Tuyeån Taäp Nhôù Hueá treân keøm theâm nhöõng tö lieäu ñeå tìm hieåu saâu xa hôn dieãn tieán thaûm kòch vieäc laøm vua ba ngaøy cuûa vua Duïc Ñöùc.
Taâm bònh vaø di chieáu cuûa vua Töï Ñöùc Leân ngoâi luùc 19 tuoåi vôùi quyeàn haønh tuyeät ñoái, vua Töï Ñöùc coù maëc caûm khoâng theå coù con thöøa töï vì bò beänh ñaäu muøa luùc coøn traùng nieân, vaø vieäc böùc töû ngöôøi anh ruoät (Hoàng Baøo) cuøng cha khaùc meï vì tranh chaáp ngai vaøng.Theå chaát nhaø vua laïi yeáu ñuoái, luoân bònh hoaïn. Baûn tính laïi caû theïn, ít noùi, hay töï xeùt mình, thöôøng do döï, thieáu quyeát ñoaùn.Ngay töø khi coøn nhoû, vua cha Thieäu Trò ñaõ nhìn thaáy ñöôïc nhöõng trieäu chöùng taâm thaàn cuûa Töï Ñöùc neân ñaõ ban cho taäp saùch "Taâm phaùp trò phaùp" vaø "Chæ thieän ñöôøng" ñeå hoïc taäp. Tö chaát thoâng minh, uyeân baùc veà Khoång-Nho, gioûi vaên thô vaø raát coù hieáu vôùi meï neân nhaø vua hay vaâng theo lôøi khuyeân "neân hoøa hoaõn vôùi Phaùp" cuûa Hoaøng thaùi haäu Töø Duõ. Sau khi chieán thuyeàn Phaùp uy hieáp Ñaø Naüng 1858, ñaùnh chieám Gia ñònh vaø ba tænh mieàn Ñoâng, eùp buoäc Khaâm sai ñaïi thaàn Phan thanh Giaûn phaûi kyù taïm öôùc 1862, nhöôïng ñaát caàu hoøa vaø chaáp nhaän töï do truyeàn ñaïo, vua Töï Ñöùc coù veû töï tin vaøo tinh thaàn chieán ñaáu quaân daân nöôùc Vieät ñeå ra chæ thò khoâng ñöôïc nhöôïng boä maø phaûi cöùng raén vôùi ngöôøi Phaùp trong vieäc thöông thuyeát; nhöng khi thaát baïi laïi ñoå loãi, khieån traùch vôùi nhöõng hình phaït naëng neà caùc ñaïi thaàn cuûa mình. Tình hình chính söï vaø chieán söï caøng ngaøy caøng ñen toái, ñaát nöôùc caøng ngaøy bò chieám ñoùng bôûi quaân Phaùp, tinh thaàn vua Töï Ñöùc luoân luoân hoang man hoaûng sôï ñöa ñeán taâm bònh khoâng thuoác chöõa. Khi ba tænh mieàn Taây coøn laïi cuûa Nam kyø bò chieám ñoùng thaùng 7-1867 vaø Phan thanh Giaûn tuaãn tieát, vua Töï Ñöùc haï chieáu "saùm hoái" 9-10-1867 coù ñoaïn "Traãm...ñau oám veà theå xaùc, ngu toái veà tinh thaàn...Ngoài
Trang 16
naèm ñeàu chua chaùt lo buoàn...maët Traãm xanh xao gaày oám, Traãm chöa ñeán 40 tuoài maø toùc ñaõ baïc nhö moät laõo giaø" (HCT, t6, tr.1171) cuõng nhö cho khaéc vaøo taám bia ñaù "Khieâm cung kyù" (1875): "Phaøm moïi vieäc laøm khoâng neân, ñeàu laø toäi ôû Traãm, baát ñaéc dó nhuùn nhöôøng ñeå laøm taïm, mong öôùc nghæ moät chuùt, maø trong nöôùc töø ñaáy môùi nhieàu vieäc, nghó laïi ngay luùc baáy giôø, giaáy khaån caáp ñöa luoân, coâng vieäc boû uøn, ngaøy ñeâm maát aên maát nguû nhö daïi nhö ngaây, ñeán nay hoàn sôï haõi vaãn chöa ñöôïc yeân ñònh, maø gaày oám ngaøy laïi taêng theâm, laïi khoâng may boãng gaëp beänh nguy caáp, cheát maø laïi soáng, cho neân ñaàu choaùng vaùng, maét hoa môø, chaân yeáu buïng treä, caùc chöùng hö hieän ra caû, teá töï khoâng thaân haønh ñöôïc, hoûi vieäc khoâng chaêm chæ ñöôïc maø cheâ traùch laïi theâm nhieàu... Nay Ta beân trong khoâng coù söï vui veà con noái ngoâi, beân ngoaøi nhieàu vieäc khoù yeân, taám thaân nhoû moïn, lo traùch xuùm ñeán, trong loøng ngöôøi thöôøng coøn chaúng chòu noåi, huoáng chi laø Ta, chæ laáy loøng thaønh ñeå trò traêm söï lo haõo, ngöôøi troâng caäy ñöôïc coù bao nhieâu thì cuõng töï tin ôû coù trôøi maø thoâi. Neáu khoâng phaûi töøng traûi lo aâu, coøn ai bieát cho Ta, maø cuøng noùi vôùi Ta, cuõng khoâng ñöôïc keát cuïc, thì sau naøy ngöôøi xem ñeán laïi phieàn ñeán theá naøo? Cho neân ñau loøng khoå chí, thaâu ñeâm suoát ngaøy coù luùc nhö ngöôøi ñieân cuoàng, khoâng coù thaùnh nhaân thì ai môû baûo cho Ta, Ta cuõng seõ ñôïi chæ trôøi vaø thaùnh, ñeå toaøn veïn chí ta, chaúng daùm cho laø khoâng theå laøm ñöôïc maø khoâng laøm, khoâng theå caûm hoaù ñöôïc maø khoâng caûm hoaù, coøn moät ngaøy cuõng lo heát traùch nhieäm moät ngaøy ñoù thoâi". Luùc keùn choïn hoaøng thaùi töû vaø hoaøng töû, nhaø vua cuõng töï vaán veà tinh thaàn vaø theå chaát cuûa chính mình.Söû saùch trieàu Nguyeãn trong caùc quyeån Ñaïi Nam thöïc löïc chính bieân (DNTL) ñaõ ghi laïi nhö sau: - (DNTL, t7, tr. 1200) thaùng 9 naêm Kyû Tî (1869) : "Traãm ñöùc baïc, tuoåi treû, sôùm noái nghieäp lôùn, khoán noãi tö baåm baïc nhöôïc, vaän meänh kieån bó, vieäc nhieàu, loãi naëng, beänh taät lieân mieân, laïi khoâng bieát caùch tu luyeän cuûa Hoaøng ñeá, Laõo töû, Kyø Baù, Bieån