OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:03
Pagina 1
Magazine voor actuele Outsider Art Themanummer: kunst en autisme
Jaargang 1 nummer 2 november 2006 prijs â‚Ź 5,95
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:03
Pagina 2
Voorwoord Na de succesvolle lancering van Out of Art 1, spreek ik graag een woord van welgemeende dank uit aan iedereen die ons overstelpte met enthousiaste reacties. Deze steunbetuigingen richtten zich vooral op ons streven van Out of Art een kunst georiënteerd magazine te maken. U herkende dat streven in zowel inhoud als vorm. Wij vervolgen graag de ingeslagen weg en presenteren hier het tweede nummer. Out of Art is een uitgave van Amsterdam Art Metropole onder auspiciën van AM Foundation en verschijnt twee keer per jaar. Out of Art Postbus 75158, 1070 ad Amsterdam www.out-of-art.nl Werkgroep Out of Art 2: Henny van Bree, Frits Gronert, Karin Verboeket (hoofdredacteur), Phia Verstraete en Huib van den Wijngaard Aan dit nummer werkten verder mee:Sjoerd van den Boom, Bert de Groot, Albert Matthijssen, Pamala Rogers, Otto Schouten, Claire Steinmetz, Eva von Stockhausen, Lisa Stone, Johanneke Verhage en Juliette Verhofstad Samenvattingen: Nan Mols Vertalingen: Language Unlimited, Utrecht Vormgeving:Van Rosmalen & Schenk, Amsterdam Druk: Drukkerij Tesink, Zutphen Omslag: Ria Mul, Hersenen, 1993, acrylverf op hout 47 x 49 cm, foto: Leon Hermans Opgave en vragen over abonnementen: Abonnementenland Postbus 20, 1910 aa Uitgeest Tel. 0251-313939 Fax 0251-310405 www.aboland.nl Abonnementen worden automatisch op 1 januari verlengd. Opzeggingen dienen 8 weken voor
afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn (uitsluitend schriftelijk). Advertenties: zie www.out-of-art.nl Niets uit dit magazine mag worden verveelvuldigd of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © 2006
Kunst en autisme is het actuele, maar discutabele thema. Actueel omdat grote belangstelling bestaat voor de kunst van mensen met autisme. Discutabel omdat de keuze voor een dergelijk thema de indruk kan wekken dat wij de kunst naar diagnose indelen, en niet naar kwaliteit. En wat rest er dan van dit door u zo breed omarmde ‘kunst georiënteerde’ magazine? Speciaal op verzoek schreef de Amerikaanse Pamala Rogers, expert op het gebied van autisme en Outsider Art een artikel. Zij signaleert wereldwijd een toename van (jonge) kunstenaars met autisme. Vanuit een collectieve visie dragen zij uit dat hun autisme deel uitmaakt van wie zij zijn. Zij creëren werken die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkelingen in de kunst. Dat geldt evenzeer voor hen met een verstandelijke beperking. Kunstverkopers en kunstverzamelaars bewonderen de kwaliteit van dit werk al enige tijd, en niet alleen in de Verenigde Staten. Ook in Nederland herkennen we de aantrekkelijke beeldtaal van kunstenaars die met hun intense focus en concentratie vaak dwingende, herhalende en soms zeer gedetailleerde beelden creëren. Maak kennis met de kunst van Ria Mul en Caspar Russel en bekijk het werk van twaalf kunstenaars die zich in een catwalk aan u voorstellen. U zult zien dat niets anders dan de kwaliteit ons overhaalde hier aandacht aan te besteden. Verder is er ruimte voor de terugkerende rubrieken, waaronder twee onderwerpen uit Frankrijk en één uit de Verenigde Staten, wat ook deze editie weer een internationaal tintje geeft. Afsluitend bedank ik de abonnees van het eerste uur voor hun vertrouwen. Out of Art is (nog) niet overal te koop; een abonnement is daarom de beste garantie om op de hoogte te blijven van de actuele ontwikkelingen binnen de Outsider Art. Wij verwelkomen u graag. Karin Verboeket
Out of Art 3 verschijnt medio 2007 met een themanummer over woord en beeld.
2
OUT OF ART NOVEMBER 2006
19
15
10
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:03
Pagina 3
33 4 9
24
Kunst en autisme Autisme en Outsider Art Dr. Pamala Rogers, verwacht dat de beeldende uitingen van kunstenaars met autisme “nog eens een belangrijke bijdrage kunnen gaan leveren aan een veranderend referentiekader rond de Outsider Art en de moderne kunst in de 21e eeuw.” Column: Claire Steinmetz Van outsider tot insider
28 24
The place to be; Palais Idéal Bouwkundige dwaasheid van een postbode Een plattelandspostbode bouwde zijn eigen paleis. Dorpsbewoners vonden hem dwaas. Le Palais Idéal is nu een monument.
27
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Evert Panis / Piet-Jan Sep Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
28
Kunst en autisme Ria Mul over vloekscharen en huidvlokken Met oog voor detail, een scherp associatievermogen en een focus op taboes creëert Ria Mul beelden die mateloos intrigeren.
32
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Wouter Coumou / Laan Irodjojo Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
33
Eindeloze begeerte; Roger Brown Verzamelen als artistieke discipline De ongebreidelde verzameling in de Roger Brown Study Collection in Chicago leert studenten over de gelijkwaardigheid tussen mainstream en Outsider Art.
10
Ik ben ik; Derk Wessels ‘De kunst van Derk’ Het Centraal Museum toont kenmerkende kunst van Derk Wessels onder de passende titel ‘De kunst van Derk’.
14
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Ans Janssen / Jeroen Pomp Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
15
Kunst en autisme De bijzondere, eigen wereld van Caspar Russel Sterk fysiek gericht. Ruw en expressief. Caspar Russel toont zijn wereld in sterke composities.
18
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Ad de Otter / Jescika van Overveld Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
37
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Erik Krediet / Olga Paulissen Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
19
Bezocht en bekeken; musée du quai Branly Prestigeproject van Jacques Chirac Jacques Chirac opende een museum in Parijs, waar dagelijkse objecten uit diverse culturen worden verheven tot kunst.
38 38 40
Agenda
23
Kunst en autisme; catwalk van kunstenaars Fabian Puls / Alain Balleur Twee van de twaalf kunstenaars presenteren zich.
English summary
Poëzie; Gerben de Jong
OUT OF ART NOVEMBER 2006
3
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:03
Pagina 4
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:03
Pagina 5
Thema: kunst en autisme tekst: pamala rogers foto’s: pure vision arts
Autisme en Outsider Art Over de gehele wereld wordt buitengewone en boeiende kunst met een breed scala aan beelden en inhoud gemaakt, door mensen bij wie autisme is vastgesteld. Een deel van de kunstwerken is cryptisch en ontstaat vanuit een zwijgende privé wereld. Ander werk wordt obsessief voortgebracht en vertoont een hoge graad van ontwikkeling en finesse. Naarmate het aantal mensen met de diagnose autisme groeit, zien we ook steeds meer kunstenaars met autisme. Zij laten hun invloed gelden op internationale manifestaties van autodidactische kunst en Outsider Art.Autistische kunstenaars worden in toenemende mate vertegenwoordigd door commerciële galerieën. Hun werk wordt opgenomen in tentoonstellingen en privécollecties. Ook de media besteden er steeds meer aandacht aan. Sommige verzamelaars en tentoonstellingen richten zich zelfs exclusief op het geheel eigen en unieke gezichtspunt dat wordt toegekend aan de kunst van deze gevarieerde groep kunstenaars. Historische en culturele context
Er zijn mensen die vinden dat het indelen van kunst naar diagnose de bijdrage van een kunstenaar marginaliseert of in hokjes plaatst.Veel kunstverkopers zouden liever
willen dat elke kunstenaar alleen voor zijn werk erkenning kreeg, en niet op basis van handicap. Zij distantiëren zich daarom van de trend om de kunst van mensen met autisme als een apart genre te zien. In dit artikel wil ik in een bredere historische en culturele context de invloed schetsen van de toename van autisme op de Outsider Art en de moderne kunst. Autisme komt onder de wereldbevolking steeds meer voor. Het infiltreert de volkscultuur en de kunsten en is een geliefd onderwerp op televisie, in kranten en in films. Autisme, het gevolg van complexe neurobiologische en genetische factoren, is een ontwikkelingshandicap waar men nog niet alles over weet. In de afgelopen jaren is het aantal gevallen in de Verenigde Staten gestegen tot 1 op de 166 mensen en tot 1 op de 175 mensen in het Verenigd Koninkrijk. Er wordt zelfs gesuggereerd dat de toename van het aantal gevallen van autisme epidemische proporties begint aan te nemen… Autisme wordt vaak aangeduid als een spectrumstoornis; de symptomen en kenmerken kunnen variëren van licht tot ernstig en tot uitdrukking komen in uiteenlopende gedragspatronen. In het algemeen hebben mensen met autisme moeite met communiceren en met sociale vaardigheden. Ze ervaren de wereld op een volledig andere en vaak indringender wijze dan zogenaamde ‘neurotypische’ p
Barry Kahn zonder titel, 2006 stift op papier
OUT OF ART NOVEMBER 2006
5
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 12
voegt hij iets nieuws toe en altijd komt zo’n vondst rechtstreeks uit zijn gevoel of de beweging waarmee gewerkt wordt. Deze werkwijze, eigenlijk zonder rationele overwegingen, staat garant voor een directe beeldtaal die door de kracht van kleur en vorm door velen gewaardeerd wordt. In de afgelopen jaren schiep Derk Wessels een uitgebreid oeuvre, soms onderbroken door momenten van les en oefeningen. Naast het maken van linoleumsneden, leerde hij werken met verf, pen, conté, houtskool, oliepastel en gemengde technieken. De directe verbondenheid tussen het
grote afbeeldingen vlnr: Derk Wessels Kat en muis, 1996, potlood op papier Een beest, 1992, oliepastel op papier Landschap 3, 1992, oliepastel op papier
12
OUT OF ART NOVEMBER 2006
materiaal en zijn geliefde dieren en landschappen, is opvallend. Dat geldt ook voor de lijfelijke, beweeglijke manier waarop hij te werk gaat, regelmatig diepe zuchten slakend achter zijn werktafel. Hoewel hij zelf weinig woorden gebruikt om over zijn kunst te praten, weet hij duidelijk aan te geven wanneer een tekening een tekening moet blijven, en wanneer er één geschikt is als ontwerp voor een linoleumsnede. Zodra dit laatste het geval is, noteert hij, om misverstanden te voorkomen, aan de onderkant zorgvuldig de kleuren die de drukgangen uiteindelijk moeten krijgen.
Derk Wessels Schaapvogel, 1992 linoleumsnede (1993)
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 13
Dubbelslag
Binnen Atelier De Wijde Doelen leeft de gedachte dat kunst gemaakt wordt om te communiceren. Wat in de la blijft liggen, heeft geen communicatiewaarde. Kunst moet getoond worden; soms laagdrempelig en soms op een professioneel podium. Het werk van Derk Wessels blijkt in een museum overeind te blijven. Daardoor is het mogelijk deze eigenzinnige kunst met een groter publiek te delen. Gelijktijdig met de tentoonstelling in het Centraal Museum zijn in de nabij gelegen Galerie Besselaar naast enkele tekeningen vooral
ook linoleumsneden te zien en te koop. Het is te hopen dat ‘De kunst van Derk’ een lans kan breken voor de gedachte dat woorden niet altijd heilig zijn bij het overtuigen van de kwaliteit van kunst. * Dit artikel is gebaseerd op een stuk van Bert de Groot (De Wijde Doelen) en stagiaire Johanneke Verhage én op een vraaggesprek tussen Bert de Groot en Pauline Terreehorst, directeur van het Centraal Museum
www.wijdedoelen.nl
Tentoonstelling ‘De kunst van Derk’ 22 okt t/m 26 nov 2006, Centraal Museum, Projectkamer 6. www.centraalmuseum.nl Verkooptentoonstelling Derk Wessels 22 okt t/m 26 nov 2006 Galerie Besselaar; hedendaagse kunst www.galeriebesselaar.nl Bij de tentoonstelling is de publicatie ‘De kunst van Derk’ met uitneembare kunstkaarten te koop voor € 9,95
bovenste rij vlnr: Landschap 2, 1992, potlood/ Fabriek, 1992, potlood / Hond met konijn, 1992, potlood / Vissen, 1994, houtskool / Landschap 1, 1993, houtskool / Studie, 1997, potlood / Schets, 1997, potlood / Pinguin, 1996, houtskool en potlood / Agaporniden, 2002, linoleumsnede / Klokbloem, 2002, linoleumsnede / Ruiter, 2003, oliepastel / Landschap 4, 1996, oliepastel / Twee vogels, 1996, oliepastel
OUT OF ART NOVEMBER 2006
13
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 14
Thema: kunst en autisme / Catwalk van kunstenaars tekst: albert matthijssen
tekst: frits gronert
Van besloten naar openbaar
“Het zit gewoon in mijn hoofd”
Ans Janssen
Jeroen Pomp
dan ook eindeloos af, zeer gedetailleerd en in allerlei varianten. Daarnaast is zij ook buitengewoon geïnteresseerd in alles wat met poezen en katachtigen te maken heeft. In hun eigen entourage geeft zij ze op expressieve wijze weer. Het liefst werkt zij met een gewone zwartschrijvende Bic balpen of met aquarelpotloden. Al haar werken zijn voorzien van een feilloos perspectief en door haar eigen handschrift weet ze haar intense tekeningen en schilderijen een persoonlijke sfeer mee te geven. Enkele werken werden inmiddels tentoongesteld in het Cobra Museum in Amstelveen en in Museum Kempenland in Eindhoven. Ans is onlangs verhuisd en woont nu dichter bij haar familie, maar werkt hierdoor niet meer op Artenzo. www.artenzo.nl
Ik voel een hand op mijn schouder: “Wil je even naar mijn werk kijken?” Ik antwoord Jeroen (1985) dat ik na de thee langskom. Duidelijke afspraken geven structuur aan deze jonge kunstenaar met autisme. Zijn kleurpotloodtekeningen worden internationaal geroemd. Ze worden gekenmerkt door een grote diversiteit aan onderwerpen: vruchten, dieren, bloemen, planten, stadsgezichten, autowegen, treinen op de rails… Met een encyclopedische kennis worden ze bladvullend en vanuit vogelperspectief ingetekend. Tekent hij een fruitboom met appels, dan volgen ook alle andere soorten fruitbomen. De drang om alles compleet te maken, heeft met zijn autisme te maken. Na de thee kom ik mijn belofte na. Hij pakt mijn hand en vraagt me wat ik het mooiste stukje vind. Ik kijk, en zie een lange weg die zich van boven naar beneden over het papier slingert. Vanuit het midden ontstaat een tuin met
Poes, 2002
Kinderboerderij, 2005/2006
14
OUT OF ART NOVEMBER 2006
planten en bloemen. Ik wijs aan, Jeroen benoemt: “kardinaalsmutsen, coniferen, papaver, lupine, taraniumtulp, Japonica plant, lavendel, zonnebloem, narcissen, monbertia, viooltje, keizerskroontje, cipres, levensboom en blauwspar.” En passant vertelt hij dat de hond een Bernard Senner is en het tuingereedschap bestaat uit 23 benoemde voorwerpen. Ik vraag hem hoe hij toch op het idee komt dit zo te tekenen: “Ik had het gewoon een beetje in mijn hoofd zitten. Straks komen er nog meer dieren bij, en een olifant en een….” www.herenplaats.nl
foto: hans verwaal
foto: albert matthijssen
Ans Janssen (1950) heeft aanvankelijk nooit met haar tekeningen naar buiten willen treden, behalve voor een select gezelschap dat bestond uit onder andere haar moeder, een oom en een begeleider van haar voormalige woongroep. Ans is verstandelijk beperkt en heeft een autisme spectrum stoornis. Met veel geduld en een goede voorbereiding is zij in 1997 bij Atelier Artenzo komen werken. Vanaf dat moment had zij geen problemen meer met het, aan een groter publiek, tonen van haar tekentalent. Ondanks haar matige gezichtsvermogen, heeft Ans een opvallend scherpe en selectieve waarneming en onthoudt zij zeer gedetailleerd, alles wat ze ziet. Gebouwen, interieurs en straatbeelden vormen haar belangrijkste onderwerpen. Ze beeldt ze
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 15
Thema: kunst en autisme tekst: henny van bree foto’s: leon hermans
De bijzondere, eigen wereld van Caspar Russel In mei van dit jaar bezocht ik een expositie in het Kasteel van Meare in Eindhoven. Daar werd ik getroffen door enkele kloeke, kleurrijke schilderijen in het trappenhuis. De grote, krachtige vormen en lijnen waren stevig neergezet en hadden tegelijkertijd iets mysterieus. Ze intrigeerden mij. Deze doeken bleken van Caspar Russel te zijn, een beeldend kunstenaar met autisme. In augustus 2006 bezocht ik hem en zijn begeleidster Joyce Marteau in Atelier Carillon in Roermond. Gevangenissen
Caspar Russel (1958) groeide op in een kunstzinnige sfeer waar altijd tekenmateriaal voorhanden was. In zijn jeugd maakte hij een enorme hoeveelheid tekeningen. De lange, dunne mensfiguren en lange slierten vielen op door de, voor een kind, bijzondere vormentaal. Deze tekeningen maakte hij als hij alleen op zijn kamer zat. Al vroeg vertoonde hij een uitgesproken behoefte zich beeldend te uiten.Aan het sociale leven van alledag nam hij nauwelijks deel; hij stond aan de kant en keek. Zijn observaties kwamen altijd weer op papier terecht. Op een gegeven moment begon hij ramen te tekenen met spijlen, vaak met een gezicht erachter. Het lijken gevangenisramen, en ze figureren nog steeds in zijn werk. Waar komt dit onderwerp vandaan? Er zijn verschillende verklaringen voor. Als kind werd de kunstenaar ooit door andere kinderen opgesloten in een kolenhok, iets dat een blijvende indruk naliet. Een andere verklaring geeft hij zelf:“Het is Frans H. in de gevangenis. Die heeft zijn vrouw vermoord”. Deze verklaring lijkt te verwijzen naar een misdaad die inderdaad, zij het 30 jaar geleden, plaatsvond. Persoonlijke begeleiding
Van 1989 tot 1991 werd Caspar Russel intensief begeleid door Rens Brouns. Er ontstond een vertrouwensband tussen de twee kunstenaars. Samen togen ze aan het werk in een groot atelier. Ze voelden elkaar aan, zonder veel te zeggen. Rens leerde hem uiteenlopende beeldende technieken die Caspar nu nog steeds gebruikt: collage, werken met verschillende lagen verf en vervolgens verf wegkrassen, werken op grote doeken en stukken karton, grafische technieken en ruimtelijk werken met ijzerdraad, blik, karton en papier. Hij maakte een ontwikkeling door als kunstenaar en werd als mens opener, ook verbaal. Hij gebruikte meer mimiek en ging zijn gesprekspartners aankijken. Door deze persoonlijke één op één begeleiding lijkt Caspar Russel uit zijn cocon gekropen. Inmiddels werkt hij alweer 15 jaar in Atelier Carillon. p
Caspar Russel John Hogenbosch, 2004 gemengde techniek op karton 100 x 70 cm
OUT OF ART NOVEMBER 2006
15
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 16
Caspar Russel Job, 1999 gemengde techniek op karton 100 x 70 cm
Kale mannen en de dood
Terugkerende fascinaties zijn onder andere: mannen met kale hoofden, de dood en gevangenissen. Deze thema’s komen regelmatig in zijn werk terug, zoals in Edje in de gevangenis.Andere terugkerende onderwerpen zijn: busjes en auto’s, Iemand die kijkt naar…, caféachtige ruimtes en achter de bar. Mensfiguren komen veelvuldig in zijn werk voor. Dit zijn dan bijna altijd mannen, vaak zonder haar of met een snel getekend of ingekrast kapsel.Ze hebben geen herkenbare gelaatsuitdrukking en de sfeer wordt doorgaans bepaald door de entourage om hen heen. De mannen zijn meestal alleen in een ruimte.Als er meerdere personen op een schilderij staan, is er onderling geen contact. Soms worden mensen van de achterkant afgebeeld en op een ongebruikelijke manier afgesneden. De afgebeelde personen bevinden zich in duistere, sinistere gevangenissen of in louche cafés, samen met criminelen die worden aangeduid met een oogbalkje. Vrouwen schildert Caspar nauwelijks.Als hij ze afbeeldt, zijn ze belangrijk voor hem. Door ze met opvallend zichtbare borsten te schilderen, maakt hij onderscheid tussen mannen en vrouwen, zoals op het doek Nicole. De dood is al jarenlang een veelvoorkomend thema in zijn oeuvre, en zeker nu zijn vader kort geleden is overleden. Recent schildert hij veelvuldig grafstenen en doodskisten in sombere kleuren. Gelaagdheid
Caspar Russel werkt bij voorkeur op groot formaat doek en karton. Hij schildert met grote kwasten en gebruikt veel verf die hij laag over laag aanbrengt. De achterkant van zijn penseel gebruikt hij om vormen in de natte verflaag te krassen, waardoor de onderliggende laag weer zichtbaar wordt. Soms werkt hij zijn schilderijen af met Oost-Indische inkt, rietpen of ecoline. Ook gebruikt hij de collagetechniek waarbij hij stukken papier in zijn werk toevoegt en deze later weer overschildert. Door het gebruik van diagonale lijnen en overlappingen wordt ruimtelijkheid in zijn schilderijen en tekeningen gesuggereerd. Zijn composities zijn sterk. Ze kenmerken zich door een krachtige verdeling in grote geometrische vlakken. Hoewel er in het atelier weinig daglicht binnendringt, is veel van het werk opvallend kleurrijk. Voor Caspar staat het proces voorop, niet het eindresultaat. Hij bepaalt zijn eigen onderwerpen en werkt zelfstandig. Dit maakt hem tot een gedreven kunstenaar die met plezier en passie te werk gaat.Terwijl ik het werk bekeek, vroeg ik me stiekem af wat er met zijn kunst zou gebeuren als hij weer zo’n intensieve periode tegemoet zou gaan waarin hem nieuwe technieken en materialen worden aangeboden. Kunstenaars en kunstkenners kennen en waarderen Russels oeuvre in elk geval al tientallen jaren. Regelmatig zijn er exposities en worden zijn schilderijen en tekeningen verhuurd en verkocht. Zijn sterk fysiek gerichte kunst, ruw en expressief, is het waard om in het echt te bekijken, om zo in contact te komen met de bijzondere, en vooral eigen wereld van Caspar Russel. carillon@daelzicht.nl
Caspar Russel Nicole, 2001 gemengde techniek op karton 100 x 70 cm
16
OUT OF ART NOVEMBER 2006
Caspar Russel Edje in de gevangenis, 2001 collage op karton 100 x 70 cm
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 17
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 20
Aan de kant van de Seine, naast een hoge, glazen wand van 200 meter lengte, rijst een kantoorpand met een prachtig begroeide gevel.Tussen dit pand en het centrale museumgebouw staat ‘le bâtiment Auvent’met een mediatheek, een leeszaal en een kinderatelier.Aan de rue de L’Université bevindt zich een gebouw met restauratieateliers, werkplekken en een museumwinkel. De plafonds en façade zijn verfraaid door acht aboriginal kunstenaars. De collectie
De paden, waarin doorzichtige stenen met schelpen, bloemblaadjes en korenaren subtiel zijn verwerkt, leiden de bezoeker naar de entree. Binnen ligt een grote, geheimzinnige stenen bol, aan één zijde verlicht, aan de andere kant in duisternis gehuld. Het oog wordt getrokken naar
musée du quai Branly aan de voet van de Eiffeltoren, op het laatste beschikbare stukje grond aan de Seine
een glazen depot met muziekinstrumenten. Op de achtergrond is zacht het tokkelen op luiten en het ruisen van de wind te horen.Verderop in de hoge lichte hal staat een prachtige totempaal van wel 14 meter hoog. De bezoeker wordt uitgenodigd verder te gaan via een hellend pad dat als een slakkenhuis geleidelijk stijgt en associaties oproept met het Guggenheim Museum in New York.Terwijl een jongen in een rolstoel geruisloos naar beneden rijdt en een bezoeker blootsvoets voorbij loopt, klinkt nog steeds het geluid van de wind. Op de grond verschijnen lichtgevende gekleurde teksten:‘le monde vient vers soi à chaque pas’ (met iedere stap komt de wereld naar je toe), ‘le soi et l’autre’ (jijzelf en de ander) en ‘apprendre à marcher de nouveau’ (opnieuw leren lopen). Vrouwenfiguur van hout, Burkina Faso
20
OUT OF ART NOVEMBER 2006
Achterzijde museum met tuin
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 21
Iets verderop stapt een kind over een vloerprojectie van traag in het water bewegende kwallen. Op projectieschermen komen beeldschone gezichten en adembenemende landschappen te voorschijn. Witte geplooide gordijnen van modeontwerper Issey Miyake hangen ijl naar beneden en verbeelden een waterval. Leunend over de rand van de witte muur is de Galerie Jardin te zien. In deze met licht overgoten ruimte zullen tijdelijke exposities georganiseerd worden. Boven bereikt de bezoeker plotseling een donkere gang en een open plein. Op deze verdieping worden ongeveer 3500 van de 300.000 museumstukken tentoongesteld. De werken zijn geografisch gerangschikt, zodat iedereen van het ene naar het andere continent reist. Elk werelddeel is met een kleur op de vloer aangegeven.
filmfragmenten en muziek.Aangezien de geluidsboxen en computerschermen op kindhoogte zijn geplaatst, werkt de interactie goed; een jongetje imiteert ter plekke een rituele dans.
Helaas oogt deze marmoleumvloer hier en daar al versleten. Een mobiel bellende Amerikaanse hoor ik zeggen: “het is hier vies en vol met gruwelijke wezens.” Het gevoel dat dit gebouw nu al een opknapbeurt verdient, is overal aanwezig.Schoonmakers en technici rijden met karretjes rond om een lift te repareren of een lekkage te verhelpen. Het is ook de vraag of de muur van leer lang intact zal blijven. Het concept van deze fraaie ‘voelmuur’ (‘la rivière’ genoemd omdat deze over de gehele verdieping stroomt en de continenten van elkaar scheidt), is wel heel bijzonder.Visueel gehandicapten mogen alle reliëfafbeeldingen en driedimensionale bronzen voorwerpen betasten. Op de muur worden thema’s toegelicht, zoals huistypen, riten en offerplekken. Ook elders worden deze onderwerpen steeds in hun context geplaatst door middel van
Wel zijn de geëxposeerde stukken een lust voor het oog. Vooral bezoekers afkomstig uit de voormalige koloniën, wijzen elkaar enthousiast op vertrouwde objecten. De prachtige lijnvoering van de maskers uit allerlei landen, is adembenemend. De eenvoud van patronen op schilden en textiel is treffend. Een opmerkelijke relikwieënschrijn uit Oceanië is uitgevoerd als een langwerpige vis. In zijn buik ligt een schedel ondersteboven en tegen zijn bek leunt een zittende figuur. Enkele buitengewoon grote kunstschatten, zoals de stenen hoofden van de Paaseilanden, komen in de hoge ruimtes zeer goed tot hun recht. Andere objecten hangen aan muur of plafond. Omdat de kunstvoorwerpen overal, soms op onverwachte plekken, verschijnen, wordt de beschouwer daadwerkelijk opgenomen in een totaal andere wereld. p
Masker ’hudo bakap’
Mooi, maar in duisternis gehuld
Dat teksten in braille zijn uitgevoerd, is lovenswaardig. Niet duidelijk is echter hoe slechtzienden hun ontdekkingsreis kunnen voortzetten. De kwetsbare kunstschatten staan grotendeels in glazen vitrines.Voor hun behoud en voor het benadrukken van hun poëtische lading, is bovendien gedempte verlichting aangebracht. In de duisternis zijn de uitstekende glasplaten van deze vitrines zelfs voor de reguliere bezoeker rampzalig. Iedereen botst er vroeg of laat tegenop…
Vrouwenfiguur van hout, begin 20e eeuw Papoea Nieuw Guinea
OUT OF ART NOVEMBER 2006
21
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 24
The place to be; le Palais idéal tekst en foto’s: frits gronert
Bouwkundige ‘dwaasheid’ Afgelopen zomer bezocht ik het Palais Idéal van Ferdinand Cheval; een mooi voorbeeld van een follie. Het begrip follie heeft zijn wortels in de architectuur van de 18e eeuw. Rijke Engelse landeigenaren versierden hun parken en tuinen met nutteloze bouwwerken, zoals nepruïnes in gotische stijl, torens en Griekse of Romeinse tempels, compleet met obelisken. Het begrip follie werd later ook gebruikt voor nutteloze bouwsels, waarbij de vaak autodidacte maker zich uitleeft in de meest wonderlijke combinaties van vormen en materialen.Andere voorbeelden van dergelijke fantastische en unieke bouwwerken zijn:The Rock Garden van de Indiër Nek Chand in Chandigarh, deTarot Gardens van Niki de Saint Phalle in Italië en dichter bij huis, het fort van Willem Ham in Holkerveen, bij Amersfoort. Omdat deze ‘visionary environments’veel belangstelling van de surrealisten kregen, deelt men ze ook wel in onder de term ‘surrealistische architectuur’. De makers van follies worden zelden serieus genomen.Toch intrigeren deze bouwsels en verkrijgen ze soms de status van monument. Zo ook het Palais Idéal van Cheval. Een dorpsgek?
grote afbeeldingen linkerpagina: boven: monster aan de oostgevel onder: watervallen en fonteinen aan de oostgevel rechterpagina: boven: de drie reuzen aan de oostgevel onder: oostgevel kleine afbeeldingen: museum affiches
Ferdinand Cheval (1836-1924) werd geboren in Charmessur-l’Herbass in Frankrijk. Hij was een tijdje bakkersknecht en kreeg in 1869 een baan als postbode in Hauterives, een klein dorpje op ongeveer 47 kilometer ten noordoosten van Valence in de Drôme. De eenvoudige plattelandspostbode droomde over het bouwen van een vreemd kasteel. Hij raakte gefascineerd door de vondst van grillig gevormde stenen, die hij op zijn ronde verzamelde en met zijn kruiwagen naar zijn achtertuin vervoerde. In 1879, 43 jaar oud, begon hij daadwerkelijk met de bouw van zijn ideale paleis. Elk vrij moment bouwde en modelleerde hij de meest bizarre vormen in de zogenaamde ‘cementrustiek’,
een speciale techniek met cement en stenen. Over zijn werk zei hij zelf:“Ik beschouw mezelf als een dwaas; ik was geen metselaar, ik had nog nooit een troffel in mijn handen gehad; ik werd beeldhouwer maar de beitel was mij onbekend; en wat de bouwkunst betreft, die had ik nooit bestudeerd.” Voor zijn omgeving was deze postbode dan ook een dorpsgek die zijn tijd beter aan zijn gezin kon besteden dan aan dat bouwsel in zijn tuin.
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 25
van een postbode Ultieme barok
Graftombe
Als bezoeker kun je het gebouw ervaren als een allegaartje aan bouwstijlen dat herinneringen oproept aan uiteenlopende culturen. Het heeft iets van een Vietnamese- en Indische tempel, een moskee, een feodaal kasteel, een Zwitsers chalet en de geboortegrot van Maria, en dat allemaal tegelijk.Alles is nog eens overgoten met een barokke rijkdom aan decoraties. Ook kun je het zien als een enorm schip dat eeuwen in de zee heeft gelegen en begroeid is geraakt met mosselen en zeewier. Cheval versierde de muren en torens met dieren. Adelaars, struisvogels, ganzen, flamingo’s, een olifant, een kameel en een octopus duiken op uit het ‘cementrustiek’. Het gebouw heeft een crypte, trappen, terrassen en een binnengalerij van ruim 22 meter lang.Aan de oostgevel modelleerde de postbode drie door hun omvang fascinerende reuzen, die een waarschuwende vinger in de lucht steken. Hij gaf ze de namen: Caesar (Romeinse veldheer), Archimedes (Griekse geleerde) en Vercingétorix (verdediger van Gallië).Tussen deze drie kanjers staan twee kleine figuren met de armen naar de hemel gericht:Veleda (vrouwelijke druïde) en Isis (Egyptische godin).
Op de noordoost gevel vermeldde Cheval tenslotte dat de bouw hem 3500 zakken cement en kalk, 10.000 dagen, 93.000 uren en 35 jaren van beproeving heeft gekost. Zijn privé leven ging bij dit alles niet over rozen. Zijn eerste zoon uit het huwelijk met Rosalie Revol werd niet ouder dan een jaar en zijn jonge vrouw overleed acht jaar na de geboorte van hun tweede zoon. Cheval trouwde later met Philomène Richaud, maar overleefde ook haar én zijn tweede zoon. p
Watervallen, trappen en kelders vormen een ingewikkeld verband tussen deze figuren en de eerste etage. Speciaal voor het bergen van zijn kruiwagen, emmers en troffels maakte Cheval een kleine grot, links van de drie reuzen. Overal kun je inscripties vinden die geïnspireerd zijn op legenden, bijbelteksten of gewoon wijze woorden die hij ergens gelezen had en die hij op eigen wijze interpreteerde. Om zijn dagelijkse werk bij zonsondergang beter te kunnen bekijken, bouwde Ferdinand een kleine belvédère (uitzichttoren) op een tiental meters van de oostgevel. Hij voorzag deze van een zonnewijzer met de wijze woorden “het is niet de tijd die voorbij gaat, maar wij”. Leuk detail is dat van de zonnewijzer niets klopt; hij staat verkeerd ten opzichte van de zon.
Musée de l’Art en Marche van verzamelaar en amateur kunstenaar Luis Marcel is vlak bij le Palais Idéal. Het herbergt de oudste galerie met Outsider Art van Frankrijk met 350 schilderijen en tekeningen van 130 kunstenaars. www.art-en-marche.com
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 28
Thema: kunst en autisme tekst: phia verstraete foto’s: leon hermans en albert matthijssen
Ria Mul over vloekscharen en
Het werk van de autistische kunstenares Ria Mul werd in 1994 beschreven door Max Timmerman in ‘Ik ben een artiest’. Nog steeds wordt met bewondering gekeken naar haar eigenzinnige beelden. We keken naar het beeldverhaal van Ria Mul, verteld door haar begeleider Albert Matthijssen en beeldend kunstenaar Marc Mulders. De fascinaties van Ria Mul
Ria Mul (1955) woont sinds haar zevende in Tilburg.Al jong tekende zij. Haar werk was dé aanleiding om binnen Amarant (een organisatie ter ondersteuning en begeleiding aan mensen met een handicap) Atelier Artenzo op te richten. Hier worden onder van boven naar onder: Hartoperatie, 1995 Tandarts, 2002 Gasfles, 1990 Hersenoperatie, 1995 Achterkant stereo, 1990 Zuurstoffles/masker, 1989 olieverf op board en doek
28
OUT OF
andere kunstenaars met autisme begeleid door professionele kunstenaars. Het is, voor wie haar niet kent, moeilijk communiceren met Ria. Zij antwoordt vaak maar met één woord. Daarom verwoordt Albert Matthijssen haar bedoelingen: “Ik begeleid Ria al dertig jaar en ken haar als geen ander. In de loop der jaren ben ik haar steeds beter gaan begrijpen maar ik zal nooit haar gedachtengang helemaal kunnen volgen. In 1988 ben ik haar individueel gaan begeleiden en stimuleerde ik het gebruik van olieverf. In het begin schilderde zij een specifiek onderwerp op het doek en langzamerhand groeide dat uit tot een soort stripvorm. Haar obsessie voor bepaalde onderwerpen boeit mij
Ria Mul Waar heb jij die picto’s gelaten? 2005 olieverf op doek, 80 x 100 cm
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 29
huidvlokken mateloos. Wanneer iets haar interesseert, zoekt ze het uit tot op het bot. De antwoorden die ze vindt, leiden altijd tot nieuwe vragen. Zo komt ze op steeds nieuwe informatie en ook op inspiratie voor haar werk. Een van haar vroegste fascinaties is een foto van latexbakjes aan een rubberboom.Alles rondom rubber zoekt zij uit en gebruikt zij in haar werk. Zodra zij stuit op zaken in de taboesfeer, zoals bijvoorbeeld (rubber)condooms, wordt het voor haar nóg interessanter. Er lijkt een bepaalde spanning op te treden, vooral wanneer de toeschouwer op haar werk reageert. In het verleden heeft ze bijvoorbeeld een hele serie doeken geschilderd met condoomverpakkingen. Naast leer, plastic en rubber gaat haar belangstelling ook uit naar medische apparatuur, blote mensen, engelen en huidvlokken.” Onderleggers
Atelier Artenzo is gevestigd in een voormalig bejaardenhuis uit het begin van de vorige eeuw. De gangen zijn donker, nauw, bruin en het plafond is laag. Waar vroeger mensen hun laatste dagen sleten, wordt nu geschilderd en getekend. In één van de vertrekken liggen onderleggers; witte kartonnen platen die dienen als ondergrond voor tekeningen. Ria Mul gebruikt ze om op te schetsen. Zij wijst ons met haar vinger een aantal vormen aan. In eerste instantie verdwaalt je blik in de wirwar van de vele, met precisie getekende objecten.Als je goed kijkt, zie je rechthoekige mechanische apparaten. Naalden, tangen en spatels zweven er als losse beeldfragmenten tussen. Menselijke figuren duiken op met hun armen en handen plat
langs het lijf. Ze lijken allemaal met hun tong vastgeketend aan het apparaat. Ergens wordt iemand letterlijk bij de haren weggesleept. Opvallend is dat sommige figuren van bovenaf zijn weergegeven. Ria beschikt niet alleen over de gave zeer realistisch te kunnen tekenen, maar heeft daarnaast een sterk associatief vermogen. Op een van de onderleggers tekende zij ronde, zogenaamde citroen zeepbollen die vroeger op school gebruikt werden. De vorm en de geur zien we weer terug in de medicijnen voor gedragsproblemen. Het zijn kleine ronde bolletjes die volgens Ria ruiken naar citroen.
Op een van haar onderleggerschetsen tekende ze een vergrootglas met daaronder één huidcel met één haar uitvergroot.We ontdekken blote figuren met één haar op hun lichaam. Ondertussen blijft Ria het woord huidvlokken herhalen alsof ze bang is het te vergeten. Quasi-nonchalant staat ze een tijdschrift te lezen, haar oren gespitst. Wanneer ze Marc Mulders hoort praten over blote vrouwen, roept ze hem tot de orde. Hij had haar toch een foto van blote mensen met huidvlokken beloofd? Ze zal hem er nog verschillende keren aan helpen herinneren.
Huidvlokken
‘ONGEVEERDIEGEURDEZELFDEVORMENSTANK’staat met hoofdletters bovenaan een schilderij.Alles is even scherp verbeeld. De in stukken gesneden, donkerblauwe vissen vormen een bizar geheel. De vishompen lijken gekerfd met een mes waardoor ribben en bloed zichtbaar worden. De rechthoekige vormen in de walvisstukken en daarbuiten, p
In haar werk komen vaak dezelfde thema’s voor. Zo heeft Ria een fascinatie voor wat zij zelf huidvlokken noemt, poriën van de huid met één haar erin:“blote-mannenhebben-grote-huidvlokken”, zegt ze verheugd alsof ze net een nieuwe ontdekking doet.
Ongeveer-die-geur-dezelfde-vormen-stank
Ria Mul Ongeveer die geur, 2005 olieverf op doek, 100 x 120 cm
OUT OF ART NOVEMBER 2006
29
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 32
Thema: kunst en autisme / Catwalk van kunstenaars tekst:frits gronert
tekst: frits gronert
Herinneringen aan vroeger
Mystieke sferen
Wouter Coumou
Laan Irodjojo
De scheiding van zijn ouders in 1972, had zo veel impact op het leven van Wouter Coumou (1957) dat dit een terugkerend thema in zijn tekeningen is gebleven. In 2003 zocht ik hem op in de binnenstad van Amersfoort. We dronken thee en hij toonde me voorbeelden uit zijn collectie gebruiksaanwijzingen en de talencursus ‘Where and How’ uit 1986. Met zijn opmerkelijk hoge stem vroeg hij me of ik nog oude gebruiksaanwijzingen voor hem had. Soms stuur ik hem wat op, als we weer opruimen en gebruiksaanwijzingen vinden van apparaten die niet meer werken. Na de scheiding van zijn ouders ging Wouter bij zijn moeder wonen. Hij kreeg de kans om in Purmerend in een atelier voor mensen met een verstandelijke beperking te werken. Hier begon hij met een zwarte Bic balpen bladen vol herinneringen te tekenen. Dit materiaal en ‘handelsmerk’ bleef hij hanteren, ook na zijn verhuizing naar Amersfoort.
De getekende herinneringen tonen de gezinssituatie van ruim een kwart eeuw geleden. Op veel bladen komen zijn vader en moeder voor. Moeder Loekie is altijd slank, ze heeft kort haar en is zwaar opgemaakt met mascara en lippenstift. Vader Ad herken je aan de bril met het zware montuur. Hoe beweeglijk zijn lijnvoering ook is; de tijd staat stil in Coumou’s tekeningen. Sinterklaas blijft 365 jaar oud, Zwarte Piet 50, moeder 42 en vader 47. Coumou is erg op zich zelf en niet zo spraakzaam. Toen ik na de thee terugkwam van het toilet, was hij weg, naar zijn eigen kamer.
Vriendelijk lachend toont Laan (1969) me zijn nieuwste schilderij; Montevideo, het hoogste gebouw in Rotterdam. De enorme hoogte zorgde ervoor dat Laan drie doeken nodig had om het gevaarte weer te geven. Ik leg ze op de grond tegen elkaar om het geheel te kunnen zien. Hij houdt me goed in de gaten en herhaalt mijn laatste woorden: “mooi, hè?” Irodjojo heeft het savantsyndroom. De speciale talenten van mensen
www.amerpoort.nl
met dit syndroom kunnen sterk ontwikkeld worden en staan vaak in relatie tot autisme. Uit verhalen en films kennen we allemaal de rekenwonders en muzikale wonderkinderen. Irodjojo heeft een fotografisch geheugen, een bijzonder scherp waarnemingsvermogen en een beeldend talent. Zijn favoriete onderwerpen zijn gebouwen, schepen, vliegtuigen, treinen en bruggen. Al zijn doeken schildert hij in de inmiddels bekende koele blauwe en vergrijsde tinten, vaak laag over laag, de kleur minimaal corrigerend. Tot slot kadert hij zijn kleurvlakken af met een strakgetrokken, zwarte lijn. Bladerend in zijn schetsboek verbaas ik me over zijn feilloze gevoel voor verhouding; geen enkele lijn is gecorrigeerd. Gum gebruikt hij niet. Bij sommige gebouwen lopen de lijnen van het dak misschien niet parallel aan de ramen, maar alle details kloppen. Zelfs die ene airco in een woontoren in New York wordt niet overgeslagen. Als een fototoestel zoemt Laan in op details van een brug of op een dukdalf in de haven. Deze intense waarneming geeft zijn schilderijen een vreemde verstilde, mystieke sfeer.
foto: frits gronert
foto: hans verwaal
www.herenplaats.nl
De familie rond de box
32
OUT OF ART NOVEMBER 2006
Schielandhuis, 2003
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 33
Eindeloze begeerte; Roger Brown tekst: lisa stone
Verzamelen als artistieke discipline “…naar mijn idee heeft onze collectie een universele aantrekkingskracht op alle kunstenaars en op mensen met een gevoel voor het spirituele en mystieke van materiële dingen.“ vrij naar Roger Brown (1941-1997)
woon- en eetkamer (foto:William Bengtson)
Situaties die gunstige omstandigheden creëren voor het kunstzinnige proces zijn wisselend en boeiend. Sommige kun je aanwijzen maar meestal zijn ze ongrijpbaarder. Dan is het een kwestie van het openstaan voor zichtbare en onzichtbare invloeden en voor de associaties die ze oproepen. Toen autodidact Fred Smith eens werd gevraagd naar de inspiratiebron
voor zijn werk, zei hij:“Dat soort zaken zijn moeilijk uit te leggen, weet je. Het kan iets zijn dat je ziet of leuk vindt of hoort van een ander. Het kan van alles zijn. Het moet in je zitten om het te doen.” Veel kunstenaars voelen zich aangetrokken tot bepaalde objecten omdat deze een leidraad kunnen vormen voor hun creatieve proces.
Bij het publiek, dat inzicht wil krijgen in hun inspiratiebronnen en werkprocessen, groeit de interesse voor ateliers en collecties van kunstenaars. Gelukkig zijn veel kunstenaarshuizen, ateliers en verzamelingen bewaard gebleven en opengesteld. Zo werd musée Gustave-Moreau in Parijs bewaard zoals Moreau wilde, zodat men de objecten kan ervaren die: p
OUT OF ART NOVEMBER 2006
33
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
boven: omgeving van Aldo Piacenza, Highwood Illinois onder: Fred Smith’s Wisconsin Concrete Park, Philips, Wisconsin (foto’s: Roger Brown)
Pagina 36
ook vaak mee naar de autodidacte kunstenaar Joseph Yoakum, die onder andere grote invloed had op Browns landschapsschilderijen rond 1970. Legendarisch zijn Yoshida’s expedities op zoek naar ‘vuilnisschatten’, waarbij hij kunstenaars meenam naar de historische Maxwell Street Market, naar tweedehands winkels, vlooienmarkten en veilingen waar interessante zaken voor bijna niets konden worden ontdekt en gekocht. Het verzamelen werd een gedeelde activiteit. Brown stond daarbij bekend om zijn scherpe radar. Telkens opnieuw deed hij unieke vondsten die anderen over het hoofd zagen.
Thuislandschappen van kunstenaars
Als uitbreiding van zijn interesse in autodidacte kunst ontwikkelde Brown een waardering voor de thuislandschappen van kunstenaars. Hij onderzocht kunstomgevingen in Chicago en was een grote fan van het werk van Aldo Piacenza, een Italiaanse immigrant in Highwood bij Chicago. Piacenza creëerde een serie vogelhuisjessculpturen die losjes gebaseerd waren op de architectuur van zijn thuisland Italië. In deze ruw geconstrueerde maar toch delicate vogelhuisjes herkende Brown zijn eigen belangstelling voor architectuur en zijn voorliefde voor handgemaakte dingen. In 1970 begon hij kunstomgevingen op grotere afstand te documenteren. Zo bezocht hij onder andere de met uithangborden gevulde omgeving van Jesse ‘Outlaw’ Howard in Fulton, Missouri en de Garden of Eden in Lucas, Kansas van S.P. Dinsmoor. Hij voelde zich vooral geraakt door het Wisconsin Concrete Park van Fred Smith in Phillips, Wisconsin dat hij uitgebreid fotografeerde. Brown was diep onder de indruk van kunstenaars bij wie de grens tussen thuis en atelier vervaagde. Een manier van zien, denken en reageren
In 1991 maakte Brown deel uit van een groep kunstenaars, handelaars en verzamelaars die de autodidacte kunst in Chicago wilden formaliseren. Zij stichtten Intuit; the Center for Intuitive and Outsider Art. Intuit is inmiddels toe aan zijn derde lustrum en realiseerde veel van de oorspronke-
lijke doelstellingen, dankzij tentoonstellingen, educatieve programma’s, een indrukwekkende bibliotheek, studiecentrum en archief en vele internationale vrienden en donateurs. Brown wilde vooral dat autodidacte kunstenaars op hetzelfde niveau erkenning zouden krijgen als academische of opgeleide kunstenaars. Bovenal wilde hij dat het onderscheid tussen de twee op een dag zou worden gezien als verzonnen en irrelevant, om uiteindelijk helemaal te worden uitgeveegd. Brown ontwikkelde nog twee huis- en atelieromgevingen in New Buffalo, Michigan, en in La Conchita, Californië.Tegen het eind van zijn helaas korte leven regelde hij dat zijn huizen, ateliers en verzamelingen zouden blijven voortbestaan voor de School of the Art Institute. De Roger Brown Study Collection was zijn speciale geschenk aan de studenten in Chicago. Het doel is nadrukkelijk niet om Roger Browns verzameling in een statische, museumachtige tentoonstelling op te sluiten, maar om een andere manier van zien, denken en reageren op de wereld van objecten en ideeën te presenteren aan studenten en publiek. Lisa Stone is conservator van de Roger Brown Study Collection van de School of the Art Institute of Chicago. Zij is gespecialiseerd in kunstomgevingen van autodidacte kunstenaars en is mede-auteur van ‘Sacred Spaces and Other Places; A Guide to the Grottos and Sculptural Environments of the Upper Midwest’ (SAIC Press, 1993) en ‘The Art of Fred Smith’ (Friends of Fred Smith, 1991, 1999 en 2005).
www.saic.edu/rogerbrown
36
OUT OF ART NOVEMBER 2006
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 37
Thema: kunst en autisme / Catwalk van kunstenaars tekst: frits gronert
tekst: frits gronert
Beeldende reisverslagen
Getekende dagboeken
Erik Krediet
Olga Paulissen
Via zijn ouders, die hem altijd hebben gestimuleerd om te tekenen, kwam Erik Krediet (1964) in 2004 bij Atelier Artilabo in Breda. Zijn ontwikkeling kwam daardoor in een stroomversnelling. Al snel begon hij te tekenen en te schilderen naar aanleiding van de vele vakantiereizen met zijn ouders. De indrukken die hij tijdens het bezoeken van musea, galeries, historische gebouwen, kerken en kathedralen opdeed, schilderde hij met dik opgebrachte acrylverf op doek. De stimulans en de brede culturele belangstelling die hij vanuit zijn ouderlijk huis mee kreeg, vormen nog
Na het volgen van de reguliere basisschool werd Olga Paulissen (1976) thuis verder onderwezen door haar moeder. Samen wijdden ze een deel van hun tijd aan tekenen, schilderen en boetseren. Rond Olga’s twintigste jaar ging haar moeder op zoek naar een werkplek voor haar dochter. Bij Atelier Artilabo in Breda bleek dat zij haar talent voor de beeldende technieken verder kon ontwikkelen. Opmerkelijk in het vroege werk is de focus op het vogelvluchtperspectief. De laatste jaren maakt Olga vooral veel pen- en potloodtekeningen waarin alles tot in de kleinste details wordt uitgewerkt. In Ikea tekende zij zichzelf en haar moeder in het, in werkelijkheid altijd volle, warenhuisrestaurant. In haar beleving echter zijn daar alleen haar moeder en zijzelf. Hier visualiseert de kunstenaar hoe zij de wereld als autist ervaart. In haar tekeningen, als een stroom van ‘getekende dagboeken’, maakt ze ons deelgenoot van alles
www.artilabo.nl
foto: artilabo
www.artilabo.nl
dat zij meemaakt. Haar originele werk werd bekroond met de nationale K4-Award en dit jaar is ze genomineerd voor de internationale Euward.
foto: artilabo
steeds een onuitputtelijke bron voor zijn kunstwerken. Aanvankelijk werkte Erik op basis van bestaande afbeeldingen en foto’s. Tegenwoordig maakt hij zijn foto’s zelf en gebruikt hij deze als uitgangspunt voor zijn kunst. Hierin verwerkt hij zijn fascinaties voor eeuwenoude gebouwen, jaartallen, de natuur en de jaren vijftig en zestig van de 20e eeuw. Naast schilderijen maakt hij ook pentekeningen en aquarellen. Eerst observeert hij de dingen scherp, om ze daarna schijnbaar moeiteloos vast te leggen.
Vijf jaar Artilabo, 2004
Groot huis en kleine huisjes, 2006 p OUT OF ART NOVEMBER 2006
37
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 38
Agenda Goes Atelier Galerie De Kaai
Veldhoven Openbare bibliotheek
Gent, België Museum Dr. Guislain
J.A. van der Goeskade 65
Meiveld 2
J. Guislainstraat 43
New York, Verenigde Staten The Puck Building
www.artotheek.be
www.bibliotheek.nl/veldhoven
www.museumdrguislain.be
295 Lafayette Street/hoek Houston
D 12 januari - 15 april 2007 The King; Alain Balleur Tentoonstelling van cartoons, illustraties en graffiti
D 9 jan - 6 feb 2007 Woord en Beeld Presentatie in tekst en beeld van kunstenaars van Atelier Severinus
D 7 okt 2006 - 28 jan 2007 Waanzin is vrouwelijk Kunst van vrouwen in de psychiatrie omstreeks 1900 (uit de Prinzhorncollectie)
Rotterdam Galerie Atelier Herenplaats Schiedamse Vest 56-58 www.herenplaats.nl
D 24 nov 2006 - 4 feb 2007 Kunst vanuit de binnenwereld Tentoonstelling met werk van 13 kunstenaars die o.a. ook in dit magazine worden gepresenteerd
D 28 jan 2007 Poezië in de Bibliotheek Gedichten, muziek en beeldende kunst in het kader van de nationale poëziedag met bijdragen van o.a. de Poëziejukebox, Ted van Lieshout en dichters en kunstenaars van Atelier Severinus
D 27 okt - 29 april 2007 Voorbij goed en kwaad Tentoonstelling over ‘moraal en misdaad’ met in de zalen kunstcollectie recent verworven werk van Francis Marshall dat goed bij het thema ‘goed en kwaad’ aansluit
Street www.sanfordsmith.com
D 26 - 28 jan 2007 Outsider Art Fair 2007 Wereldwijd de grootste beurs op het gebied van Outsider Art met o.a.Atelier Herenplaats en Atelier Kunst & Vliegwerk als vertegenwoordigers uit Nederland
Vielsalm, België CEC La Hesse Place des Chasseurs Ardennais Info.lahesse@skynet.be
D 1 okt- 30 dec 2006 Série noire 12 kunstenaars van cec La Hesse tonen zwart/wit werk Münster, Duitsland Kunsthaus Kannen Brussel, België Art en Marge Rue Haute 312
Utrecht Centraal Museum Projectkamer 6 Nicolaaskerkhof 10 www.centraalmuseum.nl
D 22 okt - 26 nov 2006 De kunst van Derk Eerste solotentoonstelling van Derk Wessels met krachtige werken op papier w.o. landschappen en dieren
www.artenmarge.be
D 24 nov 2006 - 13 jan 2007 L’Art sans marge Een blik op de collectie Luik, België Musée de l’Art Différence (MAD) Parc d’Avroy www.madmusee.be
D 24 nov 2006 - lente 207 Presentatie van drie kunstenaars van atelier La Maisonnée uit Ittre
Alexianerweg 9 www.kunsthaus-kannen.de
D 15 okt 2006 - 28 jan 2007 Jahresausstellung 2006 Verkooptentoonstelling van schilderijen en objecten van 27 kunstenaars Heidelberg, Duitsland Prinzhorn Collectie Vosstrasse 2, www.prinzhorn.uni-hd.de
Bezoek een van de beroemdste collecties uit de geschiedenis van de psychiatrie met meer dan 5000 werken in een vaste opstelling
New York, Verenigde Staten American Folk Art Museum 45 west 53RD Street www.folkartmuseum.org
Dit museum biedt een interessante vaste collectie en steeds wisselende tentoonstellingen Lausanne, Zwitserland Collection De L’Art Brut 11 avenue des Bergières www.artbrut.ch
D 6 okt 2006 - 28 jan 2007 Richard Greaves, Anarchitecte Tentoonstelling over de bouwsels van afvalmateriaal geconstrueerd door Richard Greaves Dit museum huisvest de collectie van Dubuffet Agendagegevens voor Out of Art 3 vóór 30 maart 2007 mailen naar: frits@herenplaats.nl
38
OUT OF ART NOVEMBER 2006
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 39
English summary Iam who I am; Derk Wessels ‘The art of Derk’ Derk Wessels (1972) says little about his own art. He grew up with the work of wellknown Dutch artists. He was one of the first people with Down’s syndrome to attend an ordinary primary school. He later went on to study at the Atelier De Wijde Doelen studio in Utrecht for artists who cannot attend regular art school. Wessels wants people to enjoy his art.The direct relationship between the material and his love of animals and landscapes is remarkable, particularly in his drawings from the 1990s.The curator of the Centraal Museum in Utrecht thought so too, and until 26 November 2006, the museum will be exhibiting about twenty works on paper the artist has entitled ‘The art of Derk’. The nearby Galerie Besselaar is organising a sales exhibition. pp. 10-13 / www.wijdedoelen.nl Been there, seen it; musée du quai Branly Prestigious project of Jacques Chirac In June 2006, French president Jacques Chirac opened his showpiece, the musée du quai Branly in Paris. By encouraging communication between different communities, he hopes to create more respect for other cultures. The four eye-catching buildings designed by Jean Nouvel stand on the banks of the Seine. A garden has been laid out under the pillars that support part of the structure. In the museum, which oddly enough already seems to be the victim of wear and tear, visitors are moved by the power of the fabulous, high-quality pieces. In spite of the sombre lighting, these day-to-day objects, elevated to the rank of art, remain in the mind’s eye. pp. 19-22 / www.quaibranly.fr The place to be; le Palais Idéal The architectural folly of a postman Le Palais Idéal designed by French country postman Ferdinand Cheval (1836-1924) is a folly.The concept comes from architecture of the 18th century, when English landowners had their parks and gardens decorated with useless edifices.The designers were hardly ever taken
seriously, yet their creations are still intriguing. Some of them have even been elevated to the status of listed building, like this ‘ideal palace’. Cheval dreamt about building a strange castle. In 1879, he began building a crypt, stairs, towers, figures, terraces and an indoor gallery with a collection of stones and cement. On one of the outside walls, he wrote that it had taken 3,500 sacks of cement and plaster, 10,000 days, 93,000 hours and 35 years.Two years after its completion, Cheval died at the age of 88. In 1969, he received posthumous recognition for his feat when Minister for Culture André Malraux granted the Palais Idéal the status of listed building as an example of naive architecture. pp. 24-26 / www.facteurcheval.com An endless passion for collecting; Roger Brown Collecting as an artistic discipline For artist Roger Brown (1941-1997), collecting a diversity of visual objects was essential to his working process. He was inspired by self-taught artists, popular art, the Chicago Imagists (of wich he was one himself) and others. In 1974, he bought a shop building in Chicago so that he could live and work among his rapidly growing collection. He classified the objects according to the democratic conviction that works of art from all cultures and genres could share the same space. He was critical of the term ‘outsider’, as it separated artists from inside and outside the mainstream. In 1991, he co-founded Intuit, the Center for Intuitive and Outsider Art, with the aim of formalising self-taught art. As a legacy to students, he arranged for his houses (including this ‘Artists’ Museum of Chicago’), studios and collections to continue to exist for the School of the Art Institute. pp. 33-36 / www.saic.edu/rogerbrown
Art and autism
Autism and Outsider Art A paradigm shifting Some very extraordinary and
compelling art is being made by people with autism. As the number of people diagnosed with autism rises, there is an increase in the number of artists who have autism. Diagnostically categorising art is viewed by some as minimising or compartmentalising the contribution of the artist; the work created by people with autism should not be regarded as a separate genre. Remarkably, on the other hand, many autistic artists share the belief that their autism is an inseparable part of who they are. Since the deinstitutionalisation of people with autism and other developmental disabilities some 40 years ago, more social programmes have emerged to serve them. One of the factors of the emergence of so many artists with autism is related to the increase of studios for artists with developmental disabilities, like Pure Vision Arts in New York. It will be interesting to see how the unique collective vision of this growing group of young, international autistic artists will contribute to the arts, sciences and the humanities. Their creative achievements could well make an important contribution towards a paradigm shift occurring in Outsider Art and contemporary art in the 21st century. pp. 4-9 / www.purevisionarts.org The amazing world of Caspar Russel Caspar Russel makes substantial, colourful paintings. He started drawing at an early age, hardly taking part in day-today social life. From 1989 to 1991, he was coached by a visual artist, who helped him to come out of his shell. He has worked in the Carillon studio in Roermond for 15 years now. Recurrent fascinations are: men with bald heads, death and prisons. His characters are to be found in dingy cafes or ominous prisons, often in the company of criminals. Caspar prefers to make large paintings. He works with big brushes and uses a lot of paint, layer upon layer of it.To him, the process of painting is the most important aspect and that makes him an enthusiastic artist who works with pleasure and passion.Art lovers have known and admired his oeuvre for decades. pp. 15-18 Ria Mul; about ‘flakes of skin’ People can only admire the highly original work of Ria Mul (1955). She works in the Artenzo Studio in Tilburg, where artists with autism are super-
vised by professional artists like Marc Mulders. She explores her fascinations, that are often taboo, down to the last detail.Apart from leather, plastic and rubber, she is also interested in medical equipment, naked people, angels and ‘flakes of skin’ (skin cells with hair). Ria, who takes everything completely literally, has a highly developed associative capacity and depicts her world literally and realistically. Nothing that happens is spontaneous, almost everything is planned. We are sucked into a world of things and events that are completely alien to us. pp. 28-31 / www.artenzo.nl Catwalk artists Alain Balleur (1982) makes graffiti and self-designed comic figures like the Meraffs, p.23. Wouter Coumou (1957) began using black pen to draw memories of the time before his parents got divorced in the 70s, p. 32. Laan Irodjojo (1969) suffers from Savant Syndrome. In blue-grey tones he paints extraordinarily detailed architecture and vehicles, p.32. Ans Janssen (1950) in spite of her poor eyesight, has a remarkably sharp, selective perception that she turns into detailed pictures of buildings, interiors and streetscapes, p. 14. Erik Krediet (1964) has wide cultural interests. He paints ancient buildings, years, nature and the 1950s and 60s, p. 37. Ad den Otter (1953) is a passionate artist who sketches his day-to-day experiences. Buildings and planets are his particular fascination, p. 18. Jescika van Overveld (1969) increasingly draws life around her, based on her own perception and visual memory, p. 18. Evert Panis (1940) is somewhat of a celebrity in Outsider Art.Art lovers are amazed at the systematic, graphical approach behind the apparent chaos of lines, circles and figures, p. 27. Olga Paulissen (1976)makes detailed pen and pencil drawings.They depict how an autistic person perceives the world, p. 37. Jeroen Pomp (1985) makes internationally renowned crayon drawings with detailed animals, flowers, plants, cityscapes, roads and trains, p. 14. Fabian Puls:‘I like to paint from photos because I’m good at it. I sometimes use photos I’ve taken myself, p. 23. Piet-Jan Sep (1970) works with a visual artist in a professional studio. His masks, chickens and lines are always an even number, p. 27.
OUT OF ART NOVEMBER 2006
39
OutOfArt_2006_2
06-11-2006
13:04
Pagina 40
Poëzie; Gerben de Jong
verliefd op de haren van Bep en op de haren van Jet en op de haren van Mieke en op de haren van Hanya en op de haren van Jacques en op de haren van Betty en op de haren van Gerard en op de haren van Ineke en op de haren van Kitty dat ze zo lekker ruiken en dat ze heel zacht zijn een fijn gevoel
Gerben de Jong 22 oktober 2001
Voelen is weten, zou je bijna zeggen… De poëzie van Gerben de Jong kenmerkt zich door een onopgesmukte woordenschat in opsommingen en herhalingen. De kracht van zijn gedichten schuilt in de eenvoud. Met weinig woorden, zegt hij zo veel. Meer gedichten van Gerben de Jong zijn van 9 januari tot en met 6 februari 2007 te lezen tijdens een presentatie van kunstenaars van Atelier Severinus in de Openbare Bibliotheek in Veldhoven.
40
OUT OF ART NOVEMBER 2006