ» και «Ασσάρ Τεφήκ», υπό ενός καταδρομικού, του «Χαμηδιέ» και υπό ομάδος 6-8 αντιτορπιλικών, ετέθη εις γραμμήν παραγωγής υπό τα εκατέρωθεν του στομίου του Ελλησπόντου στόμια. Ο στόλος μας απετελείτο εκ των 4 θωρηκτών: «Αβέρωφ», «Σπέτσαι», «Ύδρα», «Ψαρά» και 4 ανιχνευτικών αντιτορπιλικών: «Λέων», «Πάνθηρ», «Αετός», «Ιέραξ».

Από τη Ναυμαχία της Έλλης (3-12-1912). Κυριαρχεί το θωρηκτό «Αβέρωφ». (Ελαιογραφία Βασ. Χατζή).

205

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ο τουρκικός στόλος ήρχισε πυρ ώραν 9. 26΄ π.μ. από αποστάσεως 12 χιλιομ. Συγχρόνως έβαλλον διαρκώς και τα φρούρια κατά του στόλου μας. Κυριολεκτικώς εμαίνοντο. Πάραυτα απήντησεν ο στόλος μας, πλησιάσας από αποστάσεως 9 χιλιομ. και φθάσας μέχρι 3 χιλιομ. Ο στόλος μας επετίθετο. Ο τουρκικός αμύνετο. Ο «Αβέρωφ»… προσεπάθησε να θέση την τουρκικήν ναυαρχίδα μεταξύ δύο πυρών, αλλά η τουρκική ναυαρχίς, στραφείσα προς τα οπίσω, ετράπη εις φυγήν, καταφυγούσα εις τα Στενά, την ηκολούθησαν δε και τα άλλα. Ο ελληνικός στόλος παρέμεινε προ των στενών μέχρι της 2ας μ.μ. ώρας, αλλά ο τουρκικός στόλος δεν επανεφάνη, υποστάς, ως φαίνεται, μεγάλας ζημίας εκ του πυρός του στόλου μας. Ώραν 3.40΄ πάλιν 3 τουρκικά αντιτοπριλικά απεπειράθησαν να εξέλθουν, αλλά τα ελληνικά αντιτορπιλικά τα κατεδίωξαν δια βολών και τα ηνάγκασαν να τραπώσι οπίσω». Ήταν πραγματικά μια ένδοξη ναυμαχία, της οποίας η σημασία ήταν αποφασιστική για την τελική έκβαση του πολέμου.

Συζήτηση αξ/κών του Λόχου

με Τούρκο αγά στο Ζαγκλιβέρι (σ. 607) (Ένας Τούρκος αγάς στο Ζαγκλιβέρι παραθέτει γεύμα σε αξ/ κούς του Λόχου Αλεξάκη και ακολουθεί η παρακάτω συζήτηση): «Ο αγάς μετά το γεύμα συνεζήτησεν επί πολύ μαζί μας. Και η συνομιλία με τον ευφυέστατον αυτόν αγάν, εσυνεχίσθη κατά και μετά το γεύμα… Ο υπολοχαγός Λυμπέρης εβαρύνθη την πολυλογίαν του αγά και μου είπεν: --«Γιάννη, κουβέντιασέ του, σε παρακαλώ και συ λίγο, γιατί με εζάλισεν». Ο αγάς έτεινε το χέρι του στην πλάτη μου, αλλ’ εγώ απεσύρθην διακριτικά και ηνόησε το σφάλμα του. Έκαμε τότε έναν βαθύν τεμενάν, ως μετάνοιαν, και μου είπεν: --«Εγώ, ζαμπίτ αφέντη μου, αγαπώ πολύ εσάς Έλληνας». Εγώ απήντησα: «Ευχαριστώ πολύ. Τώρα μας αγαπάς; Από πότε;». Και εσυνεχίσθη η συνομιλία.

--«Εγώ αγαπώ πάντα εσάς Έλληνας. Καλοί άνθρωποι οι Έλληνες, όχι οι Βούλγαροι».

--«Και εσείς οι Τούρκοι καλοί είσθε», είπα.

--«Όχι όλοι. Έχει καλούς, έχει και κακούς. Και εδώ ήσαν λίγοι 206

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

κακοί. Μα, αυτοί έφυγαν».

--«Έφυγαν; Και γιατί;».

--«Έφυγαν εις Θεσσαλονίκην και εις Ισταμπούλ. Αυτοί φόβον πολύν είχαν. Είχαν κάμει κακόν εις τους Έλληνας».

--«Ε, αφού είχαν κάμει κακό, φυσικόν είναι να φοβούνται, αλλ’ οι καλοί, εσείς αγά, κόρκμαν» (μη φοβάσθε).

--«Πεκ εύ, (ευχαριστώ), εφέντημ. Ο Μουαμέτ δεν το θέλει το κακό. Άλλο ο πόλεμος. Ο πόλεμος είναι θέλημα του Αλλάχ. Το γιατί γίνεται, Αλλά(χ) μπιλίρμ» (ο Θεός το ξέρει).

--«Όχι, αγά. Τον πόλεμον δεν τον θέλει ο Θεός. Τον θέλουν οι άνθρωποι, τα κράτη. Όταν δεν συμφωνούν τα κράτη και φιλονεικούν, δέχεται τον πόλεμον και ο Θεός. Η Τουρκία εκράτει σκλάβους τους Χριστιανούς και δεν τους ελευθέρωνεν. Η Ελλάδα και οι άλλοι Χριστιανοί σύμμαχοί της ήθελαν να τους ελευθερώσουν, γιατί είναι αδελφοί των. Και γι’ αυτό έκαμαν τον πόλεμον. Έπρεπε να γίνη. Και αυτόν τον πόλεμον τον θέλησε ο Αλλάχ. Και τον ευλόγησε».

--«Δίκιο έχεις, εφέντη μου. Εγώ δεν ξέρω γράμματα πολλά. Η αφεντιά σας είσθε μορφωμένοι, πολιτισμένοι…».

Ναυμαχία της Λήμνου

Σχετικά με το θέμα της επίσης σπουδαίας ναυμαχίας της Λήμνου, η οποία επισφράγισε τον οριστικό εγκλεισμό του τουρκικού στόλου στα Στενά, ο Αλεξάκης γράφει (σελ. 611): «Σήμερον (5-1-13) ο τουρκικός στόλος, ετόλμησεν επί τέλους δευτέραν φοράν να εξέλθη εκ του ορμητηρίου του, δια του Ελλησπόντου. Ήλπιζεν ίσως ότι ο Στόλος μας, μάλιστα ο «Αβέρωφ», δεν ήτο πλησίον, αλλά θα κατεδίωκεν εις το Αιγαίον το διαφυγόν την 2-1- 13 καταδρομικόν «Χαμιδιέ». Ώραν 8.30΄π.μ. ανεφάνη το καταδρομικόν «Μετζητιέ», προβάν εις καταδίωξιν των περιπολούντων αντιτορπιλικών μας «Λέοντος» και «Ασπίδος». Ταύτα απεσύρθησαν και παρέμενον διαρκώς εις απόστασιν βολής. Ώραν 10.25΄ανεφάνησαν και τα θωρηκτά «Τουργούτ Ρέις», «Βαρβαρόσσας» και «Μετζηδιέ», ακολουθούμενα υπό 7 αντιτορπιλικών. Άμα τη εμφανίσει του εξελθόντος εκ του Μούδρου της Λήμνου Στόλου μας, μετά του θωρηκτού «Αβέρωφ» επικεφαλής, ο εχθρικός στόλος εστράφη και έπλευσε παραλλήλως του ιδικού μας, ήρ207

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

χισε δε πυρ εξ αποστάσεως 9 χιλιομ. και ο ιδικός μας απήντησεν αμέσως. …Κατόπιν μάχης εκ παρατάξεως μιας ώρας δια πυρών, ο εχθρικός στόλος, λόγω βλαβών του εκ των πυρών του στόλου μας, έσπευσεν οπίσω εν αταξία, καταδιωκόμενος υπό του ιδικού μας, καταφυγών εις τον Ελλήσποντον υπό την προστασίαν των τηλεβόλων των εκατέρωθεν φρουρίων. Η νίκη έστεψεν τα ηρωικά σκάφη μας. Ο τουρκικός στόλος δεν εξήλθεν έκτοτε του Ελλησπόντου μέχρι τέλους του πολέμου…»

Οι Χαμιτικοί στρατιώτες τιμωρούνται από τους Νεότουρκους να κατασκευάζουν τον δρόμο Βασιλικά – Γαλάτιστα και αυτοί ρημάζουν …τους μπαξέδες!

Είδαμε, στη σελ. 39 τον παρατηρητικό ανθυπολοχαγό Αλεξάκη, να σημειώνει: «Η οδός, (από Βασιλικά προς Γαλάτιστα), ήτο σχετικώς καλή, υπήρχον δε πλησίον χάλικες συσσωρευμένοι υπό των Τούρκων προ του πολέμου, προκειμένου η οδός να γίνει αμαξιτή…», χαρακτηρίσαμε μάλιστα την αναγραφή αυτή ως «αξιόλογη πληροφορία», αφού επρόκειτο για κατασκευή, για πρώτη φορά, «αμαξιτού δρόμου», δρόμου για αμάξια δηλαδή, τα οποία, αν και ελάχιστα, άρχισαν να κυκλοφορούν, κυρίως για εξυπηρέτηση στρατιωτικών αναγκών, ίσως μάλιστα η κατασκευή τέτοιων δρόμων να είχε, τότε, κυρίως στρατιωτική σημασία. Όμως, σχετική με την παρατήρηση αυτή του Αλεξάκη, υπάρχει και μια άλλη αναφορά, η οποία περιλαμβάνεται στο αξιόλογο (τελευταίο) βιβλίο του γνωστού συγγραφέα και ερευνητή Βασίλη Ι. Τζανακάρη «Ο “κόκκινος σουλτάνος”», -δηλαδή ο Αβδούλ Χαμίτ (εκδόσεις «Μεταίχμιο»)-, στο οποίο περιέχονται πλήθος αξιόλογες πληροφορίες για την «άγνωστη Θεσσαλονίκη του 1909». Εκεί, λοιπόν, στις σελ. 501 -502, ο Τζανακάρης αναφέρεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας της Θεσσαλονίκης «Σύνταγμα» (με αρχισυντάκτη τον Ηλία Βουτιερίδη), με ημερομην. 2 Δεκεμβρίου 1909, στο οποίο γράφεται: «Προχθές ανεχώρησαν εις Βασιλικά 500 στρατιώται εκ των αντιδραστικών* των καταδικασθέντων εις καταναγκαστικά έργα δια να εργαστούν προς κατασκευήν της εν σχεδίω ευρισκομένης δημοσίας ταύτης οδού από Βασιλικών εις Γαλάτισταν και εκείθεν 208

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

μέχρι Πολυγύρου». Στη συνέχεια ο Τζανακάρης γράφει: «Και ναι μεν οι αιχμάλωτοι στρατιώτες μπορεί στη διάρκεια της μέρας να εργάζονταν στην κατασκευή δρόμων και σε άλλες σκληρές εργασίες, όμως πολύ συχνά και ιδίως τις νύχτες μετατρέπονταν σε συμμορίες ληστών, πραγματική μάστιγα για τους κατοίκους της περιοχής. Όπως επεσήμαινε ο «Αστήρ»** στις 6 Δεκεμβρίου: «Ούτω καταγγέλλουσιν ημίν εκ του πλησιοχώρου χωρίου Βασιλικά, ένθα περί τους τριακόσιοι στραστιώται της απολυταρχίας υφίστανται δήθεν τιμωρίαν εις την κατασκευήν της προς την Γαλάτισταν οδού, ότι καθ’ ημέραν και νύκτα επιδίδονται εις έργα ερημώσεως των κήπων, των λαχανόκηπων και λοιπών χρησίμων αυτοίς, ου μόνον δε τούτο τα γυναικόπαιδα των Βασιλικών είναι αδύνατον να εξέλθωσιν έξωθι του χωρίου των δια τας γεωργικάς των εργασίας διότι οι κύριοι αυτοί Χαμιτικοί επιτίθενται κατ’ αυτών κατά την συνήθειαν και όρεξιν του εν τω μεγάρω Αλλατίνη φιλοξενουμένου προστάτου των τυράννου»***. *Οι «αντιδραστικοί» ήταν οι στρατιωτικοί που αντιστάθηκαν στην επανάσταση των Νεοτούρκων και υπερασπίστηκαν τον Αβδούλ Χαμίτ και την απολυταρχία του (σωστότερα: τυραννία του). **«Αστήρ»: Άλλη εφημερίδα της Θεσσαλονίκης, της εποχής. ***Ως γνωστόν, οι Νεότουρκοι, μετά την εκθρόνιση του Αβδούλ Χαμίτ, τον μετέφεραν και τον ενέκλεισαν στη Βίλλα Αλλατίνι της Θεσσαλονίκης (κτίριο σημερινής Περιφέρειας Κ. Μακεδονίας, πρώην Νομαρχίας Θεσ/νίκης), όπου έμεινε από τον Απρίλη του 1909 ως λίγες μέρες πριν την κατάληψη της πόλης από τον ελληνικό στρατό τον Οκτώβρη του 1912, οπότε και τον μετέφεραν εσπευσμένα σε ανάλογο κτίσμα στον Βόσπορο, όπου έμεινε έγκλειστος μέχρι τον θάνατό του, το 1917. Πλήθος σχετικές λεπτομέρειες στο βιβλίο του Τζανακάρη «Ο κόκκινος σουλτάνος».

Η πανοραματική θέα εκ της κορυφής (του Χορτιάτη) σελ.618-19 «Είχομεν εκκινήσει ώραν 12.45΄, διήλθομεν από μικράν πηγήν (Αρκούδας βρύσιν) και αφιππεύοντες ενίοτε, όπου ήτο ολισθηρά η άνοδος, εφθάσαμεν πλησίον της κορυφής. Εκεί, ενώ επέβλεπεν τους ίππους ο ιπποκόμος (υπήρχε φόβος εμφανίσεως λύκων εκ των πλησίον δασών, ως έλεγεν ο συνοδοιπόρος μου ιατρός κ. Ιατρού), ανήλθομεν πεζοί επί της κορυφής, ώραν 2.40΄μ.μ. Ενώ οι πλαγιές ήσαν χιονισμένες κατά το ήμισυ, η κορυφή δεν 209

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

είχε χιόνια. Το ανώτατον σημείον της κορυφής, υποθέτει κάποιος από μακριά ότι είναι κωνικόν, επειδή όλον το όρος έχει κωνικήν μορφήν. Όμως η κορυφή επάνω είναι επίπεδος εις σχήμα τραπεζοειδές. Επί της κορυφής, καίτοι έπνεεν άνεμος, παρέμεινα επί 40΄, αποθαυμάζων την εκείθεν θέαν, η οποία είναι πανοραματική προς πάσας τας κατευθύνσεις. Σπανίως κορυφαί υψηλών ορέων είναι τόσον ανεμπόδιστες κυκλικώς γύρω, όπως είναι αυτή. Όποιος δεν ανέβηκεν εις υψηλήν κορυφήν, όπως είναι αυτή εδώ, δεν απόλαυσε την ομορφιάν τής από μεγάλου ύψους θέας. Από αυτήν θέλγεται ο θεατής με το μεγαλείον της φύσεως. Εδώ αυθόρμητα αναφωνεί το της Βίβλου: «Ως εμεγαλύνθη τα έργα Σου, Κύριε! Τα πάντα εν σοφία εποίησας». Περιεργάζομαι ως από αεροπλάνου* την ωραιοτάτην, πράγματι, από εδώ νύμφην του Θερμαϊκού, με τας λευκάς οικοδομάς, διεσπαρμένας εις συνοικίας ακανονίστως προς τα έξω, τα τείχη της (το Επταπύργιον), τον επί της παραλίας Λευκόν Πύργον της, τον λιμενοβραχίονα, το ευρύ τότε Πεδίον του Άρεως και λοιπά. Το βλέμμα, εκτεινόμενον επί του Θερμαϊκού κόλπου, συναντά εκείθεν μεν (ανατολικαί ακταί) τα ακρωτήρια Μικρόν και Μεγάλον Έμβολον (Καρά –μπουρνού), με περιβολοτοιχισμένες αλυκές πολλαχού και ακτές γραφικές, εκείθεν δε (δυτική πλευρά) τας πολυσχιδείς εκβολάς των ποταμών Αξιού (Βαρδάρη), Λουδία, και Αλιάκμονος… Εντός δε του κόλπου πλοία πηγαινοέρχονται, αλλά η αντηλιά κατά την ώραν εκείνην, ότε ο ήλιος καθρεπτίζεται, εθάμπωνε την θέαν της θαλάσσης. Περαιτέρω φαίνονται τα χιονοσκεπή Πιέρια όρη και ο ουρανογείτων Όλυμπος, ως και ο Κίσσαβος, το Πήλιον και τα όρη της Εύβοιας, και απ’ εδώ νομίζει κάποιος ότι όλα αυτά είναι χαμηλότερα από την θέσιν μας. Προς Νότον αι γραφικαί τρεις χερσόνησοι της Χαλκιδικής, γραφικαί, ως απλωμένοι προς το Αιγαίον δάκτυλοι χειρός: Παλλήνη (Κασσάνδρα), Σιθωνία και Ακτή, επί της τελευταίας δε το Άγιον Όρος Άθως ευρίσκετο τότε εντός νεφών και μόνον η κορυφή του εξείχεν άνω των νεφών. Εγγύτερον, προς Α, τα όρη της Γαλάτιστας, του Βάβδου, και ο Χολομών, τα οποία έχω γνωρίσει εκ του πλησίον. Βορειότερον, ο Βερτίσκος (του Σοχού) και ακόμη περαιτέρω το Δύσωρον ή τα Κρούσια, Καρντάλ και Κούπα, βορείως του Κιλκίς και το Μπέλες των Ποροΐων (Κερκίνη), τα οποία θα διέλθωμεν αργότερα νικώντες και διώκοντες τους Βουλγάρους. Δυτικότερον πάλιν περιερ210

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

γάζομαι τους ποταμούς: Αξιόν, Λουδίαν, Αλιάκμονα, των οποίων αι κοίται, πλήρεις υδάτων, φαίνονται από εδώ ως λευκοί πελώριοι όφεις, αλλού ακίνητοι και αλλού αποκρυπτόμενοι. Φέρω έπειτα το βλέμμα εις την πλησίον μας βορείαν περιοχήν, την πεδιάδα του Λαγκαδά, τας λίμνας (Κορώνειαν, Βόλβην), τα γύρω υψώματα, τας πολίχνας και τα χωρία, τους πλησίον μας μαχαλάδες, οι οποίοι τότε ήσαν τουρκικοί, με αθλίας οικοδομάς και αθλιεστάτας οδούς, ενώ σήμερον(1957)**, υπό τον ζωογόνον ήλιον της ελληνικής ελευθερίας, οι μαχαλάδες έχουσι μεταβληθή εις ωραιότατα προάστια της Θεσσαλονίκης, πρωτευούσης της Βορείου Ελλάδος. «Δεν μου δίνει ο νους μου», κατά την κρητικήν έκφρασιν, να απομακρυνθώ από την θέσιν αυτήν, όπου ευρισκόμεθα ουρανοβάμονες, πλησίον του Θεού του Υψίστου, αλλά τη επιμονή του συνοδού μου ιατρού, εκκινήσαμεν ώραν 3.20΄μ.μ. προς τα κάτω, προς τα επίγεια. Ενεθυμήθην εδώ το κρητικό δίστιχο: «Χαρά ’ς τη μοίρα του βουνού, που Χάρο δε φοβάται, μόνο ανημένει άνοιξη να πρασινολογάται». Κατά την εκκίνησιν προς κάθοδον, επροχώρησα ολίγον προς το προς ανατολάς ωραίον δάσος, ίνα ίδω τα δένδρα εκ του πλησίον…Ύστερον οι χωρικοί μου έλεγον ότι ήτο επικίνδυνος η είσοδός μου μόνου εις το δάσος, διότι ενδιαιτάται εκεί μία αρκούδα, η οποία κρύπτεται την ημέραν και την νύκτα αναφαίνεται με προφύλαξιν… Η κάθοδος: Κατά την κάθοδον πεζοπορούμεν, διότι το ολισθηρόν έδαφος είναι επικίνδυνον εφίππως, και εκλέγομεν μετά προσοχής το κατηφορικόν δρομολόγιόν μας. Εσταθμεύσαμεν επ’ ολίγον εις την πηγήν της Αρκούδας, ο ιπποκόμος ήναψεν ολίγην φωτιάν και εθερμάναμεν τας παγωμένας χείρας μας, ελάβομεν ολίγον φαγητόν από τα δισάκκια των εφιππίων και εσυνεχίσαμεν την κάθοδον, αφιχθέντες ώραν 5.10΄μ.μ. εις το χωρίον. Ο ιατρός κ. Ιατρού συνίστα να μη καθυστερούμεν, υπενθυμίσας ότι όσον βραδιάζει παγώνει το χιόνι, ως και το επί του εδάφους ρέον ύδωρ και γίνεται πολύ ολισθηρόν το έδαφος. Η εντύπωσις: Η ανάβασις εκείνη εις το χιονισμένο βουνό μου μένει αλησμόνητη. Συνετέλεσεν, ως νομίζω, και το ότι η Μακεδονία, την οποίαν αγκάλιασα με το βλέμμα από του ύψους εκείνου, 211

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

μου παρέσχε τέρψιν και αγαλλίασιν, διότι ήτο πλέον ελευθέρα από την από αιώνων τουρκικήν σκλαβιάν και ήτο τώρα εστολισμένη με την ελληνικήν στολήν της, τον ελευθερωτήν Ελληνικόν Στρατόν. *Την εποχή αυτή δεν υπάρχει εμπειρία αεροπλάνου. Ο συγγραφέας ωστόσο δικαιολογείται, γιατί γράφει το κείμενο αργότερα. **Το ίδιο ισχύει και για τη δεύτερη παρατήρηση. Ωστόσο, η περιγραφή των εντυπώσεων από την κορυφή του Χορτιάτη είναι υπέροχη, δίνει πολλές πληροφορίες για τη φύση κλπ της εποχής, και αποτελεί ένα από τα πλέον αξιόλογα περιεχόμενα του βιβλίου.

Το Μπιζάνι (σελ. 640)

Πώς περιγράφει ο Αλεξάκης την πτώση και κατάληψη του Μπιζανίου στην Ήπειρο: «…Ο στρατός μας κατά την επίθεσίν του την 1-5 Δεκεμβρίου 1912, προσκρούσας επί του Μπιζανίου, φρουρίου τελειότατα οχυρωμένου και υπό πολυπληθεστέρου στρατού κατεχομένου, εσταμάτησεν… Θα εθυσιάζετο αδίκως πολύς στρατός… Η πόλις των Ιωαννίνων ευρίσκεται εντός μικράς πεδιάδος εις την ΝΔ παραλίαν λίμνης, της Παμβώτιδος. Πέραν της πεδιάδος και της λίμνης υψούνται περιφερικώς όρη και πολυσχιδείς παραφυάδες των ορέων Μιτσικέλι και Ολύτσικα. Όρη, βουνά και λόφοι, φύσει ισχυρά. Πάντα ταύτα είχον οχυρωθή τεχνικώς από του καιρού της ειρήνης, με σχέδια και επίβλεψιν Γερμανών ειδικών, με χαρακώματα, συρματοπλέγματα, πυροβολεία με πολλά πυροβόλα (άνω των 120) και συνεπληρώθησαν αι εργασίαι, επικειμένου και διαρκούντος του πολέμου του 1912. …Τα ισχυρότερα οχυρά ήσαν τα Α και ΝΑ της πόλεως, η Καστρίτσα, το Μπιζάνι, η Μανωλιάσα, ο Άγ. Νικόλαος και η Τσούκα. Το όνομα Μπιζάνι, του κεντρικωτέρου υψώματος, επεκράτησε δι’ όλο το φρουριακόν συγκρότημα. …Ο τουρκικός στρατός απετελείτο απ’ αρχής από 1.000 αξ/ κούς, 32.000 οπλίτας και 108 (στη συνέχεια 120) πυροβόλα, ενώ ο ελληνικός αρχικώς περιελάμβανε μόνον 5.167 άνδρας και 18 πυροβόλα, με την εκεί δε άφιξιν του Κρητικού Συντάγματος (17-1012) περιελάμβανε πεζικόν 10.542 άνδρας. Προσκρούσας λοιπόν ο στρατός μας της Ηπείρου εις υπερτέρας τουρκικάς δυνάμεις, οχυρωμένας εις το φρούριον των Ιωαννίνων και δη εις τα υψώ212

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ματα του Μπιζανίου, ανέστειλεν την προχώρησίν του, αναμένων ενισχύσεις. Αλλ’ εν τω μεταξύ και οι Τούρκοι ανελπίστως ενισχύοντο. Εις τους Τούρκους του Μπιζανίου κατέφθανον ενισχύσεις, σημαντικαί μάλιστα. Αρχάς και τέλη Νοεμβρίου και αρχάς Δεκεμβρίου 1912 ενισχύθη ο εις Ιωάννινα τουρκικός στρατός δια των διαφυγόντων εκ της Σερβοτουρκικής μάχης του Μοναστηρίου περί τας 15.000, οι οποίοι, διολισθήσαντες δια Κορυτσάς και Λιασκοβικίου έφθασαν εις τα Ιωάννινα… και αντιστάθη (το Μπιζάνι) πραγματικά επί τρίμηνον, αλλά τέλος υπέκυψεν. Με την πτώσιν του Μπιζανίου (20-2-1913) έληξεν ο προς την Τουρκίαν Βαλκανικός πόλεμος της Ελλάδος, νικητρίας μέχρι του τέλους αυτού».

Η πολεμική ιαχή «αέρα»! (σελ. 884-85) … Πολεμικά επιφωνήματα, ήτοι ιαχάς (κραυγάς) κατά τας εξορμήσεις των εις τας μάχας οι αρχαίοι είχον το αλαλά συνήθως και σπανιώτερον το ελελελεύ. Εκ του αλαλά προήλθε το αλαλάζω και ο αλαλαγμός… Κατά τα νεώτερα χρόνια χρησιμοποιείται το «εμπρός»! και το «αέρα»! Το επιφώνημα «αέρα» είναι επιφώνημα αστείον, σύνηθες εις Κρήτην. Ήτο σύνηθες εις το 2ον Τάγμα Πολιτοφυλακής Ηρακλείου. Εγεννήθη κατά τας συγκεντρώσεις του Τάγματος εις την ύπαιθρον εις ώρας αναπαύσεως… ότε οι στρατιώται επιζητούν αφορμήν να φωνάζουν χάριν αστεϊσμού και αναψυχής. Όταν λοιπόν ένας στρατιώτης είτε αυτοβούλως εγείρετο είτε απεστέλλετο κάπου υπό βαθμοφόρου και «έτρεχεν», οι άλλοι στρατώται βλέποντες αυτόν τρέχοντα, του εφώναζον χάριν αστεϊσμού «αέρα». Ο αστεϊσμός οφείλεται εις τον στροβολισμόν ξηρών φύλλων υπό τα δένδρα ή σκόνης επί οδού από αιφνίδιον άνεμον και ανεμοστρόβιλον. Αιφνιδίως εγείρονται τα φύλλα ή η σκόνη, στροβιλίζεται και φεύγει. Ο αέρας, δηλαδή ο άνεμος, είναι η αιτία του και φυσικώς γεννάται η εκφώνησις «αέρα»… Ήτο ένας αστεϊσμός χαρμόσυνος. Και έγινε συνήθης. Κάποτε και ως γιουχάισμα, συνήθως όμως ως αστεϊσμός… Κατά τους έκτοτε πολέμους, σχεδόν πάντοτε εξεφωνείτο από τους επιτιθέμενους Κρητικούς κατά τας εφόδους, το παρέλαβον δε και το εξεφώνουν και εις τα άλλα, τα μη κρητικά συντάγματα…».

213

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Λοχαγός Γ. Παπαδόπουλος, Κύπριος. Έπεσε στη μάχη του Κλειδίου, στις 27-6-1913.

Ι. Ζητουνιάτης, από Αθήνα. Έπεσε στον Λαχανά, στις 21-6-1913.

Καλ. Λυμπέρης, από Λακωνία. Έπεσε στον Λαχανά, στις 21-6-1913.

Γ. Αλεξάνδρου. Τραυματίστηκε σοβαρά στον Λαχανά, στις 20-6-1913.

214

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ΜΙΑ ΜΑΛΛΟΝ ΑΓΝΩΣΤΗ ΣΕΛΙΔΑ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ

Η μονομαχία του Π. Μελά με τον Γ. Κολοκοτρώνη

Γράφει ο Γιώργος Ζωγραφάκης (Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ)

Μια μάλλον άγνωστη σελίδα του Μακεδονικού Αγώνα, ήταν η πραγματική μονομαχία μεταξύ δυο από τους πρωταγωνιστές του αγώνα αυτού. Ανάμεσα στον Παύλο Μελά και στον Γεώργιο Κολοκοτρώνη. Ο Παύλος Μελάς δε χρειάζεται βέβαια συστάσεις. Έχει καταστεί σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα, όχι τόσο για τις επιτυχίες του στις συγκρούσεις των ελληνικών αντάρτικων σωμάτων με τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, όσο για τη δράση και τελικά για το θάνατό του από τουρκικό απόσπασμα στη Στάτιστα, στις 13 Οκτωβρίου του 1904. Ο θάνατος του Π. Μελά συνέβαλε αποφασιστικά ώστε να εξεγερθεί η κοινή γνώμη, αλλά και να ταρακουνηθούν οι ελληνικές κυβερνήσεις της εποχής και να γιγαντωθεί ο αγώνας, που γινόταν για να κρατηθεί η ελληνικότητα της Μακεδονίας και να επισφραγιστεί αργότερα από την επιτυχή έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων, που ακολούθησαν. Ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης είναι λιγότερο γνωστός, όχι όμως και λιγότερο σημαντικός αγωνιστής. Ήταν εγγονός του θρυλικού γέρου του Μωριά, του Θόδωρου Κολοκοτρώνη -γιος του Πάνου Κολοκοτρώνη- και ακολούθησε τον στρατιωτικό κλάδο. Όμως, δεν ήταν αξιωματικός των σαλονιών και των επιδείξεων. Συχνά πετούσε τη στολή του και πήγαινε, όπου ο ελληνισμός αγωνιζόταν για την ελληνικότητά του και την ένωσή του με την Ελλάδα. Και αυτό, τα χρόνια αυτά, γινόταν σε δυο σημαντικές περιοχές της Ελλάδας: Στην Κρήτη, η οποία, ύστερα από έναν αιώνα αγώνων, πέρασε τελικά στο καθεστώς της Αυτονομίας και στη Μακεδονία, όπου οι Βούλγαροι, νεοσύστατο κράτος και με ιδιαίτερα αυξημένα τα εθνικιστικά τους αισθήματα, διεκδικούσαν όλη σχεδόν τη Β. Ελλάδα. Και στα δύο αυτά μέρη βρέθηκε εθελοντής ο Γ. Κολοκοτρώνης. Αρχικά στην Κρήτη, όπου πήρε μέρος στην επανάσταση του 1896, η οποία, και με την παρέμβαση των Μεγ. Δυνάμεων, κατέληξε στην οριστική εκδίωξη του τουρκικού στρατού από το νησί και στην Αυτονομία της Κρήτης. Από την Κρήτη ο Κολοκοτρώνης επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου πήρε μέρος στον, όπως τον λέμε, «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Η αρνητική έκβαση του πολέμου αυτού, συγκλόνισε και συνήγειρε τους κατώτερους αξιωματικούς 215

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

του ελληνικού στρατού, οι οποίοι ζητούσαν τρόπους για να σταθεί η Ελλάδα σε δυνατά πόδια και να αγωνιστεί για να ελευθερώσει «αλύτρωτες πατρίδες», όπως ήταν η Μακεδονία. Αυτό τον συναγερμό τον ενέτεινε η έντονη δραστηριοποίηση των Βουλγάρων και ο επαπειλούμενος άμεσος κίνδυνος να χαθεί η Μακεδονία για την Ελλάδα, όταν, γρήγορα όπως ήταν φανερό, θα απαλλασσόταν από την τουρκική εξουσία. Έτσι, πολλοί νέοι αξιωματικοί, αλλά και πολλοί εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα, ιδιαίτερα από την Κρήτη, κατευθύνονται προς τη Μακεδονία, για να αντιμετωπίσουν τους κομιτατζήδες. Παράλληλα, ο ελληνικός τύπος βοά, πύρινα άρθρα γράφονται, συλλαλητήρια οργανώνονται, όμως οι ελληνικές κυβερνήσεις του Θεοτόκη και του Δηλιγιάννη είναι εξαιρετικά άτολμες, επειδή φοβούνται αναζωπύρωση του πολεμικού κλίματος με την Τουρκία. Τελικά όμως, κάτω από την πίεση λαού και νεαρών αξιωματικών και αφού ο βουλγαρικός αγώνας παρουσίαζε ιδιαίτερη έξαρση, μετά μάλιστα τη λεγόμενη εξέγερση του Ίλιντεν (Ιούλιος 1903), η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να στείλει στη Μακεδονία, κρυφά φυσικά, μια μικρή αποστολή για να μελετήσει την κατάσταση και να προτείνει τρόπους ελληνικής αντίδρασης. Η αποστολή αυτή περιλάμβανε τέσσερις αξιωματικούς, τον λοχαγό Αλέξ. Κοντούλη* (επικεφαλής) και τους Παύλο Μελά, Γεώργιο Κολοκοτρώνη**(ανθ/γοί) και τον λοχαγό Αναστ. Παπούλα***, ο οποίοι φυσικά μπήκαν στη Μακεδονία με ψευδώνυμα (Σκούρτης, Ζέζας, Πάνος και Τάσος, αντίστοιχα). Είχαν συνοδούς τούς από πριν εκεί μακεδονομάχους Καούδη, Δικώνυμο, Τράγα, και Περάκη, ενώ οδηγός τους ήταν ο γνωστός μακεδονομάχος καπετάν Κώτας. Πριν φτάσουν στα σύνορα (αρχές Μαρτίου 1904), είχαν επισκεφτεί τον Διάδοχο (Κωνσταντίνο) και η πορεία τους στη Δ. Μακεδονία ήταν επίπονη και όχι πολύ ευχάριστη. Στις 21 Μαρτίου χωρίστηκαν (Μελάς –Κοντούλης, Κολοκοτρώνης –Παπούλας) και στις 22 οι Μελάς και Κοντούλης πήραν επείγον μήνυμα από τον Ι. Δραγούμη (υποπρόξενο στο Μοναστήρι) να φύγουν γρήγορα, γιατί η παρουσία τους και η επίσημη ιδιότητά τους είχε γίνει γνωστή στην τουρκική εξουσία και κινδύνευαν να συλληφθούν άμεσα. Έφυγαν αυτοί και λίγο αργότερα έφυγαν και οι Κολοκοτρώνης Παπούλας. Έτσι, στην Ελλάδα, η ομάδα αυτή των αξιωματικών κατέληξε να κάνει δυο εκθέσεις –προτάσεις προς την ελληνική κυβέρνηση. Οι εκθέσεις αυτές είχαν αντίθετο η μία προς την άλλη περιεχόμενο: Η έκθεση Κοντούλη –Μελά πρότεινε την οργάνωση αντάρτικων σωμάτων από ντόπιο πληθυσμό, ενώ η έκθεση Κολοκοτρώνη – Παπούλα πρότεινε το αντί216

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

θετο, να οργανώνονται δηλαδή σώματα στην ελεύθερη Ελλάδα και να μπαίνουν στη Μακεδονία, όπου μπορούσαν να ενισχύονται από εντόπιους Έλληνες. Αυτή η αντίθεση στις προτάσεις των μελών της επιτροπής πήρε διαστάσεις, όταν ο Π. Μελάς επέμενε πως έπρεπε και οι Κολοκοτρώνης-Παπούλας να συμφωνήσουν με την άποψή του, τόσο πολύ μάλιστα, ώστε να καλέσει σε μονομαχία τον Γ. Κολοκοτρώνη, που σθεναρά υποστήριζε τη δική του άποψη. Και όχι μόνο αυτό. Αυτή η μονομαχία πραγματικά έγινε, στις 28 Μαΐου 2004 και είχε ως αποτέλεσμα τον τραυματισμό του Γ. Κολοκοτρώνη στον μηρό, πράγμα που ενίσχυε την άποψη πως ο Π. Μελάς δεν ήθελε να τον σκοτώσει. Το ίδιο λέγεται και για τον Κολοκοτρώνη, ο οποίος σκόπιμα αστόχησε εντελώς. Ωστόσο, το γεγονός ότι η μονομαχία αυτή έγινε –πράγμα βέβαια όχι ασυνήθιστο για τα ήθη της εποχής-, δείχνει πως η αντίθεση μεταξύ των μελών της ομάδας των αξιωματικών ήταν πραγματική και πολύ ισχυρή, αν και στη συνέχεια ο Μελάς προσχώρησε στην άποψη των άλλων, οργάνωσε μάλιστα ο ίδιος αντάρτικο σώμα με το οποίο μπήκε και έδρασε στη Δ. Μακεδονία, –δράση που κατέληξε στο θάνατό του-, αλλά και, στη συνέχεια, οργανώθηκαν πλήθος άλλα σώματα που ήρθαν από την ελεύθερη Ελλάδα στη Μακεδονία και έγραψαν το έπος του Μακεδονικού Αγώνα. *Αλέξ. Κοντούλης, αργότερα υποστράτηγος, δ/τής του Α΄ Σώματος Στρατού στη Μικρασ. Εκστρατεία (1920-22). Νωρίτερα, στους Βαλκανικούς πολέμους, δ/τής Τάγματος Κρητών στην Κορυτσά. **Ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης είναι βέβαια ιδιαίτερα γνωστός για την παρουσία του στη Χαλκιδική, στην οποία ήρθε στις 2 Νοεμβρίου 1912, ως ταγματάρχης διοικητής του πρώτου Ανεξάρτητου Τάγματος Κρητών, το οποίο, ως τάγμα του Συντάγματος Κρητών, ήρθε από την Κρήτη να ενισχύσει τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανικούς Πολέμους. Ο Κολοκοτρώνης εγκαταστάθηκε με το τάγμα Κρητών στον Πολύγυρο, ενώ έστειλε μικρά τμήματα σε επίκαιρα σημεία του Νομού, εξέδωσε μάλιστα, με την είσοδό του στη Χαλκιδική, τη γνωστή προκήρυξη κατάληψης της Χαλκιδικής από τον ελληνικό στρατό και της ενσωμάτωσής της στο ελληνικό κράτος. Ο ίδιος ο Γ. Κολοκοτρώνης –που επιλέχτηκε ως διοικητής του τάγματος Κρητών ως γνώστης της νοοτροπίας των Κρητών, από τη συμμετοχή του στην εκεί επανάσταση του 1896- σκοτώθηκε στην τελευταία μεγάλη μάχη του ελληνοβουλγαρικού πολέμου, στην Τζουμαγιά (12-18 Ιουλίου 1913), αφού νωρίτερα είχαν σκοτωθεί όλοι σχεδόν οι αξιωματικοί του τάγματος και πολύ μεγάλο μέρος των ανδρών του, ενώ στις 18 Ιουλίου συνάπτεται ανακωχή με τη Βουλγαρία και στις 28 217

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

συνάπτεται η σχετική συνθήκη ειρήνης του Βουκουρεστίου. ***Ο Αναστ. Παπούλας είναι ο γνωστός στρατηγός, επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στον μικρασιατικό πόλεμο, που δυστυχώς τον αντικατέστησε η τότε κυβέρνηση και όρισε στη θέση του, τον Μάιο του ’22, τον Γ. Χατζανέστη, στον οποίο, κατά μεγάλο μέρος οφείλεται η τελική καταστροφή του αήττητου ως τότε ελληνικού στρατού (εκτελέστηκε στο Γουδί). (Σημείωση: Για τον Χατζανέστη κάνει αρνητική αναφορά ο Αλεξάκης σε κάποιο σημείο της μακράς διήγησής του).

Επικήδειος λόγος του ανθυπολοχαγού Γ. Κολοκοτρώνη, στην δεύτερη ταφή(!) του καπετάν Δημήτρη Τσικριτσή, στο χωριό Ζαρός της Κρήτης.

Όταν συνάντησα, σ’ ένα βιβλίο για τον καπετάν Δημήτρη Τσικριτσή, μεγάλον οπλαρχηγό και δήμαρχο επί πολλά χρόνια στο Ζαρό της Κρήτης, έναν επικήδειο λόγο του ανθυπολοχαγού τότε Γεωργίου Κολοκοτρώνη, δεν πίστευα στα μάτια μου. Και αυτό για τους παρακάτω λόγους: Το χωριό Ζαρός είναι το χωριό όπου γεννήθηκα το 1939. Εκεί, 100 χρόνια νωρίτερα, (1839), γεννήθηκε ένας από τους σπουδαιότερους οπλαρχηγούς της Κρήτης, με ενεργό συμμετοχή στις αλλεπάλληλες επαναστάσεις του 2ου μισού του 19ου αιώνα στην Κρήτη. Το όνομά του ήταν Δημήτριος Τσικριτσής και, εκτός από πρωτοκαπετάνιος της ευρύτερης περιοχής, είχε χρηματίσει επί πολλά χρόνια Δήμαρχος του Δήμου Ζαρού, που περιλάμβανε πάνω από 20 οικισμούς (κάτι σαν καποδιστριακός δήμος). Αυτός ο καπετάνιος -Δήμαρχος, στη μεγάλη επανάσταση του 1897, βρέθηκε, επικεφαλής ισχυρής δύναμης Ζαριανών, στις Αρχάνες, κωμόπολη κοντά στο Ηράκλειο, που ήταν το κύριο κέντρο της επανάστασης. Εκεί, στις 14 Φεβρουαρίου 1897, σε φάση μιας σφοδρής τουρκικής επίθεσης, ομάδα Τούρκων ενόπλων, που ήταν ντυμένοι με χριστιανικές φορεσιές και μιλούσαν –όπως όλοι οι Τουρκοκρήτες- κρητικά, ξεγέλασε, πυροβόλησε και σκότωσε τον Τσικριτσή. Στην ίδια μάχη σκοτώθηκε και ο γιος του καπετάνιου των Αρχανών Γιάννης Καπετανάκης. Αυτοί οι δυο θάνατοι σκόρπισαν μεγάλο πένθος στο ηρωικό χωριό. Την άλλη μέρα έγινε η ταφή τους στο τοπικό κοιμητήριο. Όμως, όταν έφτασαν τα νέα στο Ζαρό, η γυναίκα του Τσικριτσή έκανε τη δική της επανάσταση. Όχι τόσο για το θάνατο του καπετά218

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

νιου, όσο γιατί τον θάψανε μακριά από το χωριό του. Παίρνει λοιπόν συγγενείς και φίλους και στις 17 Φεβρουαρίου, τρεις μέρες μετά το θάνατό του φτάνει στις Αρχάνες. Δηλώνει πως ήρθε να πάρει το νεκρό. Αίσθηση στον κόσμο: Να ξεθάψουν πεθαμένο και να τον πάρουν, πού ξανακούστηκε. Πιο πολύ ο παπάς είχε αντιρρήσεις. Όμως η καπετάνισσα ήταν ανένδοτη. Ξέθαψε τον καπετάνιο, περιποιήθηκε το νεκρό και ξεκίνησε το μακρύ επιτάφιο ταξίδι για το Ζαρό. Η απόσταση είναι μεγάλη, μια μέρα δρόμος τουλάχιστον με τα ζώα. Ανάμεσα είναι πολλά χωριά. Όταν ο κόσμος μάθαινε ποιον φέρνουν, μαζεύονταν όλοι, χτυπούσαν τις καμπάνες, οι παπάδες έβγαιναν με τα εξαπτέρυγα και έκαναν σχετικές δεήσεις και έτσι η πρωτάκουστη συνοδεία -λιτανεία έφτασε τελικά στο Ζαρό. Στην «κανονική» δεύτερη ταφή του καπετάν Τσικριτσή που ακολούθησε, έξι ολόκληρες μέρες μετά το θάνατό του, μαζεύτηκαν, όχι μόνο όλοι οι χωριανοί του, αλλά και μεγάλο πλήθος από κοντινά και μακρινά χωριά. Θρήνος, περηφάνια και μπαταριές στην ταφή του. Όμως, τα παράξενα και ασυνήθιστα γεγονότα δεν τελειώνουν εδώ, με την τελική ανάπαυση του πρωτοκαπετάνιου στα χώματα του χωριού του. Στην ώρα της κηδείας «δυο λόγοι εκφωνήθηκαν, ο πρώτος από τον Γεώργιο Κολοκοτρώνη, εγγονό του Θεόδ. Κολοκοτρώνη, ανθυπολοχαγό τότε του Α΄ Συντάγματος πεζικού», γράφει στη σελ. 94 του σχετικού βιβλίου* ο Μηνάς Δ. Τσικριτσής: Να τι είπε ο Γ. Κολοκοτρώνης – ο Κολοκοτρώνης, μετέπειτα Ταγματάρχης, δ/τής του 1ου Τάγματος Κρητών, που «έφερε το ελληνικό» στη Χαλκιδική, στις 2 Νοεμβρίου 1912, το οποίο τάγμα θαυματούργησε στον Λαχανά και πολέμησε ηρωικά, αλλά και κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε στον Λαχανά και προπαντώς στην Τζουμαγιά τον Ιούλιο του ’13, όπου και σκοτώθηκε ο Κολοκοτρώνης: «Ας μοι επιτρέψη η ιερά σου σκιά, εν ονόματι του ελληνικού στρατού, ν’ απευθύνω εις τον ηρωικόν της ελευθερίας πρόμαχον δύο υστάτας λέξεις αποχαιρετισμού. Ο ελληνικός στρατός, ούτινος ελάχιστον τέκνον ειμί, αισθάνεται βαθείαν θλίψιν επί τη απωλεία σου καπετάν Δημήτρη, αλλά τον παραμυθεί η ιδέα ότι αι βουλαί του Υψίστου εισίν ανεξερεύνητοι και ότι, επειδή έλαχεν ο κλήρος πρώτος να μεταβής παρά τους ηρωικώς ως συ επί του πεδίου της τιμής πεσόντας Λόγιον, Αστρινόν, Μαστραχάν, Ξωπατέρα, Μαλικούτην, Ηρακλή, Παύλον και Μαρήν, ως και τους προκεκοιμένους Κόρακαν, Ρωμάνον, Ζαχαριά και υιόν Στρατήν, Στέφανον Σηφογιώργην, Κορκιάδην, Αδαμάκην κ. ά. και αναγγείλης αυτοίς την ηώ της ελευθερίας. Μετάβηθι λοιπόν παρ’ αυτοίς και ανάγγειλον την ελευθερίαν της Νήσου, δεήθητι δε ίνα άπαντες 219

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ούτοι, συν σοι, καταπέμψωσι τας ευλογίας των. Προς δε την χήραν του μεταστάντος, δύο μόνον θα είπω λέξεις, ότι το όνομα του καπετάν Δημήτρη Τσικριτσή δεν έχει όρια την Γραμβούσαν και Σητείαν, αλλά την Χαλκιδικήν** και Γαύδον και ότι εν τω προσώπω των θείων σου θα συνεχισθή της γενεάς σου η εύκλεια. Γαίαν έχοις ελαφράν, Σεβαστέ Αρχηγέ». Μεγάλη βέβαια η απορία, πώς και γιατί βρέθηκε στο Ζαρό, και παραβρέθηκε σε μια τέτοια κηδεία και εκφώνησε μάλιστα επικήδειο ο Γεώργιος Κολοκοτρώνης. Μερική απάντηση δίνει το βιβλίο του Ηλία Βουτιερίδη «Το Ημερολόγιον του Τάγματος Επιλέκτων Κρητών»*** *Βιβλίο «Η ελευθερία των Κρητών και ο Καπετάν Τσικριτσής», έκδοση Δήμου Ζαρού, 1997. Συγγραφέας ο εκ των απογόνων του καπετάνιου Μηνάς Δ. Τσικριτσής, καθηγητής Πληροφορικής και Master Θεολογίας του ΑΠΘ. **Η αναφορά στη Χαλκιδική είναι βέβαια εντελώς συμπτωματική. ***Ο Ηλίας Βουτιερίδης, γνωστός άνθρωπος των ελληνικών γραμμάτων και εθελοντής αγωνιστής, έγραψε το 1898 το βιβλίο «Το Ημερολόγιο του Τάγματος επιλέκτων Κρητών», στο οποίο Τάγμα ανήκε και ο ίδιος ως εθελοντής ανθυπολοχαγός, υπασπιστής και Γραμματέας του διοικητή του Τάγματος Ιωάννη Νταφώτη –του γνωστού Μακεδονομάχου που τον Απρίλιο του 1905, επικεφαλής του μεγάλου σώματος Μακεδονομάχων, ήλθε στη Μακεδονία για να πολεμήσει τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, κυνηγήθηκε όμως από μεγάλα σώματα τουρκικού στρατού και η εκστρατεία του έληξε με την ηρωική όσο και φονική μάχη στην Αγία Αναστασία Χαλκιδικής, στις 2 Μαΐου. Ο Νταφώτης πολέμησε ως φρούραρχος των Αρχανών στη μεγάλη αυτή επανάσταση. Το βιβλίο του Βουτιερίδη –ο οποίος στη συνέχεια έγραψε πλήθος βιβλία από ολόκληρο το φάσμα της λογοτεχνίας –πρωτοεκδόθηκε, με έξοδα της Επαναστατικής Επιτροπής Κρήτης το 1897- και ξαναεκδόθηκε στη Ν. Υόρκη το 1917, από τις εκεί εκδόσεις PROSKOPOS. Πρόσφατα (1997), 100 χρόνια από την πρώτη έκδοση, εκδόθηκε πάλι από την Ένωση Φιλολόγων Ηρακλείου, σε συνεργασία με τον Δήμο Αρχανών –δεν υπάρχει στο εμπόριο. Λεπτομέρεια: Την ημέρα που σκοτώνεται ο Τσικριτσής στις Αρχάνες, ο Κολοκοτρώνης φτάνει, μαζί με το Νταφώτη, στην Κρήτη. Χωρίζει απ’ αυτόν γιατί προορίζεται να φτάσει στο σώμα του Τιμ.

220

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Βάσσου, που βρίσκεται κοντά στα Χανιά. Στην πορεία του αυτή, βρέθηκε στην πρωτάκουστη δεύτερη κηδεία του καπετάν Τσικριτσή, καθώς η περιοχή του Ζαρού, στη νότια πλαγιά του Ψηλορείτη, ήταν στο δρόμο επικοινωνίας της κεντρικής Κρήτης με τη δυτική. Απίστευτη σύμπτωση που, για μένα τουλάχιστον, προκάλεσε μιαν επίσης απίστευτη έκπληξη.

Ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντου Κορνάρου Ο «Ερωτόκριτος», στον οποίο συχνά αναφέρεται ο Αλεξάκης

στο βιβλίο του, είναι μια πολύστιχη ερωτική μυθιστορία, γραμμένη τον 16ο αιώνα από τον Βιτσέντο Κορνάρο. Αποτελείται από 10.052 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. «Ο στίχος είναι όμορφος, με φροντισμένη ρίμα, πλαστικές εικόνες, ζωντανές περιγραφές και λεπτότατες ψυχικές συγκινήσεις. Γενικά το ύφος του έργου είναι επικό, μεγαλόπρεπο, με λυρική συνοχή και υποδειγματικό συνδυασμό εικόνων, περιγραφών και ψυχογραφίας προσώπων. Η γλώσσα του Ερωτ. είναι η καθαρή δημοτική, όπως διαμορφώθηκε στην ανατολική Κρήτη (πατρίδα του ποιητή), πλούσια και δροσερή, με εκπληκτικούς συνδυασμούς…». Ο Ερωτόκριτος υπήρξε επί αιώνες το εθνικό ανάγνωσμα της Κρήτης και κόσμος με ελάχιστη μόρφωση ή και εντελώς αγράμματος, διάβαζε ή αποστήθιζε μεγάλα αποσπάσματα από το γιγαντιαίο αυτό στιχούργημα. Πολλοί μάλιστα ισχυρίζονταν ότι είχαν μάθει απ’ έξω ολόκληρο τον Ερωτόκριτο και αρκετοί είχαν δίκιο*. Η δημοτικότητα του Ερ. οφειλόταν και στο ότι, εκτός από το επικό του στοιχείο, είχε και συναρπαστικό ερωτικό περιεχόμενο, πράγμα που το καθιστούσε και ολίγο …ακατάλληλο για ανηλίκους. Οι δυο βασικοί του ήρωες, ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, είναι από τα πιο γνωστά ζευγάρια δραματικής αγάπης στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Και το απόσπασμα που αρχίζει με το

«Τ’ άκουσες Αρετούσα μου, τα θλιβερά μαντάτα, ο κύρης σου με ’ξόρισε στης ξενιτιάς τη στράτα, …τέσσερις μέρες μοναχά μου ’δωκε ν’ ανιμένω κι απόκεια να ξενιτευτώ, πολλά μακρά να πιαίνω. Και πώς θα σ’ αποχωριστώ και πώς θα σου μακρύνω και πώς θα ζήσω δίχως σου στον ’ξορισμόν εκείνο…»

είναι από τα πιο γνωστά και πιο τραγουδισμένα.

221

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Το ποίημα μελοποιήθηκε με μια μουσική επένδυση, που το κατέστησε ευχάριστο στην ακοή και ευκολότερο στην αποστήθιση. Είναι, έτσι, από τα σημαντικότερα δημιουργήματα της λαϊκής μουσικής παράδοσης της Κρήτης και έχει τραγουδιστεί και τραγουδιέται, όχι μόνο από όλους τους γνωστούς και μη τραγουδιστές της κρητικής μουσικής, αλλά και από όλον το λαό της Κρήτης. *Ένας απ’ αυτούς που ισχυρίζονταν ότι ήξερε όλο τον Ερωτόκριτο απ’ έξω, ήταν και ο πατέρας μου, που πράγματι απάγγελλε συχνά πολύ μεγάλα αποσπάσματα, ποτέ όμως δεν βεβαιώθηκα αν όντως ήξερε απ’ έξω ολόκληρο το τεράστιο στιχούργημα.

Μνημείο μάχης Λαχανά (πάνω) και Κιλκίς (κάτω).

222

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

Το ποίημα του Τάγματός μας (σ. 1327)

(3ον Τάγμα του 1ου Ευζωνικού Συντάγματος) 1. Κρότος βαρύς αντιλαλεί στα σκλαβωμένα μέρη (ο) Γράμμος την Πίνδον ερωτά να μάθει οπού δεν ξέρει, ποιος είναι ’πού τους τάραξε τον ύπνο της σκλαβιάς.

2. Κι οι δυο ρωτούν τον Όλυμπον κι ο Όλυμπος κηρύττει: «Είν’ αναστάσεως αγών» κι η δοξασμένη Κρήτη επρόβαλε κι αντιλαλούν τραγούδια λευτεριάς.

3. (Ο) Κολοκοτρώνης έφθασε με Κρήτας παλληκάρια, του ανδρειωμένου του νησιού ατρόμητα λιοντάρια που θα σκορπίσουν την χαράν στην σκλαβωμένη(ν) γη.

4. Εμπρός, λεβέντες Κρητικοί, την λόγχην σας κι ορμάτε! (ο) Κολοκοτρώνης πρόσταξε: «Αλύπητα χτυπάτε, συντρίψατε την Βουλγαριά, την εχθρική φυλή.

5. Και με τραγούδια κρητικά του Αρκαδιού οι νέοι, ερρίπτοντο μες στην φωτιά ακράτητοι γενναίοι κι η λόγχη των εθέριζε βουλγαρικά κορμιά.

6. Και πρώτοι πρώτοι οι Κρητικοί ακράτητοι προβαίνουν και πρώτοι εις την πόλιν μας Θεσσαλονίκην μπαίνουν και εις την Θεσσαλονίκην μας απλούται λευτεριά.

7. Επήραμε τα Γιάννενα και την Θεσσαλονίκην στον Λαχανά, στην Τζουμαγιάν μας στεφανώνει η νίκη κι εσπάραξε εις τα πόδια μας του Κρούμμου η γενιά.

8. Και του πολέμου η θεά σκύφτει και στεφανώνει Λυμπέρη, Παπαδόπουλο και σε Κολοκοτρώνη και Ζητουνιάτη σάς κρατεί η δόξα αγκαλιά.

223

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΟ ΒΑΦΟΠΟΥΛΕΙΟ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΓΙΑ ΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

(Το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο Θεσσαλονίκης, από την αρχή του έτους 2012, έτους εκατονταετηρίδας από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, προχώρησε σε οργάνωση εκδηλώσεων, σε πρώτη φάση καλώντας τους Δήμους της Μακεδονίας να συμμετάσχουν. Ο Δήμος Πολυγύρου, για τον οποίο είχε διατεθεί το Σάββατο 14 Ιανουαρίου, ανταποκρίθηκε θετικά και παρουσίασε εκδήλωση με τίτλο «Πολύγυρος: πρωτεύουσα ιστορική, πόλη πολιτισμού», με ομιλητή τον Γεώργιο Ζωγραφάκη και με τοπικά παραδοσιακά τραγούδια από την Χορωδία του Πολιτιστικού Συλλόγου Πολυγύρου, ενώ στο φουαγιέ του θεάτρου παρουσιάστηκε έκθεση έργων του Συλλόγου Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών Πολυγύρου, με θέμα τον Πολύγυρο όπως επίσης και εκδόσεις σχετικές με τον Πολύγυρο. Η εκδήλωση είχε μεγάλη επιτυχία και η αίθουσα ήταν κατάμεστη).

ΟΜΙΛΙΑ ΣΕ ΒΑΦΟΠΟΥΛΕΙΟ (14 Ιανουαρίου 2012)

Κυρίες και κύριοι Ο καινούργιος χρόνος που μόλις υποδεχτήκαμε, δεν φαίνεται να είναι μια χρονιά ρουτίνας. Από τη μια μεριά ζούμε όλοι μας τις δυσκολίες και την αβεβαιότητα της πολύπλευρης κρίσης, που πλήττει τη χώρα μας, αλλά κοντά σε μας πλήττει και ολοένα περισσότερες άλλες χώρες. Από την άλλη, αν και θέλουμε να μην τις λαμβάνουμε υπόψη, ο νέος χρόνος συνοδεύεται, από πολλά χρόνια πριν, από εσχατολογικές για τον πλανήτη μας προφητείες. Όμως, εμείς εδώ, δεν θα ασχοληθούμε με τις πραγματικές ή υποθετικές συνθήκες και προβλέψεις. Για μας, το 2012 είναι ένας σημαντικός χρόνος από άποψη εθνική, κι αυτό γιατί φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ευλογημένη χρονιά του 1912, όταν ο ελληνικός στρατός εξασφάλισε την απελευθέρωση του τόπου μας εδώ και απάλλαξε τη Θεσσαλονίκη και όλη τη Μακεδονία, όχι μόνο από τον επί αιώνες Τούρκο δυνάστη, αλλά, στη συνέχεια, και από τον επίδοξο νέο δυνάστη, τη Βουλγαρία. Για τη Μακεδονία μας, το 1912 ήταν η αρχή της εθνικής της παλιγγενεσίας, γι’ αυτό και ο εορτασμός των εκατό χρόνων δεν είναι απλός και τυπικός, αλλά λαμπρός και με μεγάλη και ουσιαστική σημασία. Όλη λοιπόν η Μακεδονία, όλη η Β. Ελλάδα, γιορτάζει. Από αυτά τα εορταστικά αισθήματα διακατέχεται και ο Πολύγυρος, αλλά και ολόκληρη 224

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

η Χαλκιδική, και έχουν βέβαια κάθε λόγο να αισθάνονται υπερηφάνεια. Κι αυτό για ένα σωρό λόγους: Γιατί είναι, αδιαμφισβήτητα, ευλογημένη από άποψη φυσικής ομορφιάς περιοχή, αφού ο Θεός έχει δώσει αφειδώλευτα τις ομορφιές στη φύση της Χαλκιδικής. Μα και για τους ανθρώπους της αισθάνεται υπερήφανη, που διαχρονικά κοσμούν, τιμούν και αξιοποιούν αυτό τον τόπο. Αυτοί οι άνθρωποι, δημιούργησαν από την αρχαιότητα ως σήμερα τις λαμπρές ιστορικές πόλεις της Χαλκιδικής και συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη του σπουδαίου ελληνικού πολιτισμού. Τόσο στα πλούσια παράλιά της, όσο και στην ενδοχώρα της, χτίστηκαν και άκμασαν πολιτείες, όπως η Όλυνθος, η Ποτίδαια, η Άκανθος, τα Στάγειρα, οι Απολλωνίες, ο Ανθεμούς, και πλήθος άλλες, πολλές από τις οποίες, με κέντρο την πρώτιστη όλων, την Όλυνθο, αποτέλεσαν το περίφημο «Κοινόν των Χαλκιδέων», ενώ προκάλεσαν τα ζηλόφθονα και αρπακτικά βλέμματα, τόσο των Αθηναίων, όσο και των Λακεδαιμονίων. Αυτός ο τόπος και αυτός ο κόσμος, ήταν φυσικό να προκαλέσουν την αντιπαλότητα του αναπτυσσόμενου ραγδαία κράτους των Μακεδόνων, του οποίου ο τότε ορμητικός βασιλιάς Φίλιππος ο Β΄ διεμήνυσε αυτό που δεν έκρυβε, πως «η Μακεδονία δε μπορούσε να χωρέσει δυο μεγάλα βασίλεια», όπως ήταν η Όλυνθος και η Μακεδονία και αυτή η ρεαλιστική διαπίστωση είχε ως τελική συνέπεια τον σκληρό πόλεμο εναντίον της Ολύνθου και την καταστροφή και εξαφάνιση τελικά της λαμπρής αυτής πόλης και, στη συνέχεια, την κατάκτηση και προσάρτηση όλης της Χαλκιδικής στο νέο κυρίαρχο της περιοχής κράτος των Μακεδόνων. Έτσι, ο βίος της Χαλκιδικής συνεχίστηκε ως μέρος του πανίσχυρου αυτού κράτους και ο τόπος μας, δεν έδωσε μόνο τον Αριστοτέλη ως δάσκαλο του στρατηλάτη και εκπολιτιστή Μ. Αλεξάνδρου, αλλά πολλοί Χαλκιδικιώτες επάνδρωσαν τις στρατιές του, που σάρωσε όλο τον τότε γνωστό κόσμο της Ανατολής. Αργότερα, μετά τα χρόνια της ρωμαϊκής κατάκτησης, η Χαλκιδική έγινε επίλεκτο τμήμα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά τον 10ο αιώνα, όταν η χερσόνησος του Άθωνα, μετατρέπεται σιγά σιγά στο λεγόμενο «Περιβόλι της Παναγίας» ή σωστότερα στην «Κιβωτό της Ορθοδοξίας», με την ονομασία Άγιον Όρος, το οποίο, ακόμη και σήμερα, διατηρεί παγκόσμια ακτινοβολία. Τα ορθόδοξα μοναστήρια του Αγ. Όρους επεκτείνονταν με μετόχια, ναούς και εγκαταστάσεις σε όλη την έκταση της Χαλκιδικής, και ήταν επόμενο το Όρος να επηρεάζει την κοινωνική ζωή του τόπου. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της Χαλκιδικής ήταν το γεγονός ότι ο τόπος αυτός επηρεάστηκε ελάχιστα από την κάθοδο και εγκατάσταση στη Μακεδονία σλαβικών φύλων τα οποία, μέσα στην τουρκική επικράτεια που ακολούθησε την μακρά περίοδο του Βυζαντίου, μπορούσαν ελεύθερα να κινούνται και να εγκαθίστανται παντού στη Μακεδονία, ιδιαίτερα στην ενδοχώρα της. Και παρ’ όλον ότι η Χαλκιδική αποτελούσε περιοχή ιδιαίτερα ελκυστική για ανθρώπους προερχόμενους από βορειότερες περιοχές, η εγκατάσταση σ’ αυτήν σλαβικών φύλων δεν ήταν σημαντική. Βέβαια, με 225

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

βλέψεις κυρίως προς το Άγιον Όρος, ιδιαίτερα οι Βούλγαροι, προσπάθησαν, αν και χωρίς επιτυχία, να αλλοιώσουν την ελληνική σύνθεση του πληθυσμού της Χαλκιδικής, επιλέγοντας να εγκαταστήσουν διάσπαρτες ομάδες, οι οποίοι, ως «ανθρακείς, μυλωθροί και κτηνοτρόφοι», εισέδυαν στη Χαλκιδική, χωρίς όμως να επιτύχουν αξιόλογη εγκατάσταση. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας επίσης, ο Πολύγυρος και η Χαλκιδική ολόκληρη, πέτυχαν, κυρίως με την επιτυχή οργάνωση της τοπικής αυτοδιοίκησής τους, να διαφυλάξουν τον ελληνικό και χριστιανικό χαρακτήρα της και να βιώσουν, με ελάχιστες δυσμενείς επιπτώσεις, τη μακρά περίοδο της πολύχρονης τουρκικής κυριαρχίας. Αυτή η οργάνωση των ελληνικών κοινοτήτων ήταν σωτήρια για τους ελληνικούς πληθυσμούς. Βέβαια, οι δημογεροντίες ήταν σε στενή συνεργασία με την τοπική εκκλησία, η οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα σε θέματα εκπαίδευσης και κοινωνικής πρόνοιας. Έτσι ο υπόδουλος στην Τουρκία ελληνικός λαός της Χαλκιδικής, ιδιαίτερα όταν οι συνθήκες το επέτρεψαν, -όπως έγινε μετά την επανάσταση του 1854 και τον τουρκικό νόμο Χάτι Χουμαγιούν που ακολούθησε, το 1856- στον Πολύγυρο ειδικά λειτουργούσαν σχολεία ανώτερα σε ποιότητα σπουδών από τα αντίστοιχα ελληνικά σχολεία του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Όμως γι’ αυτό το θέμα θα επανέλθουμε. Είναι ασφαλώς απαραίτητο, εκτός από την οργάνωση της κοινωνικής ζωής στην οποία αναφερθήκαμε, να τονίσουμε την ωριμότητα και προετοιμασία του Πολυγύρου και της υπόλοιπης Χαλκιδικής, πριν από το 1821, ώστε να διεκδικήσουν την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, ταυτόχρονα και παράλληλα με τις άλλες υπόδουλες περιοχές της υπόλοιπης Ελλάδας. Είναι αποδεδειγμένο ότι στον Πολύγυρο είχε σημαντική διείσδυση η Φιλική Εταιρεία, με αποτέλεσμα να υπάρχει ηθική και πρακτική προετοιμασία του ελληνικού πληθυσμού, όχι μόνο να συμμετάσχει, αλλά και να πρωταγωνιστήσει σ’ έναν απελευθερωτικό ξεσηκωμό, όταν θα ερχόταν η κατάλληλη ώρα, όπως και έγινε. Έτσι περίπου προετοιμάστηκε και πραγματοποιήθηκε η γνωστή Επανάσταση της Χαλκιδικής, η οποία ξεκίνησε στον Πολύγυρο, στις 17 του Μάη 1821. Η παράδοση έχει διασώσει ονόματα, που αποτελούν πλέον μέρος της τοπικής ιστορίας του τόπου μας. Και τα ονόματα αυτά είναι κυρίως η οικογένεια Παπαγεωργάκη, από την οποία ο Γιαννάκης, κάτω από πραγματικά μυθιστορηματικές συνθήκες, βρέθηκε στο Φανάρι, στην Πόλη, και μάλιστα ως Λογοθέτης, ως γραμματέας δηλαδή του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Είμαστε βέβαια πια, ελάχιστα χρόνια πριν το 1821, όταν σε όλη την Ελλάδα έχει απλωθεί η μυστική δράση της Φιλικής Εταιρείας. Το ίδιο έχει γίνει και στο Άγιον Όρος, τουλάχιστον σε ορισμένες μονές, αλλά και σε διάφορα μέρη της Χαλκιδικής και οπωσδήποτε στον Πολύγυρο, όπου, κατά την παράδοση, τη φλόγα και τις ιδέες της Φ. Ε. έφερε από την Πόλη ο προαναφερθείς Γιαννάκης Παπαγεωργάκης. Αυτός ο φιλικός Γιαννάκης, που συναντήθηκε τυχαία με τον πατέρα του στο Πατριαρχείο, ήρθε 226

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

σύντομα στον Πολύγυρο, όχι μόνο για να ξαναδεί τον τόπο και τους δικούς του, αλλά κυρίως για να μυήσει στη Φ.Ε., πρώτα απ’ όλα τους δικούς του, αλλά και πέραν αυτών άλλους πατριώτες, σπέρνοντας έτσι τον σπόρο της ιδέας του αγώνα για την απελευθέρωση, όπως έκανε η Εταιρεία παντού, όπου υπήρχαν σκλαβωμένοι Έλληνες. Αυτός ο σπόρος φαίνεται ότι βρήκε γόνιμο και πρόθυμο έδαφος στον Πολύγυρο, ώστε, όχι μόνο ο Κύρκος Παπαγεωργάκης, ο πρώτος προεστώς του τόπου, να μυηθεί, -παρά τους αρχικούς λογικούς δισταγμούς του, αλλά με την ενθουσιώδη παρότρυνση του νεαρού και ενθουσιώδους αδελφού του Μαυρουδή (σώζεται άλλωστε στη δημοτική μούσα ο παροτρυντικός στίχος «άντε Κύρκο, μη φοβάσαι, θα τα φάμε τα ζαγάρια»)-, τόσο ο Κύρκος, λοιπόν, όσο και αρκετοί άλλοι στη συνέχεια, μυήθηκαν σ’ αυτή την οργάνωση και άρχισαν να οργανώνονται και να ετοιμάζονται για τον απελευθερωτικό ξεσηκωμό, που λαχταρούσαν να δώσει τη λευτεριά στον τόπο, ύστερα από αιώνων σκλαβιά. Αυτοί οι φιλικοί του Πολυγύρου, έρχονται σε επαφή και επικοινωνούν συχνά με γνωστούς φιλικούς της Θεσσαλονίκης, με την οποία άλλωστε Θεσσαλονίκη ο Πολύγυρος είχε ανέκαθεν στενές κάθε είδους σχέσεις. Η παράδοση επίσης σώζει διάφορους εντυπωσιακούς τρόπους επικοινωνίας των φιλικών Πολυγύρου –Θεσσαλονίκης, κρυφούς και συνωμοτικούς, αφού κατ’ εξοχήν κρυφή και συνωμοτική οργάνωση ήταν η Φ. Εταιρεία. Αυτή η συνεργασία και δραστηριοποίηση της Φ.Εταιρείας στον Πολύγυρο, έδωσε σημαντικά αποτελέσματα, όπως θα δούμε παρακάτω. Απλά, χρειαζόταν να έρθουν οι κατάλληλες συνθήκες για να εκδηλωθούν. Και αυτές οι συνθήκες δεν άργησαν ναρθούν, αφού στη Ν. Ελλάδα έχει ήδη ξεκινήσει η μεγάλη Επανάσταση του ’21. Νωρίτερα ο Αλ. Υψηλάντης έχει διαβεί τον Προύθο στη Μολδοβλαχία και ξεκινά την επανάσταση από κει, ενώ ταυτόχρονα μεγάλη σημασία δίνει στο ξεκίνημα της επανάστασης και στην Ελλάδα, τόσο στη νότια, όσο και στην Βόρεια. Για την Β. Ελλάδα ο Υψηλάντης προορίζει στρατιωτικό αρχηγό τον Ι. Φαρμάκη και πολιτικό αρχηγό και οικονομικό χορηγό τον Σερραίο τραπεζίτη και μεγάλο πατριώτη Εμμ. Παπά. Ο Εμ. Παπάς, τις παραμονές της έκρηξης της επανάστασης στην Πελοπόννησο, συγκεκριμένα στις 23 Μαρτίου 1821, φτάνει στο Άγιον Όρος, επιβαίνοντας στο τριίστιο πλοίο του Λημνιού Χατζη Βισβίζη, το οποίο είναι έμφορτο με πολεμοφόδια, και συνοδεύεται από λίγους έμπιστους βοηθούς του. Ο Παπάς φτάνει στην ι. μονή Εσφιγμένου, της οποίας ο ηγούμενος Ευθύμιος και ο μοναχός Νικηφόρος ήταν από τους πιστότερους φιλικούς. Σε σύναξη των μονών αποφασίζεται να στηριχτεί ο Εμμ. Παπάς στον αγώνα που πρόκειται να αρχίσει και, κρυφά, αρχίζει μια εντατική προετοιμασία, με στρατολόγηση αγωνιστών, κατασκευή φυσιγγίων και άλλες απαραίτητες για τον αγώνα ενέργειες. Συγκεντρώνονται τελικά στο Όρος κοντά δυο χιλιάδες ένοπλοι, από τους οποίους οι μισοί είναι καλόγηροι. Αυτό το κλίμα μυστικής προετοιμασίας, μεταδίδεται και έξω από το Όρος και οπωσδήποτε φτάνει ως τον Πολύγυρο, τη Σιθωνία και την Κασσάνδρα. Όμως, η επανάσταση δεν ξεκινά, πιο πολύ γιατί ο Παπάς 227

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

περιμένει να φτάσει ο Φαρμάκης, ο οποίος βέβαια δεν θα φτάσει ποτέ, αφού έχει εγκλωβιστεί, μαζί με τον Ολύμπιο, στη Μολδοβλαχία, όπου το ξεκίνημα της επανάστασης του Υψηλάντη δεν είχε ανάλογη καλή συνέχεια –για να φτάσουμε τελικά στην ηρωική μεν, αλλά με ολέθρια αποτελέσματα μάχη του Δραγατσανίου, τον Ιούνιο του ’21, και στο δραματικό τέλος των πρωταγωνιστών της. Και, μπορεί μεν η επανάσταση στη Χαλκιδική να καθυστερεί να αρχίσει, όμως η όλη κινητοποίηση, μαζί με τα νέα από τη Ν. Ελλάδα πως εκεί η επανάσταση άρχισε, με μεγάλες μάλιστα επιτυχίες, όλα αυτά κάνουν τον πασά της Θεσσαλονίκης Γιουσούφ να προχωρήσει σε ένα σύνηθες, όσο και απάνθρωπο μέσο: Στέλνει μήνυμα στον Πολύγυρο και σε άλλα μέρη της Χαλκιδικής, να του στείλουν, ως ομήρους, συγκεκριμένα πρόσωπα, ως εγγύηση για την συνέχιση της υποταγής του τόπου. Οι υπεύθυνοι στον Πολύγυρο βρέθηκαν σε μεγάλο δίλημμα: Να στείλουν τα πρόσωπα που ζητά ο Γιουσούφ, στερώντας τον επικείμενο αγώνα από τους φυσικούς αρχηγούς του, ή να «ξεγελάσουν» τους Τούρκους, στέλνοντας «δευτερότερα» πρόσωπα –όσο και αν, προκειμένου για τη ζωή ανθρώπων, δεν υπάρχουν βέβαια πρώτα και δεύτερα πρόσωπα. Τέλος πάντων, οι Πολυγυρινοί, έστειλαν κάποιους άλλους, πράγμα όμως που, όπως ήταν φυσικό, επέτεινε τις υποψίες και τις ανησυχίες του Γιουσούφ, πως κάτι σοβαρό συμβαίνει ή πρόκειται να συμβεί στον Πολύγυρο και στη Χαλκιδική. Ούτε βέβαια για την υποταγή του Όρους, την οποία του υποσχέθηκαν οι Αγιορείτες προσφέροντας πολύτιμα δώρα, ήταν βέβαιος, καθώς μάλιστα, αφού έχουμε φτάσει στα μισά του Μάη του ’21, τα νέα από την εξέγερση της Ν. Ελλάδας, είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά για τους Τούρκους. Έτσι ο Γιουσούφ δίνει εντολή να σπεύσουν προς τον Πολύγυρο, από διαφορετικές κατευθύνσεις, δυο σώματα τουρκικού στρατού, από 500 άνδρες το καθένα, να συλλάβουν και να του στείλουν ως ομήρους τα πρόσωπα που ζήτησε και να εγκατασταθούν στον Πολύγυρο, απ’ όπου θα ελέγχουν ολόκληρη τη Χαλκιδική, εξασφαλίζοντας την υποταγή τους. Φτάνουμε έτσι στο βράδυ της 16ης Μαΐου 1821. Στον Πολύγυρο η κατάσταση είναι ιδιαίτερα έκρυθμη. Φτάνουν οι πληροφορίες πως επέρχονται κατά του Πολυγύρου δυο σώματα τουρκικού στρατού με άγριες διαθέσεις. Οι πληροφορίες αυτές αποθρασύνουν τους άνδρες της τουρκικής φρουράς, οι οποίοι αρχίζουν να περιφέρονται στους δρόμους, προκαλώντας και βιαιοπραγώντας κατά του χριστιανικού πληθυσμού. Ο πρώτος προεστώς του τόπου τότε, ο γνωστός μας Κύρκος Παπαγεωργάκης, αποφασίζει να μεταβεί στον Τούρκο διοικητή και να του ζητήσει να προστατέψει τους χριστιανούς. Όμως, οι Τούρκοι που τον συναντούν, τον δολοφονούν εν ψυχρώ στο δρόμο. Γίνεται έτσι ο πρώτος νεκρός του αγώνα. Αυτό το γεγονός, όπως ήταν φυσικό, συντάραξε και εξαγρίωσε τους Πολυγυρινούς. Κατάλαβαν όλοι τους πως δε μπορούσαν να λένε πια «σφάξε με αγά μου». Το αντίθετο μάλιστα. Πήραν τα όπλα που είχαν κρυμμένα και επιτέθηκαν στην τουρκική φρουρά, την οποία, ύστερα από σύντομη μάχη, εξόντωσαν 228

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

ολοκληρωτικά, προκαλώντας έτσι μια ουσιαστική κήρυξη επαναστατικής ενέργειας. Τώρα πια δεν έχει επιστροφή. Ο αγώνας έχει αρχίσει. Στον Πολύγυρο, ξημερώνοντας 17 του Μάη του 1821, αρχίζει η Επανάσταση της Χαλκιδικής. Έχει αρχίσει μάλιστα, κάτω από τη μεγάλη απειλή της επέλασης χιλίων Τούρκων ενόπλων κατά του Πολυγύρου. Τι να κάνουν τώρα οι Πολυγυρινοί; Να περιμένουν να φτάσει αυτός ο στρατός στον Πολύγυρο; Θα ακολουθούσε ασφαλώς σφαγή και καταστροφή του τόπου, ύστερα μάλιστα από την εξόντωση της φρουράς. Ακολουθούν, λοιπόν, οι Πολυγυρινοί τον δρόμο του αγώνα και της σύγκρουσης. Παίρνουν τα όπλα που έχουν και οδεύουν να συναντήσουν τους επερχόμενους Τούρκους μακριά από τον Πολύγυρο. Κάπου κοντά στο σημερινό Παλαιόκαστρο συναντούν το πρώτο σώμα. Δίνεται η πρώτη μάχη, στην οποία οι Πολυγυρινοί αποκρούουν επιτυχώς τους επερχόμενους. Αυτό από μόνο του είναι θαυμαστό, αφού πρόκειται για 500 Τούρκους. Και δεν είναι μόνο αυτό: Μετά την απόκρουση του πρώτου σώματος, στρέφονται και αντιμετωπίζουν, σε άλλο σημείο, και το δεύτερο σώμα των Τούρκων ενόπλων και μάλιστα με την ίδια επιτυχία. Αυτά τα πολεμικά γεγονότα ήταν οι πρώτες μάχες και οι πρώτες νίκες των Ελλήνων της Χαλκιδικής, τα οποία ανέδειξαν περισσότερο την εξέγερση στον Πολύγυρο, είναι μάλιστα περίεργο που δεν τονίζεται επαρκώς αυτή η επιτυχία των Πολυγυρινών στα όποια βιβλία ιστορίας. Οπωσδήποτε, πάντως, έχουμε ένα ντε φάκτο ξεκίνημα της επανάστασης στη Μακεδονία. Αυτό προκαλεί μια άνευ προηγουμένου αναταραχή στον τόπο και στη Θεσσαλονίκη μαζί. Κατ’ αρχήν ο Εμμ. Παπάς, μαθαίνοντας τα νέα του Πολυγύρου, καταλαβαίνει πως δε μπορεί πλέον να περιμένει ούτε τον Φαρμάκη, ούτε, πολύ περισσότερο, τον Υψηλάντη. Σε σύντομη τελετή στο Πρωτάτο παίρνει την ευλογία του Όρους και συντάσσει γρήγορα τις δυνάμεις του. Συγκεντρώνονται κοντά 4000 ένοπλοι, 2000 υπό τις διαταγές του, όπως είπαμε και παραπάνω, και άλλες 2000 υπό τις διαταγές του Καπετάν Χάψα, που γρήγορα αναδείχθηκε και ικανός στα όπλα και ανδρείος στην ψυχή. Τα δυο αυτά σώματα σαρώνουν στην κυριολεξία τις όποιες μικρές τουρκικές φρουρές υπάρχουν στη Χαλκιδική και προχωρούν προς τη Θεσ/νίκη, σα λαβίδα: Ο Παπάς από τα Μαντεμοχώρια, και ο Χάψας από την κεντρική και νότια Χαλκιδική. Οι άνδρες των σωμάτων αυτών είναι απλοί Χαλκιδικιώτες, αγρότες, ψαράδες, μελισσάδες, καλόγηροι. Είναι ο απλός Χαλκιδικιώτικος λαός, παιδιά Πολυγυρνά, παιδιά Χαλκιδικιώτικα. Ας ακούσουμε όμως εδώ τη χορωδία μας που θα μας τραγουδήσει το δημοτικό τραγούδι «Πέντε πιδιά Πολυγυρνά» Η εξέλιξη των πραγμάτων, στη συνέχεια, είναι ραγδαία. Το σώμα του Χάψα φτάνει ως το Σέδες, ενώ ο Παπάς προχωρεί από την Ρεντίνα προς τη Θεσσαλονίκη. Η κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους επαναστάτες της Χαλκιδικής, φαντάζει και πιθανή και δυνατή. Δεν επιχειρήθηκε όμως, 229

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

για διάφορους λόγους. Μέσα βέβαια στην πόλη, οι Τούρκοι εκδικούνται τις επιτυχίες της επανάστασης της Χαλκιδικής, με θηριωδίες και εκτελέσεις ομήρων, τόσο στις φυλακές (στο Λ. Πύργο, στο Κονάκι και αλλού), όσο ακόμη και μέσα σε εκκλησίες. Αντί άλλου ντοκουμέντου, θα μπορούσε να αναφέρει κανείς την έκθεση του Τούρκου ιεροδίκη της Θεσσαλονίκης (μουλά), του Χαϊρουλάκ Σινασί Μεχμέτ Αγά, ενός σωστού απέναντι στους χριστιανούς Τούρκου αξιωματούχου –γι’ αυτό και τον φυλάκισε ο Γιουσούφ στον Λ. Πύργο- όμως τον αποφυλάκισε γιατί ο σουλτάνος τον διόρισε μουλά της Κων/λης. Πριν φύγει για την Πόλη, συμβήκαν τα γεγονότα της Χαλκιδικής και ο Χαϊρουλάκ τα έζησε από κοντά, γι’ αυτό και, όταν έφτασε στην Πόλη, συνέταξε επίσημη αναφορά προς τον Σουλτάνο, την οποία έφερε στο φως, από τα τουρκικά αρχεία της Πόλης, ο Αβραάμ Παπάζογλου και τη δημοσίευσε στα «Χρονικά 1» της Θεσσαλονίκης, το 1940 (το μεγαλύτερο μέρος δημοσίευσα και εγώ στο τ. 44 του αξιόλογου περιοδικού μας ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ). Μια ελάχιστη αναφορά επιχειρώ να κάνω και εδώ, ακριβώς γιατί πρόκειται για τουρκική έκθεση και όχι για περιγραφή κάποιου χριστιανού. Λέει, μεταξύ των άλλων, ο Χαϊρουλάκ: «…Κι από κείνη τη νύχτα –εννοεί, μόλις έφτασαν τα νέα του ξεσηκωμού των Χαλκιδικιωτών- άρχισε το κακό. Η Θεσσαλονίκη …μεταβλήθηκε σε ένα απέραντο σφαγείο. Ο μουτεσελίμης Γιουσούφ Βέης, θέλοντας να εκδικηθεί τους ξεσηκωμένους Ρωμιούς, διέταξε τους χαφιέδες του να γυρνούν στους δρόμους της πόλης και να σκοτώνουν αλύπητα κάθε άπιστο που θα συναντούσαν. Έτσι και έγινε. Κάθε μέρα και κάθε νύχτα δεν ακούς τίποτε άλλο στους δρόμους της Θεσσαλονίκης, παρά φωνές, κλάματα, βογγυσμούς. Ο Γιουσούφ Μπέης, ο γενητσάρ αγάς, ο σούμπασης και οι χοτζάδες και ουλεμάδες, έχουν λυσσάξει θαρρείς. Δεν εκτελούσαν δικές Σου διαταγές ασφαλώς, γιατί τότε θα σέβονταν τα μικρά παιδιά και τις έγκυες γυναίκες. Τι δεν είδαν τα μάτια μου, τι δεν αντίκρισαν!». Παρακάτω: «Τους φέραν δεμένους» (εννοεί τους προκρίτους και τον Μακάρ Εφέντη (τον χριστιανό Μητροπολίτη)… «και τότε ράγισεν η καρδιά μου, βλέποντας τον Μακάρ Εφέντη, με τ’ άσπρα του γένια και τα μακριά μαλλιά του ακατάστατα, να παραδίδεται στα χέρια των «μπασή μποζούκ» και να κομματιάζεται στη μεγάλη πλατεία του Καπανιού. Ενός άλλου γέροντα σεβάσμιου, του παπα Γιάννη, της εκκλησιάς του Μηνά Εφέντη, του κόψαν τα πόδια και τα χέρια. Κι έπειτα, κρατώντας τα κομμένα χέρια του, με τα δάχτυλά του του βγάλαν τα μάτια του… Και παρακάτω γράφει ο Χαϊρουλάκ: «… Μα δεν είναι μόνο αυτά. Οι άπιστοι, φοβισμένοι και τρομαγμένοι, κρύφτηκαν στον Μητροπολιτικό ναό ελπίζοντας να σωθούν. Όμως οι δικοί μας δεν δώσαν σημασία στην εκκλησία, σπάσαν τις πόρτες και μπήκαν μέσα. Όσους δεν σφάξανε εκεί, τους δέσανε δυο δυο, και τους μετάφεραν στο Καπάνι, όπου τους σφάξανε και μάζεψαν τα κεφάλια τους για να τα δώσουν δώρο στον Γιουσούφ Μπέη…». Τα παραπάνω είναι ένα μέρος μόνον –υπάρχουν και άλλα πολλά ανάλογα- της επίσημης αναφοράς του Τούρκου αξιωματούχου Χαϊρουλάκ και 230

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

δίνουν το μέτρο των απάνθρωπων αντιδράσεων των τουρκικών αρχών της Θεσσαλονίκης, ως αντίποινα για τις επιτυχίες της επανάστασης της Χαλκιδικής. Ανάμεσα στα άλλα που γράφει νωρίτερα, και αξίζει τον κόπο να το αναφέρουμε, είναι η εξαιρετική εντύπωση που του προκαλεί η Θεσσαλονίκη, όταν πρωτοφτάνει σ’ αυτήν. Λέει: «Όμως, Θεέ μου, ποια ήταν η έκπληξή μου όταν, περνώντας την πύλη του Βαρδάρ, βρέθηκα στη μεγάλη λεωφόρο που ενώνει την ανατολή με τη δύση. Η Μεγαλειότητά Σου μπορεί να είναι περήφανη πού, ανάμεσα στις τόσες και τόσες πόλεις που κατέχει, συγκαταλέγεται η Θεσσαλονίκη». Γράφει ακόμη με ποιον τρόπο κατάφεραν τελικά να κυριεύσουν τη Θεσσαλονίκη «από τους απίστους» και άλλα πολλά και ενδιαφέροντα. Αυτή η αναφορά του Χαϊρουλάκ καλό είναι να δεχτεί μεγαλύτερη δημοσιότητα. Βέβαια, τα απάνθρωπα αντίποινα του Γιουσούφ, τα μαθαίνουν οι επαναστατημένοι της Χαλκιδικής, όμως πλέον ο ξεσηκωμός τους δεν έχει επιστροφή, άλλωστε το όραμα της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τους Τούρκους ήταν πάντοτε ισχυρό και παράβλεπε κάθε θυσία. Αλλά, εκεί που η επανάσταση είχε μεγάλη επιτυχία, παρουσιάζεται ένα νέο στοιχείο. Και αυτό το στοιχείο είναι ο Μπαϊράμ Πασάς. Ήταν ένας δραστήριος στρατηγός και πήρε εντολή να ξεκινήσει από την Αν. Μακεδονία, και αφού συγκεντρώσει όσο περισσότερο στρατό μπορούσε, να κατευθυνθεί στη Ν. Ελλάδα, όπου η ελληνική επανάσταση σημείωνε εντυπωσιακές επιτυχίες. Επειδή όμως και η επανάσταση της Χαλκιδικής σημείωνε επιτυχία και ήταν σοβαρή απειλή για την ίδια τη Θεσσαλονίκη, ο Μπαϊράμ πήρε εντολή να καταπνίξει πρώτα αυτή την επανάσταση και στη συνέχεια να συνεχίσει την πορεία του προς το νότο. Φτάνοντας λοιπόν στη Θεσσαλονίκη, αφού πρώτα διασκόρπισε τη μικρή δύναμη του Εμ. Παπά κοντά στην Απολλωνία, έστρεψε ένα μεγάλο μέρος του στρατού του εναντίον των επαναστατών της Χαλκιδικής. Ο στρατός αυτός συνάντησε τις αρκετά μειωμένες δυνάμεις του Χάψα κοντά στα Βασιλικά, στις πλαγιές του Βούζιαρη. Η μάχη ήταν εντελώς άνιση, έμοιαζε με αντίσταση αυτοκτονίας. Όμως, ο Χάψας και τα παλικάρια του προτίμησαν τον αγώνα αντί της φυγής. Το θάνατο, αντί της υποχώρησης. Είναι αυτό η ανώτατη έννοια του αγώνα, η θυσία. Γι’ αυτό και η μάχη των Βασιλικών, παραμένει στην ιστορική μνήμη στο μέγιστο βαθμό αναγνώρισης ηρωισμού. Στη συνέχεια ο Μπαϊράμ, μετά την κάμψη της αντίστασης και το θάνατο του Χάψα και των περισσότερων παλικαριών του, στρέφεται κατά της επαναστατημένης Χαλκιδικής, σκορπώντας παντού φωτιά και θάνατο. Βασιλικά, Αγ. Αναστασία, Γαλάτιστα, Βάβδος, Πολύγυρος και δεκάδες άλλα χωριά γνωρίζουν την πλήρη καταστροφή. Ο κόσμος, όπως ήταν φυσικό, συρρέει προς τα παράλια, προσπαθώντας να βρει τρόπο να φύγει προς τα νησιά και τη Ν. Ελλάδα. Και ο Μπαϊράμ, που βιάζεται βέβαια να συνεχίσει το ταξίδι του προς τη Ν. Ελλάδα, αφού ολοκληρώνει την καταστροφή του τόπου, φεύγει προς το νότο, αφού πρώτα αποτυπώνει, σε επίσημο έγγραφό 231

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

του, το καταστροφικό του πέρασμα. Γράφει, μεταξύ άλλων: «…Ούτω, εκτελών το υψηλόν πρόσταγμα του κραταιότατου Σουλτάνου, και εκκαθαρίζων από των τοιούτων ακαθάρτων στοιχείων και βδελυρών ερπετών την περιφέρειαν Θεσσαλονίκης, επέδραμον μετά του γενναίου στρατού μου κατά των περιοχών Καλαμαριάς, Παζαρούδας, Σιδηρόπορτας, Πολυγύρου, Κασσάνδρας, Κίτρους και Κατερίνης, ένθα, καταπολεμήσας τους απίστους τούτους, εξώντωσα και απήλειψα από του προσώπου γης 42 πόλεις και χωρία αυτών, συνωδά τω ιερώ φετφά, αυτούς μεν τους ιδίους διεπέρασα εν στόματι ρομφαίας, τας γυναίκας και τα τέκνα αυτών εξηνδραπόδισα, τα υπάρχοντά των διένειμα μεταξύ των πιστών νικητών, τας εστίας δε αυτών παρέδωσα εις το πυρ και την τέφραν, ώστε ούτε φωνή αλέκτορος να ακούηται πλέον εις αυτάς…». Τι να θαυμάσει και τι να σχολιάσει κανείς από το επίσημο αυτό έγγραφο, όπου ο Τούρκος στρατάρχης επαίρεται ότι «εξώντωσε και απάλλειψε από του προσώπου γης 42 πόλεις και χωρία των απίστων», τους άνδρες των οποίων «διεπέρασε δια ρομφαίας», τις γυναίκες και τα παιδιά πούλησε ως δούλους και τα σπίτια τους κατέκαψε, ώστε ούτε κόκορας πια δεν θα λαλεί στα μέρη αυτά. Βέβαια, όπως θα πούμε παρακάτω, και τα σπίτια ξαναχτίστηκαν, και κόκορες πολλοί ξαναλάλησαν, ενώ ο ίδιος, ως εκ θείας δίκης, όχι μόνο δεν έφτασε στην Πελοπόννησο για να σώσει την Τριπολιτσά, αλλά, εκεί στη Βοιωτία, στα Βασιλικά μάλιστα, γνώρισε την ήττα από τους εκεί επαναστάτες, το ισχυρό στράτευμα των «πιστών νικητών του» διαλύθηκε και ο ίδιος γνώρισε τον θάνατο. Σχετικός με τα αντίποινα των Τούρκων στη Χαλκιδική, είναι και ο περίφημος «Καγγελευτός» που τελείται και ακούγεται στην Ιερισσό, όπου, μαζί με το τραγούδι, χορεύεται και ο σχετικός ιεροτελεστικός χορός. Ας το ακούσουμε το τραγούδι από τη χορωδία μας Όμως, εδώ στη Χαλκιδική, τα πράγματα, μετά τις καταστροφές του Μπαϊτράμ, δεν εξελίσσονται καλά. Ο κόσμος έχει σκορπίσει, τα χωριά είναι καμένα, οι σοδειές χάθηκαν, τα χρήματα του Εμ. Παπά τελειώνουν, το Άγ. Όρος ενισχύει ολοένα και λιγότερο με μέσα και άνδρες τον αγώνα, παρ’ όλα αυτά, εκεί στην Ποτίδαια, στήνεται μια νέα ηρωική άμυνα. Στο στενό συγκεντρώνονται και οχυρώνονται όσοι από τους επαναστατημένους βρίσκονται ακόμη στα όπλα και με την πρόσκαιρη βοήθεια λίγων ενόπλων από τον Όλυμπο, αντιμετωπίζουν τον στρατό του Γιουσούφ από τον Ιούνιο ως το τέλος του Οκτώβρη, με επιτυχία, κάποιες φορές μάλιστα η άμυνά τους γίνεται εντελώς επιθετική, με επιτυχίες σε βάρος των Τούρκων. Τελικά, ο σουλτάνος αλλάζει τον Γιουσούφ της Θεσσαλονίκης με τον Αβδούλ Αβούδ, ικανό όσο και σκληρό πασά, ο οποίος, ταχύτατα, συγκεντρώνει νέο ισχυρό στράτευμα και οδεύει γρήγορα προς την Ποτίδαια. Εκεί οι Έλληνες απορρίπτουν την υποκριτική αμνηστία που τους προσφέρει και ο Αβούδ, με αποφασιστικότητα και πονηριά, καταφέρνει να καταλάβει το λεγόμενο «οχυρό» της Κασσάνδρας. Αυτό γίνεται στις 30 του Οκτώβρη του 1821 και 232

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

όχι βέβαια στις 14 του Νοέμβρη, όπως κακώς επικράτησε να εορτάζεται. Μετά την πτώση του οχυρού στην Ποτίδαια, ακολουθεί πρωτοφανής καταστροφή του τόπου, τέτοια που μόνο ο ιστορικός χαρακτηρισμός «Χαλασμός», αποδίδει αυτό που ακολούθησε. Όχι μόνο η Κασσάνδρα, αλλά και ολόκληρη η Χαλκιδική δοκιμάζει πάλι την μανία των κατακτητών, που συμπλήρωσαν ό,τι είχε μείνει όρθιο από την επιδρομή του Μπαϊράμ. Μαζί δεινοπάθησε και το Άγ. Όρος, παρ’ όλον ότι δοκίμασε το αδιανόητο, να εκτελέσει την εντολή του Τούρκου ζαμπίτη Χαλήλ Μπέη, να συλλάβει και να του παραδώσει τον Εμμ. Παπά, παρ’ όλ’ αυτά δεν απέφυγε οδυνηρές συνέπειες. Ωστόσο ο Παπάς, με το γνωστό πλοίο του Χατζή Βισβίζη και συνοδευόμενος από τον ηγούμενο Ευθύμιο, έφυγε προς την Ύδρα. Όμως, παραπλέοντας τον Καφηρέα, κάτω από την οδύνη της τελικής συντριβής της επανάστασης της Χαλκιδικής, πέθανε πάνω στο πλοίο από καρδιακό επεισόδιο, στην Ύδρα δε τάφηκε με εξαιρετικές τιμές, όπως του άξιζε. Κρανίου τόπος λοιπόν έμεινε η Χαλκιδική μετά την επανάσταση. Στον Πολύγυρο, αναφέρεται ότι από τα 1600 σπίτια του, σώθηκαν από την πυρά μόνο 2-3, στην άκρη του οικισμού. Ανάλογες ήταν οι καταστροφές σε όλο το νομό, ενώ από τον πληθυσμό, απ’ όσους επέζησαν από την επέλαση των Τούρκων, πολλοί έφυγαν προς τα νησιά και τη Ν. Ελλάδα, όπου αρκετοί εντάχτηκαν στις εκεί επαναστατικές δυνάμεις. Μέχρι στο Μεσολόγγι πολέμησαν Πολυγυρινοί και άλλοι Χαλκιδικιώτες. Όμως, από τις στάχτες της καταστροφής δεν άργησε να ανασάνει ο τόπος, δείχνοντας μια απίστευτη ζωτικότητα. Οι Χαλκιδικιώτες, όσοι απόμειναν, ξανάχτισαν τα χωριά τους, ξαναόργωσαν τα χωράφια τους και πολλά κοκόρια άρχισαν να ξαναλαλούν στον τόπο, διαψεύδοντας το φριχτό έγγραφο του Μπαϊράμ. Και, μόλις που είχαν συμπληρωθεί 30 χρόνια από την εποχή της μεγάλης επανάστασης, ένας νέος ξεσηκωμός συντάραξε και πάλι τον Πολύγυρο και την υπόλοιπη Χαλκιδική: Ήταν η συμμετοχή του τόπου μας στην επανάσταση του 1854, με την επανάσταση του Τσάμη Καρατάσου, όπως είναι γνωστή. Ήταν ένας νέος ξεσηκωμός, που οργανώθηκε στην Αθήνα, καθώς το όνειρο της τελικής απελευθέρωσης ήταν πάντα ζωντανό και δυνατό. Έτσι, στις 6 Απριλίου 1854, ο Καρατάσος αποβιβάστηκε στο Καλαμίτσι, κατέλαβε τη Συκιά που υπεράσπιζε ισχυρό τμήμα τουρκικού στρατού, και κινήθηκε προς Παρθενώνα, Νικήτη, Άγιο Νικόλαο. Οι Τούρκοι ωστόσο, κατάφεραν και πέρασαν ισχυρό σώμα στην Ορμύλια, το οποίο δε μπόρεσε να εξουδετερώσει ο Καρατάσος. Εν τω μεταξύ μικρότερο τμήμα του Καρατάσου έφτασε στον Πολύγυρο, οι Πολυγυρινοί ενθουσιασμένοι ξεσηκώθηκαν και εντάχτηκαν στο τμήμα αυτό, αλλά ισχυρές τουρκικές δυνάμεις ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη, οι επαναστάτες έφυγαν, και ο Πολύγυρος έμεινε ανυπεράσπιστος, στο έλεος των Τούρκων. Οι Τούρκοι τότε, στις 22 Απριλίου 1854, μπήκαν στον Πολύγυρο, κάλεσαν όλους τους προκρίτους του τόπου και τους εκτέλεσαν πάνω στην Ασπροβόλα, ιστορικό ριζιμιό βράχο που βρίσκεται στον περίβολο του αρχαιολογικού Μουσεί233

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

ου. Κομμάτια από το βράχο αυτό αποτέλεσαν τη βάση, πάνω στην οποία στήθηκε αργότερα το λιτό μνημείο των Ηρώων της πόλης, σε πλευρά του οποίου είναι γραμμένα τα ονόματα των 30 προκρίτων που σφαγιάστηκαν εκεί από τους Τούρκους. Αξίζει να σημειωθεί πως πρώτο όνομα είναι του Γιαννάκη Παπαγεωργάκη –Αικατερινάρη που, όπως δείχνει και το όνομά του, ήταν γιος του άλλου πρωτομάρτυρα, αυτού της επανάστασης της 17 Μαϊου του ’21, του Κύρκου Παπαγεωργάκη. Σύμπτωση όχι τυχαία. Όσοι περνάμε από το Ηρώο, μπορούμε, και οφείλουμε θα έλεγα, να διαβάσουμε αυτά τα ονόματα. Στη συνέχεια, μόλις που συμπληρώθηκαν 20 χρόνια από την επανάσταση του 1854, ξεκίνησε εσπευσμένα η επανάσταση του 1878. Αιτία για την ξεσηκωμό αυτόν ήταν η αναστάτωση που προκάλεσε η περίφημη Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου, που υπέγραψε η Ρωσία με την Τουρκία, ύστερα από έναν σύντομο πόλεμο μεταξύ τους, που έγινε το 1877 και έληξε με συντριπτική νίκη των Ρώσων. Το καινούργιο στη συνθήκη αυτή ήταν το γεγονός ότι οι Ρώσοι, ως τότε παραδοσιακοί σύμμαχοι της Ελλάδας, -όταν βέβαια οι Ρώσοι ήθελαν την Ελλάδα βοηθό στους συνεχείς πολέμους τους με την Τουρκία- τώρα λοιπόν οι Ρώσοι, όχι μόνο ξέχασαν την Ελλάδα και τις διεκδικήσεις της στις αλύτρωτες περιοχές της, αλλά τώρα, εξ αιτίας του πανσλαβισμού που έχει εκδηλωθεί ακμαίος, στηρίζουν αναφανδόν το νεοσύστατο σλαβικό κράτος της Βουλγαρίας. Έτσι, με την περιλάλητη αυτή συνθήκη, δημιουργείται η Μεγάλη Βουλγαρία, που περιλάμβανε όλη τη Β. Ελλάδα, εκτός από την πόλη της Θεσσαλονίκης και τη Χαλκιδική. Αυτό το εξάμβλωμα, ήταν φυσικό να ξεσηκώσει θύελλα στον ελληνισμό και να ετοιμάζεται και η Χαλκιδική, μαζί με την άλλη Μακεδονία, να υποδεχτεί αντάρτικα σώματα από την ελεύθερη Ελλάδα για να ξεσηκωθεί. Ιδρύθηκαν επιτροπές παντού, η ετοιμασία ήταν πάνδημη, αλλά τελικά η απόβαση των επαναστατών έγινε στην Πιερία, όπου και σημειώθηκαν σημαντικές συγκρούσεις. Έτσι η Χαλκιδική έμεινε έξω από τα πολεμικά γεγονότα –είχε βέβαια κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος, έγιναν συλλήψεις και εξορίες, ήρθε πολύς τουρκικός στρατός και πολεμικά πλοία επέβλεπαν τα παράλια –ωστόσο η επανάσταση αυτή χαρακτηρίστηκε για τη Χαλκιδική, ως «η επανάσταση που δεν έγινε». Τελικά οι συγκρούσεις στην Πιερία και αλλού σταμάτησαν, αφού η Συνθήκη του Αγ. Στεφάνου καταργήθηκε πριν καν εφαρμοστεί. Να τονίσουμε ωστόσο ότι, μπορεί αυτή η επανάσταση να μην έγινε στη Χαλκιδική και να έγινε στην Πιερία, μόνο για λόγους σχεδιασμού και στρατηγικής. Στο σημείο αυτό, αφού κάναμε αναφορά σε πολεμικά πλοία, ας ακούσουμε από τη χορωδία μας το τραγούδι «Ήρθαν καράβια στου γιαλό». Πρέπει εδώ, κυρίες και κύριοι, να σημειωθεί πως, μετά την επανάσταση του 1854, με παρέμβαση των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων, ο σουλτάνος υποχρεώθηκε να υπογράψει το 1856 το διάταγμα Χάτι Χουμαγιούν, 234

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

το οποίο έδινε μεγάλη ελευθερία στους χριστιανούς να χτίσουν ελεύθερα ναούς ή να αποκαταστήσουν όσους είχαν καταστραφεί, και να οργανώσουν την εκπαίδευση των σχολείων τους. Έτσι χτίστηκαν στη Χαλκιδική πολλές εκκλησίες, ενώ τα σχολεία, ειδικά του Πολυγύρου, άκμασαν εντυπωσιακά. Διαβάζω μόνον την αρχή μιας εξαιρετικής ομιλίας, που εκφωνήθηκε από εκπαιδευτικό στα σχολεία του Πολυγύρου, στα 1879, την ημέρα των Τριών Ιεραρχών, κι αυτό για να γίνει αντιληπτό το επίπεδο της μόρφωσης των δασκάλων. Ακούστε: «Ότε, υπό τα ερείπια του κλονισθέντος θρησκευτικού οικοδομήματος, της προγονικής ημών αρχαιότητος, ετίθεντο αι βάσεις του νέου θρησκευτικού καθιδρύματος, του ουρανοπέμπτου Χριστιανισμού, εφάνη ίσως κατά πρώτον ότι μεταξύ των δύο εναντίον συστημάτων, ών, το με πολυθεΐαν εδέχετο, το δε την λατρείαν του τρισυποστάτου αληθινού θεού εδίδασκεν, ουδεμία συνάντησις και ουδεμία συνεννόησις έμελλε να υπάρξει ποτέ. Και όμως…κλπ, κλπ.» -ολόκληρη την εξαιρετική αυτή ομιλία, που βρέθηκε στο Αρχείο Στέφανου Κότσιανου, δημοσίευσα σε άλλο τεύχος του περιοδικού ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ και αξίζει, όπως και η αναφορά του Χαϊρουλάκ, να τύχει μεγαλύτερης δημοσιότητας. Είναι ντοκουμέντο πολιτισμικό. Η Μεγάλη Βουλγαρία βέβαια έμεινε στη μελάνη της Συνθήκης του Αγ. Στεφάνου, όμως τώρα πλέον οι σχέσεις Βουλγάρων και Ελλήνων πλήττονται ανεπανόρθωτα. Με την ορθόδοξη Εξαρχία τους, αρχίζουν έναν κρυφό σκληρόν αγώνα, προσπαθώντας να εντάξουν στη δική τους εκκλησία όσους περισσότερους Μακεδόνες μπορούσαν. Έτσι αρχίζει ουσιαστικά ο Μακεδονικός Αγώνας που, όσο περνούσε ο καιρός, γινόταν ολοένα και πιο σκληρός. Κι αυτό γιατί, όπως ήταν φυσικό, οι Έλληνες αντέδρασαν στις ενέργειες των Βουλγάρων, ειδικά όταν, μπαίνοντας στο 1900, οι Βούλγαροι προχωρούσαν σε πρωτοφανείς αγριότητες. Μετά μάλιστα το 1903, αρχίζουν να δρουν στη Μακεδονία τα ελληνικά αντάρτικα σώματα, που έμειναν στην ιστορία με το όνομα Μακεδονομάχοι. Τα πιο πολλά σώματα έμπαιναν στη Μακεδονία από την ελεύθερη Ελλάδα κα ενισχύονταν εδώ από Μακεδόνες, όμως υπήρξαν και πολλά σώματα καθαρά μακεδονικά. Στον αγώνα αυτόν βρέθηκε και η Χαλκιδική από πολύ νωρίς, αν και στη Χαλκιδική δεν δρούσαν κομιτατζήδες, και δεν έγιναν συγκρούσεις –αν εξαιρέσει κανείς τη μεγάλη μάχη που δόθηκε πάνω από την Αγία Αναστασία, στις 2 του Μάη του 1905, ανάμεσα σε μεγάλο τμήμα τουρκικού στρατού και στο σώμα Κρητών Μακεδονομάχων του Ι. Νταφώτη. Τα χαλκιδικιώτικα αντάρτικα σώματα πήγαιναν σε περιοχές της Κ. Μακεδονίας και συγκρούονταν εκεί με τους Βουλγάρους, αλλά και μεμονωμένοι Χαλκιδικιώτες Μακεδονομάχοι εντάσσονταν σε διάφορα σώματα εκεί. Σπουδαιότεροι Χαλκιδικιώτες οπλαρχηγοί Μακεδονομάχοι ήταν ο Αθανάσιος Μινόπουλος από τη Βαρβάρα, ο Γιάννης Παρλιάρης από τον Ταξιάρχη και κυρίως ο Γιώργης Γιαγκλής από την Ιερισσό, τον οποίο τραγούδησε η λαϊκή μούσα, όπως θα ακούσετε στο τραγούδι 235

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

«Εσείς πουλιά μ’ πετούμενα» που θα μας τραγουδήσει τώρα η χορωδία μας. Στους Μακεδονομάχους της Χαλκιδικής οφείλουμε βέβαια να κατατάξουμε και τον ιστορικό Μητροπολίτη Κασσανδρείας Ειρηναίο που, αν και ήρθε στη Χαλκιδική αργά, τον Σεπτέμβρη του 1907, πρόσφερε μεγάλη υπηρεσία στον Μακεδονικόν Αγώνα. Βέβαια είναι γνωστό πως τον Μακεδονικόν Αγώνα διαδέχτηκαν στη συνέχεια οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, που έβαλαν τη σφραγίδα της οριστικής απελευθέρωσης, της Χαλκιδικής και ολόκληρης της Μακεδονίας και βέβαια πριν απ’ όλα της μεγάλης Θεσσαλονίκης μας. Ήταν το πέταγμα του ελληνικού στρατού και του ελληνικού στόλου που, από τις αρχές Οκτωβρίου του 1912, ως τον Ιούλιο του 1913, αντιμετώπισαν με επιτυχία, πρώτα τον τουρκικό στρατό, μαζί με τα άλλα σύμμαχα βαλκανικά κράτη, και στη συνέχεια τους επ’ ολίγον συμμάχους και στη συνέχεια σκληρούς εχθρούς μας Βούλγαρους, οι οποίοι, με όνειρο πάντα το Αιγαίο και μάλιστα τη Θεσσαλονίκη, προκάλεσαν τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Δε μπορούσαν φυσικά να χωνέψουν πώς αυτοί, που διέθεταν τότε τον ισχυρότερο στρατό στα Βαλκάνια, δε μπόρεσαν να φτάσουν πρώτοι στη Θεσσαλονίκη, η οποία παραδόθηκε στον ελληνικό στρατό από τον Ταχσίν Πασά ανήμερα του Άη Δημήτρη, και στην οποία εισήλθε ο Έλληνας Βασιλιάς στις 29 Οκτωβρίου θριαμβευτικά, επικεφαλής του στρατού, συνοδευόμενος από τον αρχιστράτηγο, διάδοχο Κωνσταντίνο. Ούτε ακόμη το Άγιον Όρος μπόρεσαν να πάρουν οι Βούλγαροι, πράγμα που επιδίωκαν για λόγους συμβολικούς. Το Όρος έσπευσε κα καταλάβει ουλαμός του Τάγματος Κρητών του Γεωργίου Κολοκοτρώνη, το οποίο μπήκε στη Χαλκιδική την 1η Νοεμβρίου 1912 και έφερε «το ελληνικό» στο τόπο μας. Όμως, πριν ακόμη φτάσει στο Όρος ο ουλαμός αυτός, -βρισκόταν ακόμη στην Ιερισσό- άγημα του πολεμικού μας ναυτικού αποβίβασε στη Δάφνη το θρυλικό θωρηκτό μας Αβέρωφ, μαζί με άλλα πολεμικά μας πλοία, στις 2 του Νοέμβρη, την ίδια μέρα που ο δ/ τής του Τάγματος Κρητών, με τη γνωστή προκήρυξή του, απελευθέρωνε και τυπικά τη Χαλκιδική, η οποία βέβαια ουσιαστικά είχε απελευθερωθεί από τις 22 Οκτωβρίου, όχι μόνο λόγω της ισχυρής δράσης των λεγόμενων «Προσκόπων», αλλά κυρίως λόγω της έντεχνης πρωτοβουλίας του Ειρηναίου, που είχε ως αποτέλεσμα την απαλλαγή του τόπου, τόσο από τους ενόπλους Τούρκους, όσο και από τις τουρκικές αρχές. Αξίζει να αναφέρουμε την Προκήρυξη του Γ. Κολοκοτρώνη: «Προς άπαντας τους κατοίκους των χωρίων και κωμοπόλεων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους. Εν ονόματι του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄ καθιστώ υμίν γνωστόν ότι άπαντα τα καταληφθέντα μέρη υπό του Ελληνικού Στρατού, αδιακρίτως εθνότητος η θρησκεύματος, υπάγονται εφ’ εξής εις τους ελληνικούς νόμους, κατά τους οποίους θέλουσι απολαμβάνει ισονομίας και προστασίας τιμής, ζωής και περιουσίας. Οι Μουχτάρηδες θέλουσιν εκτελεί τα καθήκοντα των Δημάρχων μέ236

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

χρις ενεργείας των εκλογών, αφού προηγουμένως ομόσωσι τον νενομισμένον όρκον εις τον Συνταγματικόν Βασιλέα των Ελλήνων. Εν Πολυγύρω τη 2α Νοεμβρίου 1912 Ο στρατιωτικός Δ/τής Χαλκιδικής Γεώργιος Κολοκοτρώνης, Ταγματάρχης». Μετά την απελευθέρωση, ο Πολύγυρος και μαζί του όλη η Χαλκιδική, ακολούθησαν την πορεία προς τα εμπρός του ελληνικού κράτους. Έζησε τις εξελίξεις του Α΄ Παγκ. Πολέμου, την μικρασιατική περιπέτεια, δέχτηκε χιλιάδες πρόσφυγες –που δημιούργησαν στη Χαλκιδική λαμπρά ελληνικά χωριά και κωμοπόλεις-, έζησε αργότερα την περίοδο του πολέμου του 4041, είχε λαμπρή συμμετοχή στην Εθνική Αντίσταση και, στις νεότερες δεκαετίες, εκμεταλλευόμενη τον φυσικό της γεωργικό, ορυκτό και θαλάσσιο πλούτο και τις φυσικές της ομορφιές, μαζί βέβαια και πριν απ’ όλα με την εργατικότητα των κατοίκων της, έγινε και είναι το στολίδι της Β. Ελλάδας, με ζηλευτά έργα στην πρόοδο και στον πολιτισμό, περιλάλητο και περιζήτητο λουλούδι από όλη τη Μακεδονία και βέβαια από τη Θεσσαλονίκη –την οποία Θεσσαλονίκη είναι φυσικό να τη θεωρούν οι Πολυγυρινοί και όλοι οι Χαλκιδικιώτες «δική τους», να χαίρονται και να συνεορτάζουν μαζί της τα εκατό χρόνια από την απελευθέρωσή της, που είναι ταυτόχρονα και δική τους απελευθέρωση. Την οποία δική τους απελευθέρωση, οι Πολυγυρινοί θα εορτάσουν στον Πολύγυρο με όποιον τρόπο κρίνουν τελικά σωστότερο. Σήμερα πάντως εύχονται χρόνια πολλά, πρόοδο, και ευχές να γιορτάσει και τα χιλιόχρονά της η Θεσσαλονίκη μας… Και θα κλείσουμε με τρία τραγούδια από τη χορωδία μας: Το «Πολύγυρε, Πολύγυρε», από τον μπάρμπα Χρήστο Κουκουμπή, και το αισιόδοξο και ευχάριστο τραγούδι «Δυο ήλιοι, δυο φεγγάρια» από τη χορωδία. Όσο για μένα, σας ευχαριστώ που με ακούσατε και ζητώ συγγνώμη αν σας κούρασα.

Από την εκδήλωση στο Βαφοπούλειο. Ο ομιλητής, η χορωδία, η ορχήστρα. (14-1-2012).

237

ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΖΩΓΡΑΦΑΚΗΣ

Ιωάννης Σωτ. Αλεξάκης -βιογραφικό Ο Ιωάννης Σωτ. Αλεξάκης γεννήθηκε το 1885 στο μικρό ορεινό χωριό Έξω Ποτάμοι Λασιθίου Κρήτης. Αν και παιδί ακόμη,

έζησε τη μεγάλη -και τελευταία – επανάσταση της Κρήτης κατά των Τούρκων (1896-1898), στην οποία πήρε μέρος και ο πατέρας του. Τέλειωσε το Γυμνάσιο Ηρακλείου και αμέσως κατετάγη στην Κρητική Πολιτοφυλακή, τον πρώτο ουσιαστικά τακτικό στρατό της Αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας. Στη συνέχεια εγγράφηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπ. της Αθήνας, αλλά διέκοψε τη φοίτηση το 1910, γιατί πήρε μέρος στις εξετάσεις της Σχολής Υπαξ/κών Αθηνών, στις οποίες πρώτευσε και έγινε αρχηγός της τάξης του. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος κατά της Τουρκίας, ο Αλεξάκης ονομάστηκε ανθυπολοχαγός και εντάχθηκε στο 1ο Τάγμα του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών, το οποίο οργανώθηκε στην Αθήνα και περιέλαβε Κρητικούς εθελοντές και επίστρατους από την Κρήτη. Ως ανθυπολοχαγός πήρε μέρος στους δυο Βαλκανικούς Πολέμους, ως διμοιρίτης και αργότερα ως δ/τής λόχου του Τάγματος το οποίο, με δ/τή τον Γεώργιο Κολοκοτρώνη, αποσπάται από το Σύνταγμα Κρητών, εντάσσεται σε διάφορα σώματα, μπαίνει πρώτο στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια έρχεται στη Χαλκιδική, εντάσσοντάς την στην ελληνική επικράτεια. Στον 2ο Βαλκανικό Πόλεμο, τον πόλεμο κατά των Βουλγάρων, το Τάγμα Κρητών βρίσκεται στην πρώτη γραμμή, με κύρια σημεία δράσης τον Λαχανά, το Σιδηρόκαστρο και την περιοχή της Τζουμαγιάς και τελικά προσφέρει στον αγώνα το μεγαλύτερο μέρος των ανδρών του και όλους σχεδόν τους αξιωματικούς, μαζί και τον διοικητή του Κολοκοτρώνη. Ο Αλεξάκης, ύστερα από ηρωική δράση, στέκεται «τυχερός», αφού ήταν ο μόνος αξιωματικός που επέζησε, αν και με βαρύτατο διαμπερές τραύμα στο στήθος, το οποίο του έξυσε κυριολεκτικά την καρδιά. Νωρίτερα, στον Λαχανά, είχε επίσης τραυματιστεί, όχι πολύ σοβαρά. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, παίρνει μέρος σε όλους τους πολέμους που ακολουθούν: Στον πόλεμο της Ελλάδας, στο πλευρό των συμμάχων, στον Α΄ Παγκ. Πόλεμο –όπου τραυματίζεται πάλι, και ανδραγαθεί στη μάχη του Σκρα (17-5-1918). Στη Μικρασιατική Εκστρατεία, όπου και πάλι τραυματίζεται στη μάχη του Καρά Μπούγιου Ρουκλού Νταγ, προ του Σαγγάριου ποταμού, (1-7-1921). Ανέβηκε όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας. Έγινε υποστράτηγος το 1936 και αντιστράτηγος το 1937, ενώ το 1940 διετέλεσε στρατιωτι238

ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ - ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ - ΤΑΓΜΑ ΚΡΗΤΩΝ

κός Διοικητής Κρήτης*. Φοίτησε σε πλήθος στρατιωτικές σχολές, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ από πολύ νωρίς, ιδιαίτερα βέβαια μετά την αποστρατεία του, επιδόθηκε με επιτυχία στη συγγραφή πλήθους συγγραμμάτων (εκδόθηκαν 29 βιβλία του και κατέλιπε και 12 ανέκδοτες εργασίες), ενώ είχε πλήθος παρεμβάσεων σε εφημερίδες και περιοδικά. Τιμήθηκε με 22 μετάλλια και υπήρξε πρόεδρος ή μέλος σε 36 συλλόγους, σωματεία, εταιρείες κλπ. Γενικά, ήταν ένας εξαιρετικός, από κάθε άποψη, Έλληνας. Σημείωση: Στο παρόν βιβλίο αντιμετωπίζουμε τον Αλεξάκη με συμπάθεια και εκτίμηση, στον ίδιο και στα κείμενά του, ως κατώτερο αξιωματικό του ελληνικού στρατού, που έρχεται στη Μακεδονία με την ορμή και τα αισθήματα του «ελευθερωτή», όπως συχνά επαναλαμβάνει. Παρά την μετέπειτα δράση του σε διάφορα μέρη, κράτησε δεσμούς με πρόσωπα και πράγματα στη Χαλκιδική και γενικά άφησε εδώ μια «αγαθή μνήμη». * Κάνω σχετική αναφορά και στον πρόλογο.

Ο Ι. Σ. Αλεξάκης, αντιστράτηγος, 1941.

239

Ο Γ. Κολοκοτρώνης, Μακεδονομάχος.

Λαϊκή λιθογραφία, που παριστάνει στιγμιότυπο από τη μάχη της Τζουμαγιάς (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο).