Эрдэм шинжилгээний бичиг

Эрдэм шинжилгээний бичгийн энэхүү дугаарыг Ховд их сургуулийн Нийгэм, хүмүүнлэгийн ухааны сургуулийн Монгол хэл, уран зохиолын тэнхимд ажиллаж байсан тод үсгийн нэрт эрдэмтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор ГАЛЖААН ЖАМЪЯНЫ мэндэлсний 80 жилийн ойд зориулав.

3

МХУЗ-ын тэнхимд ажиллаж байхдаа (1992 он)

Галдан бошготын олон улсын хурлын үеэр (1993 он)

Төгсөгчдийн анхдугаар уулзалтын үеэр (1995 он) 4

ХЭЛ БИЧГИЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР ГАЛЖААН ЖАМЪЯНЫ НАМТАР, БҮТЭЭЛ ТУУРВИЛ (1932-1997) Б. Батмөнх1, Б. Даваадорж2 Тод монгол бичгийн судлалд өөрийн бүтээлч амьдралаа зориулсан нэрт эрдэмтдийн нэг бол хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Галжаан Жамъян (1932-1997) мөн бөлгөө. Г. Жамъян билгийн тооллын XYI жарны хар бичин жил буюу аргын тооллын 1932 онд Увс аймгийн Түргэн сумын нутагт мэндэлжээ. Тэрбээр эцэг эхийн асрамж ивээл дор хүмүүжиж байгаад, 1940-1943 онд Түргэн сумын бага сургуульд элсэн суралцжээ. Харин 1944 онд эгч Г.Раднаа, Ц.Чимэд нараар тод үсэг заалгаж, ном судар уншиж эхэлсэн нь эрдэмтэн болох замын эхлэл нь болсон аж.

1943 онд бага сургууль төгссөн цагаасаа эхлэн улс эх орондоо хөдөлмөрлөж эхэлсэн байна.

1953-1956 онд Улаанбаатар хотын багшийн сургуульд суралцаж бага ангийн багш мэргэжил эзэмшжээ. 1964-1969 онд МУИС-ийн монгол хэл бичгийн ангид суралцан төгсчээ. Г.Жамъян 1943 оноос эхлэн Увс аймагт бичиг үсгийн багш, мал эмнэлгийн санитарч, аймгийн музейн эрхлэгч, аймгийн намын хорооны үзэл суртлын хэлтэст лектор, зааварлагч, багш зэрэг ажлыг нэр төртэй хашиж байв. Г.Жамъян оюутан ахуй цагаасаа тод монгол бичгийн чиглэлээр судалгаа шинжилгээний ажил хийж эхэлсэн байна. Улмаар 1969 онд МУИС-ийн монгол хэл бичгийн ангийг дүүргэх үедээ ―Тод үсэг түүний үсгийн дүрмийн зарим онцлог‖ сэдвээр дипломын ажлаа амжилттай хамгаалжээ. Тэрбээр сайхь ажилдаа тод бичиг судлаачдын дунд олон жилийн турш маргаантай оршсоор ирсэн тод үсгийн эгшиг тэмдэглэх системийн нэг хэсэг болох |-удаан хэмээх зураас нь өмнөх эгшгийнхээ уртыг заасан нэмэлт тэмдэг биш, биеэ даасан урт а, е эгшиг гэсэн саналыг анх дэвшүүлсэн нь хэл шинжлэлийн ухаанд шуугиан дэгдээжээ. Түүний дэвшүүлсэн саналыг академич Ш.Лувсанвандан, Г.Д.Санжеев нарын судлаачид хүлээн зөвшөөрч эхлэв. Тийм ч учраас Монголын нэрт эрдэмтэн, академич Ш.Лувсанвандан нэгэн өгүүлэлдээ: ―...1969 оны хавар Монгол улсын их сургуулийн хэл бичгийн ангийг төгссөн Г.Жамъян: ―Тод үсэг түүний үсгийн дүрмийн зарим онцлог‖ гэсэн дипломынхоо ажилд тод үсэг, түүний зөв бичих дүрмийг нэг талаар зохих үсгийн дотоод тогтолцоог уул үсгийг зориулан зохиосон ойрд аялгууны онцлогтой харьцуулан дотроос нь сэргээн босгох (internal reconstruction) аргыг хэрэглэж, нөгөө талаар тод үсгийн эх болох уйгуржан монгол үсэг, түүний зөв бичих дүрмийн тогтолцоо, жич тод үсгийг анх зохиоход нөлөөлж болох байсан дөрвөлжин монгол үсэг, Энэтхэг, төвд үсгийн системтэй харьцуулж гаднаас сэргээн босгох (external reconstruction) аргыг хэрэглэж тод үсгийн |-гэсэн тэмдэг нь өмнөх эгшгийнхээ уртыг заах нэмэлт тэмдэг биш, эр эгшигт үгэнд богино эгшгийн дараа орсон урт а, эм эгшигт үгэнд бол мөн богино эгшгийн дараа орсон урт e үсэг... болно гэсэн цоо шинэ онолыг дэвшүүлэн тавьсан байна. ...Г.Жамъянгийн дэвшүүлсэн шинэ санал нь дээр дурдсан дотроо зөрчил бүхий хуучин санал дүгнэлтээс огт өөр бөгөөд ойрд монгол хүн мөн ойрдынхоо аялгуунд тохируулан зохиосон тод үсэг, түүний зөв бичих дүрмийг халх зэрэг дорнод монголын аялгуунд мушгин тааруулж тайлбарлалгүй, тод үсгийн дотоод бүтэц, түүний зориулан зохиосон ойрд аялгууны онцлог дээр үндэслэн тайлбарласан үнэхээр зөв санал болсон байна. Хэрэв тод үсэг, ялангуяа, түүний эгшиг

1 2

ХИС-ийн НХУС-ийн түүхийн тэнхимийн багш, доктор ХИС-ийн НХУС-ийн монгол хэл уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд проф.

5

үсгийн тухай хуучин онол нь тод үсгийн дурсгалын зүйлийн хэлийг халх зэрэг дорнод монголын аялгууны уруулаар зохицсон эгшгийн тогтолцоог баримталсан гэдэг эндүү дүгнэлт хийснээс болж монгол хэл, аялгууг түүхийн үүднээс харьцуулан судлахад тод үсгийн бичгийн дурсгалын зүйлийн хэлний үүргийг үгүйсгэхэд хүрч байсан бол Жамъянгийн дэвшүүлсэн санал нь ойрдын тод үсгийн бичгийн хэлний онцлогийг үнэн зөвөөр илрүүлж улмаар монгол хэл, аялгуу, түүний янз бүрийн бичгийн дурсгалын зүйлийн хэлийг түүхийн үүднээс харьцуулан судлахад сүрхий түлхэц болох тийм чухал зүйл болсон байна―1 гэж дүгнэжээ. Г.Жамъян нэлээд хожуу бичсэн нэгэн өгүүлэлдээ: ―...Тод бичиг судлаач эрдэмтэн мэргэд ойродын Зая бандида Огторгуйн далайн 1648 онд зохиосон тод үсгийн богино эгшгийн ар доод талд бичдэг |-үсгийг өмнөх эгшгийн уртыг заадаг нэмэлт тэмдэг гэж үзэж ирсэн билээ. Гэтэл энэ нь нэмэлт тэмдэг бус эр үгэнд a, эм үгэнд e авиа тэмдэглэх хоѐр дуудлагат үсэг мөн болохыг тод бичиг зохиосон үеийн тод үсгээр бичсэн ном судар дахь үсгийн бодит утга, өнөөгийн ойрод аялгуу харуулж байгаа юм. Түүнчлэн энэ |-үсгийг тод монгол бичгийн цагаан толгойд дэвсгэр үсгийн тоонд оруулж бичсэн байдаг нь үсэг мөн болохыг хөдөлбөргүй баталж байгаа билээ‖2 гэж дэвшүүлсэн онолоо улам бататгажээ. Г.Жамъян их сургуулиа дүүргээд хэдийгээр алс баруун хязгаар Увс аймагт ажиллаж амьдарч байсан хэдий ч судалгааны ажлаа орхилгүй үргэлжлүүлсээр байв. Энэ бүхний үр дүнд 1985-1988 онд Монгол улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн аспирантурт суралцаж ―Тод бичгийн харьцуулсан судалгаа‖ хэмээх сэдвээр хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг горилсон нь тод монгол үсгийн судлалд шинэлэг судалгаа болжээ. Тийм ч учраас зэрэг хамгаалах хурал дээр түүний эрдмийн ажлын удирдагч, академич А.Лувсандэндэв Г.Жамъяны хийсэн эрдмийн ажлыг үнэлж: ―...Нөхөр Жамъян тод бичгийн материалыг уйгаржин монгол, дөрвөлжин үсэг, төвд үсэг, санскрит үсэг, араб үсгийн хэрэглэгдэхүүнтэй харшуулан судалж, тод бичгийн удаан бол ялгах тэмдэг биш, хос дуудлагат үсэг мөн гэдгийг нуталж чадсанаараа дэлхийн монгол судлалд үлэмжийн хувь нэмэр оруулж байна. Энэ бол чухамдаа шинжлэх ухааны нээлт мөн бөгөөд монголын шинжлэх ухааны нэрийг дэлхий дахинд өргөж, ийм мэргэжилтэн төрүүлсэн Монгол улсын их сургууль, ийм эрдэмтэн төрүүлсэн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн оройн титэмд лаврын нэгэн навч болон мөнхөд үлдэх болно‖ гэж тэмдэглэжээ. Г.Жамъян 1990 оны 9-р сараас Ховд дахь УБДС (өнөөгийн Ховд Их сургууль)-ийн монгол хэл уран зохиолын тэнхимд багшаар уригдаж, 1997 он хүртэл үр бүтээлтэй ажиллажээ. Ийнхүү Г.Жамъян абугай Монголын баруун бүс нутгийн боловсрол, шинжлэх ухааны томоохон төв Ховд дахь УБДС-д ажиллах болсон нь түүний судалгаа шинжилгээний ажилд чухал түлхэц болсныг цохон дурдалтай. Тэрбээр ажиллах хугацаандаа эрдэм шинжилгээний олон арван өгүүлэл бичиж нийтлүүлэхийн зэрэгцээ хэл уран зохиолын мэргэжлийн ангид монгол хэлний авиа зүй, хэл бичгийн ухаан, түүхэн хэл зүй, төвд хэл зэрэг хичээлүүд заахын зэрэгцээ залуу багш нар, оюутнуудыг судалгаа шинжилгээний ажлын арга барилд сургахад голлон анхаарч ирэв. Тэрбээр мөн ажиллах хугацаандаа монгол бичгийн кабинетийг гардан байгуулжээ. Эрдэмтэн Г.Жамъян 1991 онд ―Тод үсэг‖ номыг ―Ойрад монголын соѐл иргэншил‖ нийгэмлэгийн Ховдын салбарын хүсэлтээр бичиж цөөн хувь хэвлүүлжээ. Уг номд тод бичгийн зарим онцлогууд, тод үсгийн цагаан толгой, үг холбон бичих ѐсны талаар өгүүлсэн байна. Эрдэмтэн Г.Жамъян монгол хэлний түүхэн хэл зүй, тод монгол бичгийн судлалаар олон арван өгүүлэл бичиж, гадаад, дотоодын мэргэжлийн сэтгүүлд нийтлүүлж байв. Тэдгээрийн заримыг дурдвал, ―Обозначение долгих гласных в ойратском ―Ясном письме‖, ―Тод үсгийн зөв бичих дүрэмд урт эгшгийг хэрхэн тэмдэглэсэн тухай асуудалд‖, ―Тод бичгийн цагаан толгойд а е үсгийг тэмдэглэсэн арга нь‖, ―Монгол хэлний О, Ө авианы тухай‖, ―Соѐмбо бичгийн гурван 1

Лувсанвандан Ш.Дөрвөлжин, тод үсгийн зөв бичгийн дүрэмд урт эгшгийг хэрхэн тэмдэглэсэн нь //Хэл зохиол судлал. Боть YII. Дэвтэр-2. УБ., 1970, тал 104-106 2 Жамъян Г. Тод бичгийн цагаан толгойд а е үсгийг тэмдэглэсэн арга нь //Хэл зохиол судлал Боть XIX F-16. УБ., 1987, тал 165

6

үсгийн тухай‖, ―Монгол бичгийн титмийн тухай‖, ―Ойрадын Равжамба Зая бандида Намхайжамцын зохиосон тод үсэг‖, ―Тод монгол үсгийн дан ба давхар дэвсгэр үсгүүдийн тухай‖, ―Тува Монгол хэлний харьцаа‖, ―Унгас, ноос гэдэг үгийн үүсэл хувьсал нь‖, ―Хоѐр хуяр гэдэг үгийн аль нь анхны хэлбэр вэ?‖, ―Сажа Бандида Гунгаажалцаны зохиосон ―Зүрхний толт‖ дахь ВА, ВЭ үсгийн тухай‖, ―Их цааз ба Галдан бошгот хаан‖, ―Галдан бошгот хааны төрийн бичиг‖, ―Дөрвөлжин бичгийн өчүүхэн дурсгалын тухай‖ (Б.Катуугийн хамт) зэрэг болно (Бүтээлийн жагсаалтыг үзнэ үү). Сүүлийн жилүүдэд Г.Жамъяны дэвшүүлсэн онолын асуудлаар зарим хэл шинжээчид байр сууриа илэрхийлсээр байна. Тухайлбал, 1997 онд МУИС-ийн багш, доктор Ё. Жанчив ―Тод үсгийн |-ийн тухай‖ хэмээх өгүүлэл бичиж, түүндээ тод үсгийн эгшиг тэмдэглэх системийн нэг хэсэг болох |-удаан хэмээх зураас нь өмнөх эгшгийнхээ уртыг заасан нэмэлт тэмдэг биш, биеэ даасан урт а, е эгшиг болохыг олон баримтаар нотолж, Г.Жамъяны саналыг хүлээн зөвшөөрчээ1. Эрдэмтэн О.Самбуудорж: ―…Тод монгол үсгийн дурсгалын зүйлийг галиглах хамгийн гол бэрхшээл нь түүний урт эшгийг галиглах тухай юм. Одоо үед судлаачдын дунд түүний урт эгшгийг тэмдэглэсэн тухай хоѐр санал байгаа билээ. Түүний нэг нь 150 жилийн өмнө А.Бобровниковын үеэс эхлэн үргэлжилдэг. Н.Н.Поппе, Г.Д.Санжеев, Х.Лувсанбалдан зэрэг эрдэмтдийн санал юм. Эдгээр эрдэмтэд тод үсгийн зөв бичих дүрэмд |- гэж зураад ―удаан‖ гэж нэрлэдэг тэмдгийг тухайн эгшгийн уртыг заасан тэмдэг гэдэг байна. ...Нөгөө нэг санал нь бага наснаас тод үсэг сурсан судлаач Г.Жамъян 1969 онд тод үсгийн уртыг тэмдэглэх |-гэсэн тэмдэг нь өмнөх эгшгийн уртыг тэмдэглэсэн бус биеэ даасан урт эгшиг гэдэг саналыг гаргажээ. ...Бидний бодоход тод монгол үсгийн урт эгшгийн тухайт түүнийг галигласан энэ хоѐр саналын аль аль нь өвөрмөц санал болжээ. Нэгдүгээр санал нь үсэг зүйн байдлыг хэт анхаараад монгол хэлний түүхэн хөгжил, ойрд аялгууны бодот байдлыг анхаараагүй байна. Гэтэл хоѐрдугаар санал нь үүний эсрэг болжээ. Иймд нэгдүгээр санал ѐсоор галиглавал монгол хэл аялгууны түүхэн хөгжил, ойрд аялгууны байдал илрэн гарахгүй ажээ. Иймээс бид нэгдүгээр санал ѐсоор үсэг зүйн галигийг, хоѐрдугаар санал ѐсоор авиа зүйн галигийг тус тус галиглах нь үнэн байдалд илүү нийцнэ гэж бодож байна‖2 гэж дүгнэжээ. Эрдэмтэн Г.Жамъян тод үсэг судлаачийн хувиар тод үсгийн хувь заяаны асуудалд санаа зовниж, тод үсгийн бүх нийтийн сургалтыг зохион байгуулах, 1999 онд их бичгийн хүн Рабжамба Зая бандида Огторгуйн далайн мэндэлсний ойг тэмдэглэх талаар байр сууриа илэрхийлсээр байв. Тухайлбал, Г.Жамъян абугай нэлээд хожуу бичсэн нэгэн өгүүлэлдээ: ―...Монгол улсад ардын хувьсгал ялах хүртэл ойрадууд тод бичгээ хувийн хэрэгцээнд хэрэглэж байсан. Одоо ч хэрэглэсээр байна. Ялангуяа Зүүнгарын хаант улсын гал голомт цорос овгийн ноѐдын толгойлж, дөрвөд, баядуудын дунд тод ном уншдаг өндөр настан эрэгтэй, эмэгтэйчүүд олон байгаагийн дээр тод судар арвин байна. Сүүлийн 200 гаруй жил тод үсэг албан хэрэгцээнээс шахагдан орхигдож ирсэн нь ойрадын ард түмэн судар, түүх, хэл соѐлоо мартахад хүрэв. Ялангуяа ойрад аялгууны үгийн сангийн олон үг, хэллэг мартагдаж байна. Бүхэл бүтэн ойрадын түүх болсон Равжамба зая бандидагийн тууж, Гаваншаравын ―Дөрвөн Ойрадын түүх‖, Увш түмний ―Дөрвөн Ойрадын түүх‖ нь тод үсэг, латин галигаар хэвлэгдсэн учир нийт олонхи уншиж чадахгүй байна. Бас 1937 онд ―Шинэ толь‖ сэтгүүлд хэвлэгдсэн ―Дөрвөн Өөлдийн түүх‖ хуучин монгол бичгээр байгаа учир мөн л олонхи уншиж чадаагүй байна. Эдгээрийг кириллээр хөрвүүлэх, эсвэл тод үсгийн сургалтыг яаравчлан явуулж тод үсгээр уншиж судлах шаардлагатай байна. Тод бичгийг 1648 онд Равжамба зая бандида хуучин монгол бичгийг засан сайжруулж энэтхэгийн 50, төвдийн 30, монголын 16 үе үсэгтэй зохиосон билээ. Ойрад монголын ард түмний 1

Жанчив Ё. Тод үсгийн |-гийн тухай //МУИС-ийн МСДС-ийн ЭШБ. Боть 10/122/ VII Дэвтэр. УБ., 1997, тал 48-55 2 Самбуудорж О. Тод үсэг //Төв Азийн нүүдэлчдийн бичиг үсгийн товчоон. Редактор Л.Болд., Ж.БатИрээдүй УБ., 2001, тал 228-230

7

соѐл түүхийн олон бүтээл туурвисан тод үсгийг зохиогч их бичгийн хүн Равжамба зая бандидагийн мэндэлсний 400 жилийн ойг 1999 онд ѐслол төгөлдөр тэмдэглэх санал дэвшүүлж байна. Энэ үйл явдлыг угтан тод үсгийн бүх нийтийн сургалт явуулах нь чухал байна‖1 гэж бичжээ. Үнэхээр ч түүний бичсэнчлэн 1999 онд засгийн газрын тогтоол гарч, Монголын их бичгийн хүн Равжамба Зая бандида Огторгуйн далайн гэгээн наснаа хувилсны 400 жилийн ойд зориулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлыг Увс аймгийн төв Улаангом хотод зохион байгуулсан билээ. Г.Жамъян Увс аймгийн нутаг дэвсгэрт буй археологийн зарим дурсгалуудыг шинжлэх ухаанд мэдээлэх, судлан шинжихэд зохих хувь нэмрээ оруулсаар ирснийг цохон дурдъя. Тэрбээр 1972 онд Увс аймгийн төв Улаангом хотын ойролцоох Чандманийн булшийг шинжлэх ухаанд анх мэдээлжээ2. Тэрчлэн 1981 онд профессор Д.Цэвээндоржоор удирдуулсан Чандманий дурсгал судлах анги Увс аймгийн Сагил сумын нутаг дахь Хад үзүүрийн хадны зургийг судлан шинжихэд Сагил сумын малчин Ө.Эрэнгийн хамт замчилсан аж3. Эцэст нь дүгнэхэд, хэл бичгийн ухааны доктор, профессор Г. Жамъянгийн судалгаа нь тод монгол бичгийн судалгаанд 120 гаруй жилийн турш байршиж асан онолыг няцааж, тод монгол бичгийн тогтолцоог тод үсгийн дотоод бүтэц, ойрад аялгууны онцлог, худам монгол бичиг, дөрвөлжин монгол үсэг, энэтхэг, төвд үсгийн системтэй харьцуулж тайлбарласнаараа Монгол хэл шинжлэлийн түүхэнд томоохон байр суурь эзэлсээр байх болно. Үүнд түүний судалгааны ажлын үнэ цэн оршиж байна.

1

Жамъян Г.Галдан бошгот хааны төрийн бичиг //Эрдэм шинжилгээний ойллого. МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн МХУЗ-ын тэнхимийн ЭШБ. Боть 1(134) XYII дэвтэр. Ховд., 1998, тал 131134 2 Цэвээндорж Д. Чандманийн соѐл // Studia archaeologica Tom IX Fasc-4. УБ., 1980, тал 34, 89 3 Цэвээндорж Д. Монголын хүй нэгдлийн урлагийн дурсгал. УБ., 1983, тал 58

8

ХЭЛ БИЧГИЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР Г.ЖАМЪЯНЫ ХЭВЛҮҮЛСЭН БҮТЭЭЛИЙН ЦЭС1

Нэг. Нэгэн сэдэвт зохиол, ном товхимол 1.Тод бичгийн харьцуулсан судалгаа (Хэл бичгийн ухааны докторын зэрэг горилсон зохиол) УБ., 1988 2.Тод бичиг. Ховд., 1991

Хоѐр. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл 1.Жамъян Г. Обозначение долгих гласных в ойратском ―Ясном письме‖ //Народы Азии и Африки №5 М., 1970, стр 150-153 2.Жамъян Г. Тод үсгийн зөв бичих дүрэмд урт эгшгийг хэрхэн тэмдэглэсэн тухай асуудалд.

SM. Tom VII. Fasc-20. УБ., 1983, тал 257-270 3.Жамъян Г. Тод бичгийн цагаан толгойд а е үсгийг тэмдэглэсэн арга нь. //Хэл зохиол судлал. Боть XIX F-16. УБ.,1987, тал 165-169 4.Жамъян Г. Монгол хэлний О, Ө авианы тухай //Монгол хэл бичиг Хөх хот., 1990, тал 5053 5.Жамъян Г. Монгол бичгийн хувь заяа //Сурган хүмүүжүүлэгч сэтгүүл №4 УБ., 1990, тал 38-42 6.Жамъян Г. Монгол бичгийн заах аргын тухайд //Үнэн сонин №132 УБ., 1991 7.Жамъян Г. Соѐмбо үсэг //Үнэн сонин №142 УБ., 1991 8.Жамъян Г. Соѐмбо бичгийн гурван үсгийн тухай //Шинжлэх ухааны академийн мэдээ №5 УБ., тал 38-40 9.Жамъян Г. Монгол бичгийн эр, эм үг, тэдгээрийг таних арга //Боловсрол судлал №4 УБ., 1992 10.Жамъян Г. Монгол бичгийн титмийн тухай //Исследования по истории Монгольских языков Улан-Удэ., 1993 11.Жамъян Г. Ойрадын Равжамба Зая бандида Намхайжамцын зохиосон тод үсэг //Хэл ба орчуулга Өрөмч., 1994 №1 12.Жамъян Г. Бичиг үсэг зааж сургах монгол ардын уламжлалт арга //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 23-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 139-142 13.Жамъян Г. Монгол бичгийн учир //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 24-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 143-154 14.Жамъян Г. Монгол хэлний нэр үгийн тогтворгүй ―Н‖-ийн учир //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 25-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 155-160 15.Жамъян Г. Монголын нууц товчооны ―Жиргин баатуд‖ гэдэг үгийн тухай //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 26-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 161-164 16.Жамъян Г. Сажа Бандида Гунгаажалцаны зохиосон ―Зүрхний толт‖ дахь ВА, ВЭ үсгийн тухай //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 27-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 165168

1

Бид эрдэмтэн Г.Жамъяны бүтээлийн цэсийг анх удаа бүртгэн нийтлүүлж буй тул дутуу дулимаг, орхиж гээсэн зүйл байж болно.

9

17.Жамъян Г. Тод монгол үсгийн дан ба давхар дэвсгэр үсгүүдийн тухай //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 28-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 169-172 18.Жамъян Г. Тува Монгол хэлний харьцаа //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 29-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 173-176 19.Жамъян Г. Унгас, ноос гэдэг үгийн үүсэл хувьсал нь //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 30-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 177-180 20.Жамъян Г. Хоѐр хуяр гэдэг үгийн аль нь анхны хэлбэр вэ? //МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн ЭШБ. Боть-7. 31-р дэвтэр. Ховд., 1996, тал 181-184 21.Жамъян Г. Их цааз ба Галдан бошгот хаан //Эрдэм шинжилгээний ойллого. МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн МХУЗ-ын тэнхимийн Боть1(134) YII дэвтэр. Ховд., 1998, тал 45-48 22.Жамъян Г. Галдан бошгот хааны төрийн бичиг //Эрдэм шинжилгээний ойллого. МУИСийн Ховд дахь салбар сургуулийн МХУЗ-ын тэнхимийн ЭШБ. Боть1(134) XYII дэвтэр. Ховд., 1998, тал 131-134 23.Жамъян Г. Об одном памятнике квадратной письменности //Природные условия, история и культура Западной Монголии и сопредельных регионов. Тезисы докладов IV международной научной конференции (20-24 апреля 1999 г., г.Томск Россия) Томск., 1999, стр 173 (Б.Катуугийн хамт) 24.Жамъян Г. Дөрвөлжин бичгийн өчүүхэн дурсгалын тухай //Монгол хэл шинжлэл. Tom V (XXVII) УБ., 1999, тал 222-229 (Б.Катуугийн хамт)

10

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан __________________________________________________________________________ V боть

2012

1-р дэвтэр

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ НЭР ҮГИЙН ТОГТВОРГҮЙ “Н”-ИЙН ТУХАЙ АСУУДАЛД Г. Жамъян 1. Тогтворгүй “Н” гэж юу вэ? Хуучин монголоор бичсэн эртний ном судар, толь бичигт ―Н‖ төгсгөлгүй гар, көл, бэй-э, толугай, үкэр, хойар, мөн гадаад хэлнээс орсон чонку, дэбтэр, кино гэх мэт үгс, бас ―Н‖ төгсгөлтэй модун, усун, чисун, нидун, чикин гэх мэт үгс бичигдсэн байдаг билээ. Гэтэл энэ ―Н‖ төгсгөлтэй үгсийг одоо нэрлэхийн тийн ялгалд мод, ус, цус, нүд, чих гэж хэлэх болжээ. Дээрхи үгсийг тийн ялгалаар ялгахад харъяалах, гарах, өгөх оршихын тийн ялгалд ―Н‖ нь дахин сэргэн гарч ирдэг билээ. Үүнийг монгол хэл шинжигчид тогтворгүй ―Н‖ гэж нэрлэж иржээ. Жишээ нь: сар гарав, сарны туяа, саранд хуцах, сараар гэрэл хийв, сартай шөнө гэх мэт. Үүнээс үзэхэд тогтворгүй ―Н‖ нь зөвхөн дээр үед ―Н‖-тэй байсан үгтэй холбоотой юм. ―Н‖-тэй үндэснээс шинэ үг үүсэхэд эцсийн ―Н‖ нь мөн хасагддаг хуультай билээ. Жишээ нь: усан-л=усал, усантай=уст, усан-рхаг=усархаг гэх мэт. Энэхүү тогтворгүй ―Н‖-тэй нэр үг нь өгүүлбэрийн гишүүдэд тодотгол болохдоо, мөн шинээр ―Н‖-ээр төгссөн бүтээвэр авч шинэ үг үүсгэсэн бол ―Н‖-ээ бат тогтвортой хадгалдаг билээ. Жишээ нь: модон тэвш, усан тээрэм, хорон санаа, цусан нүд, мөсөн чихэр, цаасан буу, амархан хийх, ихээхэн олох гэх мэт. Угаасаа ―Н‖-ээр төгссөн үгс ойрад, буриад аялгуунд нилээд харьцангуй тогтвортой байна. Жишээ нь: Тэнд нэг морин байна. Энд нэг усан урсаж байна гэх мэт. Гэхдээ өдөр тутмын хэрэгцээний нүд, чих, ам, хэл гэх зэрэг үгс монголын бүх аялгуунд ―Н‖-ээ гээжээ. 1240 онд ярианы хэлээр бичсэн ―Монголын нууц товчоо‖-нд Батачаган-у көүн Тамача, Тамача-йин көүн Хоричар мэргэн, булган, кэрмүн, гөрө‘эсүн, сайту, Добун мэргэн абугсан йосун, жилдү арасун абчу (1) гэх мэт бичсэнээс үзвэл нэр үгийн төгсгөлийн ―Н‖ нилээд бат тогтвортой байжээ. Гэвч Монголын нууц товчоо, дөрвөлжин бичгийн дурсгалууд наран сара-йин кили, экин тэри‘ү, оки, хату, усу, ха гэх мэтээр эцсийн ―Н‖-гүйгээр бичсэн үг мэр сэр байна(2). Үүнээс үзвэл энэ ―Н‖ тогтворгүйжих үзэгдэл мянгаад жилийн өмнөөс эхэлсэн түүхийн үзэгдэл байна.

2. Тогтворгүй “Н” үүссэн шалтгаан, түүнийг судалж ирсэн байдал Монгол хэлний нэр үгийн эцсийн тогтворгүй ―Н‖ үүссэн шалтгааныг Г. И. Рамстедт, Б. Я. Владимирцов, Ш. Лувсанвандан нар судалжээ. Б. Я. Владимирцов ―Монгол ном бичгийн хэл, хүрээний аман аялгуу хоѐрыг харьцуулсан нь‖ гэдэг бүтээлдээ: Хэлний үзүүрийн ―Н‖-тэй үгсийг хэлэхэд хийн урсгал хамраар гарах ѐстой боловч хий нь ам хамрын хөндийгөөр зэрэг гарах үед ―Н‖ сулран алга болсон гэж тайлбарлаад qalaɣun>xalūă, gegen>gegēə гэсэн жишээ гаргажээ (3). Г.И. Рамстедт ―Монгол бичгийн хэл ба халхын аман аялгуу хоѐрыг харьцуулсан хэл зүй‖ гэсэн бүтээлдээ: Өргөлтгүй эгшиг, урт эгшиг, хос эгшиг, балархайшсан эгшгийн дараах монгол бичиг дэх хамрын ―Н‖ халх аялгуунд өвөрмөц байдалтай болдог. Халх хэлээр ийм тохиолдолд хэлэх үед дууны хөвчийн булчин аажмаар суларч, тайван байдал уруу чиглэдэг тийм авиа ажиглагддаг. Амны хөндийд агаарын урсгалын саад бий болгохын тулд энэ чиглэлд нь үл мэдэг 11

хөдөлгөөн хийдэг ч гэсэн жинхэнэ авцалдаа гардаггүй. Иймэрхүү үйлдлийн үр дүнд хамрын болон амны хөндий дундуур агаар сулхан өнгөрч a, e гэж тэмдэглэж болох хамрын аястай эгшиг үүсгэдэг гээд čaɣān>tsаɣā, toyin>tóĕ, qatun>xată гэдэг жишээ гаргажээ (4). Ш. Лувсанвандан ―Монгол хэлний эцсийн тогтворгүй ―Н‖-ийн тухай асуудалд‖ гэдэг өгүүлэлдээ: ―Эгшиг болон ―Я‖ мэтийн амны хөндийгөөр чөлөөтэй гарах авиагаар эхэлсэн үгийн өмнө үгийн эцсийн ―Н‖-ийн дууг хамрын хөндийгөөр гүйцэд гаргалгүй амны хөндийд урьдчилж нэвтрэн орж, хэрэв уул дууны өчүүхэн хэсэг нь ам хамрын хөндийгөөр зэрэгцэн гарвал өмнөх эгшиг нь тод бус хамаршиж сонсогдох бөгөөд хэрэв зохих дуу нь тэгэж, ам хамрын хөндийгөөр зэрэгцэж гаралгүй, бүгд амны хөндийгөөр гарвал эгшиг нь хамаршиж мөн үгүй болдог‖ (5) гэжээ. Ш. Лувсанвандангийн саналыг нөхөн томьѐолбол усун ав>усу ав>ус ав болно. Ш. Лувсанвандан багшийн энэ санал маш оновчтой мэт санагдана. Гэвч модон авдар гэхэд эгшгээр эхэлсэн нөхцөлд яагаад ―Н‖ алга болохгүй байна вэ? гэдэг асуудал гарна. Тэгвэл энэ модон гэдэг үг нь уг арынхаа үгээ тодотгон хэлж байгаа учирзориуд ―Н‖-тэй нь хэлж байгаа хэрэг. Хэрэв мод авдар гэвэл захирах захирагдах харьцаанд орохгүй, харилцан захирах эрх тэгш харьцаанд орж өгүүлбэрийн зэрэгцсэн гишүүн болчих хэл зүйн учир холбогдолтой юм. Тогтворгүй ―Н‖ гэдэгт дээрхи зүйлийг бид авч үзэж байгаа билээ. Гэтэл монгол бичгийн хэлэнд угаасаа ―Н‖ байхгүй хөл, бие, хоѐр гэх зэрэг үгс, цонх (хятад), кино (франц) зэрэг гадаад хэлний үгст ―Н‖ залгаж хөлөнд тээглээд, хоѐрны нэг, биений юм, цонхны гэрэл, кинонд орох гэх зэргээр гаж буруу ярьж, бичих болов. Уг нь шинэ үсгийн дүрмээр бол хөлд тээглэх, хоѐрын нэг, биеийн юм, цонхын гэрэл, кинод орох гэж бичих ѐстой билээ. Ийм гаж үзэгдэл ойрад аялгуутны өндөр настны хэл ярианд байхгүй. Харин сүүлийн далан жил халх ярианы хэлэнд тулгуурласан утга зохиолын хэл гэгчхалх аялгуу сурсан залуу үед л бий болж байна. Энэ үзэгдэл халх аялгуунд нэлээд дээр үеэс бий болсныг ардын дуунаас мэдэж болно. Жишээ нь: Тайган тайган хар нь ташаан дээрээ тамгатай гэх юм уу эсвэл Хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага хөөрхий гэх мэт. Уг нь гуя дээрээ, ташаа дээрээ, хадын завсар гэж ярих ѐстой байв.

3. Тогтворгүй “Н” уул үгээсээ хальж “Н”-гүй үгст халдан дэлгэрэх болсон шалтгаан нь Нэгдүгээрт: 1937 онд С. Шагж гуайн зохиосон ―Монгол үсгийн дүрмийн толь‖ бичигт ―Н‖-тэй ихэнх үгсийг халх ярианы хэлэнд ойртуулан ―Н‖-гүйгээр тарваган гэдэг үгийг тарвага, булган гэдэг үгийг булга гэх мэтээр бичжээ (6). Уг нь энэ тольд тарваган-тарвага гэж хоѐр хэлбэрээр бичсэн бол болох байлаа.

1930-аад онд Шагж гуай төв болон зүүн монголын аялгууг судалж, монгол бичгийн суурь болох баруун аялгууг судлалгүй толио зохиосны улмаас халиу-йин эрэгчин, булга-йин арасу гэж монгол бичгийн сурах хэрэглэгдэхүүнд ч бичих болов (7). Шагж гуай уул толийнхоо 11-12-р талд харьяалахын тийн ялгалтай ―уулын‖ гэдэг 36 үгийн 29-ийг нь ―-йин‖ гэсэн уламжлалт бичгийн хэлний, 7-г нь ―Н‖-гүйгээр бичдэг ―агула‖ гэдэг үгэд халх ярианы хэлээр ―Н‖ гарган агулан-у гэж -у нөхцөлтэй бичжээ. Энэ тун ч системт тогтолцоогүй үзэгдэл бөгөөд ирээдүйн монгол хэл бичиг суралцагчдад таагүй нөлөө үзүүлсэн нь мэдээж юм. Хоѐрдугаарт: 1942 оноос монгол бичгээ халж, халх ярианы хэлэнд тулгуурласан хэлтэй шинэ кирилл бичиг авснаар монгол бичгийн хэлний уламжлалаа мартаж, ямар үгст ―Н‖ гардаг, ямарт нь гардаггүйг мэдэхээ байж, өөрийн мэдэх ―Н‖-тэй үгтэйгээ бусад үгийг аналогиор адилтган жишиж таамгаар ―Н‖-гүй үгэнд ―Н‖ гарган хуулинд, хөлөнд, толгойнд, кинонд, номонд, гэрэнд, хоѐрны гэж хэлэх, бичих болжээ. Гуравдугаарт: Монголын нэр нөлөөт эрдэмтэн Б. Ринчен гуай ―Монгол бичгийн хэлний зүйн‖ гуравдугаар дэвтэртээ наран, саран, ноѐн, эзэн зэрэг үгсийн ―Н‖-ийг үг бүтээх дагавар гэж үзсэн нь ―Н‖-тэй шинэ гаж үг үүсэх онолын үндэс нь болж, залуу эрдэмтэд даган дууриаж, толь бичиг, сурах бичиг, судалгааны өгүүллэг бичих болов. Б. Ринчен саран, наран гэдэг үгийг сара+н, нара+н гэсэн хоѐр бүтээврээс бүтсэн гэж утгын талыг харалгүй зөвхөн хэлбэр судлалын үүднээс оновчтой бус тайлбарлажээ (8). Аливаа шинэ үг үүсэхэд шинэ утга санаа гарах ѐстой. Гэтэл нара 12

гэсэн ч огторгуйн нар, наран гэсэн ч огторгуйн ганц нар л санаанд бууж байна. Иймээс шинэ үг үүсэхгүй байгаа нь илт. Бидний бодоход наран гэдэг үг нь ―на‖ гэсэн мөхсөн язгуур -ран гэсэн дагавраас бүтсэн байна. Наран, налагар, налай, насун, намур, навч зэрэг үгс бүгд ―на‖ язгууртай, наран нь нартай өдөр, наранд ээх, насун нь нар үзэх хувь, намар нь нар сайн гарах улирал, навч нь нарны гэрэл шингэх эрхтэн гэсэн утгатай үгс болох нь утга зүйн талаас тодорхой байна. Гэвч Б. Ринчен ―Н‖-гүй үгэд ―Н‖ гарах, буруу хэлэхээс сэрэмжлүүлж ―хэл зүйн үүднээс монгол хэлнээ гийгүүлэгч -р гэдгээр төгссөн нэр үгийн зүйлд -н дагавар залгадаггүй хуультай тул гэрэн, үхэрэн, мухран, сохрон гэж байж болохгүй, түүнтэй адил бас хоѐр гэдэг тооны нэр үг, мөн хоѐ гэдэг үндэс, түүн дээр өнөөх -р дагавар залгаж, хоѐр гэдэг нэр үг бүтээсэн тул хоѐрон гэдэг хэлбэр байж болохгүй‖ (9) гэж бичжээ. Нэр үгийн төгсгөлийн ―Н‖ алга болох үзэгдэл үйлт нэрийн төгсгөлийн ―н‖-д халдаж эхэлжээ. Халх аялгуутан үйлт нэрийн өнгөрсөн цагийн -сан, -сэн, -сон, -сөн-өөр төгссөн үгийг хайнгадуухан юм уу, уцаарлан хэлэхдээ мөн л ―н‖-ийг нь гээж өмнөх эгшгий нь гуншин хамаршуулдаг болжээ. Жишээ нь: явсан явсан гэхийг явсаа явсан, дуулсан гэхийг дуулсаа гэх мэт. Энэ баримт нь усун, наран, саран гэх мэт үгсийн -сун, -ран гэсэн бүтээврийн эцсийн нь ―Н‖ алга болж ус, нар, сар болсны хөдөлбөргүй баримт юм. Монгол хэлний ―Н‖ нь шинээр үг бүтээх бүтээвэр биш, харин бүтээврийн төгсгөлөөс алга болж тогтворгүйтэн буй ―Н‖ юм. Харин бич+г гэвэл бич гэсэн үйлийн нэрээс бичиг гэсэн нэрийн нэр үүсч буй. Ринчен гуай цус гэдэг үгийг чис+н гэсэн хоѐр бүтээврээс үүсч дунд нь ―у‖-г жийрэглэсэн гээд чис гэдэг язгуурыг түрэг хэлтний кыз (улаан) гэдэг авиа ондоо үгтэй зөвхөн өнгөөр жишиж тайлбарлажээ (10). Миний бодоход цус гэдэг үг нь чи язгууртай чи+сун, чи+гиг гэх зэргээр чийгтэй нойтон юм заасан үг үүссэн байна. Ер нь монгол хэлэнд ―н‖ бүтээвэртэй нэр үг олдохгүй байна. Харин -сун, -сүн, -гасун, -гэсүн, -ган, гэн, -гчин, -дасун, -дэсүн, -дун, -дүн, -ган, -гэн,-хан, -хэн, -ран, -рэн дагавартай үг олон буй. Жишээ нь: мөл-сүн (мөсөн), мөл-гөр, мөл-чий, мөл-өр гэх зэрэг мөлгөр гадаргуутай юм заасан үг, у-сун, у-мда-ган, у-гу (уу) гэх зэрэг у- язгууртай уух юм, уух үйл заасан үг, ча-сун, ча-ган, ча-гарсун (цаас), ча-би (цавь), ча-хил-ган гэсэн цагаан цайвар юм гэсэн утгатай үгс үүссэн байна.

4. Тогтворгүй “Н”-ийг зөв хэрэглэх арга зам, шаардлага Тогтворгүй ―Н‖-ийг зохих үгст зөв хэрэглэх, гаж буруу Н-тэй үг үүсэхээс зайлах гол арга зам бол монгол бичгийн эртний дурсгалын хэл болон монгол бичгийн хэлний суурь аялгуу болох ойрадын амьд аялгуутай харшуулан ―Н‖-тэй үгийн толь яаралтай бичиж гаргах нь чухал. Ингэхгүй бол удахгүй гарны хуруу, үхэрний тугал гэж ярих,бичих тун ойрхон болжээ. Монгол хэл бол хэсэг бүлэг ястны өмч биш, нийт монгол овогтон, нийт хүн төрөлхтний өмч мөн. Сэргэн мандалтын гол хэрэглүүр, гол соѐл болох монгол хэл бичгээ элдэв гажуудлаас авран хамгаалах, зөв хөгжүүлэх нь монгол бичгээ бүх нийтээр сурах, улмаар төрийн албаны хэрэг хөтлөх шаардлагаас урган гарч байна. АШИГЛАСАН НОМ ЗОХИОЛ 1. Монголын нууц товчоо. УБ., 1985. Галиглан буулгасан Т. Дашцэдэн. Ред. Ц. Дамдинсүрэн.

5, 6, 33, 35, 40, 52-р мөр.

2. Мөн тэнд, 84, 145, 189, 232, 241, 268-р мөр.

3. Б. Я. Владимирцов. Монгол ном бичгийн хэл, хүрээний аман аялгуу хоѐрыг харьцуулсан хэл зүй (орос хэлээр). Л., 1929. стр. 351.

4. Г. И. Рамстедт. Монгол бичгийн хэл ба халхын аман аялгуу хоѐрыг харьцуулсан авиа зүй. Хэл зохиол. 4-р боть. УБ., 1966. 143-р тал.

5. Ш. Лувсанвандан. Монгол хэлний үгийн эцсийн тогтворгүй ―н‖-ийн тухай асуудалд. Монгол хэл шинжлэлийн асуудлууд. УБ., 1981. 151-р тал.

6. Монгол үгсийн дүрмийн толь бичиг. С. Шагж. УБ., 1937. 285, 570-р тал.

13

7. ―Эрдэнэсийн чуулган‖, Монголын сайхан орон. УБ., 1990. Эмхтгэн хянасан Б. Равдан, ред. Лха. Дамдинжав. 59, 60-р тал.

8. Б. Ринчен. Монгол бичгийн хэлний зүй. Гутгаар дэвтэр (Хэлбэр судлал). УБ., 1966. 68-р тал.

9. Мөн тэнд, 92-р тал.

10. Мөн тэнд, 38-р тал.

РЕЗЮМЕ К ВОПРОСУ О НЕУСТОЙЧИВОМ ―Н‖ ИМЕН СУЩЕСТВИТЕЛЬНЫХ МОНГОЛЬСКОГО ЯЗЫКА Изучив исследовательские работы о неустойчивом ―Н‖ Г. И. Рамстедта, Б. Я. Владимирцова, Б. Ринчена и Ш. Лувсанвандандана. Автор в своей работе дал комментарий о том, что в монгольском языке не существует морфема ―Н‖, а конечный ―Н‖ следующих морфем: -сун, сүн, -дун, -дүн, -ран, -рэн, -нан, -нян, -нин, -жин, -чин и другие становятся неустойчивым.

14

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 2-р дэвтэр

УНГАС, НООС ГЭДЭГ ҮГИЙН ҮҮСЭЛ ХУВЬСАЛ НЬ Г. Жамъян Монгол хэлний үгийн санд аливаа амьтны биеийг бүрхсэн үсийг заах унгас, ноос гэсэн ижил утгатай, бичлэг өөр хоѐр үг байгаа бөгөөд эдгээр нь үүсэл гарал нэгтэй болно. Энэ хоѐр үгийн гол ялгаа нь гэвэл нэг нь уруулын ―у‖ эгшигтэй, нөгөө нь уруулын ―о‖ эгшигтэй байгаад оршино. Унгас гэдэг үг нь нилээд эртний, анхдагч хэлбэр, ноос гэдэг нь нилээд хөгжсөн үүсмэл хэлбэр юм. Богино о, ө авиа нь хуучин монгол бичигт (мо.б)-т зөвхөн үгийн эхний үед тохиолддог, Монголын нууц товчоо (Мнт), Мукаддимат-ал-Адаб (МаА) толь зэрэгт үгийн хоѐрдугаар үед тэмдэглэгдсэн байдаг бол, XVII зууны үед зохиогдсон Тод монгол бичиг (то.б), Соѐмбо бичиг (Со.б) зэрэгт үгийн эцсийн үе хүртэл орсон байдаг билээ. Орчин цагийн монгол хэлний халх аялгуунд урт о, ө эгшиг авиа үгийн эцсийн үе хүртэл үүссэн бол, ойрад аялгуунд үгийн нэгдүгээр үеэс хойш урт о, ө эгшиг авиа одоо хир хараахан үүсээгүй байна. Энэ байдлаас үзвэл о, ө авиа үүсмэл болох нь тодорхой. Ноос гэдэг үг дээрх бичгийн дурсгалуудад хэрхэн тэмдэглэгдэж ирснийг шүүрдэн үзвэл профессорТ. Дашцэдэнгийн галиглан нийтлүүлсэн ―Монголын нууц товчоо‖-нд нунггасун (Мнт, 513, 519, 520, 521-р мөр) [1], Тод монгол бичигт ноасун [3], монгол бичигт ноусу [2], кириллбичигт ноос гэсэн хэлбэртэй байгаа юм. Хуучин монгол бичиг нь мянгаад жилийн өмнөх монгол хэлийг тусгасан боловч цаг ямагт халх аялгууны ярианы хэлэнд ойртон өдгөөчлөгдөж ирснийг сүүлийн үеийн толь бичгүүдэд нэр үгсийг ―н‖-гүй хэлбэрээр бичиж байгаагаас мэдэж болно. Монгол бичгийн суурь аялгууг хадгалсан ойрад аялгуунд дээрх үг ноосон гэсэн ―н‖-тэй хэлбэрээр байгаа юм. Эртний монгол хэл аялгуунуудад нэр үгс нь усун, часун, модун, нидүн, чихин гэх мэтээр голдуу ―н‖ төгсгөлтэй байсныг энэ эртний хулсан үзгээр бичсэн монгол гар бичмэлүүдээс харж болно.

XIII зууны үеийн монголчуудын аман ярианы үгсийг тэмдэглэсэн ―Монголын нууц товчоо‖-ны хятад галигт нунггасун гэж тэмдэглэгдсэн үг ямар замыг туулж орчин цагийн монгол хэлэнд ноос, унгас гэсэн хоѐр үг болов гэдэг асуудал онц сонирхолтой юм. Энэ үгийг амьд яриа тусгаж ирсэн олон бичгийн дурсгалуудаас цуваа цагийн байдалд харьцуулан судалж тайлбарлах нь зохимжтой мэт санагдана. Монгол хэл олон мянган жил хөгжиж ирэх явцдаа үгийн эхэн, дунд, эцсийн үеийн авиануудаа гээх, авиа нь ухран болон давшин ижилсэх, тонгорох, сэлгэх, нэмэгдэх зэрэг олон хувирлыг олж ирсэн байна. Хуучин монгол бичиг нь о, у болон ө, ү эгшиг авиа, л, р, м гурваас бусад гийгүүлэгчдийг ижил дүрсээр тэмдэглэсэн учир амьд ярианы эгшиг, гийгүүлэгч авианы хувьслыг нарийн тусгаж чаддаггүй билээ.

XIII зууны үеийн нунггасун гэдэг үгээс ноос, унгас гэдэг үг хэрхэн үүссэнийг авч үзье.

1. Нунггасун (Мнт) > нугасун > ногасун > ноасун (то.б)> ноусун (мо.б)> ноосун > ноосу > ноосо > ноос болжээ. Дээрхээс үзэхэд эхлээд нг гээгдэж үгийн эхний үеийн ―у‖ нь арын ―а‖-гийн нөлөөгөөр ―о‖ болжээ. Ингээд ногасун гэсэн үг болсон бөгөөд дараа нь хоѐр эгшгийн хоорондох 15

―г‖-гийн дараах ―а‖-д өргөлт үүсээд, улмаар урт а болсон тохиолдолд хоѐр эгшгийн хоорондох ―г‖ алга болж, ноасун болсон нь тод монгол бичгийн дурсгалд тусчээ. Ноасун гэсэн үгийн урт ―а‖ нь нэгдүгээр үеийн хүчтэй өргөлттэй ―о‖-гийн нөлөөгөөр уруулшин ноусун болжээ. Энэ нь монгол бичгийн амьд ярианд ойртуулан бичсэн толь бичгүүдэд тусчээ. Үүний дараа ноусун гэдэг үгийн нэгдүгээр үеийн хүчит өргөлтөт богино ―о‖ нь арын урт ―у‖-г уудамшуулан урт ―о‖ болгон ―ноосун‖ гэдэг үг болжээ. Энэ үгийн эцсийн үеийн богино ―у‖ нь эхний үеийн богино, урт хоѐр ―о‖-гийн нөлөөгөөр уудамшин богино ―о‖ болж ―ноосон‖ гэсэн үг болжээ. Эцэст нь уг үгийн эцсийн хэлний үзүүрийн ―н‖ нь хамаршин хэлний угийн ―н‖-аар дамжин алга болж, улмаар үгийн эцсийн о нь бас хамаршиж алга болоод одоогийн ноос гэсэн үг болсон байна.

2. Нунггасун-нунггасу (Мнт, 513, 519, 520, 521) > унггасун > унгасун >унгасу > унгас болжээ. Эхлээд үгийн эхний үеийн ―н‖ гээгдэж, дараа нь үгийн эцсийн хэлний үзүүрийн ―н‖ хамаршин хэлний угийн ―н‖ болоод алга болж, дараа нь үгийн эцсийн ―у‖ нь хамаршин алга болоод одоогийн унгас гэдэг үг бий болжээ. Ингэж үгийн эхний ―н‖ гээгдэх үзэгдэл монгол хэлэнд арвин байна. Жишээ нь: нунтаг (мо.б) > нунтаг (халх)> унтаг (ойрад), нунжигар (мо.б) > нунжгар (халх) > унжгар (ойрад), нилчи (ойрад) > элч (халх), (гал-ун)нурма (мо.б) > нурам (халх) > урам (ойрад), (гал-ун) нэбтэ (мо.б)> нэвт (халх) > ивт (ойрад) гэх мэт. Монгол хэлний үгсийн дундаас н, нг авиа гээгдсэн нь ойр зэргэлдээ улсын хэлэнд бий. Монголд аялж байсан жуулчин Марко Пологийн тэмдэглэлд Монгол гэдэг үгийг Моал гэж бичсэн байхад, тувачууд монголыг моол, Афганистаны монголчуудыг тэр зүгийн улс Могол гэдэг байна. Үгийн эцсийн ―н‖ гээгдэх үзэгдэл монгол туургатанд арвин буй. Нэр үгийн эцсийн ―н‖ гээгдэн часун > цас, усун > ус, хэдүн > хэд, дэрсүн > дэрс гэх болсны дээр одоо халх аялгуунд үйлт нэрийн өнгөрсөн цагийн -сан, -сэн, -сон, -сөн нөхцөлийн эцсийн хэлний үзүүрийн ―н‖ нь хэлний угийн ―н‖ болж хамарших үзэгдэл явагдаж байна. Ийнхүү орчин цагийн монгол хэлний ноос, унгас гэдэг хоѐр үг нэн эртний нунгасуннунгасу гэдэг үгээс үүсчээ.

АШИГЛАСАН НОМ ЗОХИОЛ 1. Монголын нууц товчоо. ШУА-ийн хэлвэл. Боть 21. 1985 он. ред. Ц. Дамдинсүрэн. Т. Дашцэдэнгийн галиг (35-р тал.513, 519, 520, 521-р мөр) 2. Шагж. Монггул үсүг-үн дүрим-үн толи бичиг. 1937 он. Улаанбаатар. 224-р тал.

3. Худум-тод үсгийг харьцуулсан монгол хэлний толь. 1979 он. Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо. 98-р тал.

РЕЗЮМЕ ВОЗНИКНОВЕНИЕ И ЭВОЛЮЦИЯ СЛОВ ―УНГАС‖ И ―НООС‖ Исследуя в сопоставительном отношении ―Сокровенное сказание Монголов‖ и других памятников, в данной статье автор подробно рассказывает об рождений и дальнейших изменений данных слов.

16

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ___________________________________________________________________________ V боть 2012 3-р дэвтэр

ГАЛДАН БОШОГТ ХААНЫ ТӨРИЙН БИЧИГ Г. Жамъян Галдан бошогт хаан бол түүний эцэг Эрдэнэ Баатар хун тайж Зүүн гарын Тарвагатайн Улаан бураад зохион байгуулж хуралдуулсан халх - ойрадын их ноѐдын чуулганаас батлан гаргасан Дөчин монгол - дөрвөн ойрадын их цаазын үзэл санааг хэрэгжүүлэх, монголын үндэсний тусгаар тогтнолыг хамгаалах, манжийн түрэмгийллийн эсрэг шийдвэртэй тэмцэж, монголын феодалын бутралыг даван туулж нэгдсэн монгол улсыг байгуулахын төлөө цуцалтгүй тэмцэж байсан үндэсний баатар, жинхэнэ цогтой эх оронч хүн байлаа. Тэр улс орноо харийн түрэмгийллээс хамгаалан нэгтгэхийн тулд улс төр - дипломат, худалдаа - эдийн засгийн, үзэл суртал - соѐлын бүхий л боломжийг ашиглаж байсан юм. Аливаа улс гүрэн нэгдэн нягтрах, хүчирхэгжихэд нэгдсэн хэл, бичигсоѐл чухал үүрэгтэй билээ. Бичиг үсэг бол бие даасан том улсын тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг мөн болохыг түүх гэрчилж байна. Эзэн Чингис монгол улс байгуулж, хуучин монгол бичгийг төрийн бичиг болгож байсан бол, Хувилай цэцэн хаан Юань улс байгуулж, дөрвөлжин бичгийг төрийн бичиг болгож байлаа. Зүүн гарын хаан Галдан бошогт төр, шашны албан хэргээ эцгийнхээ ул мөрөөр хуучин монгол бичгийг ойрадын амьд аялгуунд ойртуулан зохиосон тод монгол бичгээр явуулж байжээ. Үүний гол баримт нь 1691 онд Галдан бошогт хаанаас Оросын цагаан хаанд явуулсан бичгүүд, Раднабадрагийн зохиосон ―Равжамба зая бандидагийн тууж сарны гэгээн гэрэл‖, ―Дөчин - дөрвөн хоѐрын их цаазын нэмэлт‖, ―Галдан хун тайжийн захиа зарлиг‖, Гавааншаравын бичсэн ―Дөрвөн ойрадын түүх‖, Увш түмэний бичсэн ―Дөрвөн ойрадын түүх‖, ―Цорос овгийн ноѐдын гарал‖, ―Дөрвөн ойрад монголын Увш хун тайжийг дарсан гууж‖, ―Даваач ноѐноос Цэрэн увшид өгсөн захидал‖ зэрэг өдий төдий түүх, уран зохиолын бичиг, шашны судар номууд байна. Равжамба зая бандида Намхайжамц шашны орчуулгын утга зохиолын хэлийг буй болгож эхэлсэн бол, Галдан бошогт хаан тодмонгол бичгийг албан хэрэгт хэрэглэн ойрад аялгуунд тулгуурласан албан бичгийн утга зохиолын хэлийг хэвшүүлэн тогтооход их үүрэг гүйцэтгэсэн нь илт байна. Тод бичгийн шашны утга зохиолын хэл нь хуучин бичгийн уламжлалыг барисхийн зарим дагавар нөхцөлийг номын зохиомол ариун хэлээр саланги бичдэг байсан бол, Галдангийн болон Галданцэрэн хааны үед тод бичгийн хэлийг ойрадын амьд ярианд ойртуулан ярианы хэлээр гарахын тийн ялгалын -ээцэ гэдэг дагаврыг -ээсэ гэх мэтээр бичсэн нь бий. Тод монгол албан бичгийн хэлний баримт болгож 1691 онд Галдан бошогтоос Оросын цагаан хаанд явуулсан нэгэн захидлын хэлийг авч үзье. Энэ албан бичигт ―Их цагаан хаан Москва их нутагтаан мэнд амар бизэ. Далай ламын адистидиэр бид мэнд амар. Урьд аль бэсэ /аливаа/ учрыг хэлж илгээсэн элч ирэхийн урьд Жавзандамба хутагт /Өндөр гэгээн Занабазар/, Очирой хаан /түшээт хан Чихундорж/-ыг нэхэж бас мордоод завсрын монголыг/халхыг/ дам дам идээд /эзлээд/ Жавзандамба хугагт, Очирой хаан ―Байина‖ гэгч газар Богд хаан /Манжийн Энх-Амгалан/-ы хотод ойр боловч эртнээс янаг сайн төлөө /тул/ нэхэж хүртэл гэнэт богд хааны цэрэг хоѐр дам байр болсон /хоѐр удаа байлдсан/ юм. Аль алийг нь танай энэ хүн үзсэн. Амаар айлтгах. Хоѐр тийм байр боловч Далай лам шашин төрийн туст илгээсэн элч өөд болсонд /ирсэнд/ хэн хэн нь Далай ламын элчийн 17

зарлигаас давж үл болох төлөө /учир/ далай ламын элчийн өмнө халхыг мэнд/бидэнд/ гаргаад Жавзандамба хутагт, Очирой хааны биеий нь заргын мөрөөр буруушаахаар шийдсэнд Жавзандамба хутагт, Очирой хаан хоѐр их буруутай хүн мөн төлөө /тул/ биедээ гэм ирэхийг мэдээд хаар бэсэ /хайш яйш/ загнавч бид цэргээр эрхбиш авах /эзлэх/ хэрэгтэй төлөө /тул/ та бид эртнээс наар /нааш/ нэг үйлтэй ах дүү болж, бат янаг амраг явсан бөгөөд монгол ч тантай болон бидэнд дайн /дайсан/ лав мөн төлөө /учир/ энэ хэрэгт цэрэг, дарь, хорголж /тугалга/, их үхэр буу эхлэн дайнд аль хэрэгтэйг хэн хэнийтөлөө аль болохоор зарлиг болохыг айлтгав. Бэлэгтэй‖ гээд дөрвөлжин үсгээр өөрийн нэр бүхий тамга даржээ. Эндээс бид XVII зууны үеийн ойрад аялгуугаар бичсэн албан бичгийнхэлний найруулга зүйг мэдэж болно. Галдан бошогт хаан албан бичгээ тод үсгээр Орост явуулж байсан болохоор Манж хотон бухаарын ноѐдод бас л тод үсгээр албан бичиг явуулж байсан нь мэдээж юм. Тод үсгийг ярианы хэлэнд ойртуулах оролдлого ч гарч байжээ. Галдангийн ах Сэнгээ хааны үед Даги гэгчийн орчуулсан ―Бодь мөрийн зэрэг‖ гэдэг том хөлгөн судар цэвэр ярианы хэлээр бичигдсэн нь Гандан тэгчэнлин хийдийн номын санд бий. Үе үеийн эрдэмтэд бичиг үсгээ амьд ярианд ойртуулж ирсэн түүхтэй атал одоо заримууд нь монголын төрийн албан хэргийг мянган жилийн өмнөх монгол хэлэнд суурилсан хуучин монгол бичгээр явуулах гээд байгаа нь хачирхалтай. Тод бичгийг Галданцэрэн хааны үед улам хөгжүүлж, ―Хутагт билгийн чанад хүрсэн найман мянгат‖, ―Хутагт судрын аймгийн эрхт хаан дээд алтангэрэл хэмээх их хөлгөний судар‖, ―Рашааны зүрхэн найман үет нууц увьдасын үндсэн‖, ―Хөвүүн багш нь өөрийн шавьд үнэн сэтгэлээс зөвч тавьсны бичиг зүрхний дормо‖, ―Хутагт билгийн чанад хүрсэн таслагч очир хэмээх их хөлгөний судар‖, ―Хутагт дар эхийн магтаал‖, ―Сүкавадийн орны байдал‖, ―Хутагт майдарын ерөөлийн хаан‖ зэрэг 12 номыг модон бараар барлаж байсан нь олдоод байна. Тод үсгийг төрийн бичиг болгох явдал Зүүн гарын хаант улс манжид эзлэгдэх хүртэл үргэлжилж байсныг 1750-аад онд Даваачи ноѐноос дөрвөдийн Цэрэн Увшид ирүүлсэн албан бичгээс тодорхой мэдэж болно. Тод монгол бичгийн хэл найруулга уран зохиолын ном, түүх бичлэгт улам боловсронгуй болж байжээ. Раднабадрагийн бичсэн ―Равжамба Зая бандидагийн тууж сарны гэрэл‖ гэдэг намтар зохиолд Зая бандидагийн нас барсныг ―Зүүн хүрээд хэлмэрчийнд ядам дуусаад догшид эхлэн ахуй цагт буяныг нэмэгч хэмээх усан барс жилийн намрын дунд сарын хорин хоѐрт наран гялавхийн мандах цагт дүрст биеэс сэтгэл гэгээн гэрэл номын биеийн агаарт шингэн гаслангаас нөгчих ѐсыг үзүүлвэй‖ гэж ном бичгийн яруу сайхан хэлээр найруулан бичсэн байна. Манжийн түрэмгийлэгчид Зүүн гарын хаант улсыг мөхөөж эрхшээлдээ оруулахдаа байлдах нум сум, зэвсгийг нь хураан шатааж, гаднаас дарь хорголж оруулахгүй хавчиж байсан боловч бичиг соѐл, дуу хуурыг нь устгаж чадаагүй юм. Тод үсгийг Хятад дахь шинжааны ойрадууд Орос дахь халимагууд, монголын ойрадууд ор тас хаяагүй, ном судраа уншиж бичсэн хэвээр байна. Ардчилал шинэчлэлийн өнөөгийн нөхцөлд тод бичгээ сурах судлах явдал харин ч сэргэн мандах төлөвтэй байгаа нь сайшаалтай байна. Шинжаанд олон жил тод үсгээ хэрэглэн ойрадын түүх, соѐлын олон ном сэтгүүл хэвлэгдэн гарав. Халимагт ч тод үсгээ сэргээн сургаж байна. Монгол улсад ардын хувьсгал ялах хүртэл ойрадууд тод бичгээ хувийн хэрэгцээнд хэрэглэж байсан. Одоо ч хэрэглэсээр байна. Ялангуяа Зүүн гарын хаант улсын гал голомт цорос овгийн хаад ноѐдын толгойлж явсан дөрвөд баядуудын дунд тод ном уншдаг өндөр настан эрэгтэй эмэгтэйчүүд олон байгаагийн дээр тод ном судар арвин байна. Сүүлийн 200 гаруй жил тод үсэг албан хэрэгцээнээс шахагдан орхигдож ирсэн нь ойрадын ард түмэн удам судар, түүх, хэл, соѐлоо мартахад хүрэв. Ялангуяа ойрад аялгууны үгийн сангийн олон үг, хэллэг мартагдаж байна. Бүхэл бүтэн ойрадын түүх болсон Равжамба зая бандидагийн тууж, Гавааншаравын ―Дөрвөн ойрадын түүх‖, Увш түмэний ―Дөрвөн ойрадын түүх‖ нь тод үсэг, латин галигаар хэвлэгдсэн учир нийт олонх уншиж чадахгүй байна. Бас 1937 онд шинэ толь сэтгүүлд, хэвлэгдсэн ―Дөрвөн өөлдийн түүх‖ хуучин монгол бичгээр байгаа учир мөн л олонх уншиж чадаагүй байна. Эдгээрийг кириллээр 18

хөрвүүлэх, эсвэл тод үсгийн сургалтыг яаравчлан явуулж тод үсгээр уншиж судлах шаардлагатай байна. Тод бичгийг 1648 онд Равжамба зая бандида хуучин монгол бичгийг засан сайжруулж энэтхэгийн 50, төвдийн 30, монголын 16 үе үсэгтэй зохиосон билээ. Ойрад монголын ард түмний соѐл түүхийн олон бүтээл туурвисан тод үсгийг зохиогч их бичгийн хүн Равжамба зая бандидагийн мэндэлсний 400 жилийн ойг 1999 онд ѐслол төгөлдөр тэмдэглэх санал дэвшүүлж байна. Энэ үйл явдлыг угтан тод үсгийн бүх нийтийн сургалт явуулах нь чухал байна. Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай! Уг өгүүлэл нь анх ХИС-ийн НХУС-ийн Хэл зохиолын тэнхимийн “Эрдэм шинжилгээний ойллого” №1 (7), Ховд 1998, 45-48-р талд хэвлэгдсэн.

19

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ___________________________________________________________________________ V боть 2012 4-р дэвтэр

БАРГЫН АМАН АЯЛГУУНЫ ҮГСИЙН САНГИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮНИЙ ОНЦЛОГ Г. Гантогтох1 Баргын аман аялгууг барга буриадын аялгуунд багтааж судалсаар ирсэн судалгааны уламжлалтай. Энэ нь үүх түүх, угсаа гарвал, өв уламжлал, хэл аялгууны дуудлагын хэв шинж зэрэг олон талыг хамарсан ул суурьтай ангилал гэдэг нь маргаангүй үнэн. Ийм учраас миний бие монгол улсад оршин суудаг Дорнод аймгийн Гурванзагал, Хөлөнбуйр, Төв аймгийн Авдарбаян сумын (хуучин нэр) барга нарын ярилцах үг хэллэгийг байцаан тэмдэглэж авснаа ―Буриад аялгууны толь‖ хэмээх номдоо барга аман аялгууны өвөрмөц дуудлагатай 1300 орчим үг сонгож оруулсан юм. Мөн тэрчлэн баргын аман аялгууны үгсийг тэмдэглэсэн шинэ барга, хуучин барга, судлалын үгсийн цэсийг нягтлан өөр хооронд нь сайтар харьцуулан үзсэн билээ (Ном зүйд үзнэ үү). Баргын аман аялгуу нь дангаараа чивчин барга, солоон барга, барга буриад гээд алтайн хэлний зүүн салааг багтаасан Монгол хэлний өвөрмөц нэгэн дэлгэр баян аман аялгуу мөн бөгөөд монгол хэл судлаачдын сонирхлыг зүй ѐсоор татсаар ирсэн билээ. Эрдэмтдийн сонирхлыг татдаг гол шалтгаан нь юу вэ гэвэл Баргын аман аялгууны үгсийн сангийн бүрэлдэхүүний онцлог нь юм.

1. Барга аман аялгууны үгийн сангийн бүрэлдэхүүний онцлог нь юуны өмнө эртний монгол хэлэнд болон дундад үеийн монгол хэлэнд хэрэглэгдэж байсан үлэмж арвин тооны үгсийг өнөөдөр 21-р зуунд тээж уламжилж ирсэн ховор нандин үгсийн сантай. Жишээ нь: ангаалах (бүслэх, тойрох), ангаалдах (тал талаас нь бэдэрихэ (эрэх) бүсэлж хүрээлэх), бадган (өвчин хууч), бугаа (бугуйвч), гэнэн (санаандгүй, санамсаргүй), дэхэх (давирах), заардах (морь эвшээх), намха (ѐдор), тугаар (сая), таршаахий (царцаа), унгар (унгас), үхэг (шүүгээ), уудхи (уушги), холимоhуу (хулмас), шалам (олом), этэрхэх (бардамнах), юлдам (ялдам), ялбаран (янгууч) гэх мэт. Эдгээр нь дундад эртний уламжлалт толь бичиг, хуучин дохионы бичиг, Монголын нууц товчоо (МНТ)-нд тэмдэглэгдсэн үгс билээ. МНТ-нд бухагу Бур.бугааг Бар.бугаа, МНТ гэнэн МНТ.тугаар гэх мэт буй. Бар. унгар, Бур.унгаhан, Мо.унгуhун, Нуа.hунгусун эртний хэлбэрийг нь сэргээвэл hунгурсун болно. Эдгээр ховор нандин үгсийн санг уудлан илрүүлж, судалгааны эргэлтэнд оруулж, эрт цагийн татаар монгол хэл (есөн татаар нар) яаж ярьж хэлж байж вэ гэдгийг сэргээх баримт гарч ирэх учиртай юм. Ийм учраас хуучин барга, солоон, чивчин, шинэ барга, монгол улсын барга нар, баргужин, хорь буриад аялгууг хүй цугаар нь эвийн заяан заяалуулж судлах нь зүйтэй байна. Эвийн заяан заяалуулж гэдгийн учир нь Монгол-Хятад-Орос гурван улсын эрдэмтэн судлаач нар хүчээ нэгтгэн, барга буриад аман аялгууны үгсийн сангийн үүсвэр бүрэлдэхүүнийг эв эе, зүй тогтлоор нь өөрт нь байгаа хүчин зүйлээр яргуулан судлах санааг дэвшүүлж байна.

2. Барга монголчууд бэлчээрийн мал маллагаагаа эрхлэн, уудам сайхан тал нутагтаа тааваараа нүүж, буянт сайхан мал сүргээ өсгөн үржүүлж, шимийг нь боловсруулж, олон зуун мянганыг туулж ирэхдээ монгол аж төрөх ухааныг цогцлоон бүрдүүлж, барга монгол хэв ѐс, зан 1

МУИС-ийн МХСС-ийн багш, шинжлэх ухааны доктор, профессор

20

заншил, үг хэллэгийг буй болгосон тэр нөр их хүч хөдөлмөр, тэр үнэт сайхан үг хэллэгийг хэлний шинжээчид бид шинжилгээ судалгааны эргэлтэнд оруулалгүй байсаар өдий хүрлээ. Гэтэл баргын аман аялгуу бэлчээрийн мал маллагааны үг хэллэгээр халх монгол ойрд монгол, буриад монгол, өвөр монголын олон аялгуунаас хавьгүй олон үгтэй шиг надад санагддаг юм. Яагаад тэр вэ гэвэл барга аман аялгууны үгсийн сангийн бүрэлдэхүүн нь нийлэг, нягтрал сайтайн дээр барга монголчууд бэлчээрийн мал маллагааны асар их туршлагатай ард түмэн учраас баян баргын мал сүрэг гэж хол ойр дахинд ихэд алдаршсан билээ. Мал маллагааны үг хэллэг гэхэд нийт монголчуудын түгээмэл үг хэллэг дээр барга аман аялгууны өөрийнх нь үгсийн сангийн өвөрмөц дуудлага, утга агуулгатай үгс маш арвин байдаг юм билээ. Би зүгээр амнаасаа жишээ татаж хэлэхэд: эмээл дээрээ айбийж суух, ээвийж, бээвийж, бээцийж, бэгзийж суух гэх мэт. Малд явахдаа айралжан (алмай), анага (урц) төхөөрч оторт гарах, ангал бойгоноо татаж нүүж зөөх, адуу малд явна гэхээс ахарчлаад (цухалдах) гарах чинь юув? Хуса hиинэг хоѐр (хуц, ирэг хоѐр) нүүдэлд туурь (туувар) туух, тэнжиж ядаад тэнчиржэ байна. Эр хүний бэнэ үгүй ишгэн тэхний ходоо үгүй. Малын угшил гийрэх (тандах), эндэhээ зүүншээ бэлчээри гүлгэн саhатий (нэлэнхийдээ), манхин хурга, малда махашин хүн (махруу), тугалдаа мээхий (энхрий) мухлай үнеэ (түнжин), тэнгэри hэхэхэ (тэнгэр гийх), hэгэлэн мал (урд хөлөө өргөж доголдог), түхир хэрэглэлтэй (бүрэн) эмээл, морь ургалхадаа дойгон (солгой), дунгир сагаан тала, тэбэгхэн самсагтай (сашбайтай) улаан, малда солоохий үгы хүн, гэх мэт. Барга аман аялгууны мал маллагааны үгийг тусгайлан хөтөлбөр боловсруулж, сурвалжлан судлах нь чухал байна. Чухамдаа ийм судалгааны хэвлэгдсэн материал бараг үгүй байна. Үүнийг судлах судалгааны талбар эзнээ хүлээгээд монгол улсад ч тэр, хятад улсад ч тэр байж л байна. Малд солоохйитий нүдтэй, малын дөртэй баргын аман аялгуу судлаач малд ч тэр, үгэнд ч тэр махшин залуу хөвгүүд охидыг бэлтгэх шаардлагатай болж байна.

3. Барга зоны утга соѐл, хэв заншил, оюун санааны ертөнцөд бөө мөргөл хийгээд бурхан шашны ухааны нөлөөлсөн нөлөөлөл цаглашгүй их тул баргын аялгууны үгсийн сангийн сан онцгой байрыг эзэлнэ. Барга бөөгийн үг хэллэг, ѐс жаяг, хэв маяг нь халх, буриад, дархад, хорчин, урианхай бөөгөөс өвөрмөц байдаг нь өмсгөл тоногийн нэр, холбоо хоршоо үг, хэлц хэллэгээс нь үзэхэд илэрхий. Жишээ нь: тайлтай бөө (хаан), тахилтай бөө (ноѐн), дэргэ бөө (шавь), онго (онгод), эхэ байгуулжин (архаал элгэвчийн толь), их, дунда, бага толь, орхиулга (завдар), хүрэн улаан авгалдай, эцэг байгуулжин (авгалдайн баг), майхуужи (оргой), хэсэ давиур, хоѐр хорби (сорви), баруун хорби азарган, зүүн хорби гүүн толгойтой байдаг. Баруун хорби нь зүүнээсээ нэг барим өндөр байна. дүрбэн хонин шагай, найман hуудал, зарлим (тайлга) тэлэдэ гарха (эцэг модонд авирах), сурганаг татаха (сумнаар татах), тэлэ тахиха, бөөгэй шандан гэх мэт. ―Хуучин баргачуудын бөөгийн шашин шүтлэг гэдэг Баярдалайн өгүүллээс (6: 153-249) эшлэв. Түмэн түмэн жилийн оюун билгийн үлэмж сангийн үүд нь бөө мөргөлийн үгийн санд байдаг тул барга бөө мөргөлийн үгсийн санг бүрдүүлж цогцлоож, судлан шинжилж түлхэн орж чадвал цаглашгүй их мэдлэгийн эрдэнийн санд нэвтэрлээ гэсэн үг.

4. Баргын аман аялгууны үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнд алтайн хэлний нийтлэг үгс уламжилснаас манж, эвэнк, нанай, солоон, орчоон, зүрчид гарлын үг идээшин тогтнож хэвшээд, он удаан жилд улиран хэрэглэгдсээр иржээ. Жишээ нь: манж хэлнээс ангал (гэр бүл)<Ма.ангала, байт (албан бичиг <Ма.байта, гальдаа (гарын дарга) <Ма.галаида, далж (энэ чамд ямар далжитай юм бэ?)<Ма.далжи, жалан, лайган (залхуу) <Ма.лайху, мухандаа (овгийн ахлагч) <Ма(мохун и да), няхараха (хятадаар ярих) <Ма.никан: оѐнго (чухаг) <Ма.оѐнго, ташига (сургууль) <Ма.тачику, угардаа(бүгдийн дарга) Ма үхэри да, үгмээ (авга бэргэн) Ма.үгүмэ, хал (овог) Ма. Хала гэх мэт (8). Баргын аман аялгууны үүсвэр бүрэлдэхүүнийг судлахдаа Түрэг-монгол-барга дундын үгс, Манжмонгол-барга дундын үгс, манж ормол үгс, якут-буриад-барга дундын үгс, барга-буриад үгс, эвенк гарвалтай, нанай гарвалтай, солоон гарвалтай, орчоон гарвалтай, зүрчид гарвалтай барга үгс

21

гэхчилэн нарийвчлан судалж бүртгэх нь зүйтэй байна. Ингэж судалбал зөвхөн барга аман аялгууны судлалд төдийгүй нийт алтайн хэлний судлалд дорвитой хувь нэмэр болно.

5. Баргын аман аялгуу нь хятад хэл соѐл, эдийн засаг, улс төрийн хүрээлэл дотор байгаа тул хос хэлтэй байх нь зайлшгүй. Холимог хэлтэй болохгүйн төлөө чармайж байгаа нь хүн бүхний хүсэл эрмэлзэл. Хятад ормол үгийг зохистой хэрэглэх хэрэглээ нэгэнт тогтжээ. Баргын аман аялгуу нийт монгол хэл аялгуутайгаа хүй хэлхээгээрээ холбоотой тул дархлаа сайтай төв монгол хэл аялгуу мөн. Баргын аман аялгууны дархлааг хадгалан барьж байгаа гол хүчин зүйл монгол бичиг болох учраас аман аялгуугаа цэврээр нь хадгалж байгаа юм. Монгол бичиг бол бүх монгол үндэстний бичиг болох учраас монгол хэлний гол ѐсоо, голч шугамаа ер алддаггүй, олон монголчуудаа ямагт холбож байдаг. Тэгээд баргын аман аялгуугаараа дуудах бүхий л бололцоог хангаж өгдөг.

6. Баргын аман аялгууны үгийн сангийн үүсвэр бүрэлдэхүүнд араб, перс, уйгар, түрэг, хятад, солонгос, япон, орос, энэтхэг, төвөд, зөрчид, манж, дагуур европ хэлний үгс зохих зохих хэмжээгээр нэвтрэн орсон нь эдгээр улс оронтой эртнээс нааш худалдаа арилжаа, шашин мөргөл, улс төр эдийн засгийн харилцаатай байсны гэрч болон үлджээ. Эдгээр үгсийг соѐлын хүрээнд нь цаг үетэй нь уялдуулан судалж түүхчлэн гаргаж ирвэл сонирхолтой судалгаа болно.

7. Баргын аман аялгууны үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг барга буриад аялгууны дэлгэр хүрээнд авч судлах явдал тун чухал байна. Барга буриад аялгууны дундын үгс нь гэхэд ямар ямар үгс байна вэ?, буриадын ямар ямар аман аялгуунд яаж хэлэгддэг вэ?, ирэл гарал нь ямар үг юм?, Баргын аялгуунд хамааралгүй буриад аялгууны үгс нь аль вэ? Буриад аялгуунд хамааралгүй барга аялгууны үгс нь аль вэ? Монгол хэлэнд хамааралгүй барга буриад үгс нь аль вэ?. Харьцангуй хэдэн хувь эзэлж байна? Монгол хэлэнд хамааралтай барга буриад үгс нь аль вэ? Монгол хэлний хэдий үед хамаарах вэ? гэх мэтчилэн судалбал маш сонирхолтой дүгнэлт гарна.

8. Баргын аман аялгууны өвөрмөц өөрийнх нь үг гэвэл үй түм. Үлгэрлэвэл: андагаатий (чухал, эрхэм), алтаа (хүүхээ), баниган (лагшин), буймах (элбэг дэлбэг хүрэлцэх), гаадий (сампин), данших(балбах), занаатий (зориуд), жанаа (шодон гэзэг) ивээрэг (дотночломтгой), лаагих (лүбхийх), мийн (зүгээр), нааюу (амраг нөхөр), оргой отоггүй (эмх замбараагүй), өөтийхэн (олигтойхон), hалваа (салаа), hамалдаха (самгардах), hохор төөрэг явах, тобсоо (болзоо хугацаа) тондуун (тогтуун, намжуун) түхир (бүрэн), уймаржагай (тэнэгдүү), палбуу (цөллөгийн хүн), хажин (хажир), хэнхид (хомхой), нуурай химэг, хонгоо (хатуу чихтэй) дүлий хүн дүрэв хэлүүлнэ, хонго хүн хоѐр хэлүүлнэ. Шивхэ (үсний хавчаар), сүүрэг (цоожны даруулга), эбсээ (эв), ээних (тээнэгэлзэх), ехэлэй (их эхнэр), янгир (адилхан), гэх мэт (8). Барга аман аялгууны өвөрмөц үг хэллэг бол монгол хэлний бүтэц бүхий ховор нандин үг мөний тул нарийн нэр томъѐо оноож боловсруулахад чухал хэрэгцээтэй юм. Мөн түүнчлэн хонгоо, цүүрэг, химэг, товчоо мэт үгсийг дэлгэр монгол утга зохиолын хэлэнд оруулж нийтэд хэвшүүлэх нь зохистой мэт санагдана. Дүгнэж хэлэхэд баргын аман аялгууны үгсийн сангийн үүсвэр бүрэлдүүн нь алтайн хэлнүүд хийгээд монголын олон аялгууны шим цогцолсон ба олон соѐл хуралдаж хуримтлагдсан үгийн сангийн үлэмж баялаг аман аялгуу болохын учир орон бүхний монголч эрдэмтэд эвийн заяан заяалуулж, эрдэм судлалын эргэлтэнд оруулж, номын хүрд болгон эргүүлэгтүн.

22

НОМ ЗҮЙ 1. Баранов . А., Барга и халха// Материалы по маньчжурии и монголии, вып. 2. Харбин, 1905.с.в 2. Баянцогт, Нутгийн аялгууны шинжлэл, Хөх хот .2007.х.325-353 3. Боошяан, Жараннэг Б., Барга аман аялгуу // Монгол төрлийн хэл аялгууны судлалын цуврал 0001. Хөх хот 1996. 385х 4. Гантогтох Г., БНМАУ дахь монгол хэлний нутгийн аялгууны толь бичиг III Буриад аялгуу, УБ.

1988.

5. Гантогтох Г., Буиад аялгууны толь, УБ, 1988.

6. Дугаржав Ш., Хөлөн Буйрын барга, Хайлар 2009. Х. 119-129.

7. Мөөмөө С., Мөнх-Амгалан Ю., Орчин үеийн монгол хэл аялгуу. УБ. 1984. х.162-167.

8. Норжин Ц., Шинэ барга аман аялгууны өвөрмөц үгс // Нутгийн аялгууны үгсийн хураангуй Бээжин 1992 х.11-243.

9. Poppe N. N., Skizze der Phonetik des Bargu Burjatischen. Asia Major, Leipzig., 7(1931) 307-378 10. Сэцэн, Монгол хэлний нутгийн аялгууны шинжлэл Хөххот 1998. х. 470-516.

11. Сэцэн. В., Монгол хэлний нутгийн аялгууны шинжлэлийн товчоо Хөх хот 1998. х. 228-258.

12. Сэцэнбаатар нар., Монголын хэлний нутгийн аялгууны шинжлэлийн удиртгал Хөх хот 2005, х.432-457.

13. Тодаева Б.Х., Монгольские языки и диалекты китая М., 1960. С. 22, 52-53.

14. Төмөрцэрэн Ж., Баргын тухай товч тэмдэглэл // Монголын судлал Т. VIII8 Fast8 16 УБ. 1971. Х.203-220.

15. Ууда нар., Барга аман аялгууны үг хэллэгийн материал // Монгол төрлийн хэл аялгууны судлалын цуврал 002, Хөх хот 1984, 342х.

16. Ууда нар., Барга аман аялгууны үгс // Монгол төрөл хэл аялгууны судлалын цуврал 003. Хөх хот., 1985. 225х.

17. Хаптаев П. Т., Краткий очерк истории бурят-монгольекого народа. Улан-Удэ, 1942. с.8.

18. Цолоо Ж., БНМАУ-ын нутгийн аялгуу// Хэл зохиол судлал XVIII боть, 1-р дэвтэр. УБ.1987. х.103-105.

19. Чингилтэй., Дундад улс дахь монгол төрлийн хэлнүүд ба монгол хэлний аялгуунуудын ерөнхий байдал // Монгол хэл бичиг 1957 №12. х.25-31.

20. Широ Хаттори, Хөлөн Буйрын монгол аялгуу. Токсгаку 1-р боть Токио 1937. х.97-111.

23

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ___________________________________________________________________________ V боть 2012 5-р дэвтэр

МОНГОЛ БИЧИГ БА ТОД ҮСЭГТ УРУУЛЫН УРТ ЭГШГИЙГ ТЭМДЭГЛЭСЭН ТАЛААР ХИЙСЭН АЖИГЛАЛТААС Б. Даваадорж1 Товч утга: Тод үсэгт уруулын урт эгшгийг гэдэс зурмаар давхарлан тэмдэглэдэг. Энэ тэмдэглэгээний учир холбогдлыг монгол бичгийн тэмдэглэгээтэй харшуулан тайлбарлаж, тод үсэгт урт эгшгийг тэмдэглэж буй гэдэс зурмын үүргийн талаар тодорхой санааг дэвшүүлсэн байна. Түлхүүр үгс: гэдэс зурам, тод үсэг, монгол бичиг, тэмдэглэгээ, урт эгшиг, үгийн тэргүүн үе, нийлц, тэргүүн бус үе.

Монгол хэлний эгшиг нь богино, уртаараа эсрэгцэн үгийн утгыг ялгадаг учраас урт эгшиг нь фонемийн үүрэгтэй байдаг. Энэхүү фонемийн үүрэгтэй урт эгшиг монгол хэлний бүх үеийн туршид байсан уу хэмээвээс энэ урт эгшиг нь эхэн үедээ гол үүрэг нь бас л утга ялгах үүрэгтэй байсан байна. Эл үүргээ богино эгшгийн хэлбэрээр, урт эгшгийн нийлцэд багтах богино эгшгийн байдлаар гүйцэтгэн хэрэглэгдэж, өгүүлэхүйн явцад илүү тод өгүүлэгддэг байснаар эдүгээгийн урт эгшиг үүсэх үндэс суурь нь болж, улмаар урт эгшиг үүсч бий болсон, үүсмэл урт эгшгийн гарал нь ийнхүү холбогддог. Орчин цагийн утга зохиолын хэлний урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэж, энэ тэмдэглэгээг уламжилсан байдаг. Урт эгшгийн тэмдэглэгээний ерөнхий загвар нь VCV ийм бөгөөд уг загвар нь үгийн утгыг ялган тэмдэглэхийн учир бага зэрэг өөрчлөгдсөн байдаг.

I. Уруулын –уу- урт эгшгийн тэмдэглэгээ Нэг. Үгийн тэргүүн үеийн –уу- урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэсэн нь: 1. -aɣu нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл baɣuri буурь baɣuraqu буурах qaɣudam хуудам saɣudal суудал aɣur уур qaɣurmaɣ хуурмаг qaɣučin хуучин maɣu муу 2. -iɣu нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл siɣurqai шуурхай siɣurqu шуурах čiɣulɣan чуулган niɣuqu нуух 3. -uɣu нийлцээр 1

ХИС-ийн НХУС-ийн монгол хэл уран зохиолын тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд проф.

24

Монгол бичиг čuɣur tuɣurbiqu tuɣuji duɣulɣa uuɣuqu 4. -uu нийлцээр Монгол бичиг Uugiqu Uuli uuɣan uu yeke ɣuurasun suu suutu tuuli uulɣa 5. Богино эгшгээр Монгол бичиг su 6. Хоѐр өөр эгшгээр Монгол бичигОЦУтЗХэл qauli taulai Siudan ɣauli jaujai

ОЦУтЗ-ын хэл цуур /хөгжим/ туурвих тууж дуулга уух ОЦУтЗХэл уугих ууль ууган агуу их гуурс суу заль суут тууль уулга алдах ОЦУтЗХэл гарын шуу

хууль туулай шуудан гууль гутлын зуузай

Орчин цагийн монгол хэлний үгийн тэргүүн үеийн –уу- урт эгшгийг монгол бичигт -aɣu, iɣu, -uɣu, -uu, богино эгшиг, хоѐр өөр эгшгээр тус тус тэмдэглэдэг байна. Хоѐр. Үгийн тэргүүн бус үеийн –уу- урт эгшгийг тэмдэглэсэн нь 1. -aɣu нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл daɣaɣu дагуу jalaɣu залуу jalqaɣu залхуу jobaɣuri зовуурь ɣaljaɣu галзуу iraɣu яруу kinaɣur хянуур baraɣun баруун samaɣuraqu самуурах 2. -iɣu нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл dabčiɣu давчуу dokiɣur дохиур joriɣuda зориуд qariɣu хариу 25

3.

4.

5.

6.

nakiɣu sakiɣul torniɣun ariɣun -uɣu нийлцээр Монгол бичиг aduɣun qaduɣur quruɣubči nisuɣun soɣtuɣu udquɣur -uu нийлцээр Монгол бичиг aɣuu daruu daɣuuli sanduruu ibčuu noluur ɣuluuja Богино эгшгээр Монгол бичиг anuqan ayalɣu alɣur obu qomul torɣud Хоѐр өөр эгшгээр Монгол бичиг Nalau yaɣarau čabau

нахиу сахиул торниун ариун ОЦУтЗХэл адуу хадуур хуруувч нясуун согтуу хутгуур ОЦУтЗХэл агуу даруу дагуул сандруу явцуу ноолуур гулууз ОЦУтЗХэл ануухан аялгуу алгуур овоо хомоол торгууд ОЦУтЗХэл налуу яаруу цавуу

Монгол бичигт үгийн тэргүүн ба тэргүүн бус үед адилхан зургаан зүйл буюу -aɣu-, -iɣu-, uɣu-, -uu-, богино эгшиг, хоѐр өөр эгшиг загвараар урт эгшгийг тэмдэглэж байна. Эдгээр загвараар тэмдэглэсэн эгшгүүд нь орчин цагийн утга зохиолын хэлэнд –уу- урт эгшиг болсон. Монгол бичигт –уу- урт эгшгийг хэдэн зүйл загвараар тэмдэглэж байгаа нь үндсэн загвар VCV –ээс ондоошсон хэлбэр бөгөөд ийнхүү ондоошихын учир нь үгийн утга ондоо тул тэмдэглэгээний дүрсийг ондоошуулан, дүрсээр ялгах зорилгоор тэмдэглэх аргыг сонгосны нутлагаа болно. Үгийн гарал тайлбарт хамаарах тэмдэглэгээ бас байгааг үгүйсгэж болохгүй. Урт эгшгийн загвар нь VCV-ийн зэрэгцээ VC ба V хэлбэртэй байна. Энэ тэмдэглэгээ нь монгол бичгийн нэлээд сонгодог тэмдэглэгээний хэлбэр болон тогтворжжээ. Монгол бичгийн урт эгшгийн тэмдэглэгээ нь хэлний нэлээд эртний онцлогийг харуулж байдаг. Өөрөөр хэлбэл, яг урт эгшиг буй болоогүй, богино эгшиг нь утга ялгах үүрэгтэй байсан, бас зарим уруулын гийгүүлэгч нь утга ялгах эгшгийн үүрэгтэй болсон зэрэг монгол хэлний авиан зүйн эртний үзэгдэл, онцлогийг тодорхой байдлаар тусгасан, хадгалсан байдаг. Хэл цаашид хөгжин, ялангуяа авианы талд нэлээд өөрчлөлт гарч бичих, хэлэхийн зөрөө ялгаа ихэссэнээр түүнийг тэмдэглэх үсгийг шинээр ба 26

шинэчилсэн байдлаар зохиохыг хүсэмжлэх болсноор үүнтэй уялдан тод үсгийг 1648 онд зохиож, энэ үсгээр тухайн үед өгүүлэгдэн буй урт эгшгийг тэмдэглэх, тухайлбал, орчин цагийн утга зохиолын хэлнээ өгүүлж буй аа, ээ, ий, оо, уу, өө, үү биш, aā, åē, iī, oō, uū, őő, űǖ хэмээн дуудагдах урт эгшгийг тэмдэглэх аргыг боловсруулжээ. Тод үсэгт –уу- эгшгийг хэрхэн тэмдэглэснийг тодруулбаас: Нэг. Үгийн тэргүүн үеийн –уу- эгшиг 1. -aɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг qaɣudam xuūdam saɣudal suūdal saɣudqal suūdxal aɣur uūr qaɣurmaɣ xuūrmaq -aɣu нийлцийг -oū- нийлцээр тэмдэглэсэн нь baɣuraqu boūraxu baɣulɣaqu boūlɣaxu qaɣučin xoūčin saɣuɣsan soūqsan jaɣuram joūrma jaɣu zoūn uu yeke oū yeke maɣu moū aɣula oūla daɣusqu doūsxu daɣun doūn daɣurisqu doūrisxu bayarlaɣulun bayarloūlun saɣuri soūri yaɣun yoūn 2. -iɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Čiγulγan čuūlγan Siγurqai šuūrxai Siγurqu šuūrxu Niγuqu niγuūča 3. -uɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Tuγurbiqu tuūrbixu Tuγuji tuūji Uuγuqu uūxulaā -uɣu нийлцийг –oū- нийлцээр тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Duγulγ-a doūlγa Čuγur čoūr /kőgjim/ 4. -uu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Uuli uūli Uuyeke oū yeke 27

γuurasu 5. Богино эгшгийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Šu Amuγulang

γuūrasun Тод үсэг šuū amuγuūlang

Тод үсэгт орчин цагийн утга зохиолын хэлний –уу- эгшгийг үгийн тэргүүн үед –uūнийлцээс гадна –oū- нийлцээр нэлээд тэмдэглэж байна. Энэ нь өгүүлэхүйн явцад aγula гэдгийг oūla хэмээн дууддаг байдлаар өгүүлснийг тэмдэглэж байна. Хоѐр. Үгийн тэргүүн бус үеийн –уу- эгшиг 1. -aɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Daγaγu Jalaγu Γaljaγu Iraγu Kinaγur Tangnaγul Čingnaγur Čilaγun Surγaγuli ijaγur-tu Qalaγun Baraγun Qoyaγula Yadaγuraqu Samaγuraqu 2. -iɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Dabčiγu Dokiγur Joriγuda Qariγu Nakiγu Sakiγulsun Torniγun Ariγun 3. -uɣu нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Aduγun Qaduγur Soγtuγu Soruγul Čidquγur Udquγur Aduγusun oruγul 4. -uu нийлцийг тэмдэглэсэн нь

Тод үсэг daxuū zaloū/zaluū γalzoū iruū kinuūr tangnuūl čingnuūr čiloūn/čoluūn surγuūli ijoūrtu xaloūn baroūn xoyoūlaār yadoūraxu samoūraxu Тод үсэг dabčiū dokuūr zoriūd xariū nakuū sakuūsun torniūn ariūn Тод үсэг aduūn/adoūn xaduūr/xadoūr soqtuū soroūl čudxuūr udxuūr adoūsun oroūlji

28

Монгол бичиг Daruu 5. Богино эгшгийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Angγučin Ijaγurtu Ači-nuγud Oyun Γoul-ud Nom-ud 6. Хоѐр өөр эгшгийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Čabau Čičau

Тод үсэг daruū Тод үсэг angγoūčin ijoūrtu ači-noγoudi oyoūn γoloūd nomoūd Тод үсэг čabuū čačuū/čačoū

Үгийн тэргүүн бус үеийн –уу- эгшгийг –uū- ба –oū- хэмээн түгээмэл тэмдэглэж байна. Энэ нь тэргүүн үеийн –уу- эгшгийг –uū-, -oū- хэмээн тэмдэглэдэгтэй дүйж байна. Үүний зэрэгцээ –iūнийлцээр тэмдэглэж байгаа нь тагнайшсан эгшиг ба тагнайшсан гийгүүлэгчийн орчинд бичиж тухайн авиа урагшилж тагнайшсаныг үгийн тэргүүн бус үед бичиж тэмдэглэдэг бөгөөд бас тэргүүн үеийн эгшиг тагнайшсаныг тэмдэглэдэг өвөрмөц арга байж болно. Үгийн тэргүүн үед монгол бичигт –iu- тай үгийг тод үсэгт –uū- нийлцээр čuūlγan, šuūrxai хэмээн бичсэн байх ба č, љ зэрэг тагнайшсан гийгүүлэгчийн учир i бичих шаардлагагүйн улмаас ийнхүү тэмдэглэсэн бололтой.

II. Уруулын –үү- урт эгшгийн тэмдэглэгээ Нэг. Үгийн тэргүүн үеийн –үү- урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэсэн нь 1. –egű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Degűreng дүүрэн Jegűű зүү Jegűden зүүд Jegűkű зүүх Negűdel нүүдэл Segűji сүүж Tegűn-ű түүний Egűden үүд Egűlen үүл Egűr үүр Segűl сүүл Egűn-dűr үүнд Egűskekű үүсэх 2. –igű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Sigűrelden шүүрэн авах /шувуу/ Sigűgűl шүүр шанага 3. –űgű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Gűyűdel гүйдэл Gűgűrge гүүр 29

Dűgűrekű 4. –űű- нийлцээр Монгол бичиг Kűűrkű Dűűgeűr 5. Богино эгшгээр Монгол бичиг Űr 6. Хоѐр өөр эгшгээр Монгол бичиг Keűken Teűkei Teűke

дүүрэх бялхах ОЦУтЗХэл хөөрөх ярих дүүгүүр ОЦУтЗХэл үүр ОЦУтЗХэл хүүхэн түүхий түүх

Хоѐр. Үгийн тэргүүн бус үеийн –үү- урт эгшгийг монгол бичигт тэмдэглэсэн нь 1. –egű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Bilegűű билүү Jingnegűr жигнүүр Eregűl эрүүл Eskegűr эсгүүр Kőldegűű хөлдүү Nekegűl нэхүүл Sirbegűl ширвүүл Ilegűű илүү Kečegűű хэцүү Biraγu бяруу 2. – igű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Biskigűr бишгүүр Deligűű дэлүү Jisigűű жишүү Jőrigűű зөрүү Giskigűr гишгүүр Kemjigűr хэмжүүр Kősigűn хөшүүн Tűlkigűr түлхүүр Čimkigűr чимхүүр Gesigűn гишүүн Serigűlkű сэрүүлэх 3. – űgű- нийлцээр Монгол бичиг ОЦУтЗХэл Bűdűgűn бүдүүн Bűrkűgűl бүрхүүл Kőlčűgűű хөлчүү Kűjűgűn хүзүү Sirűgűn ширүүн Űjűgűr үзүүр 4. Богино эгшгээр 30

Монгол бичиг Sedkűl Őčűken Terigűten Őgűlekű

ОЦУтЗХэл сэтгүүл өчүүхэн тэргүүтэн өгүүлэх

Монгол бичигт –үү- эгшгийг үгийн тэргүүн үе, тэргүүн бус үед –egű-, -igű-, -űgű- нийлцээр тэмдэглэх нь түгээмэл байна. –űű- болон богино эгшиг, хоѐр өөр эгшгээр тэмдэглэх загвар цөөн байдаг. Тод үсэгт –үү- эгшгийг тэмдэглэсэн нь Нэг. Үгийн тэргүүн үеийн –үү- эгшгийн тэмдэглэгээ 1. –egű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Degűreng dűǖreng/dőǖreng Jegűű zűǖn/zőǖn Jegűden zűǖde/zőǖde Jegűkű zűǖkű Negűdel nőǖdel Segűderi šűǖderi Segűji sűǖji Tegűn-ű tőǖnei Egűden űǖden/őǖden Egűlen őǖlen Egűr őǖr Segűl sőǖl Egűn-dűr őǖndű Egűrge űǖrge/őǖrge Egűskekű őǖskekű Tegűkű tőǖqsen 2. – igű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Sigűrelgen šűǖrelgen sigűgűl šűǖgűl 3. – űgű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Gűyűdel gűǖdel Gűgűrge gűǖr Dűgűrekű dűǖrekű /bilqaqu/ Dűgűrkű dőǖrkű 4. –uu- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Kőǖrkű kűǖnde /yarilča/ Dűǖgeűr dűǖver 5. Хоѐр өөр эгшгийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Keǖken kűǖken /kőǖken/ Teűkei tűǖkeā Teűke tűǖke 31

Хоѐр. Үгийн тэргүүн бус үеийн –үү- эгшгийн тэмдэглэгээ 1. –egű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Bilegűǖ bűlűǖ Bitegűǖ bűtűǖ /bűtőǖ/ Jingnegűr jingnűǖr /jingnőǖr/ Jikegűn jőkűǖn Eregűl erőǖl Eskegűr iskűǖr Kőldegűǖ kőldűǖ Kőbegűn kőbűǖn /kőbőǖn/ Nekegűl nekűǖl Ilegűű ilűǖ Endegűű endőǖ kečegűű kečőǖ 2. – igű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Biskigűr biškűǖr /biškiǖr/ Deligűű deliǖn Jisigűǖ jišűǖ Jőrigűű zőriǖ Giskigűr giškűǖr Kemjigűr kemjűǖr Kősigűn kőšűǖn /kőšőǖn/ Tűlkigűr tűlkűǖr /tűlkiǖr/ Čimkigűr čimkűǖr /čimkiǖr/ Gesigűn gešőǖn serigűlkű seriǖlűqči 3. – űgű- нийлцийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Bűdűgűn bűdűǖn /bődűǖn/ Bűrkűgűl bűrkűǖl Kőlčűgűű kőlčűǖ Kűjűgűn kűzűǖn /kűzőǖn/ Silűgűsű šűlűǖsűn Sirűgűn šűrűǖn Űjűgűr űzűǖr 4. Богино эгшгийг тэмдэглэсэн нь Монгол бичиг Тод үсэг Sedkűl sedkűǖl Őčűken űčűǖken Terigűten terigőǖten őgűlebe őgőǖlebe

32

Монгол бичгийн хэлний үгийн тэргүүн ба тэргүүн бус үед орчин цагийн утга зохиолын хэлний –үү- урт эгшгийг тэмдэглэж байсан –egű-, -igű- , -űgű- нийлцийг XVII зууны дунд үеэс хойш тод үсэгт –űǖ-, -őǖ-, бас –iǖ- нийлцээр тэмдэглэж иржээ. Тод үсэгт уруулын –уу-, -үү- эгшгийг тэмдэглэх зорилгоор –u/ű- буюу гэдэс зурмыг сонгосон. Энэ зурмаар эр үгэнд –uū-, -oū-, -iū- нийлцийг, эм үгэнд –űǖ-, -őǖ-, -iǖ- нийлцийг тэмдэглэдэг. Монгол хэлнээ эр үгэнд эр эгшиг, эм үгэнд эм эгшиг бичнэ, ийнхүү өгүүлэхийн учир нэг үгэнд эр эм эгшгүүд үл холилдох тогтолцоо ѐсоор гэдэс зурмыг эр үгэнээ бичвээс –u- эгшиг, эм үгэнээ бичвээс –ű- эгшиг хэмээн тайлбарласаар ирсэн уламжлал бий. Энэ нь бичгийн хэлнээ харах нүдэнд тодорхойѐо байх ѐстой боловч монгол бичиг, тод үсэг аль аль нь тухайн үеийн монгол хэлний өгүүлэхүйн өвөрмөцийг нэлээд дөхүү байдлаар тусгадаг уламжлал ѐсоор тод үсгийн бичих онцлог байгааг үгүйсгэж үл болно. Монгол бичгийн хэлнээ урт эгшгийг тэмдэглэдэг –aγu-,-uγu-, - iγu-, -egű-, - igű-, -űgűнийлцийн завсрын гийгүүлэгч нь гээгдээд –oū-, -uū-, -iǖ-, őǖ-, -űǖ-, -iǖ- байдлаар өгүүлэгдэн буй богино, урт хоѐр эгшгийг өгүүлэхүйн шинжид нь нэлээд дөхүү байдлаар тэмдэглэхээр гэдэс зурмыг сонгон, эр үгэнд –ū- ба –ǖ- хэмээн эс тагнайшсан, тагнайшсан авиаг, эм үгэнд –ǖ- хэмээн зөвхөн тагнайшсан авиаг тэмдэглэх үсэг зүйн өвөрмөц аргаар бичиж тэмдэглэж байгаа нь ойрад аялгууны өгүүлэхүйн онцлогийг нэлээд ойролцоогоор тусгасны баримт болно. Профессор Х. Лувсанбалдан ―Монгол бичгийн хэлний –aγu-, -egű- нийлбэрийг тод үсэгт –ou-, -őű- гээр тэмдэглэсэн нь дундад эртний монгол хэлний тэрхүү үзэгдэл XVII зууны тэргүүн хагас хүртэл ойрд аялгуунд хадгалагдаж байсан гэдэг талаар санал нэгтэй байна‖ (1:40) хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Орчин цагийн утга зохиолын хэлний суурь аялгуу халх аялгуунд –ū-, -ǖ- хэмээн дараа үеийнхээ уруулын авианд ижилсэн нэгдсэн урт эгшиг байдаг. XVII зууны үед ойрад аялгуунаа уруулын –oū-, -uū-, -iǖ- хэмээх гурван төрлийн эр эгшиг, -őǖ-, -űǖ-, -iǖ- хэмээх гурван төрлийн эм эгшиг байжээ. Эдгээр эгшиг нв үндсэндээ ижилсэн нэгдэж амжаагүй богино ба урт эгшгийн нийлцийг илэрхийлж буй. Үүнийг тод үсэгт тэмдэглэснээр монгол хэлний уруулын урт эгшгийн хөгжил хувьслын тодорхой онцлогийг харуулахын зэрэгцээ ойрад аялгуунаа ийнхүү өгүүлж байсан ба өгүүлж байгааг тэмдэглэснээрээ аман аялгууны судалгаанд тод үсгийн ач холбогдол, түүхэн байр суурийг тодруулж байна. Тод үсэгт уруулын урт эгшгийг тэмдэглэж байгаа гэдэс зурам нь урт –уу-, -үү- эгшгийг тэмдэглээгүй, тухайн эгшгийн уртыг тэмдэглэсэн бус, богино эгшгийн дараах урт эгшгийг тэмдэглэсэн байж болохоор байна. Энэ нь –oū-, -uū-, -iǖ-, ба –őǖ-, -űǖ-, -iǖ- нийлцээс тодорхой байна. Өөрөөр хэлбэл, -o-, -u-, -i- гэсэн богино эгшгийн дараа –ū-, -ǖ- гэсэн эр эгшиг, -ő-, -ű-, -iбогино эгшгийн дараа –ǖ- гэсэн эм эгшиг байгааг тэмдэглэж байгаа бололтой. Гэдэс зурмыг –u-, -ű- уруулын эгшиг ба –i- саармаг эгшгийн дараа бичих бөгөөд –o-, -őэгшгийн дараа бичиж байгаа боловч энэ –o-, -ő- эгшиг нь тухайн үгэнд тогтвортойгоор өгүүлэгдэн буй эгшиг бус, өгүүлэхүйн явцад бий болсон үүсмэл эгшиг юм.

НОМ ЗҮЙ 1. Х. Лувсанбалдан ―Тод үсэг, түүний дурсгалууд‖ УБ., 1975.

2. Ж. Цолоо ― Ойрд аялгуу‖ УБ., 1988.

3. Тод үсгийн үгийн сан /гар бичмэл/ РЕЗЮМЕ Автор подчеркивал, что знак ―брюхо‖ не является самостоятельным долгим гласным или знаком долготы предыдущих гласных, а он является знаком долготы последующих гласных.

33

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ___________________________________________________________________________ V боть 2012 6-р дэвтэр

БИЧИЛ ЭХИЙН ӨГҮҮЛБЭРҮҮДИЙГ ЦУВАА ДАРААЛЛААР ХОЛБОХ ХЭРЭГСЛҮҮДИЙН ОНЦЛОГ Б. Нямжав1 Товч утга: Өнгөрсөн зууны дунд үеэс эхлэн Орос хэл шинжлэлд хоорондоо утгын хувьд нягт уялдаа холбоо бүхий, нэгэн зүйлийн талаар өгүүлсэн өгүүлбэрүүдийг өгүүлбэр зүйн өгүүлбэрээс дээшхи түвшний нэгж хэмээн үзэх явдал бий болсон юм. Түлхүүр үгс: өгүүлбэр зүйн нийлмэл хам , микротекст (бичил эх), цуваа болон зэрэгцээ холбоос, холбох үгс, оруулга үгс, төлөөний нэр, үг давталт, ойролцоо утгат үг, өгүүлбэрийн холбоос

Академич В.В.Виноградов өөрийн ―Орос хэл‖ хэмээх бүтээлдээ ―Үг, холбоо үг, өгүүлбэрийн талаархи хэлзүйн онол, сургаалуудаас гадна одоо үед урьд өмнө огт судлагдаж байгаагүй өгүүлбэрзүйн ―нийлмэл хам‖ –ын тухай асуудлыг гол болгосон өгүүлбэрзүйн найруулгын шинэ салбарын тухай ойлголт гарч ирлээ‖ гэжээ [1:9]. Гэвч өгүүлбэрээс дээшхи нэгж гэж хэлж болохуйц, утгын хувьд нягт холбогдсон бүлэг өгүүлбэрийн талаархи анхны ойлголтыг анх Оросын алдарт эрдэмтэн М.В.Ломоносов орос хэлшинжлэлд оруулж ирсэн юм. Тэрээр 1 болон олон гишүүнт период (мөчлөг – нэг утга санааг илэрхийлсэн уран тод хэллэг бүхий бүлэг өгүүлбэр) хэмээн ангилж, түүний доторхи өгүүлбэрүүдийн холбох үгсийн талаар тодорхойлжээ. Түүний дэвшүүлсэн өгүүлбэрүүдийг утгын хувьд холбох үүрэгтэй холбоос үгсийн талаархи санаа өнөө үед эрдэмтдийн анхаарлыг их татаж байгаа. М.В.Ломоносовын дараагаар эрдэмтэн А.Х.Востоков ―период‖-ын талаар судалгааны ажил хийж байсан боловч М.В.Ломоносовын нэгэн адил уг ойлголтыг өгүүлбэрзүйн нэгж болох өгүүлбэрээс ялган тайлбарлаж чадаагүй юм [1:11-13]. Орос хэлшинжлэлд анх удаагаа А.М.Пешковский өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамын талаархи тогтсон ойлголт бий болох алхам хийсэн юм. Тэрээр ―Утга зохиолын хэлэнд нийлмэл хамаас том нэгж байна. Энэ нь юу вэ гэхээр нэг догол мөрөөс нөгөө догол мөр хүртэлх нийлмэл хамуудын нийлбэр юм. Харамсалтай энэ нэгжийг нэрлэх өгүүлбэрзүйн нэр томьѐо байхгүй тул ―абзац‖ (догол мөр) хэмээн нэрлэв‖ гэжээ [2:120]. Түүний дараагаар эрдэмтэн А.А.Потебня, Ф.И.Буслаев, Д.Н.Овсянико-Куликовский зэрэг эртэмтэд өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамын талаар судалгаа явуулж, өгүүлбэрзүйн нийлмэл хам доторхи өгүүлбэрүүд хэрхэн холбогддог хийгээд өгүүлбэрүүдийг холбох холбоос үгсийн талаархи тодорхой ойлголтонд хүрчээ. Утга болон өгүүлбэрзүйн талаасаа хоорондоо нягт уялдсан хэсэг өгүүлбэрүүдийг нэгтгэсэн өгүүлбэрзүйн хамгийн том нэгжийг өгүүлбэрзүйн нийлмэл хам гэнэ [2:121]. Өгүүлбэрзүйн нийлмэл хам бүтэц нь түүний бүрэлдэхүүнд нэгдсэн өгүүлбэрүүдийн хоорондоо холбогдож буй байдлаас хамаараад: - Цуваа /цепная связь/ - Зэрэгцээ /параллельная связь/ гэсэн үндсэн 2 төрөлд хуваагддаг.

1

ХИС-ийн ГХСС-ийн Орос-англи хэлний тэнхимийн багш, магистр. b_nyamjaw@yahoo.com

34

Энэ удаа бид цуваа холбоонд буй өгүүлбэр зүйн нийлмэл хам бүтцийн доторхи өгүүлбэрүүдийн холбох хэрэгслүүд монгол хэлнээ хэрхэн илэрч буйг тодруулахыг зорив. Өгүүлбэрзүйн ийлмэл хам буюу бичил эхэд орсон өгүүлбэрүүд хоорондоо төрөл бүрийн холбоосоор холбогдон утгаар нэгдмэл хам болж байдаг. Эдгээр өгүүлбэрүүд аялга, үгийн дараалал, зарим үг, холбоо үгийг давтан хэрэглэх, заах болон биеийн төлөөний үг хэрэглэх, үйл үгөгүүлэхүүний цагийн хэлбэрийн зохицол зэргээр холбогддог. Орос хэлэнд цуваа холбоосоор холбогдсон /цепная связь/ өгүүлбэрүүдээс тогтсон бичил эхэд өгүүлбэрүүд: 1. үг, холбоо үг давтах 2. ойролцоо утгат үгсээр өмнөх өгүүлбэрт гарсан үгийг нэрлэх 3. төлөөний нэр хэрэглэх гэсэн 3 үндсэн аргаар холбогдон утгын хувьд цуваа дараалал үүсгэдэг. Цуваа болон зэрэгцээ дараалалд буй өүүлбэрзүйн нийлмэл хамд аль алинд нь ―зачин‖ буюу эхний өгүүлбэр, ―концовка‖ – төгсгөлийн өгүүлбэр чухал үүрэгтэй. Эхний өгүүлбэр нь харьцангуй бие даасан байдалтай байж, эхийн утга санааг дэлгэрүүлэхийг шаарддаг. Төгсгөлийн өгүүлбэр нь асуух болон сэтгэлийн хөдөлгөөнийг илэрхийлсэн өгүүлбэр, оруулга үгс (вводные слова), эсвэл и, но, да гэх мэт холбоос үгээр илэрсэн нийлмэл өгүүлбэр байдаг. Жишээ нь: Герман долго не мог опомнится. Онвышел в другую комнату. Денщик его спал на полу, Геман насилу его добудился. Денщик был пьян по обыкновению: от него нельзя было добиться никакого толку. Дверь в сени был заперта. Герман возвратился в свою комнату,засветил свечу и записал свое видение. Цуваа дараалалтай өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамыг загварчилбал:

1

2

3

4

Уг бичил эхэд орсон өгүүлбэрүүд хоорондоо үг давталт, төлөөний нэрээр өмнөх өгүүлбэр дэх өгүүлэхүүн гишүүнийг нэрлэх, үйл-үг өгүүлэхүүний цагийн хэлбэрийн зохицолоор холбогдсон бөгөөд цуваа дараалалтай өгүүлбэрзүйн нийлмэл хам юм. Монгол хэлэнд эхийн судалгаа харьцангуй хожуу хийгдэж эхэлжээ. М.Базаррагчаа: ―Эх нь юмс үзэгдлийн тухай төгс санаа бүхий зохиомж‖, Б.Пүрэв-Очир: ―Эх нь нэг сэдэвт захирагдсан, шаталсан тогтолцоот хэсэгтэй, утга үүргийн нэгдэлтэй, харилцах, мэдээллэх төгс дохио‖, Д.Бадамдорж: ―Эх нь утга санааг төгс нэвтрүүлдэг нийлмэл бүтэц‖, З.Гулиранз: ―Эх нь цуваа ба шаталсан харьцаатай, шаталсан тогтолцоо, утга, хэлбэр, үүргийн давхарласан бүтэцтэй, харилцааны төгс дохио‖, Ц.Оюун: ―Тодорхой юмс үзэгдлийн тухай санаа төгс хэрэг явдлыг багтаасан зохиомж‖ юм гэж тодорхойлжээ. Эх нь хэлний бусад нэгжийн адил -цуваа (синтагм) -шаталсан (иерархи) харьцаагаар нөхцөлдсөн шаталсан тогтолцоо бүхий утга, хэлбэр, үүргийн давхарласан бүтэцтэй харилцааны төгс дохио юм. Эхийн бүтцийг тодорхойлон нөхцөлдүүлэгч нь сэдэв бөгөөд ерөнхий сэдэв нь төгс эхийн нөхцөлдүүлж байдаг. Дэд сэдэв нь мөчлөг цогцолборуудыг нөхцөлдүүлж байдаг онцлогтой. Мөчлөг, цогцолбор мөн өгүүлбэр зэрэг нь эхийг бүрдүүлэгч нэгжүүд юм. Эдгээр нь утга санаа, үүргийн хувьд нэг нь нөгөөгөөсөө урган гарсан, дараагийнхаа эхлэл болсон эсвэл нэмэн дэлгэрүүлсэн, тодотгосон, нэмэн дэлгэрүүлсэн, задлан тайлбарлсан зэрэг биентэйгээ нягт шүтэлцээтэй. Энэ шүтэлцээ нь хэлний олон янзын хэрэглүүрэр дамжин илэрч тухайн эхийн хэлбэр, хэлзүйн бүтцийг бүрдүүлнэ. Эхийн бүрдүүлбэрийн хоорондын харьцаа угтаа бодит ертөнцийн юм үзэгдлийн хоорондын харьцаа байна. Энэ тухай хэл шинжээч Ю. Е. Прохоров ―Действительность, текст, дискурс‖ номондоо дурджээ [4: 21].

35

Гэхдээ монгол хэлэнд эхийн доторхи өгүлбэрүүдийг холбох хэлзүйн хэрэгслийн талаар одоогоор төдийлөн сайн судлагдаагүй байгаа. Монгол хэлэнд цуваа холбоонд буй бичил эхүүдийн доторхи өгүүлбэрүүд өмнө дурдсан 3 төрлийн холбоосноос гадна иймд, иймээс, хэдийгээр, үүний зэрэгцээ, энэ мэтээр, мөн, нөгөө, ялангуяа, бөгөөд, бас, цааш нь, үүнээс үзэхэд гэх мэтийн үгс холбох үгийн үүрэг гүйцэтгэдэг болох нь ажиглагдсан. Эдгээр нь орос хэлэнд мөн төстэй байдлаар илэрдэг (вводные слова). Өнгийн будаг авч өөрийнхөө болон өрөө тасалгааныхаа хамгйин төгс хувилбарыг төсөөлөн бүтээгээрэй. Гэхдээ шар өнгийг түлхүү оруулах хэрэгтэй шүү. махбодыг Яагаад гэвэл шар өнгийг нарийн туяхантай адилтгадаг. Шар өнгө нь бусад бэлдмэлүүдийн адил бие токсиноос ангижруулж, хавангаас салгаж жингээ хянахад тустай байдаг гэж Портсмутын өнгө эмчилгээний төвийн мэргэжилтнүүд зөвлөж байна. Тиймээс эргэн тойрондоо шар орчин бий болгох хэрэгтэй гэнэ. Цуваа дараалалд буй бичил эхэд (өгүүлбэр зүйн нийлмэл хам) гэхдээ, яагаад гэвэл, тиймэээс гэсэн үгсүүд өгүүлбэрүүдийг утгын хувьд холбох үүрэг гүйцэтгэсэн. Мөн энд орос хэлнийхтэй нэгэн адил үг давтах (шар өнгө, шар өнгө нь, шар өнгийг) хэрэглэгджээ. Нойр алдах нь дааврын тэнцвэржилтийг алддаг тул таргалах нэг хүчин зүйл болдог. Ер нь бол эрүүл, бат бэх нойр нь таргалахгүй байх найдвартай арга юм. Хоол хүнсний хэрэглээг багасгаж, биеийн хөдөлгөөний идэвхижлийг сэргээдэг даавар бол лептин юм. Тэгсэн атлаа уг дааврын эсрэг нөлөөлдөг ―нейрорепти Ү‖ гэгч байнга ―ахиухан‖ хоол нэхэж байдаг даавар ихэсдэг болохыг нотолжээ. Тиймээс нойргүйдлийн үр дагавар ердөө 7 хоногийн дараагаас жин нэмэх байдлаар илэрдэг. Энэ бичил эхэд өгүүлбэрүүд хоорондоо үг давтах, ойролцоо утгатай үгээр орлуулан хэрэглэх зэрэг аргаар холобогдон нэгдмэл нэг утга санааг гаргасан байна. Мөн тэгсэн атлаа, тиймээс зэрэг холбоос үгийн үүрэг гүйцэтгэгч үгс хэрэглэгджээ. Орос хэлэнд мөн адил оруулга үгс өгүүлбэрийн холбох хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэх нь элбэг: Поезд сильно наклонился, Марианну впечатало в стену. По проходу летели кричащие люди, осколки стекла, мебель. А потом был ещѐ один удар, и больше она ничего не помнит. Очнулась в больнице. Только спустя несколько недель узнала, что была в эпицентре взрыва.Взрывная волна перевернула только наш вагон. Благодаря ангелу- хранителью и спаслась. Энд төлөөний нэрээр эхний өгүүлбэрийн өгүүлэгдэхүн гишүүнийг нэрлэсэн холбоос бий болжээ. Мөн үйл үг- өгүүлэхүүний цагийн хэлбэрийн зохицол, үгийн давталт зэрэг аргууд хэрэглэгдэн цуваа холбоос бүхий өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамыг үүсгэжээ.

1. Цуваа холбоосоор холбогдсон өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамд өгүүлбэрүүд үг давтах арын тусламжтай холбогдох нь Орос хэлэнд үг давтах байдлаар өгүүлбэрүүд хоорондоо холбогдох нь гол төлөв ардын аман зохиол, яруу найргийн бүтээлүүдэд өргөн хэрэглэгддэг харагддаг. Ингэж хэрэглэгдэхдээ зөвхөн ―гоѐл чимэглэлийн‖ зорилгоор бус өгүүлбэрийг утга санааны хувьд холбох хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэнэ. Последняя туча рассеянной бури! Одна ты несѐшься по ясной лазури, Одна ты наводишь унылую тень, Одна ты печалишь ликующий день Ты небо кругом облегла, И молния грозно тебя обвивала, И ты издавала таинственный гром И алчную землю поила дождем.

36

Энэ жишээнд зачин буюу эхний өгүүлбэр ерөнхий сэдвийг нээж, цааш дэлгэрүүлэхийг шаардаж байна. Дараагийн 3 өгүүлбэот ―туча‖ гэдэг үгийг ты хэмээх хоѐрдугар биеийн төлөөний нэрээр нэрэлжээ. 5 дахь өгүүлбэрт мөн ―туча‖ хэмээх үг мөн хоѐрдугаар биеийн төлөөний нэрээр илэрсэн, харин 6 дахь өгүүлбэрт ―өгүүлэгдэхүүн‖ гишүүний үүрэг гүйцэтгэж байсан хоѐрдугаар биеийн төлөөний нэр ―тусагдахуун‖ гишүүн болсон байна. Эндээс харвал уг бичил эхэд (шүлгэнд) өгүүлбэрүүд үүл хэмээх бичил сэдвийн дор нэгдсэн бөгөөд төлөөний нэр, үг давтах зэрэг аргаар холбогдсон өгүүлбэрзүйн цуваа дараалалтай нийлмэл хам бүтэц юм. Тэгвэл монгол жишээнд орос хэлний нэгэн адилаар үг давтах аргын тусламжтайгаар өгүүлбэрүүд хоорондоо нэгддэг болохыг дараах жишээнээс харж болно. Баянцагааны нуруу Алдрын оргил шиг өндөр Баянцагааны нуруунд Авирах зам өгсүүр Баянцагааны нуруун Өндөрлөг бүхэн нэртэй Баянцагааны нуруунд Дэвсэг бүхэн хөшөөтйэй Энэ бичил эхэд өгүүлбэрүүд хоорондоо үг давтах аргын тусламжтайгаар холбогдсон болох нь харагдаж байна. Иймээс монгол хэлэнд ч бас цуваа холбоонд буй өгүүлбэр зүйн нийлмэл хамд өгүүлбэрүүд үг давтах аргаар холбогдох нь байдаг. (Баянцагааны нуруу, Баянцагааны нуруунд, Баянцагааны нуруун) 2. Ойролцоо утгат үгсийн тусламжтайгаар өгүүлбэрүүд холбогдох нь Энэ тохиолдолд өгүүлбэр зүйн нийлмэл хамын бүрэлдэхүүнд байгаа өгүүлбэрүүд өмнөх өгүүлбэрт орсон өгүүлбэрийг давтан хэрэглэх бус харин түүнийг ойролцоо утгатай үгээр орлуулан хэрэглэнэ. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд тухайн үг өөрийн шууд утга бүхий үгээр орлуулагдахаас гадна ерөнхий дэвсгэр утгаас хамаарсан утга бүхий үгээр орлуулагдаж болно. Но Друзь, этот незаметный ординатор, положил такого больного в свою палату, взял на себя всю ответственность за него. На протяженый нескольких часов молодому врачу удалось растормошить весь коллектив института, заинтересовать больным самого шефа. Уг бичил эхэд эхний өгүүлбэрт өгүүлэгдэхүүн гишүүний үүрэг гүйцэтгэж байгаа үг дараагийн өгүүлбэрт тусагдахуун гишүүн болжээ. Ингэхдээ Друзь, этот незаметный ординатор гэсэн хэсгийг ―молодой врач‖ гэсэн үгээр орлуулжээ. Хүргэх ачаа хүнд! Хүлээсэн хугацаа богино! Жанжин Сүхэд гардуул! Заасан хугацаанд биелүүл! Дарга нь ингэж тушаав Далан цэрэг давтав Өдөт бичиг шиг яаралтай Өндөр уул шиг жинтэй Хоѐр лут их бууг Хоѐр хүнд ачааг Хос дөрвөн морь Хоѐр ачааны найман морь Даахтай үгүйтэй хөдлөв Далан цэрэгдагалдав Уг эхэд (шүлгэнд) үг давтах (ачаа, хүнд ачааг, Далан цэрэг), ижил утгатай үгээр орлуулан холбох (Хоѐр лут их бууг, Хоѐр хүнд ачааг, ачаа) зэргээр холбогджээ.

37

3. Төлөөний нэрийн тусламжтайгаар эхийн доторхи өгүүлбэрүүд цуваа дараалалд холбогдох нь Төлөөний нэрсийн тусламжтайгаар илрэх холбоос нь бүх найруулгын төрөл хамгийн элбэг тохиолдоно. Ингэхдээ гол төлөв өмнөх өгүүлбэрт орсон өгүүлэгдэхүүн гишүүнийг дараагийн өгүүлбэрт тодотгох үүрэг гүйцэтгэнэ. Гол төлөв 3-р биеийн төлөөний нэр (он, она, они) хэрэглэгдэх боловч заримдаа заах болон бусал төрлийн төлөөний нэрс хэрэглэгддэг. Ерөнхийдөө зөвхөн бичил эхэд холбоосын үүрэг гүйцгэхээс гадна төлөөний нэрс хамгийн өргөн хэрэглэгддэг үгийн аймаг юм. Эдгээр нь тооны хувьд олон бус ч хэлэнд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Олон хэрэглэгддэгийн учир нь гол төлөв өгүүлбэрзүйн нийлмэл хамд өгүүлбэрийн холбох үгийн үүрэг гүйцэтгэдгээр тайлбарлагдана. Дээр дурсан 3-р биеийн төлөөний нэрсийн тусламжтай өгүүлбэрүүд холбогдох нь мөн чанараараа үг давтах аргаар өгүүлбэрүүдийг холбох аргатай тун төстэй юм. Язык великое наследие для всех поколений, он –неделимый фонд у народов в прошлом, в настоящем и в самым отдаленном будущем. Засорять его, обеднять – значитобкрадывать нетолько самых себя… Энэ жишээнд өгүүлбэрийн холбоосын үүргийг тусагдахуун гишүүн болж буй заах төлөөний үг гүйцэтгэж байна. Ингэснээрээ өгүүлбэрүүдийн хооронд утгын нягт хамаарлыг үүсгэж байгаа юм. Дүгнэлт Бичил эхийн доторхи өгүүлбэрүүдийг холбох хамгийн түгээмэл арга нь өгүүлбэрүүдийн цуваа холбоос юм. Уг холбоос холбогдож буй өгүүлбэрүүд дотор аль нэг үг өгүүлэгдэхүүн гишүүний үүрэг гүйцэтгэж байгаад дараагийн өгүүлбэрт тусагдахуун гишүүний үүрэг гүйцэтгэх, тусагдахуун гишүүн өгүүлэгдэхүүн гишүүн болох, эсвэл өгүүлэгдэхүүн гишүүнийхээ үүргээрээ дараагийн өгүүлбэрт хэрэглэгдэх, мөн тусагдахуун гишүүний үүргээрээ дараагийн өгүүлбэртээ хэрэглэгдэх зэргээр байнга дахин давтагдан өгүүлбэрүүдийг утгын хувьд холбон цуваа холбоог үүсгэж байдаг. Эдгээр нь хэлэнд үг давтах, ойролцоо утгат үг хэрэглэх, төлөөний нэрийг хэрэглэх, зарим үг, холбоо үгс хэрэглэх, үйл үг - өгүүлэхүүний цагийн хэлбэрийн зохицол зэргээр илэрдэг. Дээрхи аргуудын аль нь хэрэглэгдэж байгаагаас хамаараад цуваа холбоос бүхий өгүүлбэр зүйн нийлмэл хамд өгүүлбэрүүд: 1. Үг, холбоо үг давтах 2. Ойролцоо утгат үг хэрэглэх 3. Төлөөний нэр ашиглан холбох гэсэн 3 төрлийн холбоос байдаг. Монгол хэлэнд мөн адил эдгээр 3 төрлийн холбох арга цуваа холбоос бүхий өгүүлбэр зүйн нийлмэл хамд хэрэглэгддэг. Гэхдээ монгол хэлэнд дээрхи холбоосуудаас гадна зэрэгцүүлэх холбоос ба, бөгөөд, болон, түүнчлэн, ч, харин, гэвч, төдийгүй, буюу, эсвэл, гэхдээ, угсруулах холбоос –гэ, -г, гэж, эсэх, уу үгүй юу, юм шиг, учраас тулд, өмнө, дараа, дагуу, хүртэл, үед, хэрэв, хэдий болов гэх зэрэг холбоосоос гадна иймээс, иймд, хэдийгээр, үүний зэрэгцээ, энэ мэтээр, мөн, нөгөө, ялангуяа, цааш нь, үүнээс үзэхэд гэх мэт олон холбох үг хэрэглэгддэг. АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

5.

Солганик Г. Я. Синтаксическая стилистика. – Москва, 1973 Батчулуун Д. Хэл шинжлэлийн удиртгал. - УБ., 2005 Батчулуун Д. Курс лексций по синтаксису современного русского языка. - УБ., 2007 Прохоров Ю. Е. Действительность, текст, дискурс. Москва, 2009 Актуальные проблемы современной лингвистики. Учебное пособие. – Москва, 2007 38

6.

7.

8.

9.

Пушкин А. С. Стихи и сказки. – Москва, 1979 Явуухулан Бэгзийн. Түүвэр зохиол. – УБ, 1995 ―Аргументы и факты‖ сонин - 2010. №5 ―Амралтын шуудан‖ сонин . - 2010. № 259

РЕЗЮМЕ В этой статье мы хотели подчеркнуть средства связи между предложениями в цепном микротексте и их выражения. Цепная связь внутри сложного синтаксического целого самое распространное средства связи самостоятельных предложений. Это связь выражается в существований постоянных, устойчивых, повторяющихся синтаксических соотношений между членами соединямых предложений: ―подлежащее-дополнение‖, ―дополнение – подлежащее‖, ―подлежащее – подлежащее‖, ―дополнение-дополнение‖ и др. Эти соотношения выражаются в речи посредством лексического повтора, синонимической лексики, исползования различных местоимений. По способу выражения, воплощения структурных отношений между предложениями выделяем три разновидности цепной связи: цепную связь посредством лексического повтора, цепную синонимическую связь и цепную местоименную связи. В монгольском языке эти связи между предложениями в сложном синтаксическом целом тоже выражаются посредством лексического повтора, синонимической связью, местоименной связью. Кроме этого в монгольском языке употребляются следующие слова в качестве союзов предложений в микротексте ба, бөгөөд, болон, түүнчлэн, ч, харин, гэвч, төдийгүй, буюу, эсвэл, гэхдээ, гэж, эсэх, уу үгүй юу, юм шиг, учраас тулд, өмнө, дараа, дагуу, хүртэл, үед, хэрэв, хэдий болов иймээс, иймд, хэдийгээр, үүний зэрэгцээ, энэ мэтээр, мөн, нөгөө, ялангуяа, цааш нь, үүнээс үзэхэд.

39

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 7-р дэвтэр

КАТЕГОРИИ ЭМОЦИОНАЛЬНОСТИ И ЭМОТИВНОСТИ Т. Одончимэг1 Ключевые слова: область знания, вербализация, взаимодействие, сознание Данная статья посвящена рассмотрению вопросов, связанных с проблематикой исследования эмоций.

Оснаванием единой модели описания множественного проявления феномена эмоций в языке является категория эмотивности. Отсюда возникает вопрос об отличии эмотивности от эмоций. В.И. Шаховский утверждает: «На языковом уровне эмоции трансформируются в эмотивность, эмоция – психологическая категория, а эмотивность - языковая» [Шаховский, 1987, с. 13]. Категория эмотивности, отражающая языковую интерпретацию психологического феномена эмоциональности человека, представляет для исследователей огромный интерес. Лингвисты объясняют явление эмотивности неоднозначно. В настоящее время выделились разные направления в понимании данной категории. Одни считают, что эта категория соотносится либо с экспрессивной эмотивной лексикой, либо в целом с коннотацией [Телия, 1986; Шаховский, 1987, 2008]; для других она отождествляется с эмоциональным компонентом коннотации [Гальперин, 1981]; третьи же отмечают, что эта категория охватывает все языковые средства отображения эмоций [Бабенко, 1989]. Ю.П. Солодуб отмечает, что «коннотация - это категория более высокого порядка, чем эмотивность, и представляет собой многоуровневую синтезирующую суперструктуру, в которой иерархия компонентов может быть представлена по-разному: вершиной ее может быть экспрессивность, эмотивность или оценочность» [Солодуб, 2002, с. 223]. В рамках психолингвистики существует предельно широкое понимание эмотивности, согласно которому данная категория отождествляется с разного рода социальными и индивидуальными ассоциациями, имеющими эмотивную значимость для говорящего. При рассмотрении категории эмотивности необходимо выяснить, как исследуется в лингвистике вопрос об эмотивном значении. Наличие эмотивного значения у слова не всегда признавалось:вопрос о роли эмотивного значения не является решенным, как и вопрос о структуре этого компонента. Некоторые лингвисты пытались предложить более или менее строгие критерии для выявления параметров эмотивного значения и сотавляющих его микроэлементов (по методу семантического дифференциала) [Osgood, 1957]. Ч.Стивенсон предположил, что эмотивное значение зависит от первичного концептуального содержания, от изобразительного значения, от ассоциаций и от импликаций слова, от личных взаимоотношений говорящего и воспринимающего. Такое обилие зависимостей, по его мнению, делает эмотивное значение словарно нефиксируемым феноменом, 1

Стр.преп. ХоГУ. Монголия

40

тем более, что как и сами эмоции, эмотивное значение слова обладает множеством оттенков, которые не всегда можно объяснить, выразить или описать словами [цит. по: Шаховский, 2008, с.

54]. Л.Г.Бабенко полагает, что «эмотивное значение – это значение, в семной структуре которого содержится сема эмотивности того или иного ранга, то есть значение, в котором какимлибо образом представлены эмотивные смыслы» [Бабенко, 1989]. По его мнению, эти смыслы могут быть полностью равны лексическому значению слова (как у междометий), могут быть коннотативными (как у экспрессивов) или могут входить в логико-предметную часть значения (эмотивы-номинативы). Утверждая, что в языке несомненно есть эмотивная семантика, В.И. Шаховский дает более развернутое определние: по его мнению, «под эмотивностью понимается отраженность эмоций в слове, обусловливающая его семантическую способность выражать эмоции, по сравнению с его способностью называть, именовать, описывать их, и под эмотивным компонентом семантики слова подразумевается то ее структурное подразделение, которое специально предназначено для адекватного выражения эмоциональных отношений всеми говорящими на данном языке. Словозначение с таким компонентом в его семантике называется эмотивным словом, или эмотивом» [Шаховский, 2008, с. 69]. Эмотивность неразрывно связана с экспрессивностью и оценочностью, однако они не идентичны. Их объединяет принадлежность к эмотивной сфере языка,которая противопоставляется интеллектуальной (информационной, рациональной, логической) сфере. Е.А.Плахин отмечает, что понятие экспрессивности может быть применено к составу и значению языковых единиц, а эмотивность связана с их выбором и реализацией в речи, и характеризует экспрессивность как «всю субъективно-чувственную гамму оценок фактов действительности, потенциально заключенную в языковой единице», эмоциональность же как «конкретное, единичное проявление одной из оценок, входящей в намерение сообщения» [Плахин, 1973, с. 46]. В этом случае понятия разводятся по оси «язык - речь», что неприменимо по отношению к антропоцентрическому аспекту, поскольку данные психолингвистики показывают, что в эмоциональном значении выделяются компоненты оценки, силы и активности, постоянные в различных языках и употребляемые в частных случаях. Следовательно, эмотивность и экспрессивность относятся и к языку, и к речи, и к восприятию. Н.В.Цоллер отмечает: «Неоднозначность в понимании данных категорий имеет объективные основания, поскольку категории тесно взаимосвязаны и чаще всего выступают в сложном взаимодействии в семантике языковых единиц, отражающей субъективное отношение языковой личности к миру реальной действительности. Это связано с тем, что ценностная и эмоциональная коннотативная мотивация языковой личности во многом совпадают, как бы накладываются друг на друга, ибо, выделяя и оценивая то или иное явление действительности, субъект выражает к нему эмоциональное отношение через экспрессивные языковые механизмы» [Цоллер, 1998, с. 223]. Можно признать, что экспрессивность - более опосредованное языком семантическое свойство, чем эмотивность, и что оно имеет более широкий диапазон функционирования. Эмотивность же всегда связана с какой-либо эмоциональной мотивацией, психикой человека. Мы полагаем, что категории экспрессивности и эмотивности не тождественны, но тесно связаны. ЛИТЕРАТУРА 1. Бабенко Л.Г. Лексические средства обозначения эмоций в русском языке. – Свердловск: Из-во Урал.ун-та, 1989. 184 с.

2. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования / И.Р. Гальперин. – М.: Наука, 1981.

41

3. Ильин Е.П. Эмоции и чувства. - СПб.,2001. - 752 с.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. –М., 1975.

4. Мягкова Е. Ю. Эмоционально-чувственный компонент значения слова / Е.Ю. Мягкова. – Курск, 2000.

5. Немов Р.С. Психологический словарь. – М., 2007 6. Пинкер С. Язык как инстинкт. - М., 2004. - 456 с.

7. Трофимова Е.Б. Окказиональная вербализация звуковых и зрительных сигналов разноязычными носителями: монография/ Е.Б. Трофимова, М.Э. Сергеева, Е.Ю. Филиппова. – М.: КРАСАНД, 2009. – 168 с.

8. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. – Воронеж,1987.

9. Шаховский В.И. Лингвистическая теория эмоций. – М., 2008.

10. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка. Изд. 2-е, УРРС. - М., 2008.

RESUME The article aims at theoretical of perception and occasional verbalization of emotive constituents of nonverbal signals also it is directed at the investigation of emotive peculiarities of customary and occasional verbal units

42

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 8-р дэвтэр

ГЕРМАН ХЭЛНИЙ “DASS” SATZ, ОРОС ХЭЛНИЙ ЧТО, ЧТОБЫ СОЮЗ-ЫГ ХАРЬЦУУЛАХ НЬ М. Өлзийсайхан1 Товч утга: Герман хэлний ―dass‖, орос хэлний ―что‖ холбоос үг нь угсарсан нийлмэл өгүүлбэр бүтээхдээ үгийн утга болон өгүүлбэрийн зохион байгуулалтын хувьд адил болон өөр тал байна. Энэ 2 холбоос нь гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүнд хамаарч хэрэглэгдэх байдал нь өгүүлбэрт гишүүн өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүнд тусагдахуун болж байгаа нь адил байхад гол ба гишүүн өгүүлбэрийн цаг болон өгүүлбэрийн гишүүдийн байрлал зэрэг нь ялгаатай байгаа ажиглалтын талаар товч өгүүлсэн болно. Түлхүүх үг: холбоос, союз

Ихэнх салбарт гадаадын олон оронтой хамтран ажиллах болсон өнөө үед хэл нь зөвхөн хүний сонирхол төдийгүй оюутан залуус, мэргэжлийн салбарт ажиллагсад болон өөрийгөө хөгжүүлэх, мэдлэг боловсрол олох, шинээр мэдлэг туршлага хуримтлуулах, бусдаас суралцах гэсэн хэн бүхний зайлшгүй хэрэгцээ болохын зэрэгцээ хэлийг харьцуулан судлах шаардлага гарч байгаа юм. Иймээс Герман хэлний ―dass‖ Satz, орос хэлний что, чтобы союз- ыг харьцуулан үзвэл адил болон өөр талууд ажиглагдаж байна. Орос хэлний хавсарсан өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийнхээ нэг гишүүнд хамаарна. Мне сказали, что твой брат скоро приедет. Хавсарсан өгүүлбэр нь сказали (гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн)-д хамаарч байна. Тусгагдахуун гишүүн өгүүлбэр нь чиглэхийн тийн ялгалын асуултад хариулагдана. Гол өгүүлбэрийнхээ аль нэг гишүүнд ялангуяа өгүүлэхүүнд тусч төлөөний үгээр илэрсэн гол өгүүлбэрийнхээ тусгагдахууныг тодруулна. Он понимает, что ему одному будет трудно выполнить эту работу. Он хочет, чтобы товарищи помагли ему. (Что он хочет?) Эдгээр өгүүлбэрүүдэд гишүүн өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн (понимает, хочет)дтусагдахуун болж байна. Өгүүлэгдэхүүн ба тусгагдахуун гишүүн өгүүлбэрүүд нь гол өгүүлбэртэйгээ что, чтобы холбоос үгүүдээр холбогдоно. Что- холбоостой гишүүн өгүүлбэр нь мэдрэх, сэтгэх, хүртэх, мэдээлэх утгатайгаар гол өгүүлбэрийн өгүүлхүүнд голдуу хамаарна. Староста сообщил нам, что зачѐт по химии будет через неделю. Я думаю,что все студенты нашей группы хорошо сдадут экзамены. Мы рады, что ты хорошо сдал экзамен. Странно, что он не прислал не одного письма. Что холбоостой гишүүн өгүүлбэр өгүүлэхүүн болох нь: А) үйл үгс нь (говорить, сообщать, заявлять, думать, понимать, оказаться, радоваться, радовать, удивляться,удивлять, знать, видеть, слышать, замечать, чувствовать, нравиться г.м) утгатай байвал: Товарищи сказали мне, что завтра будет собрание.(что сказали мне товарищи?) Я знаю,что завтра будет собрание.(что я знаю? буюу о чѐм я знаю?) Я слышал,что будет собрание.(что я слышал? буюу о чѐм я слышал?)

1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн багш, магистр. schoene88@yahoo.co.uk

43

Мы удивились, что ты так рано вернулся.(чему мы удевились?) Нас удивило, что ты так рано вернулся.(что нас удивили?) Мне, нравитьсячто он всегда выполняет свой обещания.(что мне нравится?) Б) рад, счастлив, доволен, виноват, уверень- зэрэг төгс бус тэмдэг нэр байж болно. Дети рады, что отец вернулся.(чему рады дети?) Мать довольна, что сын поступил в институт.(чем довольна мать?) Ты виноват, что мы опаздали.(в чем ты виноват?) Все уверены, что он хорошо выполнит поручение. (в чем все уверены?) В) Эрс хүйст байгаа төгс бус тэмдэг нэр буюу өгүүлэхүүн дайвар үг (приятно, видно, слышно, жаль, заметно, смешно, страшно, странно, известно, ясно, понятно, удивительно г.м) байж болно. Приятно, что товарищи меня помнят. (что приятно?) Видно, что ему трудно работать.(что видно?) Ясно, что надо продолжать работу.(что ясно?) Жаль, что вы уезжайте. (Что жалко?) Г) хураангуй үйлдэгдэх үйлт нэр (сказано, объявлено, доказано, написано, замечено г.м) байж болно. В объявлении было сказано, что защита диссертации состоиться в понедельник.(Что было сказано в объявлении?) Было объявлено, что собрание переноситься на пятницу.(что было объявлено?) Что, чтобы холбоостой гишүүн өгүүлбэрт үйл үгийн цагийг хэрэглэх нь: Что холбоостой гишүүн өгүүлбэрийн үйл үг нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цаг дээр байна. Гэхдээ гишүүн өгүүлбэрийн үйл өгүүлэхүүн нь гол өгүүлбэртээ цагийн хамааралгүй байна. В своѐм письме он сообщает, что дела идут хорошо. В своѐм письме он сообщил, что дела идут хорошо. В своѐм письме он сообщит, что дела идут хорошо. Гишүүн өгүүлбэрийн одоо цагийн өгүүлэхүүн нь гол ба гишүүн өгүүлбэрийн үйл явдал нэг зэрэг явж байгаагаар үзүүлдэг. Гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн нь одоо, өнгөрсөн, ирээдүй цагаар байж болно. Я чувствуюу, что ему не нравится мой ответ. Я чувствовал,что ему не нравится мой ответ. Она говорит, что она занята и поэтому не может пойти в театр. Она сказала, что она занята и поэтому не может пойти в театр. Ясно, что она не хочет участвовать в этом разговоре. Было, ясно, что она не хочет участвовать в этом разговоре. Что холбоостой гишүүн өгүүлбэрийн өгүүлэхүүний өнгөрсөн цаг нь гишүүн өгүүлбэрийн үйл явдал гол өгүүлбэрийнхээс түрүүлэн болж байгааг үзүүлнэ. Он сказал, что он работал на заводе. Он говорит, что он работал на заводе. Гишүүн өгүүлбэрийн (что холбоостой) өгүүлэхүүний ирээдүй цаг нь гишүүн өгүүлбэрийн үйл явц гол өгүүлбэрийн үйл явцын дараа болж буйг үзүүлнэ. Он сказал, что будет работать на зоводе. Он говорит, что будет работать на зоводе. Она сказала, что будет занята и поэтому не сможет пойти в театр. Он говорит, что будет занята и поэтому не сможет пойти в театр. Что, чтобы холбоостой хавсарга өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүнтэй зэрэгцэн орших то- заах утгатай үг болон гол өгүүлэхүүнд нэлээд хамааралтай. Заах үггүй өгүүлбэр нь: Мне сообщили, что мая статья будет не печатана.

44

Я уверен, что он сдержет своѐ слово. Мне нравится, что он всегда выполняет свои обещания Заах үгтэй өгүүлбэр нь: Мне сообщили о том, что моя статья будет не печатана. Я уверен в том, что он сдержит свое слово. Мне нравится то, что он всегда выполняет свои обещания. Герман хэлний “dass” Satz: Герман хэлний ―dass‖ холбоос нь өгүүлэхүүнтэй холбогдож байдаг ба энэ өгүүлэхүүн нь гол ба гишүүн өгүүлбэрийн алинд ч байж болно. Ийм холбоостой нийлмэл өгүүлбэрийн хувирч байгаа үйл үг өгүүлбэрийн төгсгөлд байх ба гишүүн өгүүлбэр нь заавал Subjekt буюу үйлийн эзэнтэй байна.

Erglaubt, dassersichrichtigverhaelt.

Ichhoffe, dassichdich bald wiedersehe.

Weil wirbefuerchten, dasswirAergerbekommen, stellenwir das Radio leiser. dass-Satz-н гол ба гишүүн өгүүлбэрийн үйлийн эзэн 2 байх нь орос хэлний что союз-тай адил байна.

Er bat die Sekraeterin, dasssieihnrechtzeitiganruft.

Esfreutmich,dassichmitdirzusammenarbeite. Адил тал: 1. Хавсарсан өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийнхээ нэг гишүүнд хамаарна. Мне сказали, что твой брат скоро приедет.

Mir sagen, dassdeinBruder bald kommt. Гол өгүүлбэрийнхээ аль нэг гишүүнд ялангуяа өгүүлэхүүнд тусч төлөөний үгээр илэрсэн гол өгүүлбэрийнхээ тусгагдахууныг тодруулна. Он понимает, что ему одному будет трудно выполнить эту работу. Он хочет, чтобы товарищи помагли ему. (Что он хочет?)

Erversteht, dassihmganzschwierigdieseArbeitalleinzumachen.

Er will, dass seine Freundeihmhelfen. (Was will er?) Эдгээр өгүүлбэрүүдэд гишүүн өгүүлбэр нь гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн (понимает, хочет, versteht,will)-дтусагдахуун болж байна.

2. Өгүүлэгдэхүүн ба тусгагдахуун гишүүн өгүүлбэрүүд нь гол өгүүлбэртэйгээ что, чтобы холбоос үгүүдээр холбогдоно. Что- холбоостой гишүүн өгүүлбэр нь мэдрэх, сэтгэх, хүртэх, мэдээлэх утгатайгаар гол өгүүлбэрийн өгүүлхүүнд голдуу хамаарна.Энэ нь герман хэлнийхтэй таарч байна. Староста сообщил нам, что зачѐт по химии будет через неделю.

Die Leitermeldetuns, dass die chemischePruefungnacheinerWochewird. Я думаю,что все студенты нашей группы хорошо сдадут экзамены.

Ichdenke,dass die StudentenunsererGruppeallebestehenkoennen. Мы рады, что ты хорошо сдал экзамен.

Wirfreuenuns, dass du die Pruefung gut geschrieben hast. Странно, что он не прислал не одного письма.

Komisch,dassernieeinen Briefgesendet hat.

3. Что, dass холбоостой гишүүн өгүүлбэрийн үйл үг нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цаг дээр байна. Гэхдээ гишүүн өгүүлбэрийн үйл өгүүлэхүүн нь гол өгүүлбэртээ цагийн хамааралгүй байна. В своѐм письме он сообщает, что дела идут хорошо. В своѐм письме он сообщил, что дела идут хорошо.

Er hat geschrieben, dass die Sache gut geht.

45

Erschreibt, dass die Sache gut geht. Тэгвэл Satzkonstruktionбуюу өгүүлбэрийн зохион байгуулалт өөр байна. Герман хэлний ―dass‖ холбоос орсон өгүүлбэрийн үйл үг нь заавал өгүүдбэрийн төгсгөлд байна. Герман орос хэлний дүрэмд адил зүйл олон байдаг ба что болон dass холбоосууд нь хэрэглээний хувьд адил байна. Dass холбоосын зарим утга чтобы холбоосоор илрэн гарах нь ч байна. Он хочет, чтобы товарищи помагли ему. (Что он хочет?)

4. Гишүүн өгүүлбэрийн одоо цагийн өгүүлэхүүн нь гол ба гишүүн өгүүлбэрийн үйл явдал нэг зэрэг явж байгаагаар үзүүлдэг. Гол өгүүлбэрийн өгүүлэхүүн нь одоо, өнгөрсөн, ирээдүй цагаар байж болно. Я чувствуюу, что ему не нравится мой ответ. Я чувствовал,что ему не нравится мой ответ.

Ichfuehlemich,dassihmmeinAntwortnichtgefaehllt.

Ichhabemichgefuehlt,dassihmmeinAntwortnichtgefaehllt. Она говорит, что она занята и поэтому не может пойти в театр. Она сказала, что она занята и поэтому не может пойти в театр.

Siespricht, dasssiekeineZeit hat und deswegen in den Theater nichtkommenkann.

Sie hat gesagt, dasssiekeineZeit hat und deswegen in den Theater nichtkommenkann.

НОМ ЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

Erben Johannes 2000Deutsche Grammatik.

Helbig G, Buscha 2001 Deutsche Grammatik Konstantinidou M. 1997, Sprache undGefuehlPapierezurTextlinguistikbd. Hamburg Zifonun,G.1997 Grammatik der deutschenSprache. Berlin

РЕЗЮМЕ В этой статье анализированна немецкие и русские союзы в предложений, как их сопоставить и использовать в речи.

46

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 9-р дэвтэр

ХҮНИЙ НЭРИЙН АСУУДАЛД Б. Цэрэндаваа1 Товч утга: Хүний нэр судлах нь хэлний хөгжлийн түүх, одоогийн байдал, хууль зүй тогтол, ирээдүйн төлөвийн талаар практик дүгнэлт хийх боломжийг бүрдүүлж өгдөг. Нутгийн аялгууны хөгжлийн янз бүрийн үзэгдлийн удаан түргэн харилцан адилгүй байдлыгойрад хүний нэр судлалаас тодорхой харж болно. Түлхүүр үг: ойрад аялгуу, хүний нэр, авианы онцлог, түүх, соѐл, нэрийн нийгэмд гүйцэтгэх үүрэг.

Хүний нэрийн зүйл нь аливаа улс үндэстний хэл соѐлын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг бөгөөд хүний нэрийг судалсан нэр зүйч эрдэмтэд ―Хүний нэр нь хүн төрөлхтний түүхийн нэг хэсэг‖ [1:112], ―Хүний нэр нь хүн төрөлхтний соѐлын салшгүй хэсэг бөгөөд тухайн ард түмний болон хэлний түүхэнд олон зүйлийг нээж өгч чадна‖ [2:19] гэх мэт дүгнэлт хийсэн байна. Монгол хүний нэр нь монголчуудын түүх соѐлтой шууд холбоотой. Монголын ард түмэн туулж ирсэн нийгмийн хөгжлийн үе шат бүхэнд хүний нэрийн сан тухайн үеийнхээ улс төр эдийн засаг, үзэл суртал, соѐл боловсролын өвөрмөц байдлыг тусгасан хэлний бодит баримт болсоор иржээ. Ховд аймгийн хүний нэрийн байдлыг ажиглавал хүний нэрийн нийтлэгийн асуудал харагдах ба сүүлийн үеийн нэрийн дийлэнх нь гоо зүй сайн сайхан баяр бахдал, энх тунхын утга илгэсэн нэр байхын зэрэгцээ мөн ойрад аялгууны шинж байдал ч одоо хэр хадгалагдсаар байгаа нь илэрхий байна. Хүний нэр маш эртний уламжлалтай, олон үеийг хамарсан олон мянган жилийн түүхтэй нийгмийн үзэгдэл гэдэг нь маргаангүй. Ховд аймагт дөрвөд, захчин, торгууд, өөлд, урианхай, мянгад, халх зэрэг ястан амьдран суух бөгөөд ярих аялгуу, өмсөх хувцас, дуулах дуу аман зохиол, эрхлэх аж ахуй, малын им тамгаараа хүртэл өөр хоорондоо ялгаатай. Энэхүү ястны аялгууны онцлог ч хүний нэрэнд ямар нэгэн хэмжээгээр туссан байна. Тухайлбал, захчин ястны дунд Боргоцоо /Боргоцой/, Цөснөө /Цөсөн/, Содноо /Содной/ Мухраа /Мухар/ гэх мэт нэр онцлог ажиглагдана. Ойрад аялгуунд хос эгшиг байхгүй богино эгшиг урт эгшиг байна. Энэ байдал нэлээд сайн хадгалагдаж байгаагийн илрэл юм. Ойрад аялгуу нь монгол хэлний dz, z, dz, z, ts, ts. k, o u авиа бүхий аялгуу юм [3:16] хэмээн судалсан байдаг. Энэхүү дүгнэлт ч хүний нэрийн судалгаагаар батлагдаж байна.Тухайлбал, Төмөржөөн, Төмөржөө, Хонгоржаа, Муучхай гэх мэт нэрээс харвал хамжих, хамжин шүргэх гийгүүлэгчийг үгийн эцэст дуудаж хэрэглэх явдал хадгалагдсан байгаа нь ажиглагдаж байна. Урианхай аялгууны урт эгшгийн өгүүлэгдэх байдал, бүтэц, захчин, дөрвөд, торгууд аялгууны урт эгшгээс нэлээд ондоо дунд үеийн монгол хэлний хосорхог эгшгийн шинжийг хадгалсан байдаг. Энэ байдал хүний нэрнээс харагдана. Тухайлбал, Урианхай ястаны дунд Ноосой, Баасай, Ноосгой, Зээвэй Зээвий гэх мэт нэр түгээмэл байна. Торгууд ястаны дунд Оодон, Оотлоо, Хонгоржаан, Хоокор, Таакаа, Нуукаа Нука, Дуука хэмээх нэр байна. Торгууд аман аялгууны ―и‖-ийн өмнө орсон зарим гийгүүлэгч тагнайшаагүй үлдсэн ул мөр байна. Мөн торгууд аялгуунд хос эгшиг байхгүй.

1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн багш, доктор. Tserendavaa_b@yahoo.com

47

Дөрвөд, Мянгад аялгуунд төвд нэр элбэг. Тухайлбал, Орлом, Зэвэг, Загирзүсэм, Ёндонзэвэг, Рааш, Раа, Түнжин гэх мэт. Ойрадуудын дунд байсан хүрээ хийдийн нөлөө харагдаж байх шиг байна. Халх аялгуунд Даш, Ойрад аялгуунд Рааш гэх ба хүрээ хүрээний дуудлагын онцлог юм. Мөн Дуука, Дука гэх мэт нэрүүд байна. Бусад аялгууны нөлөө гэж үзүүштэй. Өөлдийн аман аялгуунаа эм үгэнд орсон ―х‖ авиаг ―к‖-ээр, эр үгэнд бол ―и‖-ийн өмнө орсон ―х‖ авиаг ―к‖ дуудах өвөрмөц онцлогууд нэлээд байдаг. Хүний нэрэнд ийм зүйл хадгалагдан үлдсэн байна. Тухайлбал, Нанкир, Хонкио гэх мэт нэр Эрдэнэбүрэн сумын өөлдүүдийн дунд элбэг тохиолдоно. Халх аялгуунд монгол хүний нэрийн нийтлэгийн асуудал байх ба бусад аялгууны нэр нэлээд холилдсон шиг байдалтай байна. Дөрвөд аялгуунд эгшиг авиаг өгүүлэхдээ ихэнхийг халхчуудаас урдуур урагшлуулж дууддаг. Халхын аялгууны о авиаг урагшлуулж о/ө/ мэтээр дууддаг. Нийт эгшиг авианы тоо халхаас олон. Дөрвөдийн аман аялгуунд үгийн эцсийн ―н‖-ийг маш тодорхой хэлдэг бөгөөд ихэнх нэр үгэнд ―н‖ дагавар байна. Үүгээр ч үл барам зарим н дагаваргүй үгийг ч н-тэй болгож ярьдаг. Тухайлбал, Төмөржөөн, Хонгоржоон гэх мэт. Мөн Дөрвөд аялгуунд нутгийн аялгууны үгээр нэрлэсэн нэр нэлээд байна. Энэ нь бусад аялгууны хүний нэрээс онцлог. Тухайлбал, Бөөтөг, Моголцог, Өрлөөн, Хичиг гэх мэт. Дөрвөд аялгууны моголцог гэдэг нь бөөрөнхий, хичиг гэдэг нь гөлөг хэмээх үг юм. Ойрад аялгуунуудын авиа зүй, хэлзүй, үгийн сангийн хувьд харьцуулан үзэхэд өөр хоорондоо авиазүйн хувьд ч, хэлзүйн байгууллын хувьд ч ялгаатай гэхээргүй юм шиг боловч өөр хоорондын жижиг сажиг ялгавар зүйлс байх ба сайтар тодорхойлж чадвал монгол хэлний авиа зүй, түүхэн хэл зүй, үгийн сангийн ээдрээтэй асуудлыг шийдвэрлэж болно. Халх аялгуунд бүр эртний и эгшгийн өмнө орсон эртний к гээс уламжилсан зөөлөн шүргэх хь байдаг. Жишээ нь: Тахиа дакийа тахьаа, дахиад дакигад [3:134] гэтэл мөн ойрадын аман аялгуунд эртний к нь энэ байдалд тагнайшаагүй к болсон буюу өөрөөр хэлбэл Окоо, Докоо, Бакаа, Тоокоо, Нуука гэх мэт хүний хэрэнд хадгалан байгаа нь харагдаж байгаа юм. Торгууд аман аялгуунд хос эгшиг тохиолдохгүй. Энэ аман аялгуунд хос эгшиг байхгүй бөгөөд ганцхан үгүй хэмээх үгэнд ua хос эгшиг тохиолдоно [3:147] хэмээн судалсан байдаг. Энэ байдал торгууд хүний нэрэнд хадгалагдсан байна. Тухайлбал, Оотлоо, Оотоон гэх мэт. Нутгийн аялгууг судлах нь хэлний хөгжлийн түүх, одоогийн байдал, хууль зүй тогтоол, ирээдүйн төлөвийн талаар практик дүгнэлт хийх боломжийг бүрдүүлж өгдөг. Хэлний хөгжлийн янз бүрийн үзэгдлийн харилцан адилгүй байдлыг нутгийн аялгууны судлалаас тодорхой харж болно. Хэл нь түүхийг бүтээгч ард түмний түүхтэй салшгүй холбоотой байдаг. Түүхэн цаг үеийн нэгээхэн хэсэг, онцлог болон үлдэх дараах сонирхолтой нэр байна. Тухайлбал, 1. Эрдэнэбилэгнэмэхмөнхцоож 2. Энхбилгүүннямцэцэг 3. Энэбиштөмөртогоо 4. Балжиннямравжаа 5. Дөчиндөрвөнбаяр гэх мэт. Мөн аймаг орон нутгийн онцлог гэж хэлж болохоор нэрс байдгийг хэн бүхэн мэдэх байх. Ховд аймгийн хэмжээнд онцлог нэр Цагааннохой, Муунохой, Цагаанхичиг, Цагаанцоож, Хартолгой гэх мэт нэрс байгаа бол Завхан аймгийн тухайд Багабанди, Цагаанбанди, Борбанди, Шарбанди, Дорноговь аймагт гэхэд Ухнаа хэмээх нэр элбэг байх юм. Хүний нэрийн авианы утга, нэрийн утга, соѐл, нэр өгөх ѐс заншил зэргийг судлууштай зүйл байна. Үүнээс гадна Ховд аймгийн хүний нэрэнд ажиглалт хийж байх явцад анхаарч хянамаар зүйл бас нэлээд байна. Иргэн өөрийн нэртэй байна [4:10], БНМАУ-ын гэр бүлийн хуулийн 39-р зүйлд ―Хүүхдийн нэр эх хэлнээ дуудах бичихэд хялбар утга төгөлдөр байна‖ [5:20] гэх мэтээр хуулинд хүний нэрийг асуудлыг тусгайлан заасан байна.

48

Үр хүүхдэдээ нэр өгөхдөө гэр бүлийн хуулийн заалтыг анхаарах хэрэгтэй. Нэгэнт өгсөн нэрийг баримт бичигт олон янзаар бичсэн зөрчил олон тохиолддог нь харагдаж байна. Тухайлбал, Адьяа Адъяа, Адяа Банди Бандь Баньд Магван Мавган Зэвэг Зэгвэ Даваг Дагва Мария Марияа Батчингис Батчингэс Буянхишиг Буянхишэг Намсрай Намасрай Намсарай Норолха Норолхоо Норхлоо Алагаа Алгаа Оросоо Орсоо Нормаа Норжмоо Болормаа Болормоо гэх мэт нэрс олон янзаар бичигдсэн байхын зэрэгцээ алдаатай бичигдсэн нэрч элбэг байна. Тухайлбал, Аззаяа Азазаяа Алтанзаяа Алтазаяа Мөнгөнхундага Мөнгөнхунага Мөнхбаяр Мюнхбаяр Мөнх-Очир Мөнхочиор Мягмар Мягмад Энх-Амгалан Энхмагалан Энхзул Энхззул Эгшиглэн Эншиглэн Баяннамсрай Баянамсрай Буяннэмэх Буянэмэх Болорцацрал Болорцацарал Болороо Болроо Бямбажав Бяамбажав Буянжаргал Бяунжаргал гэх мэт. Дарви суманд Бямбажав гэж дууддаг хүний нэр иргэний бүртгэл мэдээлэлд Бумбужиг хэмээн бүртгэгдсэн байдаг ба бүх бичиг баримт дээрээ Бумбужиг. Учир нь төрсний гэрчилгээ авахаар очсон аавыг хүүхэддээ өгөх нэрээ цаасан дээр бичээд өг гэснээр бичиг үсэг муухан тайлагдсан тэрээр Бумбужиг хэмээн бичжээ. Үүнээс үзвэл хүний нэртэй холбогдон гардаг иргэний бичиг баримтын зөрчил цөөнгүй байгаа нь хүмүүсийн хариуцлагагүй хандлага, баримт бичигт хүний нэрийг олон янзаар бичсэн байдлаас харагдаж байна. Олонх иргэд, эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгч, иргэний бичиг баримттай харьцдаг янз бүрийн байгууллагын албан хаагчид хүний нэрийн нийгэмд гүйцэтгэдэг үүргийг сайтар ойлгон, нэрэнд нягт нямбай хандах хэрэгтэй [1:157]. Хүний нэр нь хүүхдийн гэрчилгээнд бичигдсэн өдрөөсөө эхлэн уг хүнээ төлөөлж, нийгмийн бүх төрлийн харилцаанд орж эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл ясли, цэцэрлэг, сургуульд элсэн орох, сургууль төгсөж боловсрол эзэмшин гэрчилгээ диплом, цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмж авах, шагнал шийтгэл хүлээх аливаа албанд сонгогдох зэрэг ямар ч тохиолдолд нэр нь уг хүнээ төлөөлөн баримт бичигт бичигддэг. Компьютер, техникийн гэхээр зарим нэг алдааг үл тооцон дээрх бүхнээс үзвэл хүүхдийн нэрийг чөлөөтэй сонгон өгч болох боловч түүнийг дур дураараа, янз бүр болгон бичиж болохгүй. Проф 49

Чой. Лувсанжав 1986 онд хэвлэгдсэн <<Монгол хүний нэрийн товч толь>>-ийн оршилд бичихдээ: ― …нэрийхээ уг гарлыг зөв тогтоож, зөв бичдэг байх нь нийт орны боловсрол дээшилсэн өнөө үед хүн бүрийн мэдэж байвал зохих зүйл юм…‖ хэмээн бичсэн байдаг. Аливаа улсын хүний нэр нь тухайн улс орны хэмжээгээр ийм нэрийг ингэж бичнэ тийм нэрийг тэгж бичнэ гэж тогтсон уламжлалтай дүрэмтэй байдаг. НОМЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

5.

Сэржээ Ж. ―Монгол хүний нэр‖. УБ., 1992 Мөөмөө С., Мөнх-Амгалан Ю. ―Орчин үеийн монгол хэл аялгуу‖. УБ., 1984 Цолоо Ж. ―Ойрад аялгуу‖. УБ., 1988 Монгол улсын хуулиуд №3. Иргэний хууль. БНМАУ-ын гэр бүлийн хууль. УБ., 1973 РЕЗЮМЕ

Изучение имен человека даѐт возможность сделать практические результаты о истории, о настоящем положении, о будущем развитии языкого развитияи о его закономерности. Можно рассмотреть медленную и быструю несравнимость различных явлений развития диалектов в исследовании имен человека ойратов.

50

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 10-р дэвтэр

ШИНЖААНЫ ЦАХАРУУДЫН ЦАГААН САРЫН ШИНЭЛЭХ ЗАН ҮЙЛ Д. Цэцэг1

Товч агуулга: Энэ өгүүлэлд Шинжааны Бортал хотод оршин суун амьдарч байгаа цахаруудын цагаан сарын шинэлэх зан үйл, өвөрмөц онцлог болон шинэлэх зан үйл дэх бэлгэдлийн тухай өгүүлнэ. Түлхүүр үг: Цахарын цагаан сар, өвөрмөц онцлог, бэлгэдэл

Нэг. Шинжааны Цахаруудын ирэл гарал Шинжааны Цахар ястан бол Өвөр Монголын цахар ястны нэг салбар болно. Тэдний баруун зүг шилжсэн нь монголын хамгийн сүүлчийн хаан Лигдэн болон түүний ач хүү Бурнаан Чин улсыг эсэргүүцээд ялагдсантай холбоотой юм. Чин улс цахарын бослогыг дарсны дараа их хэмжээний цахар ястныг хил сахих цахар найман хошуу гэж байгуулаад аажмаар баруун зүг шилжүүлж 1735 онд Бархөлд хүргэжээ. Хожим нь Зүүнгарын хаант улс мөхсөний дараа тэд хил сахиж Ил, Үрүмч, Кашгар, Бархөл зэрэг газарт 60 гаруй жил суужээ. Гэтэл анхдугаар удаа Шинжаанд хил сахихаар ирсэн цахар цэрэг аажмаар халагдан зарим нь Шинжаанд үлдэн хоцорч, зарим нь уг нутагтаа буцжээ. Чин улс дахин дотор газраас гэр бүлгүй цэргүүдийг авчирч нааш цааш шилжүүлэхэд аж ахуйн талаар бэрхшээлтэй байснаас Тэнгэр тэтгэгч хааны зарлигаар1763 оноос1764 онд цахараас гэр бүлээн дагуулсан 2000 өрх цахар цэргийг үүрд хил сахиулахаар Ил Үрүмчд авч ирэв [1].

1765 онд Илийн жанжин Мэн Рэ Манжийн хаанд айлтгал өргөж энэ хэсэг цахар цэргийг Борталд шилжүүлэхийг гуйжээ. Манжийн хааны зөвшөөрлийг олсны дараа1765-1767 оны хооронд анхдугаар удаа Илд ирсэн 800 өрх цахар дээр, Тарвагатайн газар бүрээс цугларч ирсэн 300 өрх өөлдийг нэмж 8 сум болгон Зүүнгарын анги хэмээн нэрийдэж одоогийн Аршаан сиянд (сум) суулгав. Үүнийг цахарын хуучин анги гэдэг. Хоѐрдугаар удаа Илд ирсэн 1000 өрх цахарийг бас 8 сум болгон баруун гарын цахар анги хэмээн одоогийн Бортал хотод суулгав. Үүнийг цахарын шинэ анги [2] гэдэг. Үүнээс гадна Тарвагатайн Дөрвөлжин сиян бую Эмээлийн 10 сум, өөлдийн дотор 1 сум цахар байдаг. Түрүүчийн ирсэн бүлэг цахаруудыг хуучин анги цахар гэдэг ба тэд анх ирэхдээ гэр бүлээрээ ирсэн бус харин голдож ганц бие эр цэргүүд байснаас тэд тухайн орон нутгийн ойрад ястай эмэгтэйчүүдтэй хуримлан суусан болохоор хэл аялгууны талаар нэлээд ойраджисон онцлог шинжтэй байдаг. Харин сүүлчээр нь ирсэн бүлэг цахаруудыг шинэ анги гэж нэрлэдэг ба тэд анх Өвөр Монголоос Шинжаанд нүүдэллэж ирэхдээ гэр бүлийн бүрэлдхүүнтэйгээ хамт ирснээс хэл аялгууны талаар өвөрмөц байж, хуучин Өвөр Монголын цахар аялгууны онцлог шинжээ зохих хэмжээгээр хадгалсан байдаг. Гэхдээ хуучин анги ч, шинэ анги ч Шинжаанд нүүдэллэж ирсэн 250 орчим жилийн түүхэн явцад газар нутаг, овог ястны талаар Ил, Тарвагатай, Жин, Хар-Усны өөлд, торгууд ястантай байнга харилцаа холбоотой байж, хэл аялгууны талаар өөлд торгуудын нөлөөлөлд их автаж, үсэг бичгийн талаар тод бичиг хэрэглэж, уламжлалт соѐлын талаар Жангар, Гэсэр тэргүүтэй ойрадын аман соѐлын нөлөөлөлд хүчтэй нөлөөлөгдсөн ба цаашилбал ойр 1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн магистрант

51

зэргэлдээ холилдон амьдрагч Хасаг, Уйгурчуудын идэж уух, өмсч зүүх, хэрэглэж эдлэх зүйлсээс эхлээд үг хэл үсэг бичгийн нөлөөлөлд ч хүчтэй өртсөнөөс Шинжааны цахаруудын язгуур соѐл ба уламжлалт зан үйлд маш их хувьсал өөрчлөгдөл буй болсон байна. Хоѐр. Шинжааны цахаруудын шинэлэх зан үйлийн өвөрмөц онцлог Түүхэн баримт, эрдэмтдийн судалгаанаас үзэхэд монголчууд эрт үед цагаан сарыг өдгөөгийнх шиг өвлийн сүүлч, хаврын эхээр биш харин намар тэмдэглэдэг байжээ. Гэвч түүхэн явцад монголчуудын дунд өвлийн хатуу ширүүн улирлыг эсэн мэнд давж урин цагийн түрүүчхавартаа золгох цагаар, мал төллөж эхлэн идээний дээж амсах үеэр цагаан сараан ѐслол төгөлдөр тэмдгэлдэг болсон [3] байна. Монгол үндэстний хүн ардын сэтгэл нь цагаавар, идээ ундаа нь ч цагаан, сүрэг мал, эсгий гэр нь ч цагаан болохоор өвлийг өнгөрүүлж, хаврыг угтахдаа жилийн эхний тэргүүн сарыг ―цагаан сар‖ гэж нэрийдсэн [4] юм. Шинжааны цахаруудын цагаан сараа тэмдэглэх зан үйлийг нарийвчлан ажиглавал ойрдуудын шинэлэх зан үйлээс ялгагдах өвөрмөц хэдэн онцлог шинж байдаг. Эдгээрийг тоймчилбол: 1. Цагийн талаар билгийн улирлын 12 сарын 23-ны өдрийн гал тайхаас эхлээд цагааны баяр ѐслол эхэлсэн гэж Шинжааны цахарууд үздэг [5] бол Өвөр монголын Шилийн гол аймгийн цахарууд цагаан сараа тэмдэглэх цаг хугацаа нь хөхөө сарын 23-ны гал тайхаас эхлэдэг [6], үүнийг өвлийн гал тайлга гэнэ. Өвлийн галыг хараар тайдаг. Хараар тайх гэдэг нь болбол лам хувраг залалгүйгээр гэрийн эзэн биеэрээ тайхыг хэлдэг. Галын цээр тайлах өдөр бол хөхөө сарын 26-ны өдөр болох тул энэ өдөрт даллагын суулгаа тэгшилж, галын тахилгын дээжийг таваглаад өрх зөрөлдөн ахас ихэстээ цай барьж галын хишгийг амсуулж, хүүхдэд хувьдуулж хишиг өгнө. Галын цээрээ мөн өдөрт тайлдаг ѐстой. Ингээд жилийн эцэс болтол шинэлэх бэлтгэл болж [7] яаралдана. Баянголын хошууд торгууд болон Ховогсайрын торгуудууд билгийн улирлын есэн сараас (бас хишиг сар, гал сар гэдэг) билгийн улирлын 10 сарын 25-ны өдрийн хооронд лам хуврагаар өдөр үзүүлэн гал тайдаг заншилтай [8] байж, харин цагаан сарын өмнөхөн гал тайх заншил байдаггүй.

2. Билгийн улирлын 12 сарын 26-ны өдөр болбол Шинжааны цахар эрэгтэйчүүдйн гэзэг үсээ авахуулах өдөр юм. Ямар чухал ажилтай яаруу хэрэгтэй боловч энэ өдөр эрхбиш эрэгтэй хүмүүс нь толгойдоо тонгорог хүргүүлэх ѐстой. Үүнд аав ээж, ах ихэс нь нас барсан айлын эрэгтэйчүүд нь ―цагаа барьж‖ үс гэзэг, сахал хуузаа авахуулдаггүй. Яг энэ өдрөөс эхлээд их хэмжээний цэвэрлэгээний ажил хийдэг. Гэрээ гүвж цэвэрлэж, хирнүүдээ угаах, ачир үрийнхээ толгой биеийг угаах, хашаа хороогоо цэвэрлэж шүүрдэх мэтийн ажлыг энэ өдрөөс хийж эхлэдэг тогтсон уламжлалтай. Ар монголчууд нь харин уламжлал ѐсоор цагаан сарын баярыг тэмдэглэхийн бэлгэдэл болгон өвлийн сүүл сарын 29-ний өдөр айл бүр хир тоосоо арилган гэрээ цэвэрлэж бэлтгэдэг [9] байхад Шинжааны торгууд хошууд зэрэг бусад ойрад ястан нь хэдийгээр эдгээр зан үйлийг үйлддэг боловч ингэж хатуу тогтсон өдөр хоногийн болзол байдаггүй.

3. Цахарууд 12 сарын 27-ны өдрөөс эхэлж хол төсөр байх садандаа үр хүүхдээ явуулж архи бэлэгтэй мөргүүлэн өлзий дэмбэрэлтэй ерөөлийг нь сонсдог. Ойр байх садан төрөл сайн өнгөдөө бол харин 30-ны өдөр оддог. Цагааны шинийн золголтын зан үйл нь хэдийгээр цагаан сарын шинийн нэгнээс эхлэх боловч Шинжааны цахарууд нь түүнийг хүлээлгүй хол байх садандаа өмнө нь оддог заншилтай. Зүг цагаалдаггүй, архиа барьж, бэлгээ өгч ерөөлийг нь авдаг. Шинжааны бусад ойрад ястан бол ерөнхийдөө 30-ны өдрөөс эхлэн цагаалдаг ба олонх тохиолдолд нэгэн шинээс хойш харин цагааны золголт хийж шинэлдэг.

4. Шинийн нэгний өрүүн (өглөө) эрт суурь авчрах зан үйл. Шинжааны цахаруудын үзэхээр аав ээж бологсод нь үр хүүхдийнхээ тухайн жилд ямар суурь (суудал)-тай болохыг эрхбиш мэдэх ѐстой. Хэрэв өөрөө тоолоод гаргаж чадахгүй болбол төрсөн жил, сар, өдрийг нь сайтар тоолж ламд хэлж суурийг нь үзүүлэн мэдэж авдаг. Тэгээд гэрийн эрэгтэй хүүхдийг гадагш явуулж хээр хөдөөгөөс ―суурийг нь авахуулах‖ зан үйл үйлддэг. Тэр нь юу вэ гэвэл хэрэв гал суурьтай болбол хээрээс мод түлээ авахуулж, усан суурьтай болбол ус мөс авахуулдаг, төмөр суурьтай болбол 52

хээрээс чулуу авахуулж, шороо суурьтай болбол бугуш (тоосго) шороо авахуулан, модон суурьтай болбол хээрээс мод өвс авахуулдаг. Энэ нь хуучин жилд хуучин суурь нь явсан учраас шинэ жилд шинэ сууриа авчирж байгаагийн бэлгэдэл утгыг илтгэдэг байна.

5. Шинийн нэгнээс эхлэн багачууд нь настандаа цагаалахад настайчууд нь завилан сууж цагаалахыг хүлээж авдаг. Цагаалахдаа хадаг буюу алчуурыг хоѐр гараараа настанд барьж сөгдөн мөргөвөл настан хадаг алчуурыг нь авдаггүй, харин хадаг болон гарыг нь хамтад нь атган барьж хүүхэдэд болбал: Зуун жилийн цагаан хийж Зуун намрын тараа (тариа) идэж Аавынаа бүүрэнд (бууринд) ни бууж Сууринд ни сууж Амгалан эдэл! гэх буюу эсгэж Барснаараа баян болж Өгснөөрөө өнөр болж Түмэн настай Төмөр голтой бол! гэдэг. Шинэ хурималсан залуучууд цагаалбал: Хормой дүүрэн ачиртай Хот дүүрэн малтай Тараа шиг буталж Тарвас шиг зэлэл гэх буюу эс гэж (эсвэл): Өрхөөс чинь утаа хойголгүй Үүдээс чинь морь хойголгүй Хоймроос чинь гийч хойголгүй Хүнтэй ээм чацуу Хүлэгтэй ууд чацуу яв! [10] гэх мэтчилэн ам сайхан ерөөлөө тавьж, сагмай (дух руу унжсан үс) хацраас нь авч үнэрлэн үнсдэг. Хадаг алчуур байхгүй болбол залуучууд настайчуудад хормойгоо барьж цагаалах буюу хоѐр тохойг нь дороос нь түшин барьж цагаалдаг. Нас үе чацуу үе тэнгийн хүмүүс хоорондоо шинэлэхдээ харилцан магнайгаа хүргэж ―Сайн шинэлэв үү? Ачир үрийн чинь нас нь урт, буян нь арвин болтугай!‖ гэх мэтчилэн нэг нэгэндээ ерөөл тавьдаг. Насаар дүү хүн ахмад хүнийхээ гар тохойг заавал дороос нь барьж түшин золгодог нь хүнд үед хэзээд түүнийг түшиж тулна гэсэн утгыг илтгэдэг бөгөөд эрт үед анх гартаа зэвсэг барилгүй эвтэй найртай буйн сайн санааны илэрхийлэл болж байсны гүн хүндэтгэлийн утга санаагаар улам баяжсан [11] байна. Шинжааны хошууд, торгуудууд цагаалж мэндлэхдээ залуу багачууд нь настай ахмад хүнд баруун гарын ханцуйгаа атгаж байж баруун гараа өгч мэндэлдэг уламжлалт заншилтай юм. Бас нэг тохиолдолд настай том хүн нас бага залуу хүнд баруун гараа өгч мэндэлнэ. Энэ тохиолдол бол нас бага боловч, үе дээр байх, нагац болох хүнд ингэж мэндэлнэ. “Далан настай зээ хүний нас их биш, долоон настай нагац хүний ѐс их” гэж ойрадууд нагац хүнийг ихээр хүндэлж, нас үс бага ч гэсэн ―ѐсоо дээдлэнэ‖, ―ясаа хүндлэнэ‖ гэж үе дээд хүний ѐсоор мэндэлж золгоно. Яагаад баруун гарын ханцуйгаа атгаж баруун гараа өгч мэндлэх болсон бэ гэдэг тухай ардын дунд сонирхолтой домог яриа уламжилж байдаг. Эрт дээр үед цагаан сарын нэгэн шинэд Лхам бурханы аав ээжид шинийн мэнд хүргэж хүрсэнд яг сайхан Лхам бурхан дутуу мэндлээд байж гэнээ. Тэгээд аав ээжийнх нь гар асаг цус (хүүгийн цус)-тай байсан болохоор, цагаан сард цустай гараар мэндэлвэл бэлгэ дэмбэрэлгүй гэж бодоод ханцуйгаа барьж баруун гараа өгч амар мэнд асуулцсан гэнээ. Түүнээс хойш Лхам бурханы мэндэлснийг дурсхан ингэж баруун гараа өгч мэндлэх болсон гэдэг. Бас өөр нэг домогт, Бөх Саманбаатар мангасыг дараад баярлан гар барилцан мэндлэлцэхэд, мангасын хөвүүнийг алсан цустай гараа угааж амжсангүй тул ханцуйгаа атган баруун гарын цусаа далдлаж, гуураа (бугуй) дөхүүлж мэндэлсэн гэнээ. Тэр мэнд нь өнөөдрийн цагаан сарын уламжлал болж үлджээ гэж ярьдаг [12] байна. Халимагчуудад бас нэг хувилбар домог байдаг бөгөөд түүнд 53

өгүүлэхээр бол ―хөх тэнгэр дор хөрст газар дээр амьтай - хийтэй юм бүхнийг үлдээлгүй бүгдийг нь сороод идчихдэг аймшигтэй мангас өвлийн адаг сарын гучны өдөр төрсөнд охин тэнгэр түүнийг дарж тонилгохын төлөө залгиж идчихсэнээс охин тэнгэрийн нүд нь бүлтийгээд, ам хамар нь ангайгаад хэцүү муухай дүрстэй болжээ. Тэгээд охин тэнгэр алтан шаргаа хөлөглөөд битүүний шөнө нутгаа зорьж яаралтай яваад шинийн нэгний өрүүн шар наран мандахын өмнөхөн нутаг усандаа хүрч ирснээс аюулт дайсныг дарсан охин тэнгэрийг угтаж цагаалах болсон‖ [13] гэж хэлдэг байна. Ер нь, ойрадуудын дунд цагаан сарыг охин тэнгэр буюу Лхам бурхантай холбож домоглодог зан үйл нэлээд түгээмэл дэлгэрсэн ба жишээлэхэд монгол улсын ойрадууд битүүнийсөдрөөс эхлэн хаалга үүднийхээ нэг талд мөс тавьж, нөгөө талд нь өргөстэй өвс мод тавьдаг нь бас л охин тэнгэрийг угтаж хүлээсэн санаа бодлыг илтгэдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, мөс тавьсны учир бол охин тэнгэрийн хүлэг нь цангаагаа тайлах буюу охин тэнгэр нүүр царайгаа мөсний гэгээнд харж тольдох учиртай, харин өргөстэй мод бол муу муухайг хашиж хориглохын бэлгэдэл утга санааг илэрхийлдэг байна.

6. Цахаруудын заншлаар шинийн хоѐр болбол эмэгтэйчүүдийн цагаалах өдөр болно. Тэд айл хошоо буюу үүр үеэрээ нийлж сайн сайхан хувцсаа өмсч архи чихэр, хуурай цай, алчуур зэрэг бэлэг тэлгээ авч ойр орчим дахь айлаа үлдээлгүй орж, настай мэдээтэй хүмүүстээ цагаалж, настанд нь архиа барьж, бэрээд охидод нь цай алчуураа өгч, хүүхдэд нь чихэр үзмээ өгдөг. Тэд эрэгтэйчүүдтэй адил морь унаж хол явдаггүй, энэ өдөр эрэгтэйчүүд нь гэртээ байж ирсэн гийчээ хүлээн авч гийчилдэг. Эмэгтэйчүүд цагаалж нэг өдөр сэтгэл санаагаа сэргээхийг эрэгтэйчүүд нь харшилдаггүй. Харин тэдний гайгүй цагаалахад нь нөхцөл бүрэлдүүлж өгдөг. Жишээлбэл: цай ногоо, мах банш зэргийг болгож бэлтгэдэг юм. Ингэж эмэгтэйчүүдийг хүндэтгэн тэдний нийгмийн байрь суурийг өргөх нь цэрэг гаралтай цахаруудын удамшилт заншил [14] юм. Монгол улсын монголчууд ч гэсэн ер нь цагаан сарын эхний өдөр буюу шинийн нэгэнд өвөө эмээ, эцэг эх зэрэг ахмад настандаа очиж золгодог бол хоѐр дахь өдөр нь эмэгтэйчүүдийн өдөр буюу эрчүүд, хөвүүд, хүүхэд нь (эх) эмэгтэйчүүддээ золгодог. Дараах өдрүүдэд залуус хоорондоо золгож ойр дотно нөхөд, төрөл садан танил талаараа ордог [15] ажээ. Шинжааны ойрадуудад бол ингэж тусгайлан эмэгтэйчүүдэд зориулсан шинэлэх өдөр гэх зан үйл байхгүй байна.

7. Шинжааны цахарын цагааны гол ѐс явдал нь шинийн гурванд үндсэндээ дүүрдэг (дуусдаг). Энэ өдөр ―бурхан хураах цай‖ гэж нэг нэгээ дуудна. Одоох дэлгэж тавьсан бурхнаа шинийн гурванд хураан дүрж, тавьсан мах боорцог, цагаан идээгээ (хурс тос) авч ―бурхны хишиг хүртэх‖ цай өгдөг. Хэлэлгээнгүй садан төрөлдөө одох, цагаалах явдал нь үүгээр зогсдоггүй, хол садандаа цагаан сарын 15 хүртэл (Майдарын баяр хүртэл) очиж цагаалдаг. Бурханд дээж тавьсан идээг шинийн гурванаас хоор (хойш) идэж хэрэглэж болдог [16] юм. Гурав. Шинжааны цахаруудын шинэлэх зан үйл дэх бэлгэдэл зүй Цагаан өнгийн бэлгэдлийн төвлөрсөн цогцолбор нь монголчуудын билгийн улирлын тооллын жилийн эхэн ―цагаан сар‖, шинэлэх ѐс ѐслол бөгөөд энд оюун санаа, ахуй амьдрал, шашин мөргөл, гүн ухааны бүхий л бэлгэдэл хуран цогцолсон байдаг. Цагаан сарын шинэлэх цагаалах ѐс нь шинэ жил, шинэ сар, шинэ өдрийн өлзий билгийг нийгэм нийдэм даяараа тэмдэглэж, өтгөсөө өргөж, нялхсаа баясгах, өөрөөс дээш дорогших есөн үеэ дурдан хэлэлцэж, ураг төрөл, удам гарлаа мэдэлцэх монгол хүний бэлгэч зан сэтгэлгээний утгаар цагаан морин хөлөглөж, цагаан хувцад өмсгөл асааж, цагаан хадаг дэлгэн золгож, цагаан сэтгэлийн цайлган халуун үг яриа хэлэлцэж, цагаан идээ, цагаалгаа хуваалцан хүртэж, цагаан зүст халуун хошуут малаа сааж, цагаан зүг зүглэх, цагаан санааны тоглоом наадгай наадах эд жаргалангийн болон оюун сэтгэлийн овор төрх, өнгө зүс зохирон нийлэлцэх их бэлгэ дэмбэрлийн өдөр юм [17] санжээ.

1. Хорин гуравны галын тахилгатай холбогдсан бэлгэдэл зүй Хорин гуравны гал тахилга нь монголчуудын язгуур эртний галын ариутгалын ѐсны уламжлал мөн. Мөн битүүлэхийн урьдчилсан бэлтгэл ажиллагаа юм. Уул нь жилийн сүүлийн гал 54

тахилгын үүсэл бол хуучин жилийн үлдэгдэл, муу сайн хог богийг цэвэрлэж шатааж, ариутгаж байх учиртай байжээ. Монголчуудын жилийн сүүл цагаан сарын бэлтгэлд гэр орон бүх зүйлээ угааж, арчиж, цэвэрлээд, хаях гээх зүйлээ заавал галдаж түлж хаядаг. Угааж цэвэрлэж авах юмаа заавал гараар ариутгаж авдаг. Ингээд галаа тахихын гол зорилго бол галын бурхандаа талархах, баярлах сэтгэлээ илтгэхийн дагуу бас ирэх жилд нэн их эрүүл энх, баяр жаргал, буян хишиг, баян элбэгийг авчрахыг даатган ерөөж байгаа ухаантай [18]. Халх монголчууд хуучин оны адаг сарын 29–нд ―хуучин он халаагаа өгч шинэ он гарлаа, хундан цагаан хонины өвчүүгээр өргөл баръя. Үхэл хагацалгүй болж аз жаргалтай, сайн сайхан байх болтугай!‖ хэмээн галын эзэнд өргөл өргөдөг даллагын зан үйл гүйцэтгэдэг байжээ. Галын эзэгтэйгээс урт нас, үр хүүхэд, мал сүргийн өгөөж хишиг, амьдралын эрч хүч гуйдаг [19] байжээ.

2. Гучны орой битүүлэх зан үйлтэй холбогдсон бэлгэдэл зүй Битүүний орой гэдэг бол жилийн хамгийн сүүлчийн орой. Энэ тухай Ловсончойдан ―их сар болвоос гучны өдрийг битүүн гэж хэлмүй. Хэрэв бага сар болбол хорин есний өдрийг битүүний өдөр болгож шинэлмүй‖ гэжээ. Аль ч өдөр байсан хамаагүй, юу ч гэсэн жилийн сүүлийн өдрийн оройг ―битүүн‖ гэдэг ѐсыг тодорхойлсон байна. Үүний учир утгын тухай профессор Сайн: ―энэ нь хуучин жил төгс болж, шинэ жил анх эхлэхийг бэлгэдэн, өнгөрсөн жил эргэлтгүй, ирэх жил эснэн мандахыг зөгнөсөн нэр гэдэг‖ [20] гэж тайлбаралсан байдаг. Битүүлэх ѐс заншлын талаар монголчуудын эл газар нутаг янз бүрийн хоол будаа бэлтгэж, янз бүрээр битүүлдэг байна. Зарим нутагт битүүнд нэг жилийн аливаа ажлын сүүлийг хураадаг гэж номтой хүн ном бичгээ битүүлэх, эмч хүн эм тангаа битүүлэх, эмэгтэй хүн зүү утсаа битүүлэх; зарим нутаг гэрийн эзэнд ууц, хүү хүнд толгой, хүүхэн хүнд торгон үзүүрийг нь авсан өвчүү өгөх; Гэрийн эзэн хонины бүхэл толгойг хэт хутгаар сийчиж яраад ―битүүлбэй! битүүн толгой заалав!‖ гэж хонин толгой заалах; Шагайт чөмгөний мах идэж ясыг тун сайхан мөлжөөд ―битүү гаргах уу‖ (хагалах уу) гэж асуухад гэр доторх хүмүүс ―битүү гаргая! гаргая!‖ гэж чөмөг хагалж битүү гаргах зэрэг янз бүрийн зан үйл өрнүүлдэг. Хөхнуур, Ганьсугийн дээд монголчууд битүүний орой толгой зуламлан хуйхалж битүү тавиад, шинэ жилийн шинийн нэгний өглөө нар гарахтай зэрэг үүдэн босго дээрээ битүү толгойгоо зааж ―он жил хагацаваа, эрүү толгой зааваа‖ гэж шинэ жилийн хамгийн анхны ―битүүг хагалах‖ ѐслол хийдэг байна. Битүүний орой бууз банш мэт ―битүү хоол‖ идэх заншил бол бараг нийт монгол үндэстний заншил болжээ. Гэвч түүнд агуулж байгаа утга санаа буюу зарим бэлгэдэл санаа нь эл газар нутагт адилгүй байна. Зарим нутагт шинэ хуучин жилийн завсар чөтгөр самуурдаг гэнэ. Ийнхүү уураа хүртэл будаагаар дүүргэж тавьдаг байна. Гэтэл зарим нутагт хуучин жилийн бүх зүйлийг битүүлж, хашиж хааж, дарж, орхиж байгааг бэлгэддэг. Битүү хоол идэж байгаа нь энэ жилийн эцсийн хоол будааг идэж, хуучин жилийн бүх зүйлийг битүүлж орхилоо гэсэн ухаантай. Битүүний битүү хоолыг битүүртэл (цадтал) идэхийн учрыг ―битүүний шөнө бурхан, чөтгөр хоѐр ирж жигнэж үздэг юм гэнэ. Чөтгөр чадал муутай болохоор аль хөнгөнийг нь авдаг гэнэ‖ гэх буюу ―битүүний хоолыг цадтал идэхгүй бол, ирэх нэг жилийн турш цадахгүй өлсөх‖ гэх мэт янз бүрээр тайлбарлаж байгаа боловч цаана нь хуучин жилийн бүх хоол будааг хүртэл идэж дуусгах, дараа өдөр бол бүх юм шинээр эхлэх гэсэн өөр нэг утга санаа нуугдаж байгаа [21] юм. Ер нь монголчуудын олонх газар нутагт цагаан сарын битүүнд гэр орноо цэвэрлэж, авдраасаа шинэ хувцсаа гаргаж, эсвэл хуучин хувцсаа цэвэрлэнэ. Ямар нэгэн битүү зүйлийг ―хуга цохих‖ буюу ―нээх‖ зан үйл гүйцэтгэнэ. Жишээ нь: хонины шаант хугалж, чөмгийг нь аваад (үүнийг одоо ч гэсэн хийж байна), задлаагүй шинэ архи задалж, үүцээ задалдаг. Энэ нь хуучны юмаа эвдэж шинэ юманд явах зам нээж өгч байгааг бэлгэдсэн эртний ид шидийн илрэх нэг хэлбэр [22] юм. Шинжааны цахарууд битүү чөмөг ахалсан хайс (тогоо) дүүрэн мах чанаж ―битүүний асхан (орой) битүүртлээ идэж, битүү чөмөг цохино‖ гэж ярьдаг ба шөнө дундаас хойш битүү чөмгөө цохиж, ―битүү чөмөг цохив уу? Чөтгөрийн толгой хагалв уу?‖ гэж гурав хэлбэл бусад нь бас дагаж гурав давтан хэлдэг. Бас буутай айл нь буу хаадаг, буугүй нь пуужин хааж, зарим нь хэнгэрэг цан 55

төмөр цохидог. Илд саадаг байвал хуй савнаас нь гаргаж агсаадаг. Энэ тухай ийм нэг домог үлгэр байдаг: ―гучны шөнө сүмийн өмнө ―богдын хоо халзан‖ гэх морь уяж хонуулдаг. Тэгэх нь дэлхийд нэг шулам яг гучны шөнө төрдөг гэнэ. Түүнээс гарсан мангасыг цаг дээр нь дарахгүй болбол бүх нутгийг хүн үлдээлгүй идэж бардаг гэнэ. Битүүний шөнө Балдан лам бурхан богдын хоо халзан морийг хөлөглөж хүрээд, шулмын хөвүүн ээжээсээ газарт унамагц авч дутаан бурхны оронд авчран дарж арилгадаг гэнэ. Битүүний шөнө битүү чөмөг цохих, буу хаах нь болбол Балдан лам бурхныг дэмжин хүч өгч мангасын сүр хүчийг дарж байгаа үйл ажиллагаа болно‖ [23] гэж домоглодог.

3. Шинийн нэгний мэндийн ѐстой холбогдсан бэлгэдэл зүй Цагаан сарын шинийн нэгэнд хийх энэхүү баяр дурсгалын нэрийдлийн тухай ―цагаан сарын баяр‖, ―шинэ цагаан‖, ―цагаан сар‖, ―их цагаан‖, ―хуучин цагаан‖ (шинэ жилийн баярыг ―шинэ цагаан‖ гэдэг), ―нас нэмэх баяр‖, ―цагаалах‖, ―шинэлэх‖ гэх мэтээр газар газар адилгүйгээр нэрлэдэг. Монголчууд аливаа ажил үйл, баяр ѐслолыг мандах нараар тохиолдуулан эхлэхийг урьтал болгодог байв. Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө ургах нараар овоо буюу тусгайлан зассан индэрт мөргөх ѐслолыг үйлддэг байв. Монголчуудын эрт дээр үеэс тэнгэрийг амьдчилан шүтэж ирсний дотор нар сарны шүтлэг онцгой байр суурьтай. Эрт үеэс уламжлан ирсэн ―алтан нар‖, ―алман сар‖-ны тухай ойлголт нь үүнтэй холбоотой юм. Монголчуудын эртний өвөг Хүннү улсын хаан өглөө бүр өргөөнөөсөө гарахдаа мандаж буй наранд ѐсолдог байсан нь бидний өвөг дээдэс нар шүтдэг байсны нэгэн гэрч юм. Тэгэхдээ бидний өвөг дээдэс нарыг арга буюу эр, сарыг билиг буюу эм хэмээн төлөөлүүлж [24] ирсэн ажээ. Энэхүү эрт дээр үеэс уламжилж ирсэн нарыг шүтэх ѐс нь манай Шинжааны монголчуудын дотор адил бус хэлбэрээр уламжлагдан ирсэн байна. Жишээлбэл: Борталын цахарууд шинийн нэгний үүр шамлагдахтай уралдан эрэгтэйчүүд, мордоогүй (хуримлаагүй) охин үлдэлгүй гарч эзэн хааны сүлдэнд (Чингис хааны сүлд) мөргөдөг. Тэгэхдээ гэрийхээ өмнөх хамгийн өндөр газар цас овоолох буюу чулуу овоолон сан тавьж, айлын ахлаач буюу настан нь нэг саванд таван зүйлийн амттай идээ хийж одоох босгосон овоогоо нар зөв төгөөлөхөд (тойрох) бусад нь дагадаг. Үүнд монголын уламжлалт ѐсоор овоогоо нар зөв гурав төгөөлдөг. Тэгээд ахалаач: цөө- хайрхан, цөө- хайрхан! Буур жил явлаа Ботгон жил ирлээ Цөө- хайрхан, цөө хайрхан! Шинэ жилд шим Сүрэг малд тарга Цөө- хайрхан, цөө хайрхан! Хөрөс шороонд хур Хүн амьтанд жаргал Цөө- хайрхан, цөө хайрхан! Үр хүүхэд өнөр Өвчин тахалгүй амьдрал Цөө- хайрхан, цөө хайрхан! Үйл ажилд амжилт Үндэс гуламт мөнх [25] гэх мэтчилэн ярьж сүү цагаан идээгээр дөрвөн зүг найман зовхист сацал өргөж, хүсэл гуйлтын сэтгэлээ илэрхийлсэн бэлгэ дэмбэрэлтэй үг өчлөө хэлж дууссаны дараа бүгдээр зүүн өмнөш нар гарах зүгийг чиглэн гурав мөргөдөг. Энэ болбол нарыг шүтэж байсан эртний уламжлал болох бөгөөд шинэ нэгэн жилд аливаа ажил үйлс, аж амьдрал, хүсэл мөрөөдөл нар мэт мандан дээшилж, нар мэт гэрэл гэгээтэй болж, илч ивээлтэй байхыг бэлгэдсэн давхар утгатай юм.

56

Шинжааны цахаруудын шинийн нэгний өглөө эрт хийж гүйцэтгэдэг нэг ѐс бол эрүү толгой заах (заалах) ѐс болно. Гэрийн эзэн, эзэн сүлд буюу наранд мөргөж ирмэгц үүдээ тайлж дээж тавьсан толгойгоо авчран зүүн өмнөш харж хутгаар толгой эрүүг заалан: ―эрүү толгой заав уу? Чөтгөрийн толгойг хагалав уу?‖ гэж гурав хайкарч эрүү толгойг заалахад гэрт байсан хүмүүс нь дагаж гурав давтан дээр дуугаар хэлдэг. Эрүү толгойгоо заалсны дараа эрүү толгойгоо дахин хумиж бурхны өмнө тавьж аав ээж, ах ихдээ цагаалж, үр хүүхэд ба бүсгүй нь гэрийн эзэндээ цагаалдаг [26]. Хөхнуур, Ганьсугийн дээд монголчууд битүүний орой битүү толгой зуламлан хуйхалж битүү тавиад, шинэ жилийн шинийн нэгний өглөө нар гарахтай зэрэг үүдэн босго дээрээ битүү толгойгоо зааж ―он жил хагацав аа, эрүү толгой заав аа‖ гэж шинэ жилийн хамгийн анхны ―битүүг хагалах‖ ѐслол хийдэг [27] байна. Үүнээс бид маш сонин зүйлийг ажиглаж болно. Монголчууд амьтны толгой дээдлэн тахилгад өргөдөг заншил язгуур эртний уламжлалтай байж, ан агнаж олсон араатан амьтны толгойгоор тахилга хийж байсан бол мал малжлаар голлох болсон үед хонь малын толгойгоор тахих болсон байжээ. Тэр заншил нь монголчуудын амьдралын орчин тойрны хувиралт ба аж ахуйн хэлбэрийн өөрчлөлтийг дагалдан, хэлбэрийн талаар хувирч, ―ан амьтны толгой‖ нь ―хонин толгой‖ болж, улмаар Өвөр монголын хорчин зэрэг зарим нутагт хонин толгой нь ―гахайн толгой‖ болж хувирсан боловч, түүнд агуулагдаж байгаа ―амин хилсийг‖ амь алсан өөрийн биеэсээ зайдуулах, зайлуулах, хилсийн хүчнийг саринуулах, тараах гэсэн уг санаа агуулагдаж байх [28]-аас гадна сүүлийн үеийн хүмүүсийн хуучин шинэ жилийн солигдлын босгон дээр байгаа энэхүү шинийн нэгний өглөө эрүү толгойг заалж хагалснаар хуучин муу муухай зүйлсийг хориглон зайлуулах, шинэ сайн сайхан зүйлсийг урин ирүүлэх гэсэн соѐл сэтгэхүйн онцлог шинж ч давхар агуулагдсан байна. Шинжааны цахаруудын шинийн нэгний өдөр бурхан шүтээндээ өргөл барьц хийдэг дээжийн зүйлст голдуу мушгимал, хорхой боорцог, санз, элээн сүүл, тосон боорцог (хошууд торгуудууд цэлбэг гэдэг) зэрэг боов боорцог байхаас газаа гэрт байсан хүмүүсийнхээ жилийг дуурайлган гахай, нохой, тахиа, морь мэтчилэн арван хоѐр жилийг бараг үлдээлгүй хавтгайлж хайрдаг. Бас уран мэргэжилтэй айл нь таван хүчтнийг ч дуурайлган хийдэг. Том тавагт дээжийн боорцог хийж тусгай тавьж түүнд хүн гар хүрдэггүй, одоох арван хоѐр жил ба таван хүчтнийг ч түнгэнд хатгаж дээжийн боорцогтой хамт тавьдаг. Зарим нь таван хошуу малаа дуурайлган боорцог хийж дээждээ тавьдаг. Энэхүү ѐсон явдал Шинжааны ойрадууд болон Халимагуудын дунд нэлээд түгээмэл байдгаас үзвэл энэ ѐс нь ойрдуудаас нөлөөлсөн бололтой. Халимагуудын үзэхээр цэлбэг нь (дугуй хэлбэртэй тосон бин) нар сарыг бэлгэдсэн; Мушгимар, санз зэрэг нь хэлхээ холбоог бэлгэдсэн; хорхой боорцог нь үр ач нар өнөр олон болохыг бэлгэдсэн; Шувуу нь хавар ирэхийн бэлгэ тэмдэг; дөрвөн хүчтэн болон тэмээ зэрэг нь хүч чадал, тэсвэр хатуужлын бэлгэ тэмдгийг илэрхийлдэг учир утгатай [29] байдаг юм байжээ. Үүнээс гадна шинийн нэгний өглөө эрт зүг гарах, суурь суудлаа залах, сүү цагаан идээгээр сацал өргөх, бэлгэ дэмбэрэлтэй сайн сайхан мэндийн үг солилцож, ерөөл дэвшүүлэх зэрэг нь бүгд л цаанаа сайн сайхныг хүсэн ерөөсөн бэлгэдлийн утга учиртай юм. Хураангуйлбал, Шинжааны цахаруудын шинэлэх зан үйлийн гол болох агуулга бүтэц нь нийт монголчууд, тэр дундаа ойрадуудтай олон талаар адилшаах нийтлэг талтай боловч мөн өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлог шинжтэй байгаа явдал нь аливаа угсаа ястны зан үйлийн зарим хэсэг нь тийм хялбар амраар бусад угсаа үндэстэнд бөрмөсөн уусан хайлагдахгүй байдаг болов уу гэсэн дүгнэлтэд хүргэж байна. ЗҮҮЛТ ТАЙЛБАР: [1] Гээнээн Лижээ: ―Шинжааны ойрадууд - түүх судлал‖. Улаанбаатар, 2008 он. Тал -14 [2] О. Чүлтүм: ―Шинжааны цахарын түүх‖. Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо. 2000 он. тал: 22 [3][9][11][15][24] Х. Сампилдэндэв: ―Малчин ардын зан үйлийн уламжлал‖. Улаанбаатар, 1985 он. тал: 26. 29. 30. 31. 180.

57

[4][12][18][20][21][27][28] Сарангэрэл: ―Монгол угсаатны заншил соѐлын үндэс‖. Үндэстний хэвлэлийн хороо. 2011 он. тал: 490.494.491.492.495.492.496 [5][10][14][16][23][25][26] Г. Гомбо ―Шинжааны цахаруудын зан үйл‖. Шинжааны шинжлэх ухааны техник мэрэгжлийн хэвлэлийн хороо. 2004 он. тал: 45.48.50.50.47.48.49 [6][7] Жамбажав: ―Цахар монгол‖ (доорд). Шилийн голын өдрийн сонины хороо. 1990 он. тал: 104.106 [8] Д. Цэрэнжав. Н. Үзмээ: ―Харшаарын монголчуудын зан үйл‖ Шинжааны ардын хэвлэлийн хороо. 2008 он. тал: 370 [13][29] Б. Л. Амбекова: ―Цэцэн булаг‖. Элстэй, 2006 он. тал: 107.109 [19][22] Н. Л. Жуковская ― Нүүдэлчин монголчууд‖. Улаанбаатар, 2010 он. тал: 58.58 [17] С. Дулам: ― Монгол бэлгэдэл зүй‖ II. Улаанбаатар, 2009 он. тал: 22

РЕЗЮМЕ На данной статье описываются особенности, черты и символики традиционного весеннего праздника белого месяца у чахаров, которые живут в Бортале Синьцзян-Уйгурского автономного района КНР.

58

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 11-р дэвтэр

ХЯТАД ХЭЛНЭЭС МОНГОЛ ХЭЛЭНД ШИНГЭСЭН ДАГАВРЫН АРГААР БҮТСЭН ҮГС Т. Энэбиш1 Товч утга:Үгийн сан бол тухайн хэлийг хэрэглэгч ард түмний амьдралд болж байгаа хувьсал өөрчлөлтийг хамгийн ихээр тусгадаг тусгал юм. Байгаль нийгмийн амьдралд бий болсон шинэ содон юмс үзэгдэл, үйл явц аливаа хэлний үгийн санг баяжуулах үндсэн хүчин зүйл бөгөөд орчин үеийн шинжлэх ухаан техник технологийн хувьсал өөрчлөлт нь мөн хэлний үгийн сан аривжихад нөлөөлөх хүчин зүйлүүд болдог. Түлхүүр үг: Харь үг, үгийн сан, дагаврын арга, үйл үг

Хэлний үгийн санд хамаарагдахгүй үг гэж байдаггүй бөгөөд үүнд монгол хэлний уугуул үгээс гадна этгээд бүдүүлэг үг хэллэг, зээлдсэн үг, нутгийн аялгууны үг, аялга үг, сул үг, монгол хэлэнд орсон харь үгс, төлөөний үг зэрэг бүхий л үгс хамаардаг. Хятад хэлнээс монгол хэлэнд ихэвчлэн газар тариалан, худалдаа наймаа, эд зүйлийн нэр, соѐл шинжлэх ухааны холбогдолтой үг хэллэг, нэр томъѐо зэрэг үгс шингэж орсон байдаг. Эрдэмтэн судлаачид монгол хэлэнд хятад хэлээс орсон үгийг хугацаагаар нь 1921 оноос хойш болон өмнөх гэж хоѐр хуваан авч үздэг. Жишээлбэл: гамбир, цуйван, дааман, даавуу, хайтан, янтай, яам, ембүү, зуух, бийр, ханз, шүдэнз, ямбуу гэх мэтүгс 1921 оноос өмнө монгол хэлэнд орж ирсэн гэж үздэг бол наймаа, байцаа, лантуу, зээтүү, жоотуу, данх, цонх, индүү гэх мэт үгс 1921 оноос хойш орсон үгс болно. Аливаа хөрш зэргэлдээ оршин байгаа улс орон, ард түмэн зан заншил, түүх соѐлын талаар бие биедээ харилцан нөлөөлж байдаг. Монгол, хятад хоѐр улс олон арван жилийн турш хөрш зэргэлдээ оршиж , улс төр эдийн засаг, соѐл, шинжлэх ухаан, худалдаа арилжаа, түүхийн талаар харилцаж ирсэн бөгөөд хятад монгол хоѐр хэлнээс бие биедээ харилцан үг зээлдэж нөлөөлсөөр ирсэн байдаг. Монгол хэлний үйл үгийг бүтцээр нь үүсмэл, үүсмэл биш гэж ангилдаг бөгөөд үүсмэл үйл үг нь ихэнх хувийг эзэлдэг. Монгол хэлний үйл үг орчин цагийн монгол хэлний бусад үгсийн аймгийн адил үгийн язгуур үндсэнд дагавар залгаж үг бүтэх дагаврын арга, хоѐр өөр язгуур бүхий үг хоршиж бүтэх үг нийлэх арга гэсэн хоѐр үндсэн аргаар бүтдэг [3:59]. Монгол хэлэнд орсон хятад үгс нь монгол хэлний үйл үг бүтэх ѐсны нэгэн адил нийлэг болон задлаг аргаар үйл үг бүтээж байгаа нь харагдаж байна. Хятад хэлнээс монгол хэлэнд шингэсэн үгс нь дагаврын аргаар буюу нэр язгуур үндэс, цөөн тооны тэмдэг нэр язгуур гэсэн идэвхтэй үндсээс, ―нэр язгуур+үйл үг бүтээх дагавар‖ гэсэн аргаар үйл үг үүсэж байна. Жишээлбэл: наймаа-л, түнш-л, бааш-л, шуудай-л, цай-л, цоож-л гэх мэт. ―тэмдэг язгуур +үйл үг бүтээх дагавар‖ гэсэн аргаар шинэ-чил, дам-ла, цэн-лэ гэх мэт. Аливаа үйл үг нь тухайн хэлний уугуул, маш идэвхтэй үг байдаг тул харь хэлнээс үйл үгийг зээлдэггүй боловч монгол хятад хоѐр хэлэнд цөөн тооны үйл үг зээлдсэн байдаг [2:48]. Тухайлбал эрдэмтэн О. Сүхбаатарын ―Монгол хэлний харь үгийн толь‖-д хятад хэлний дүйх-dui, төнхөх-tong, тагнах-tang, той-лох-dui, төнхөх- tong, чийлэх-qi /цайг бүрж идээшүүлэх/ зэрэг үгс мөн доктор Я. Ганбаатар монгол хэлний хураах, бичих, өгөх, уух, согтох, дуулах, бүжиглэх, зовох зэрэг үйл үгс хятад хэлэнд орсон хэмээн үзсэн байна [2:49].

1

ХИС-ийн ГХСС-ийн Англи, хятад хэлний тэнхимийн багш, магистр

59

Хятад хэлний үгээс үүссэн үйл үг нь нэр язгуур, тэмдэг язгуур болон хятад хэлний тоо хэмжүүр үг буюу тооллого үгээс үүсэж байгаа бөгөөд нэр язгуур, тэмдэг язгуур, үйл язгуур, тооллого үгээс тус бүр үүсэхийн зэрэгцээ эдгээр үйл үг нь хоорондоо хоршиж нийлмэл үйл үг үүсэж байна.эдгээр үгс нь үйл үг бүтээх дагавар –л-, -д-, -х-, -на-, -р-, -рх-, -ж-, -чил- зэрэг дагавраар үйл үг бүтээн монгол хэлэнд орсон байна. Дээрх үгс нь хятад хэлний үгсийн санд хамаарагдах үг гэж мөн хятад хэлнээс орж ирсэн харь үг гэж хэлэхэд нэн төвөгтэй хэцүү болсон байна. Эдгээр үгсийн ихэнх нь монгол хэлний үгийн санд идэвхтэй хэрэглэгдэж байна. Тухайлбал: ―л‖ дагавраар дараах үгс бүтэж нхятад хэлнээс монгол хэлэнд орсон байна. ба-баал-发、罚, бааш-баашил-把戏, бай-байл-杯, ваар-ла-ваарла-瓦, данс-ла-дансла-单子, дэнс-лэ-дэнслэ-戥子, жааз-ла-жаазла-架子, жин-лэ-жинлэ-斤, дийз-лэ-дийзлэ-碟子, жанжин-л-жанжил-将军, зааз-лазаазла-渣滓, янз-л-янзал-样子, манж-л-манжил-满族, яам-ла-яамла-衙门, наймаа-л-наймаал-买卖, юүлүүр-юүлэх-油漏, пайз-л-пайзил-牌子, чий-л-чийл/хэмжих/尺, панз-л-панзал-贩子, цоож-лцоожил-锁子, пүн-л-пүнлэ-分, цай-л-цайл-茶, түнш-л-түншил-同事, шүү-л-шүүл-硝, хуар-лахуарла-化儿, шууз-ла-шуузла-咸肉, хүүдий-л-хүүдийл-口袋, шуудай-л-шуудайл-手袋, шанз-лашанзла-馅子, шинэ-лэ-шинэл-新。 ―х‖ дагавраар дай-х-дайх-带, дүй-х-дүйх-对, шинж-х-шинжих-性质，‖р‖ дагавраар дампуур-дампуур-当铺、ямбий-р-ямбийр原坯,

―ж‖

дагавраар

цалин-цалинж-钱粮、эрлийз-эрлийзж-

二类子,‖на‖ дагавраар шан-на-шагна-赏, им-на-имнэ-印, дан-на-дагна-单, тагна-探, бантан-набантагна-拌汤 гэх мэт. ―д‖ дагавраар шүүр-д-шүүрд-扫帚, буу-д-бууд-炮, паалан-д-пааланд-珐琅, даалуу-ддаалууд-打六, индүү-д-индүүд-熨斗, туужуу-туужууд-笤帚, лантуу-д-лантууд-榔头, банз-д-банзад板子, сойз-д-сойзод-刷子, сампин-д-сампинд-算盘, гөөхий-д-гөөхийд-钩, ганжин-д-ганжинд擀面杖, ѐочин-д-ѐочинд-扬琴, шохой-д-шохойд-石灰, хуучир-д-хуучирд-胡琴, шанз-д-шанзад弦子. Дүгнэлт Аливаа хэлний үгийн санд тухайн хэлний бүх үгийг багтаан авч үздэг бөгөөд монгол хэлний үгийн санд хятад хэлнээс орж ирсэн үгс ихээхэн байдаг ба тэдгээрийн дунд дагаврын аргаар бүтсэн мөртлөө монгол хэлэнд танигдахгүй болтлоо шингэсэн үгсийн талаар судалгаа хийж байх явцад харь гаралтай үгс аль ч хэлний үгийн санд элбэг тохиолддог болох нь ажиглагдсан болно. Харь үгийг тэр дундаа монгол хэлэн дэх хятад үгсийг зөв зохистой хэрэглэх нь үгийн санг баяжуулах нэгэн арга болдог. Харин харь хэлний үгийг хэт ихээр хэрэглэвэл үгийн санг төдийгүй тухайн хэлийг мөхөөхөд хүрдэг болохыг анхаарах нь зүйтэй юм.

1.

2.

3.

4.

5.

НОМ ЗҮЙ Ганбаатар Я. ―Монгол хятад хэлний үгийн сангийн харилцан нөлөөлөл‖, УБ., 1996 ―Гадаад хэл заах арга зүйн асуудал‖ сэтгүүл №17, 2008 Өнөрбаян Ц . ―Орчин цагийн монгол хэлний үйл үг бүтэх ѐс‖, УБ., 2000 Сүхбаатар О. ―Монгол хэлний харь үгийн толь‖, УБ., 1999 史有为《汉语外来词》北京、2000年

6. 汉语大词典出版社《汉语大词典》1996年 7. 商务印书馆出版《新华字典》北京、2003年 8. 陈如《新汉语请景会话》北京、2005年 RESUME If we use a lot of loan words in Mongolian vocabulary, it reaches to disappear Mongolian language. So me have to pay attention about it.

60

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Хэл бичгийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 12-р дэвтэр

МОНГОЛЧУУДЫН АЛБАН БИЧГИЙН СОЁЛ Б. Энхээ1 ―Баримт бичиг гэдэг бол ямар нэг материаллаг тээгчид (цаасан суурь, гэрэл зургийн хальс, компьютерийн диск гэх мэт) агуулагдаж буй мэдээлэл мөн. Гагцхүү аливаа мэдээллээс баримт бичгийн ялгарах гол онцлог нь өөртөө тусгай бүрдлүүдийг агуулсан байдагт оршино. Өөрөөр хэлбэл, баримт бичиг гэдэг нь материаллаг тээгчид агуулагдсан, зохих бүрдлүүд бүхий баримтжуулсан мэдээлэл юм‖1. Монголчууд төрийн албан бичиг үйлдэх, хөтлөх талаар нэн эртний уламжлалтай юм. Монгол албан бичгийг цаг хугацааны хувьд эртний болон орчин үеийн албан бичиг гэж хоѐр ангилан үзэж болно. Энэ өгүүлэлд зөвхөн эрт үеийн буюу 1921 оноос өмнөх үеийн албан баримт бичгийг хамруулан үзэхийг зорилоо. Албан ―баримт бичиг үйлдэх ѐс бүр Хүннүгийн үед монгол газар үүссэн гэж судлаачид үздэг. Энэ уламжлал Монголын эзэнт гүрний үед улам хөгжиж, манж Чин улсын ноѐрхлын үед бүр нарийн чанд боловсорч, улмаар ардын засгийн жилүүдтэй золгосон байна‖3.

XIII зууны түүхэн сурвалж бичиг болох ―Нууц товчоонд‖ монголын нэгдсэн улсын хэрэг явдлыг тэмдэглэсэн ―Хөх дэвтэр‖ байсан тухай тэмдэглэгдсэн байдаг. Ватиканы нууц архивт хадгалагдаж байгаа 1240 оны Өгөөдэй хааны зарлиг, 1279 онд Абага хаанаас Ромын Папын элчид олгосон үнэмлэх бичиг, 1290 онд Ил хан Аргунаас Ромын Пап лам IV Николайд илгээсэн албан захидал зэрэг нь монголчуудад дипломат харилцааны албан бичиг үйлдэж хөтлөх уламжлал тэр үед нэгэнт хэвшиж тогтсон байсныг харуулдаг.

XVII зуунаас эхлэн монгол оронд засаг захиргааны нэгжүүд нэмэгдсэнтэй холбогдон баримт бичгийн хэмжээ үлэмж ихсэн, төрийн албан хэргийн хөтлөлт нарийн боловсронгуй болж, баримт бичгийн нэр төрөл нь улам олширч, боловсруулалтын тодорхой хэв ѐс, дэг журам улам нарийсжээ. Бид монгол албан бичгийн соѐлын асуудлыг судлахдаа нэгдүгээрт, албан бичгийг хөтөлж байсан журам, хоѐрдугаарт, албан бичгийг төрөлжүүлэн нэрлэсэн онцлогийг тусгайлан авч үзсэн болно. Нэг. Албан бичгийг хөтлөх журамд албан бичигт шугам хэрэглэх журам, албан бичгийг эхлэх журам, бичгийн үндсэн агуулгыг илэрхийлж, тогтмол үг хэрэглэх журам, албан бичгийн он цаг бичих журам, бичгийг цаасан дээр байрлуулах журам, гарын үсэг зурах журам, эх бичиг, харилцсан бичигт тавигдах журам, ирсэн бичигт нүүр (гуу), гарчиг бичих журам, бичигт тамга тэмдэг хэрэглэх журам зэрэг хамаардаг. Баримт бичигт шугам хэрэглэх журам. Монголчууд баримт бичигт тэр бүр шугам хэрэглэдэггүй байсан. Хожим 1850-иад оноос эхлэн албан бичгийг шугамтай цаасан дээр үйлдэх болжээ. Эхний үед дээд албан газрууд шугам хэрэглэж байснаа хожим хошуудад шугамтай цаас хэрэглэх болсон байна. Шугамын хувьд гэрэлтүүлгийн шугам, модон шугам, шугаман бар зэргийг хэрэглэдэг байсан. Гэрэлтүүлгийн шугам гэдэг нь тэр үеийн цаас нимгэн учир доор нь шугамтай цаас тавин гэрэлтүүлэн бичихийг хэлнэ. Модон шугам гэдэг нь ерийн модон шугамаа цаасан 1

МУБИС-ийн МСС-ийн багш, доктор, дэд профессор

61

дээрээ тавьж өнхрүүлэн тусгайлан зассан бал юмуу тугалгын ирмэгээр шугам /зураас/ гаргахыг хэлнэ. Гэвч гэрэлтүүлгэн болон модон шугам нь тэр үеийн баримт бичгийг үйлдэн боловсруулах шаардлагаас хоцрогдсон тул баран шугам хэрэглэх болжээ.Тэр нь тусгайлан бэлтгэж, шугам сийлсэн модон бар бөгөөд ном барлахын адил цаасыг олноор нь барлан шугамддаг байсан. Албан бичигт шугамыг өнгө ялган хэрэглэх болсон нь төрийн албан хэргийн хүндэтгэлийн болон албаны нарийн журам байжээ. Төрийн байгууллагуудын захирамжлах баримт бичгийг улаан шугам бүхий цаасан дээр үйлддэг. Харин доод шатны байгууллага, ажилтнууд улаан шугам хэрэглэх эрхгүй байсан. Тухайлбал, улаан шугамыг улсын явдлын яамууд, түүний төлөөний сайд, жанжин зэрэг төрийн захиргааны дээд удирдах газрууд хэрэглэж байснаа хожим аймгийн чуулганы дарга, жанжин, хязгаарын сайд, төлөөний түшмэлийн газрууд хэрэглэдэг болсон байна. Бүр сүүлийн үед алдар хүндтэй хошууд хэрэглэж байсан, нэр нөлөө багатай жижиг газруудад улаан шугам огт хэрэглэж байгаагүй. Эзэн хаан, төрийн тэргүүлэх хүмүүс нас барах үест улаан шугам хэрэглэх эрх бүхий газрууд хар шугам хэрэглэж, улс даяар тамганы дардасны улаан өнгийг хөх өнгөөр сольж эмгэнэл үйлдэх журамтай байжээ. Жирийн албан байгууллага өдөр тутам бор, бор шаргал, хүрэн өнгийн шугамтай цаас хэрэглэж байсан. Ингэж баримт бичгийг үйлдэн боловсруулахын өмнө цаас шугамаа зөв тохируулдаг уламжлалтай байжээ. Баримт бичгийг эхлэх журам. Харилцсан албан бичигт эхлээд бичиг боловсруулан явуулж байгаа газрын тушаалтны цол хэргэм, нэрийг бичээд, дараа нь бичиг очих газар, тушаалтны цол хэргэм, нэрийг тодорхойлон бичдэг байжээ. Харин аймгийн Да жанжин зэрэг томоохон тушаалтны нэрийг албан бичигт зөвхөн нэрийн эхний үсгийг тавьдаг хүндэтгэлийн журам байсан. Албан бичиг боловсруулан явуулагч байгууллага, тушаалтан шууд харьяаны доод газарт бичиг тушаал явуулахдаа цол гуншингаа товчлон бичих буюу эсвэл ямар асуудлаар харилцаж байгаагаа шууд бичих, мөн доод газраас ―өргөх цэс‖-ээр дээд газарт мэдээлэхдээ цол гуншинг тэр бүр тодорхойлолгүй ямар хошуу, харуул, өртөөнөөс юуг мэдээлж байгааг шууд өгүүлэн бичдэг журам бас байсан. Албан баримт бичгийг үг үсгийн алдаа мадаг, засваргүйгээр цэвэр нямбай үйлдэж ялангуяа очих газрын тушаалтны хаяг, гуншинг мадаггүй зөв бичих хатуу журамтай байжээ. Тийм учраас эх зохиогч түшмэл бичээч нар албан бичиг төлөвлөхдөө хаягийн лавлагааны жагсаалтыг мөрддөг байв. Баримт бичгийн үндсэн агуулгыг илэрхийлэх, тогтсон үг хэллэгийг хэрэглэх журам. Хаягийг бичээд дараа нь бичгийн үндсэн хэсэг болох агуулгыг бичнэ. Харин албан бичгийн үндсэн утга санааг маш нуршуу олон үгээр үйлддэг хэвшмэл хэлбэртэй байжээ. Ингээд үндсэн агуулгын эцэст тогтмол үг бичиж төгсгөдөг байв. (Танаа өргөв, өргөн мэдүүлэх учир, өргөх учир, мэдүүлэх учир үүний тул өргөв гэсэн үгүүдийг доод газруудаас улсын яам төлөөний сайд, жанжин, орон нутгийн төрийн дээд удирдах газарт явуулсан бичигт; Танаа өргөн илгээв, өргөн явуулахын учир, үүний тул өргөн илгээв хэмээх үгүүдийг бие биеийг харилцан хүндэтгэсэн эрх тушаалаараа адилхан газар, тушаалтан хүмүүс хоорондоо харилцсан бичигт; Илгээв, явуулах учир, үүний тул илгээв гэдэг үгүүдийг эрх тушаалын хувьд адил боловч нэг нь нөгөөгөө хүндэтгэсэн биш ерийн харилцсан бичигт; Тушаан илгээв, тушаан явуулах учир, үүний тул тушаан илгээв хэмээх үгүүдийг дээд газар тушаалтнаас доод шатны газрын цол хэргэм, нэр нөлөө нь дээгүүрх хүмүүстэй харилцсан бичигт; Тушаав, тушаах учир, үүний тул тушаав гэсэн үгүүдийг дээд газар, тушаалтнаас харьяа доод газарт шууд тушаан явуулсан албан бичигт; Тушаан өргөв, танаа өргөн илгээв, тушаан илгээв, үүний тул өргөв, илгээв, өргөн илгээв, тушаан илгээв хэмээх үгүүдийг дээд, доод газруудад хамтруулан зарлан явуулсан бичигт;) тус тус бичдэг журамтай байсан юм. Албан бичгийн он цагийг бичих журам. Албан бичгийн үндсэн хэсгийг бичээд төгсгөлд нь он цагийг тавина. Бичгийн он цагийг бичих хэд хэдэн журам байсан. Нэгд, Бичгийн төгсгөлийн эцэст нэг нугалаа сул хуудас үлдээж, гол дунд нь төр, он цагийг цолны хамт бичиж дээр нь тамга дардаг журамтай. Дээд газар буюу тушаалтанд явуулах /өргөх/ бичигт төр оныг бүтэн бичиж, 62

тамгатай газар бол заавал тамга дарна. Тамга дарах албан бичигт аль ямар төрийн хэддүгээр оны хэдэн сарын хэдний өдөр болохыг нэг бүрчлэн бичнэ, хоѐрт, бичиг боловсруулан явуулж байгаа байгууллага нь тамгагүй бол дээд газартаа өргөх бичигт заавал төр он цагийг бүтэн бичнэ, гуравт, зарим газар буюу тушаалтнууд харилцах албан бичигт аль ямар төрийн болохыг нь бичихгүй зөвхөн он, сар, өдрийг нь бичсэн байдаг. Мөн бичгийн эцэст заавал сул хуудас гаргаж, гол дунд нь он цагийг бичилгүй төгсгөлтэй нь залгуулан он цагийг бичих тохиолдол байв. Эдгээр нь тогтоогдсон журам биш бичгийн хүмүүсийн ажиллагаанд аяндаа тогтсон хэвшил юм. Албан бичгийг цаасан дээр байрлуулах журам. Албан бичгийг байрлуулан бичихдээ цаасны дээд талд 2-5 см, доод талд 1-3 см орчим зай гаргаж бичнэ. Бичгийн мөр хоорондын зай нь тодорхой хэмжээгүй боловч үгийн хойш урагш татсан эвэр, сүүл, шилбэ, хаялга, цэг тэмдгүүд нь өмнөх буюу ар талын мөрөнд бичсэн үг үсгэнд шүргүүлж тулгахгүй нугалбарын нэг нугалаанд дунджаар 5-7 мөрөөр бичдэг байжээ. Жирийн нугалбар бичгийг нэг нугалаанд 7 мөрөөр бичдэг бол айлтгал бичгийг нэг нугалаанд 5 мөрөөр бичдэг байв. Монгол албан бичигт мөр дарж /догол мөр гаргаж/ бичихгүй, харин мөр өргөх заншил байсан бөгөөд улсын эзэн хааны алдар нэр, цол хэргэм, зарлиг шийдвэр, сургаал, орд харшийн нэр гэх мэт үгийг бичгийн толгой талын ерөнхий хэмжээнээс дээш илүү гарган бичнэ. Монгол албан бичигт үг буюу үеэр өргөн бичих журам бүр эртний уламжлалтай юм. Эзэн хааны алдар цолыг бичгийн мөрүүдийн дээд талын хэмжээнээс дээш онцгойлон өргөн бичдэг уламжлал XIII зууны үеэс XX зууны эхэн хүртэл хэвээр үргэлжилсэн байна. Өргөн бичвэл зохих үг бүхнийг нэгэн адил хэмжээгээр өргөн бичдэггүй байв. Тухайлбал, хэмжээгүй эрхт хэт өргөмжлөгдөгсдийн нэр, зарлиг, алдар цолыг бүтэн үгээр нь өргөн бичсэн байхад, түүний сургаал зэрэг хүндэтгэсэн үгийг эцсийн үеэс дээш өргөн бичсэн байх жишээтэй. Мөн ―зарлигаа зарж‖, ―айлтгаж‖, ―тушаалгах‖ гэх мэт эзэн дээдсийн оноосон үгний эхний нэг, хоѐр үеийг бичгийн толгойноос дээш өргөн бичсэн байдаг. Ингэж хүндэтгэсэн үгийг онцгойлон үзэж өргөн бичих болсон уламжлал нь монгол төрийн бичиг соѐлын түүхэнд байсан нэгэн өвөрмөц шинж бөгөөд хожим нь тухайн нийгмийн ангийн ялгавар, шашин шүтлэгтэй холбогдон лавшран хэвшжээ. Доод шатны тушаалтнуудаас эзэн дээдэст танилцуулах ―айлтгал нугалбар‖, ―захидал‖ зэргийг бичихэд өөрийн цол хэргэмээ бичихийн оронд ‖Боол түүнээс хичээнгүйлэн‖, ―боол тэр сөгдөж‖ гэх мэт үгээр төлөөлүүлэн зөвхөн нэрийг мөр дарж бичдэг заншил байжээ. Албан бичигт гарын үсэг зурах журам. Харилцсан албан бичигт хаанахын ямар цол хэргэмтэй хэн гэгч хүнээс албан бичиг явуулж байгааг бичгийн эхэнд тодорхой бичдэг учраас түүнд тусгайлан гарын үсэг зурдаггүй. Харин ирсэн бичгийг хүлээн авч танилцсан хүн нэрээ бичиж гарын үсэг зурж, ―танилцав‖ гэж монголоор юмуу эсвэл манжаар ―туваха‖ гэж бичгийн нүүрэнд тэмдэглэдэг байсан. Мөн харилцсан бичгийн үлдэх эх, ирсэн бичгийн нүүр гуунд эх зохиогч түшмэл нэрээ бичдэг уламжлалтай байжээ. Эх бичиг, харилцсан бичигт тавигдах журам. Эх бичиг гэдэг нь гадагш явуулсан албан бичгийн үлдэх засвар оруулга бүхий үндсэн эх буюу гар ноорог юм. Үг үсгийн зөрөө мадаггүйгээр эх бичгээс хуулбарласан тамга тэмдэг бүхий гадагш явуулах хуулбарыг харилцах бичиг гэнэ. Харин гаднаас ирсэн бичгийг цааш өөр байгууллага, хүнд дамжуулан явуулбал эх сүүл нааж эх бичгийн оронд хадгална. Бичгийн эхэнд танилцсан байгууллага хүмүүсийн хаягийг, бичигтэй холбогдуулан гаргасан санал шийдвэрийг эцэст нь наана. Ийм бичгийг эх сүүл наасан бичиг гэнэ. Ийнхүү ирсэн бичигт эх, сүүл залгаж эх бичиг болгон хадгалж, түүнээс шинээр сийрүүлэн хуулбарлаад тамга, тэмдэг дарж харилцах бичиг болгон гадагш явуулдаг байсан. Ирсэн бичигт нүүр (гуу), гарчиг бичих журам. Аль ч албан газарт ирсэн бичгийг он, сар, өдрийн дэс дарааллаар нь хуулга дансанд хуулж бичдэг байжээ. Хэргийн төрөл байдлаар нь чухал ба чухал биш гэж төрөлжүүлдэг. Хуулбарлагдсан хуулгыг нь ―ирсэн бичгийн хуулга данс‖ хэмээн нэрлэж улирлаар нь үдэж хадгална. Уг бичгийг ирмэгц хэн гэгч хүн, хэзээ (хэдэн сарын хэдний өдөр) хүргэж ирснийг ―өдрийн тэмдэгтэд‖ бүртгэдэг журамтай байв. Албан бичгийг эхлэн боловсруулахад утга агуулгыг нь илэрхийлсэн гарчиг зохион бичих харин харилцсан бичгийн 63

үлдэх эх болон гаднаас ирсэн бичигт гарчиг зохион бичиж өдрийн тэмдэгтэд бүртгэн авч хадгалах ба ийм бичгийн нүүр гууг уг бичгийг хүлээн авсан газар хийдэг журамтай байсан. Халх монгол даяар олон албан газар тус бүрийн бичгийн нүүртэй байв. Нүүр гуу нь бичгийн гарчиг (утга), он, цаг, хаяг, гарын үсэг зурах асуулт бүхий хүснэгттэй бөгөөд түүнийг цэвэр нямбай, товч тодорхой нөхөн бичих журамтай байжээ. Үүнд: Явуулах албан бичгийн үлдэх эхэд ―тушаах эх‖, ―тушаан явуулах эх‖, ―мэдүүлэх эх―, ―явуулсан эх‖ гэсэн үгүүдийг, ирсэн бичгийн гарчгийн эцэст ―ирсэн хэрэг‖, ‖тушаасан хэрэг‖, ―мэдүүлсэн хэрэг‖ гэх мэт тогтмол үгүүдийг бичдэг байв. Албан бичигт тамга тэмдэг хэрэглэх журам. Баримт бичиг үйлдэн боловсруулахад тамга тэмдгийн асуудал чухал юм. Монгол улс эрт дээр үеэс бичиг цаас хөтлөн явуулж түүндээ тамга тэмдгийг баталгаа болгон хэрэглэж ирсэн уламжлалтайн дээр тамга тэмдгийг хэрэглэх маш нарийн журамтай байжээ. Албан бичигт тамга, захирлага, тэмдэг гэсэн гурван төрлийн баталгаа хэрэглэдэг байв. Тамгыг яамд, төлөөний сайд, жанжин, аймгийн чуулган дарга, жанжин, хошуу тамгын газрууд, шашны захиргаанд хэрэглэдэг байжээ. Захирлагыг төрийн захиргааны бус хүрээ, Хиагтын заргачийн газар, үржил сүрэг малыг захирах бүгдийн дарга нар, зарим цэрэг, өртөөг захирах газар, хожим Богд хаант Монгол улсын үед зарим хэлтэс байгууллага хэрэглэдэг байжээ. Тэмдгийг үржил сүрэг малын зарим дарга нар, аймгийн жасаадын хэргийг шийтгэгч засаг туслагч нар, Богд хаант монгол улсын үед дотоодыг хамгаалах цэргийг захирах түшмэл, шашны зарим захиргаа хэрэглэж байсан байна. Тамга, тэмдэг, захирлагыг баримт бичгийг үйлдэн боловсруулах ажиллагаанд хэрэглэх хэд хэдэн онцлог журам байжээ. Доод шатны байгууллага, хүмүүсээс дээд удирдах газартаа буюу харилцан бие биеийг хүндэтгэсэн газруудад албан бичгийн эхний цулгуй нүүрэнд тамга дарна. Тухайлбал, ―өргөн илгээх бичиг‖, ―өргөх нь‖, ―өргөх бичиг‖, ―илгээх бичиг‖ гэсэн үгийн эхний үгийн нэг, хоѐрдугаар үеийн заагт тамганы дээд талын хүрээг шүргүүлэн тамгална. Бичгийн эх зохиогч түшмэл буюу бичээч нар гадагш явуулах бичиг, явуулсан бичгийн үлдэх эхэд тамга дарах газарт улаан зураасаар тэмдэглэн түүн дээр тамгын түшмэл тамга дарна. Энэ нь явуулах бичгийн нүүр, бичгийн оруулгатай (нөхөн бичсэн, оруулга, засвартай) газар бичгийн цаасны залгаан дээр мөн бичгийн он төрийн цолонд тус тус тамга дарна. Мөн оны цолын голлох үгийн хоѐрдугаар буюу гуравдугаар үеийн зааг хоорондуур тамгын дээд талыг тохируулан дардаг журамтай. Заримдаа данс буюу цэсийн хуудасны хоѐр талын уулзварыг дамнуулан суган дээр тамга дарсан байдаг. 1911 оноос хойш Богд хаанд айлтгаж байсан айлтгал бичигт уг айлтгасан зүйлийг зөвшөөрвөл Богдын мутрын тэмдэг тавьдаг журам байв. Хэрвээ айлтгасан асуудлыг зөвшөөрөөгүй бол мутрын тэмдэг тавьдаггүй байжээ. Тамга тэмдэг хэрэглэх ѐс журам нарийн байсны улмаас тамганы өдрийн тэмдэгт хөтөлж харилцсан бичиг бүхэнд тухайлбал юуны тухай ямар бичиг, дугтуйнд хэдэн удаа тамга дарж, хэзээ хэнээр явуулсан тухай нэг бүрчлэн тооцож бүртгэдэг байжээ. Жил бүрийн цагаан сард тамга битүүмжилж нэг сар хэрэглэдэггүй байсан учир тэр хугацаанд үйлдсэн бичигт тамга дарах газарт нь ―тамга битүүмжилсэн‖ гэж улаан бийрээр бичдэг байв. Хоѐр. Эрт үеийн албан бичгийг төрөл зүйлийн хувьд нугалбар, данс, өргөх цэс гэсэн төрлөөр үйлдэн боловсруулж өдөр тутмын ажиллагаанд хэрэглэдэг байснаас гадна байнга дагаж мөрдөх хууль зарлиг, гэрийн үеийн бичиг, гэрээс гарсан тэмдэгт бичиг, өртөө харуул, хошуудын газар нутгийн зураг, цэс өгүүлэл гэсэн нэр бүхий баримт бичгүүдийг бас үйлдэн боловсруулж байсан. Одоо албан бичгийн төрөл тус бүрийн онцлогийг товчхон өгүүлье. Нугалбар бичиг. Нугалбар бичиг бол байгууллага, хүмүүсийн хооронд харилцах албан бичиг бөгөөд түүнийг бичгийн эхэн тал буюу зүүн талаас баруун гар тийш нь дунджаар 10 см-ийн хэмжээгээр ар, өвөр тал руу нь жигдхэн нугалсан байна. Нугалбар бичгийн толгойн цаасны захаас доод зах хүртэл дунджаар 24-25 см байдаг. Тиймээс эвхмэл бичиг нь бүхэлдээ 10х24 см-ийн хэмжээтэй байна. Нугалбар бичгийн уртын хэмжээ 15-20, 30-40 см, бүр 70 м хүртэл урт нугалбар бичиг ч байсан. Нугалбар бичгийг үйлдэн боловсруулахын тулд урьдчилан цаасаа хэмжиж тохируулах, шугамдах, тамга тэмдэг, бичгийн нүүр (гуу) дарах газрын зай зэргийг нарийн гаргадаг байжээ. Бичгийн өвөр талд гарсан нугалааг хамар, ар дахь нугалааг суга гэнэ. Тэрхүү хамар, сугыг 64

урьдчилан нарийн тохируулснаар үг, үсэг нугалаасанд орж эвхэгдэхгүй, мөн түүнчлэн бичгийн гуу, тамга тэмдэг, он цаг, хаяг зэргийн байрлал зөв болдог байна. Тэр үеийн тамга, тэмдэгний нүүр дардасны өргөн нь нугалбар бичгийн нугалаасны өргөний хэмжээтэй харилцан тохирсон байдаг. Албан бичгийн нугалбарласан байдал нь тухайн үеийн бичиг хэргийн хөтлөлт, хөдөлгөөн, хадгалалт хамгаалалтанд маш зохицсон байжээ. Өдөр тутмын харилцсан нугалбар бичгээс гадна хааны шунхан бийрээр цохисон зарлиг, тунхаг зэрэг цагаан нугалбар, хавчуулсан нугалбар, шар гадартай улаан дотортой нугалбар зэрэг хэд хэдэн төрлийн нугалбар бичиг байжээ. Өргөх цэс. Өргөх зэс нь доод байгууллагуудаас хүн ам, хөрөнгө хогшил, цэргийн ба аймаг хошуу, өртөө, харуулуудын байр, байдал, малын тоо, өртөө улаагаар явагчдын бүртгэл зэрэг асуудлаар дээд газартаа сар, улирал, жилээр гарган мэдүүлдэг дэлгэрэнгүй, хураангуй мэдээнүүд юм. Өргөх цэсийг нугалбар бичгийн хэмжээгээр эвхдэг бөгөөд зузаан нь мэдээлж байгаа асуудлын цараас шалтгаалж янз бүр байна. Харин уг баримтанд өөр баримт бичиг орох, сольж үрэгдэхээс болгоомжлон зүүн талы нь товхидог байжээ. Данс. XVII зууны үеэс албан баримт бичгийг боловсруулан хөтөлдөг албан байгууллага бүхэн ирсэн, явсан бичгийг нэгэн хэмжээний цаасан дээр хуулбарлан бичиж сийрүүлэн түүнийгээ хавтаслан үдэж дэвтэр данс болгон эмхлэн хадгалдаг уламжлал буй болж түүнээс үндэслэн ―данс хар‖ гэдэг нэр томъѐо үүссэн байна. ―Данс хар‖ гэдэг үг нь утгаараа одоогийн архив гэдэг үгтэй утга дүйнэ. Ингэж ирсэн, явуулсан бичгийг хуулбарлахыг ―данснаа хэвтүүлэх‖ гэж нэрлэдэг байсан. Мөн ирсэн бичгийг бүртгэх бүртгэл (өдрийн тэмдэгт), алдуул малын бүртгэл зэрэг баримт бичгийг дансны байдлаар хадгалдаг байжээ. Хуулбарласан баримт бичгийг данс болгон, түүний баруун гар талыг нь битүүлэн сур, татаас, нийтгэсэн цаасан утас зэргийн аль нэгээр үдэж цаас даавууг наан хавтаслана. Хуулбарлагдах баримт бичгийн хэмжээнээс шалтгаалан дансны зузаан нь харилцан адилгүй янз бүр байв. Гэхдээ ирсэн бичгийн хуулга данс, явуулсан бичгийн хуулга данс, алба татварын данс, алба хуваасан данс гэх мэтээр төрөлжүүлэн улирал улирлаар, жил жилээр нэгтгэж ирсэн, явснаар нь тус тус сийрүүлэн данс болгохдоо хэргийн төрлөөр нь төрөлжүүлдэггүй, зөвхөн ирсэн явуулсан он цагийн дарааллаар байрлуулан нэгтгэдэг байжээ. Ихэвчлэн дунджаар 1040 см-ийн зузаан данс байх бөгөөд зарим ихээхэн баримт бичиг үйлдэн боловсруулдаг газар 28х28 см-ээс 30х30 см-ийн дундаж хэмжээтэй нэг метр хүртэл зузаан данс хэвтүүлдэг байжээ. Дансны төрөлд аймаг, хошуудын зарим эр төөлүүр (цэрэг эрийн бүртгэл), гаалийн чандаа (худалдаачдаас хураасан татвар хураамжийг нэгтгэсэн данс), түүхчлэн бичсэн зүйлс, тухайн үеийн лавлагааны материалууд орно. Энэ нь хэлбэр хэмжээний хувьд өрийн данснаас өөр бөгөөд 28х48 см-ийн харьцаатай хийгдсэн байдаг. Гадуур нь ороосон зүйлийг хувцас гэнэ. Жишээ нь: улаан хувцастай, шар хувцастай данс гэх мэтээр ярьдаг. Ингэж албан бичгээ сийрүүлэн бичиж данслан хадгалдаг журам, монголчуудын нүүдлийн байдалд зохицож архив, бичиг хэргээ эмх цэгцтэй хадгалж хамгаалах тохиромжтой арга хэрэглүүр болж ирсэн юм. Гэрийн үеийн бичиг. Феодал язгууртны гарал, удам угсааг жагсаасан бичиг юм. Гол төлөв цаас буюу даавуун дээр 1.5х1.8 м-ээс багагүй хэмжээгээр хийсэн байдаг. Харин хошуудаар нэгтгэн гаргасан гэрийн үеийн бичгийг 5.30х5.30 см орчим даавуун дээр үйлддэг байжээ. Гэрийн үеийн бичгийн шинж, зурсан байдал нь монгол гэрийн хэлбэртэй, дугуй, дөрвөлжин, гонзгой, дүгриг зэрэг янз бүр байна. Гэрээс гарсан тэмдэгт бичиг. Энэ нь сүм хийдэд байнга шавилан суух лам нарт олгодог үнэмлэх бичиг юм. Түүнд лам нэг бүрийн нас, язгуурын нутаг, мяндаг тушаал, суусан сүмийн нэр зэргийг тодорхойлон бичдэг байжээ. Шавийн гонзгор. Эрдэнэ Шанздобын яам буюу хүрээний Их шавийн газарт баримт бичгийг данс, нугалбар хэлбэрээр үйлдэж хадгалахын зэрэгцээ сүм хийд шавь, ардуудаас хурааж татварлах зүйлийн тоо, дансны бичгийг хараахан өөр өвөрмөц хэлбэрээр эвхэж хадгалдаг байжээ. Энэ нь татварлаж авах лан мөнгө буюу цайны дүн тоог товч бичиж тусгай хээ зураг бүхий хүрээний их сангийн тэмдэг гэсэн үгтэй нүүр тэмдэг дарж тэмдэглээд тэр тэмдэгтүүдээ олноор нь залган нааж маш урт хэмжээний хуудас болгоод түүнийгээ бичгийн эх буюу зүүн гар талаас эхэлж 65

бинт маягаар хуйлж эвхээд хамгийн сүүлд гадуур нь тусгай цаасаар бүслэн дээр нь бичгийн утга агуулга (гарчиг), он цагийг бичиж хаяг хийнэ. Уг бичгийн хэмжээ нь ерийн нугалбар бичгийн босоо өндрөөс бараг хоѐр дахин урт байна. Тэрхүү цаасан дээр бичиж нугалбарлан эвхсэн бичгийнхээ дээд талыг нүхэлж тусгайлан бэлтгэсэн төмөр дэгээнд өлгөж хадгалдаг байсан. Түүнийг ―Шавийн гонзгор‖ гэж нэрлэдэг. Зарим шавийн гозгор нь 40-50 м хүртэл байх учир нэлээд бүдүүн хуйлаас болдог байжээ. Хаант Орос зэрэг зарим гадаад орнуудад бичиг баримтыг ингэж хадгалдаг байсан ба тэдний манайхаас ялгаатай нь модон голонд ороож хадгалдаг байхад харин манайд бол гол хийхгүйгээр шууд хуйлж хадгалж байсан. Газрын зураг. Монгол газар байгуулагдсан олон өртөө, харуул хошуудын зургийг тухайн үеийн хэрэгцээнд тохируулан том, жижиг хэмжээгээр үйлдсэн байх боловч ихэвчлэн 1.5х1.8 м-ээс 2х2.10 м цаас буюу даавуун дээр үйлдсэн байдаг. Газрын зураг, гэрийн үеийн бичиг зэргийг нугалбарын адил хэмжээгээр эвхэж хадгалдаг байсан. Аймаг хошуудын газрын зураг нь нутаг дэвсгэрийн хэмжээ зааг, хилийг тодорхойлох нэг ѐсны засаг захиргааны зохион байгуулалтын маяг болж байсан. Улсын хэмжээгээр нэгдсэн зураггүй тус тусдаа байсан ба харин аймгийн хаад, хошууны засаг ноѐдын газар эзэмшлийг зургаар бататгасан нь харагддаг. Мөн газрын зураг нь нутаг дэвсгэрийн маргаан тэмцлийг таслах чухал хэрэглүүр болж байсан. Хэдийгээр ийм зургууд нь бүдүүвч гар зургууд боловч аймаг хошуудын хилийг газар уул, усны нэрээр нарийн зааж тодорхойлсон байдаг. Харуул өртөөдийн газрын зураг бол тэр харуул өртөөдийн оршин буй байрлал, харьяалсан газрын байдлыг тодорхойлсон шинжтэй байна. Дээр өгүүлсэн албан бичгийн дэг соѐлыг бидний үед уламжлуулан үлдээсэн гавьяатай бичгийн хүмүүс бол хошуу тамгын газарт алба хашиж байсан тамга эрхэлсэн эх зохиох түшмэл, аймгийн чуулган дарга, жанжны жасаад болон томоохон газруудад алба хааж байсан эх зохиох түшмэл, Эрдэнэ Шанздобын яамны үүдний бичээч зэрэг албан бичгийн эх зохиогч нар байв. ―XVIII зууны II хагасаас хойших манж Чин ба Богд хаант монгол улсын үеийн монголчуудын үйлдсэн баримт бичиг нь бүхэлдээ монгол бичгийн дарж бичсэн бичгээр байдаг. Баримт бичгүүдийн ерөнхий агуулгыг нь судалж үзвэл, манж Чин улсаас монголын ард түмэнд оногдуулж байсан олон төрлийн албан тэгшитгэл, татвар, өртөө харуул, худалдаа, мөнгө хүүлэгчдийн байршил, зохион байгуулалтыг харуулсан баримтууд, мөн монгол улсын байгалийн баялгийг ашиглах тухай түүний дотор уул уурхайг нээж ашиглах, алт, төмөр, эрдэнийн чулуу, зэсийн уурхай зэргийг нээх, рашаан ус, булаг шанд, ой мод, ан агнуурыг хамгаалах ашиглах, мал аж ахуй, газар тариалан, хил хязгаар, гадаад харилцаа зэрэг олон төрлийн асуудлыг тусгасан баримт бичгүүд байна‖2. Энэхүү баримт бичгүүд нь тухайн үеийн нийгэм эдийн засгийн олон талт үйл явдлыг тусгасан олон төрлийн агуулга, утга санаануудыг илэрхийлсэн түүхэн үнэт зүйлс, монголчуудын соѐлын чухал өв юм. НОМ ЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Мэндсайхан Л, Албан хэрэг хөтлөлт, УБ., 1999 Норовсамбуу Г, Монголын архив-албан хэрэг, түүний бичгийн хэв, УБ., 1975 Саранчимэг Т. нар, Албан хэрэг хөтлөлт, УБ., 2008 Сэр-Оджав Н, БНМАУ-ын түүх (хамтын бүтээл), тэргүүн боть, УБ. , 1966 Цэзэн Ж, Монгол ном, УБ., 1999 Туяа, Монгол Хэвлэлийн түүх, Өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 2010,

66

RESUME

By B.Enkhee, Ph.D., Associate Professor

CULTURE OF OFFICIAL SCRIPTS OF MONGOLIANS Since the early times, Mongolians had rules for doing the official documents, filing and compiling of those documents. Owing to the timing and importance attached to those documents, they were classified as ―important matter,‖ ―permanent matter,‖ ―required the attention matter,‖ and ―forever obeyable matter,‖ and ―non-important matter.‖ As to accordance of the above classification, documents were filed, and in turn, the similar files were sub-classified into topics and issues to compile the matter as related with each other.

After being written, the official documents underwent a cycle of moves upto the final stage of archization.

These include multiple copying, counting and registration, delivery including the reception of the documents. Materials used in the creation of official documents were called as ―literary artifacts.‖ In creation of official documents, pen and paint brush, ink, paper, and stamp were served as main artifacts and these materials were used with due accurate counting system. The additional items included the table, stand, paper for making envelops and folders, rope, silk, silk thread, leather, fastener, paper rope, clipper, scissors, knife, and hole-maker.

Mongolians kept their written documents mostly in Ger or a building in wooden chest with the certain order and tags of identification and were individually placed in the paper folders. Because of such processing in the creation and further storing those written documents, a large amount of archival documents has been retained upto the present creating the invaluable historic heritage for our generation.

67

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Түүх, археологи ____________________________________________________________________________ V боть 2012 13-р дэвтэр

ЗАЯ БАНДИДА ОГТОРГУЙН ДАЛАЙ ЦАСТ ТӨВДӨД СУРАЛЦСАН НЬ Б.Батмөнх1 XVII зууны үеийн Монголын их соѐн гэгээрүүлэгч Рабжамба Зая бандида Огторгуйн далай (1599-1662) нь уг гарлаараа Дөрвөн Ойрадын Хошууд аймгийн Гөрөөчин отгийн Шангас овгийн хүн юм. Энэ тухай сурвалж бичигт ―...Яс нь Хошууд, отог нь гөрөөчин, гөрөөчин дотроо Шангас амой‖ [Раднабадраа, 1967, тал 2r]гэж тэмдэглэжээ. Зая бандида Огторгуйн далай нь билгийн тооллын X жарны шороон гахай жил буюу аргын тооллын 1599 онд Дөрвөн Ойрадын язгууртан Баавханы тавдугаар хөвгүүн болон мэндэлжээ. Раднабадрын ―Сарны гэрэл‖-д: ―…Баавханд найман хөвүүн буйгаас тавдугаар хөвүүн нь Богд Зая бандида буй…Гэгээн насны хувилсан жил нь шороо гахай (1599 он Б.Б)-тай амуй‖ [Раднабадраа, 1967, тал 2r-2v] гэжээ. Дармабадрын ―Алтан эрхи‖-д: ―…Хөх луу жил (1604 он Б.Б)… Ойрад хутагтын гэгээн зургаан сүүдэр зооглов‖ [History, 1997, pp 31v-32r, Дармаабадраа, 2008, тал 31v-32r] гэж түүний насыг тов зааж байна. Түүний багын нэрийг Шар хаваг гэдэг байсан гэж зарим судлаач тэмдэглэсэн хэдий ч тэр нь түүхийн баттай эх сурвалжаас бус амаар уламжлан ирсэн мэдээнд тулгуурлажээ. Харин Намхайжамц гэдэг нь түүний сахилын нэр бөгөөд монголоор Огторгуйн далай хэмээдэг. Раднабадрын ―Сарны гэрэл‖-д: ―…Энэ (Рабжамба хутагтыг зааж буй Б.Б) урьд төрөлдөө Энэтхэгт их мэргэн бандида болсон буй‖ [Раднабадраа., 1967, тал 12r] хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Анх шашин номд явуулах үед нь хэн нэгэн хувилгааны дүрийг тодруулсан тухай намтарт нь дурдаагүй боловч хожим нь их хутагт болсон хойно нь ийнхүү хэлсэн нь сонирхолтой. Нэр нэхэн дурсагдагч төрөлхийн ухаан сэргэлэн авхаалжтай хүүхэд байсны дээр түүний өсөж бойжиж асан XVII зууны үе бол Монгол орны шашин-соѐлын түүхэнд тэмдэглэлт үе байсныг нэхэн дурдалтай. Тэгээд ч түүний ертөнцийг үзэх үзэл төлөвшихэд энэ үеийн Монгол, Төвд орны дотоод, гадаад улс төрийн нөхцөл байдал үлэмж нөлөөлжээ.

XVII зууны эхэн үеэс Ойрад монголын нэр нөлөө бүхий язгууртнууд, үр хүүхдээ Цаст Төвдийн оронд илгээж, их цанид чойрамбатан нар лугаа номын ураг барилдуулж, шашны эрдэм ухаанд сургах уламжлал тогтжээ. Энэ нь тухайн үедээ зөвхөн үр хүүхдээ лам болгохыг зорьсон төдийгүй Дөрвөн ойрадад шашин дэлгэрүүлж, Ойрадын олон аймгийг шашны тугийн дор нэгтгэх гэсэн улс төрийн бодлоготой холбоотой юм. Чингээд эл дэг жаяг, уламжлалын дагуу Ойрадын чуулган дарга Хошуудын Байбагас баатар өөрийн хүүгийн нэрийн өмнөөс Огторгуйн далайг Цаст Төвдийн оронд шашны номд сургахаар илгээжээ. Баатар убаши түмний ―Дөрвөн Ойрадын түүх‖-д: ―...Харь Дөрвөн ойрадыг дангаар жолоодож байсан хаан Байбагастан цагаан номын хаанаас сав шим эвдрэх хоосон чанар мөний тул мөнх бус үндсэнд төрсөндөө тойн болно би гэж сэтгэсэн мөн. Энэ үнэн сэтгэлийн эрхээр Байбагастан Ойрадын ноѐд болоод сайд тэргүүтэн бүгдэд хойтын амгалан бэдэрч тойн болохын дуурсгасанд, (Байбагас хан хойд насны буян үйлдэхийн төлөө сахил хүртье гэсэн санаа Б.Б) ...Цагаан номын хааны зарлиг олны буян үлэмж их гэсээр Байбагасыг тойн болохыг зогсоогоод 1

ХИС-ийн НХУС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш, доктор

68

Далай тайш нэг хөвүүгээ, Хархул нэг хөвүүгээ Байбагас хутагтыг хөвүү хийж Хөндлөн убаши нэг хөвүүгээ Цөхүр нэг хөвүүгээ Байбагастны долигт тойн болгосны түрүүн энэ буй. Бурхны шажинд удирдаж арван хар нүүлээс гаргаж арван цагаан буяны мөрт оруулсан ач ихт Байбагастан мөн‖ [Баатар убаши., 1976, тал 9r-9v] гэсэн бол, Раднабадрын ―Сарны гэрэл‖-д: ―... Цэцэн хааны эцэг ноѐн Байбагас баатар тэргүүлэн Дөрвөн ойрадын ноѐд бүгдээр нэжээд хөвүүнээ банди болгоѐ гэж ам болсонд, бус ноѐд нэжээд хөвүүнээ банди болгов. Байбагас баатар ноѐн миний үрийн төлөө банди бол хэмээсэнд арван долоотойдоо Манзушири хутагтаас банди болсон ажгуу‖ [Раднабадраа, 1967, тал 2v] гэж тэмдэглэжээ. Түүх шастирыг сөхөн үзвэл, Байбагас нь Очирт, Аблай хэмээх хоѐр хөвгүүнтэй байжээ. Гэвч Огторгуйн далайг өөрийн хүүгийн нэрийн өмнөөс Цастын оронд илгээсэн нь ихээхэн сонирхол татаж байна. Магад ч үгүй Байбагас хан тэргүүтэн, түүний цовоо сэргэлэн, ухаалаг байдал, хурц ухаан, номын хүний дүр байц, билгийн харааг соргог ажиглаж сайхь шийдвэрийг гаргасан ч байж болох юм [Батмөнх., 2009, тал 37]. Огторгуйн далай 1616 оны намар нутгаасаа гарч Хөх нуураар дамжин 1617 онд Төвдөд очиж Цогтбарайвун хийдэд шавилан суужээ. Раднабадрын ―Сарны гэрэл‖–д : ―...банди болсны хойно энд суух хэрэггүй хэмээж мэдүүлээд луу жил(1616 он Б.Б)-д Хөх нуурт хүрэв. Тэр цагт Холч ноѐн хөх нуурыг эзэлсэн цаг мөн. Могой жил (1617 он Б.Б)-д баруун тал хүрч дивийн дэргэд Дүйнхэр мэт болж өчүүхэн яваад сургуульд орж суув‖ [Раднабадраа., 1967, тал 2v] гэжээ. Дармабадрын ―Алтан эрхи‖-д: ―…үүний хойтон жил (1617 он Б.Б) тавдугаар Далай лам Лувсанжамцын гэгээн илтэв. Мөн энэ жил Зүүнгар хутагтын гэгээн (Рабжамба Зая бандида Б.Б) Зуу Төвдийн оронд морилон Цогт барайвун хийдэд оршив‖ [History, 1997, рр 32r-32v, Дармаабадраа, 2008, тал 32r-32v] гэж тэмдэглэжээ. Огторгуйн далайн шавилан сууж байсан Цогтбарайвун хийд нь Төвдийн Лхас хотод байдаг шарын шашны томоохон хийдийн нэг юм. Барайвун хийд нь дотроо олон дацантай бөгөөд Ойрадаас сахил санваар хүртэж ирсэн лам нар Төвдөд ирээд голдуу энэ хийдэд шавилан сууж ном үздэг байжээ. Түүгээр ч үл барам Цастын мэргэдийн оройн чимэг Далай лам шинээр тодорвол уг хийдэд хэсэг хугацаанд сууж ном үздэг байв. Нэр нэхэн дурсагдагч төрөлхийн цовоо сэргэлэн, хичээнгүй хүүхэд байсан тул Төвд хэлийг төдөлгүй гаргуун сурч, шашны номыг гойд эзэмшжээ. Барайвун хийдийн цанид дацанд арван жил сураад Алс Цастын орны мэргэдтэй ном хаялцаад, гүн ухааны чиглэлээр ‗‘рабжамба‘‘ цол хамгаалжээ. Раднабадрын ―Сарны гэрэл‖-д ―...Цанидад арван жил болоод Зуугийн рабжамба болохдоо нэг ч үг эс алдсанд бүгдээр бас гайхаж алдар нэр дуурсгав‖ [Раднабадраа.,1967, тал 2v] хэмээн бахдан өгүүлсэн байна. ―Рабжамба‖ гэдэг нь ―маш хэтэрсэн‖, цанид гэдэг нь ―билэг чанар‖ гэсэн утга бүхий Төвд үг юм. Аливаа юмс үзэгдлийн билиг чанарыг судлах шашин гүн ухааны сургуулийг цанид дацан буюу сургууль гэдэг ажээ. Огторгуйн далайн анх суралцсан сургууль нь цанид буюу шашны гүн ухааны сургууль байв. Цанид дацангийн дорд зиндаа нь таван жил, дунд зиндаа нь дөрвөн жил, ахлах зиндаа нь дөрвөн жил, нийт арван гурван жил суралцах ѐстой. Гэтэл Огторгуйн далай цанид дацанд арван жил суралцжээ. Тэгэхээр түүнийг тус сургуульд дутуу сурсан бус, харин шашны номыг гойд сураад жил товчлон анги дэвшин суралцсан хэрэг болов уу гэж бодож байна[Цолмон., 1999, тал 57-58]. Улмаар үндсэн болон Агбын дацанд суралцаж Агба дацангийн багш лам, үйлийн суудлын арван гэлэнгийн нэг нь болж байснаас үзэхэд, Огторгуйн далайн эрдэм боловсрол, авъяас билгийг Төвдийн мэргэд үнэхээр ойшоож байсан нь мэдэгдэж байна. Тэр үед Төвдийн ламын шашны хутагтууд Монголд, түүний дотор дөрвөн Ойрадын дунд бурхны шашныг тэтгэн дэлгэрүүлэх бодлогыг машид чухалчилж байсан болохоор энэ хэрэгт эрдэм билэгт нэр хүндтэй монгол гарын

69

шавь нараа хүчин зүтгүүлэхээс хойргоших явдал байсангүй[Дашбадрах., 1998, тал 71]. Энэ үйлд эрдэм боловсрол, алдар хүнд, удам угсаа, ер нь аль ч талаараа Огторгуйн далай тохирч байв. Рабжамба Зая бандида Огторгуйн далай 1638 онд гурван богдын эш зарлигаар Халх долоон хошуу, Дөрвөн ойрад нутагт төр, шашны багшаар томилогдсон байна. Энэ тухай сурвалжид: ‗‘...Мөн энэ жил (шар барс жил 1638 он Б.Б) Ойрад хутагтын гэгээн гурван богдын эш зарлигаар, ер Монгол хэлтэн ялангуяа долоон хошуу, Дөрвөн ойрад нутагт шарын шажин дэлгэрүүлэхийн тул Зуугаас Ойрад нутагт залрав‖ [History., 1997, pp 33v-34r, Дармаабадраа, 2008, тал 33v-34r] гэжээ. Жич дурдахад, Гурван богд гэдэгт Төвдийн Будал ордонд суудаг шарын шашны тэргүүн Далай лам, Дашилхүмбү хийдэд суудаг шарын шашны тэргүүн Банчин-Эрдэнэ, Лхас хот дахь Галдан Ширээтийн хийдийн хамба Галдан тив (Монголоор Галдан ширээт гэж нэрлэдэг) нарыг хамааруулдаг аж. Рабжамба Зая бандидыг Дөрвөн Ойрадад буцахын өмнө IY Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцан: ―…Чи монголд гарахнаа шажин амьтанд тус болох хэмээн бас бас зарлиг болон чи ер бус шавь мөн хэмээж мутар дахь эрихээ соѐрхсон‘‘ [Раднабадраа., 1967, тал 3r] бол, V Далай лам Агваанлувсанжамц: ―...Миний төлөө Монгол хэлтэнд гарч, шашин хийгээд амьтанд ном орчуулж туслан үйлд‖ [Раднабадраа., 1967, тал 3r] гэж айлдсан гэдэг. Ийнхүү Ойрадын Рабжамба Зая бандида Огторгуйн далай 1616 онд Цаст Төвдийг зорин 1617-1638 он хүртэл хорин нэгэн жил шавилан суралцаж бурхны шашны номлол, сахил санваар дэг жаягт хичээн суралцахын хамт их, бага таван ухаан болон судар тарнийн увидас номлолыг Y Далай лам Агваанлувсанжамц, IV Банчин-Эрдэнэ Лувсанчойжижалцан тэргүүтэн мэргэдээр хөтлүүлж олон лүн ван хүртэж судлан гэгээрсэн байна.

НОМ ЗҮЙ [Баатар убаши, 1976]-Хошууд ноѐн Баатар убаши түмний туурвисан Дөрвөн Ойрадын түүх //Тод үсгийн дурсгалууд Ботийн редактор Х.Лувсанбалдан CSM. Tom XIX УБ., [Батмөнх, 2009]-Батмөнх Б. Зая бандида Огторгуйн далай. Нэмж засварласан гурав дахь хэвлэл. УБ., [Дармаабадраа, 2008]- Дармаабадраа. Шашны алтан нарны гэрлийн илч тогтоон өгүүлсэн өлзий цагаан бадам номлол бүтээл өргөн дэлгэр сүмийн эх туурвил алтан эрих хэмээх оршив. Латин галиг, үгийн цэс үйлдэж кирилл бичгээр хөрвүүлэн удиртгал тайлбар бичсэн Х.Бямбажав, На.Сүхбаатар //BIBLIOTHECA OIRATICA-VIII УБ., [Дашбадрах, 1997]-Дашбадрах Д. Монгол-Түвэдийн улс төрийн харилцааны зарим асуудал (XYI-XYIII зууны эхэн) SH. Tom YII. Fasc-9. УБ., тал 65-78 [Очир., Сэржээ, 1998]-Тайжиуд Аюудайн Очир., Бэсүд Жамбалдоржийн Сэржээ. Монголчуудын овгийн товч лавлах. УБ., [Раднабадраа, 1967]-Раднабадраа. Рабжамба Зая бандидын тууж сарны гэрэл хэмээх оршвой //Biography of Caya Pandita in Oirat characters. Хэвлэлд бэлтгэсэн Ж.Цолоо CSM Tom Y Fasc 2 УБ., [Цолмон, 1999]-Цолмон С. Рабжамба Зая бандида Намхайжамцын Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг //Зая Бандида Намхайжамц (Мэндэлсний 400 жилийн ойд зориулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал) Эрхлэн нийтлүүлсэн А.Очир УБ., тал 57-66 [History, 1997]-History of a Jakhacin Buddist Monastery Dharmabhadra/s ―Golden rosary‖ Facsimile edited introduced by Kara and Tsoloo J //Debter, deb-ther, debtelin-12. Budapest.,

70

РЕЗЮМЕ Зая бандида Огторгуйн далай родился в 1599 году в семье Баавхана, как пятый сын. В детстве его звали Шар Хаваг. Имя Намхайжамц было дано ему в Тибете, по-монгольски ―Огторгуйн далай‖ (Космическое /небесное/ море). С начала XVII века в Ойратской Монголии была установлена традиция-отправлять своих сыновей в Тибет на религиозное учение. Такая же судьба выпала на Зая бандиду. Осенью 1616 года через Куконур он поехал в Тибет и в следующем году, доехав до Тибета, начал обучение в городе Лхасе, в монастыре Цогтбарайвун. С детства он был выносливым и прилежным мальчиком. Вскоре он в совершенстве владел тибетским языком и хорошо освоил религиозные учения. После 10 лет учения в монастыре Цогтбарайвун, ему присвоили звание ―Рабжамба‖ (это тибетское слово по монгольски означало ―беспредельно знающий‖). Он закончил обучение на 3 года раньше положенного срока и затем в Тибете продолжал свое обучение. В 1638 году по велению трех Богда (Далай ламы, ВанчинЭрдэнэ и Галдан-Ширэта) он был назначен учителем государства и религии в 7 Халхасские хошуны и Четыре Ойрата.

71

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Түүх, археологи ____________________________________________________________________________ V боть 2012 14-р дэвтэр

НЭГЭН ХАЛБАГАН ХЭЛБЭРИЙН ЗҮҮЛТНИЙ ТУХАЙ Б.Ч.Мөнхбаяр1 Түлхүүр үг: Хүрэл халбаган зүүлт, Монгол Алтай, Бодонч гол, дөрвөлжин булшны соѐл, тэвшийн соѐл, чемурчекийн соѐл.

Монгол Алтайн бүс нутаг нь Хятад, Дорнод Европ, Дундад Ази, Баруун өмнөд Сибирийн нутаг оронтой хиллэж түүхэн тэгшрэлийн хуулиар соѐлоо солилцох зам харилцааны уулзвар байсан болон бүс нутгийн хүрлийн үехарьцангуй бага судлагдсан тул мөнхүү үеийг тусгайлан судлах шаардлага зүй ѐсоор урган гарч байгаа билээ. Алтайн бүс нутгийн хүрлийн үеийг XIX зууны сүүл XX зууны эхэн үеэс Оросын жуулчин Г.Н.Потанин, Финийн эрдэмтэн Г.Гранэ нар судлан шинжилсэнээс хойш А.П.Окладников, В.В.Волков, Н.Сэр-Оджав, Д.Наваан, Т.Санжмятав, Д.Цэвээндорж, А.Э.Новогородова нарын зэрэг судлаачид баруун бүс нутгийн хүрлийн үеийг ямар нэгэн хэмжээгээр судласан байна. Монгол Алтайн бүс нутаг угсаа түүх, хүн судлалын үүднээс хоѐр соѐлын уулзвар, хоѐр төрхтөн (Монгол, Европ) байдаг гэх дүгнэлт, Буган чулуун хөшөөний соѐл, Хиригсүүрийн соѐл хэмээх хоѐр соѐл оршиж байсан хэмээх ерөнхий дүгнэлт эдүүгээг хүртэл манай судалгаанд зонхилж ирсэн. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд археологич Д.Эрдэнэбаатар, А.А.Ковалев нар Афанасьевийн соѐл (МЭӨ 2800-2500 жил), Чемурчекийн соѐл (МЭӨ 2500-1800 жил), Мөнххайрханы соѐл (МЭӨ 1800-1500 жил), Байтагийн соѐл (МЭӨ 1600-1300 жил), Тэвшийн соѐл (МЭӨ 1400-1100 жил), Мөнгөн тайгийн соѐл (МЭӨ 1300-1000 жил)2 зэрэг өмнө нь мэдэгдээд 1

ХИС-ийн НХУС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш, магистр 2 Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А. Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соѐлууд // Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol.3, №1(287), УБ., 2007. т.

35–50;Ковалев А.А., Эрдэнэбаатар Д. Монгольский Алтай в бронзовом и раннем железном веках (по результатам работ Международной Центральноазиатской экспедиции СанктПетербургского государственного университета, Института истории АН Монголии и Уланбаторского государсвенного университета) // Алтае–Саянская горная страна и история освоения ее кочевниками. Барнаул; Изд – во Алт. Ун - та, 2007. с. 80–85;Ковалев А.А. Чемурчекский культурный феномен (статья 1999 года) // А.В.: Сборник научных турдов в честь 60-летия А. В. Вниоградова. СПб.: Культ-Информ-Пресс, А11 2007.с. 25–76;Ковалев А.А. Чемурчекский феномен как продукт эволюции мегалитов атлантического побережья Франции (По материалам радиоуглеродного мегалитических гробниц Западной Европы и памятников чемурчекской культуры) // Роль естественно-научных методов в археологических исследованиях. Сборник научных трудов. Посвящается 125 – летию со дня рождения исвестного российского ученого Сергея Ивановича Руденко. Барнаул, 2009. с. 130–140;Ковалев А.А., Эрдэнэбаатар Д. Ранний и средний периоды бронзового века Монголии в свете открытий международой Центрально-Азиатской археологической экспидиции // Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Сборник научных трудов. Вып. 4; Древние культуры Монголии и Байкальской Сибири: материалы междунар. науч. конф. Улан-Удэ; Изд – во Бурят. гос. ун - та, 2010. с. 89–103;Ковалев А.А., Эрдэнэбаатар Д. Поздний бронзовый век и начало раннего железного века Монголии в свете открытий международой Центрально-Азиатской археологической экспидиции // Центральная Азия и Прибайкалье в древности. Сборник научных трудов. Вып. 4; Древние культуры Монголии и Байкальской Сибири: материалы междунар. науч. конф. Улан-Удэ; Изд – во Бурят. гос. ун та, 2010. с. 104–118;Ковалев А.А., Эрдэнэбаатар Д. Афанасьевско-Чемурчекская курганная группа Кургак гови (Хуурай говь) и вопросы внешних связей афанасьевской культуры//

72

байсан соѐл, шинээр илэрсэн соѐлууд болон бусад археологийн дурсгалыг илрүүлэн нээж энэхүү бүс нутгийн түүхийг шинэлэг санал, дүгнэлтээр баяжуулсаар байна. Гэсэн хэдий ч дээрхи судалгааны зарим нэг нь зөвхөн нэг төрлийн булш хиригсүүр, өвөрмөц содон байгууламж бүхий онцлог булшийг сорчлон судлаж бусад төрлийн дурсгалыг орхигдуулсан тал бий. Тийм нэг археологийн дурсгал бол түүвэр олдвор билээ. Монголын баруун бүс нутгийн археологийн судалгааг идэвхитэй өрнүүлэх нь эрт, дундад зууны үеийн ард түмний түүхэн он дараалалын схемтэй танилцах Монгол болон Алтайн бүс нутгийн (Казахстан, Хятад, ОХУ-ын) ард түмний хооронд археологийн соѐлын хэлхээ, холбоо буй эсэх түүнчлэн Төв Азийн бүс нутаг, Өмнөд Сибир, Дундад Ази, Хятадын хооронд оршуулга– тахилгын байгууламжийн зан үйлийн шинж чанартай, эдийн соѐл, урлагийн харилцаа явалцаа байсан эсхийг тодруулах улмаар Евроазийн бүс нутаг дахь эртний нүүдлийн соѐл, нүүдлийн нийгэм, нүүдлийн соѐл, нүүдлийн соѐл иргэншил хэрхэн бий болсныг судлах мөнхүү соѐл, нийгэм, соѐл иргэншилд сайхь бүс нутгийнхан ямар үүрэг гүйцэтгэснийг тодруулах ач холбогдолтой юм. Ховд аймгийн Алтай сумын иргэн Хожгорын Баадай гэдэг насаараа сумын соѐлын клубын эрхлэгчээр ажиллан эдүгээ гавьяаны амралтанд сууж буй иргэний гар дээр нэгэн хүрэл халбаган зүүлт хадгалагдаж байсныг бид урьд явуулсан Монголын баруун бүс нутгийн босоо замын тэнхлэгийн дагуу хайгуул судалгааны ажлын явцад1 тодорхойлолт үйлдэн гэрэл зургийг татаж нийтлэж байсан2 билээ. Уг хүрэл халбаган зүүлтХовд аймгийн Алтай сумын нутаг Бодончийн голоос түүвэр хэлбэрээр олдсон бөгөөд 6.3 см урт, 3 мм зузаан хэмжээтэй (зур. 2 - 3). Тус өгүүлэлд уг олдворын он цаг, соѐлын онцлогийн талаар тогтон өгүүлэхийг зорилоо. Халбаган хэлбэрийн хүрэл зүүлтийг Монгол улсаас олдсон талаар анх В.В. Волков Дундговь аймгийн музейд хадгалагдаж байгаа хоѐр халбага (зур. 1 а – 3, 5) хэлбэрийн зүйлтийг «привескиамулеты в виде ложечек» хэмээн тодорхойлон карасукын үед холбогдуулан (зур. 3-2, 3)3 нийтэлжээ.

Түүхийн товчоон. Т. V. F. 136. УБ., 2010. с. 181–205;Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А.Тэвшийн соѐл // Уб-ын Их сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. №3(4), F. 1. УБ., 2008. т. 4–38, Эрдэнэбаатар Д., Ковалев А.А.Археологические культуры Монголии в бронзовом веке // Социогенез в Северной Азии. Иркутск., 2009. с. 70–83;Эрдэнэбаатар Д.Краткий очерк археологических исследований в Монголии // Известия лаборатории древных технологии. Вып 7. Иркутск., 2009. с. 133–148.

1 Мөнхбаяр Ч.Монголын баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн замын трасс дагуу орших түүх–соѐлын дурсгалын хайгуул судалгааны эхний үр дүнгээс (Ховд – Баян-Өлгий чиглэлийн 500 км хатуу хучилттай зам) // ХИС-ийн НХУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Тоm. III (15). УБ, 2010. т. 126–133; МунхбаярЧ. Результаты выявления памятников историко-культурного значения, в зоне строительства автотрассы в Западной Монголии // Роль естественно-научных методов в археологических исследованиях. Сборник научных трудов. Посвящается 125 – летию со дня рождения исвестного российского ученого Сергея Ивановича Руденко. Барнаул, 2008. с. 68– 73;МунхбаярЧ. Первые разведочно – исследовательские результаты историко-культурных памятников, находящихся вдоль вертикальной автотрассы, планируемой построить в Западном регионе Монголии (На примере 500 километровой трассы с твердым покрытием в направлении Ховд – Баян-Улгий)// Природные условия, история и культура западной Монголии и сопредельных регионов. Тезисы докладов IX международной научной конференций (16-20 сентября 2009г.,г.Ховд, Монголия). УБ., 2009. с. 39–42.

2 Мөнхбаяр Ч. ―Тэмээн хүзүү - Ховд‖ чиглэлийн хатуу хучилттай замын трасс дагуу орших түүх– соѐлын дурсгалын хайгуул судалгааны эхний үр дүнгээс// ХИС-ийн НХУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Тоm. II (14). Fasc 13. УБ., 2009. т. 70–82. зур. 2.

3 Волков В.В.Бронзовый и ранний железный век Северной Монголии. Улан-Батор: Изд-во АН МНР, 1967. 148 с. с. 117. Рис. 4. - 11, 23;Новогорода Э.А. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970. 192 с.

73

Зур. 1 а. Дундговь аймгийн хүрэл халбаган зүүлт (3-5) болон бусад халбаган зүүлт (6, 7), зүүлт (8), шанага (1-2, 9) (гэрэл зураг, хэмжээс үгүй)1

Зур. 1 б. Үндэсний түүхийн музейн үзмэр дэх хүрэл халбаган зүүлтүүд (гэрэл зураг, хэмжээс үгүй)2

1

Дундговь аймгийн музейн сан хөмрөгөөс. Мандалговь., 2009. 77 т, т. 14. Эрэгзэн, Г. Монголын эртний соѐл (Сөүлийн их сургуулийн үзэсгэлэнд зориулж хэвлэсэн Монгол Солонгос хэл дээрх өнгөт катологи)/ Г. Эрэгзэн, Сун Ги ху, Янг Си-еун. Сөүл, 2009. Т. 75.

2

74

Үүнээс хойш халбаган хэлбэрийн зүүлт Дархан уул аймгийн нутаг Буурал энгэрийн 2-р дөрвөлжин булшнаас 11, Архангай аймгийн нутаг дахь хүрлийн үеийн булшнаас 22, аймаг хотын орон нутгийн музейн сан хөмрөгт3 болон ОХУ-ын нутагт түгээмэл тархсан талаар судлаачид удаа дараа нийтэлжээ.

4 Зур. 2. Халбаган зүүлт. 1- Иркутскийн халбаган зүүлт (В.М. Ветров, 2009);2 – Байгалийн чанад дахь халбаган зүүлт (И.И. Кириллов, О.И. Кириллов, 1985)4;3 – Бодончийн голын хүрэл халбаган зүүлт (Б.Ч.Мөнхбаяр, 2009)5 ;4 – Дархан уул аймгийн Хонгор сумын Буурал уулын II дөрвөлжин булшнаас олдсон хүрэл халбаган зүүлт (Х.Т.Эрдэнэбаатар, 2002)6

Харин ОХУ-д уг олдворын талаар дорвилог судалгаа хийсэн судлаач бол В.М. Ветров юм. Тэрбээр Иркутскын районы Николо-Иннокентьевскийн сүмийн ойролцоогоос олдсон халбаган зүүлтийг бусад уг бүс нутаг болон хил залгаа нутгаас олдсон олдвортой харьцуулан он цаг,

1

Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш хиригсүүрийн соѐл. УБ., 2002.т.90, 240. рис.

1.

2 Т.Санжмятав. Монгол-Зөвлөлтийн түүх соѐлын хамтарсан экспедицийн тайлан. ШУА. ТХГБ сан. УБ., 1989; Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш хиригсүүрийн соѐл. УБ., 2002.т.91.

3 Волков В.В. Бронзовый и ранний железный век Северной Монголии//SA. T.V, F.1. Улан-Батор: Изд-во АН МНР, 1967. с. 67.Монгол улсын нутгаас одоогийн байдлаар 19 хүртэлх тооны халбаган зүүлт илрээд байна.

4 Кириллов И.И., Кириллов О.И. Новые данные о культурно-исторических контактах восточнозабайкальских илемен в эпоху бронзы // Древнее Забайкалье и ето культурные связи. Новосибирск: Наука, 1985. с. 22 - 33.

5 Мөнхбаяр Ч. ―Тэмээн хүзүү - Ховд‖ чиглэлийн хатуу хучилттай замын трасс дагуу орших түүх– соѐлын дурсгалын хайгуул судалгааны эхний үр дүнгээс. ХИС-ийн НХУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг// Тоm. II (14). Fasc 13. УБ., 2009. т. 70-82.

6 Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш хиригсүүрийн соѐл. УБ., 2002.т.240. рис. 1.

75

соѐлын онцлогийг тодруулан нийтэлжээ1. Одоогоор ийм зүүлт ОХУ-ын нутгаас 22 олдоод байна. Тухайлбал, мөнхүү дурсгалууд Ставрополья2, Хакассын Минусийн хотгор3 болон Байгалийн чанад дахь эртний төмөрлөгийн үеийн дворцовскийн соѐлын үед холбогдох: Дворцовск, Александровск, Жигуржинка зэрэг газар орших оршуулгын дурсгалуудад илэрчээ. Түүнчлэн уг соѐлд холбогдох Ингода, Чита, Шилки, Аргуна голын хөндийгөөс уг халбаган зүүлт илэрч байв4. Мөн түүвэр байдлаар цугласан олдворт хамраагдах нэг халбаган зүүлт5, Посольскын суурингаас гурван халбаган зүүлт6 болон Баргузингийн хөндийгөөс нэг үзүүр хэсэг нь хугарч эмтэрсэн халбага тус тус олджээ7 (зур. 3–1-20). Хакассын Федоровскын эмэгтэй хүний оршуулгын баруун хашлагаас гарсан халбаган зүүлтийг А.Н. Липский «карасук эмэгтэйчүүдийн ваар сав цэвэрлэдэг хусуур» эсвэл удаан хугацаагаар зүүн гартаа барьж ваар савнаас хоол хүнс хутгадаг халбага гэж үзжээ. Он цаг болон соѐлын онцлогийг тодорхойлбол дворцовскын соѐлд холбогдох бөгөөд эхэн үедээ карасукын үед МЭӨ XII – VIII зуунд хамруулан8, дараагаар нь каменноложскийн шат буюу МЭӨ IX — VII зуунд холбогдуулан үзжээ9. Дарасуны Жигуржинкагийн (№25) булшнаас гарсан хүрээ нь атриатай гол хэсэгтэй гацуур хэлбэрийн хээ бүхий халбаган зүүлт гарсан цогцолбор булшны голын булшны он цагийг Читинскийн археологичид МЭӨ VII – VI зуунд холбогдуулсан 1

Ветров В.М. Ложечковидныая подвеска из Иркутска. Некоторые проблемы интерпретации, определения возраста и культурной принадлежности предметов и археологических комплексов // Социогенез в северной Азий. Иркутск. Изд-во ИрГТУ, 2009. С. 92-101.

2 Кореневский С.Н., Романовская М.А. Металлические изделия бронзового века из могильника у хутора Веселая Рогца в Ставрополье // КСИА. 1989. Вып. 196: Археологические исследования на новостройках. с. 34- 39.

3 Липский А.Н. Афанасьевское в карасукской эпохе и карасукское у хакасов // Материалы и исследования по археологии, этнографии и истории Краснояр- ского края. Красноярск: Краснояр. кн. изд-во, 1963. с. 57 – 89, Новогорода Э.А. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970.

192 с;Сергеева Н.Ф. Древнейшая металлургия меди юга Восточной Сибири. Новосибирск: Наука, 1981. 152 с.

4 Кириллов И.И. Восточное Забайкалье в древности и средневековье. Иркутск; Изд-во ИГПИ, 1979. 96 с, Кириллов И.И. Восточное Забайкалье в древности: Автореф. дис. ... д-ра ист. наук. Новосибирск, 1981. 38 с;Кириллов И.И. Дворцовская культура // Энциклопедия Забайкалья: Читинская область. Новосибирск: Наука, 2004, Т. 2. с. 290, 291, Молотков А.М.Новые памятники эпохи бронзы в Восточном Забайкалье // Тез. докл. науч.-теорет. конф. Иркутск, 1979. с. 15– 16;Окладников А.П., Кириллов И.И. Юго-Восточное Забайкалье в эпоху камня и ранней бронзы. Новосибирск: Наука, 1980. 176 с;Кириллов И.И., Кириллов О.И. Новые данные о культурноисторических контактах восточно-забайкальских илемен в эпоху бронзы // Древнее Забайка- лье и ето культурные связи. Новосибирск: Наука, 1985. с. 22–33;Кириллов О.И.Александровский могильник эпохи палеометалла из Вос- точного Забайкалья // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан- Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 18–26;Кириллов И.И., КовычевЕ.В., Кириллов О.И.Дарасунский комплекс археологических памятников. Восточное Забайкалье. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. 176 с;Асеев И.В. ЮгоВосточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. 208 с.

5 Гришин Ю.С. Памятники неолита, бронзового и раннего железного веков лесостепного Забайкалья. М.: Наука, 1981. 203 с.

6 Сергеева Н.Ф., Хамзина Е.А. Бронзовые изделия из Посольска на Байкале // Древняя история народов юга Восточной Сибири. Иркутск: Изд-во Иркут. гос. ун-та, 1975. Вып. 3. с. 176– 183;Сергеева Н.Ф. Древнейшая металлургия меди юга Восточной Сибири. Новосибирск: Наука, 1981. 152 с;Хамзина Е.А.Археологические памятники Бурятии. Новосибирск: На- ука, 1982. 153 с.

7 Асеев И.В. Юго-Восточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. с. 105.

8 Кириллов И.И. Восточное Забайкалье в древности и средневековье. Иркутск; Изд-во ИГПИ, 1979. 96 с;Кириллов И.И. Восточное Забайкалье в древности: Автореф. дис. ... д-ра ист. наук. Новосибирск, 1981. 38 с.

9 Кириллов О.И.Александровский могильник эпохи палеометалла из Вос- точного Забайкалья // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан- Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 18– 26;Асеев И.В. Юго-Восточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. 208 с.

76

бол цогцолборын зарим булшны он цагийг Н.Л. Членоваарай хожуу (МЭӨ VI /V – IV зуун) үед холбогдуулжээ1. Ийнхүү Оросын судлаачид Байгалийн чанад дахь дөрвөлжин булш, скифийн үед Дворцовскийн соѐлын ул мөр хадгалагдан үлджээ гэж үзжээ. Үүнийг зарим судлаачид дөрвөлжин булшны эд өлгийн зүйлд тулгуурлан тусгайлан нийтэлжээ2 (зур. 1 а - 3). Уг саналыг Н.Л. ЧленоваДворцовск хэв шинжийн дурсгал карасук хэв шинжийн элементүүдийг түлхүү хадгалсан ч скифийн эхний үе шатын онцлогийг тусгасан дөрвөлжин булшны соѐлын нөлөө илүү уламжлагджээ3 хэмээн эсрэг саналыг дэвшүүлжээ. Уг дөрвөлжин булшны соѐлын он цагийн хүрээнд үүссэн маргааныг А.Д. Цыбиктаров4 шийдвэрлэхээр анхаарлаа сүүлийн жилүүдэд түлхүү хандуулах болжээ. Түүнчлэн В.М. Ветров уг үзэл баримтлалыг дэмжигчдийн саналыг соѐлын он цагийн нарийн үе шатлалаар тодорхойлжээ. Дийлэнх судлаачид скифо-тагарын үебуюу МЭӨ VII – III зуун (Г.И. Боровко, Г.П. Сосновский, С.В. Киселев, Л.Р. Кызласов, Н.Н. Диков, Л.А. Евтюхова, В.В. Волков, М.И. Рижский, И.И. Кириллов, О.И. Кириллов, Н. Сэр-Оджав, В.В. Свинин), харин он цагийн өргөн хүрээнд авч үзхийг чухалчлагч талын хувьд дөрвөлжин булшны эхэн үе болон хөгжингүй хүрлийн үеэс хүннү гүрний үе буюу МЭӨ II мянган жилийн хоѐрдугаар хагасаас МЭӨ II зууны үед хамруулжээ (А.П. Окладников, Ю.С. Гришин, Д. Наваан ба бусад). Эдгээр дурсгалын тархалтын хүрээ болон түүхэн бодит байдлыг А.Д. Цыбиктаров харгалзан он цагийг хязгаарыг гурван аргаар тогтоон дөрвөлжин булшны соѐл буюу хожуу хүрлийн үеэс эртний скифийн цаг үед буюу МЭӨ XIII – VI зуунд холбогдуулжээ. Харин В.М. Ветров уг он цагийн хүрээнд багтаан дворцовскын соѐлын өөрийн өвөрмөц онцлог, олон төрлийн оршуулга, эд өлгийн арвин олдвор гардаг зэрэг нь нийгмийн давхраажилтын өөр түвшинд байгаа зэрэг нь «Монгол болон Байгалийн чанад дахь дөрвөлжин булшны он цаг»-ийн дараалалд бидний сонирхож буй халбаган зүүлтийг Чулуутын шат буюу МЭӨ XIII – VIII зуунд холбон үзжээ. Ю.С. Гришин Байгалийн чанад археологийн соѐл дахь дворцовскийн он цагт холбогдохгүй хэмээн үздэг байна.Тэрбээр «тэдгээрийг скиф-тагар болонхүннү-сарматын үед хамруулах илүү боломжтой» гэж үзжээ. Мөн тэрбээр урьд мэдэгдсэн дворцовскийн оршуулгыг (яг дөрвөлжин булш шиг)карасукын үед холбогдохыг анзаараагүй байна. Түүнчлэн Ю.С. Гришин«дворцовск оршуулгын үүсэл гарлыг Байгалийн чанадын Дорнод хэсэгт орших өмнөдийн ард түмэнтэй дөрвөлжин булшны соѐлыг бүтээгчид уулзалдаж зарим хэсэг нь хоорондоо эрлизжин бархотуйскийн соѐлыг бүрдүүлсэн. Уг соѐлд дворцовск хэв шинжийн булш илүү ойр юм» гэж үзжээ5.

1

Кириллов И.И., Ковычев Е.В., Кириллов О.И. Дарасунский комплекс археологических памятников. Восточное Забайкалье. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. 176 с, 2 Кириллов И.И., Кириллов О.И. Новые данные о культурно-исторических контактах восточнозабайкальских илемен в эпоху бронзы // Древнее Забайка- лье и ето культурные связи. Новосибирск: Наука, 1985. с. 22–33.

3 Членова Н.Л. Хронология памятников карасукской эпохи. М.: Наука, 1972. 248 с;Членова Н.Л. Культура плиточных могил // Степная полоса Азиатской ча- сти СССР в скифо-сарматское время. М.: Изд-во «Наука», 1992. с. 247-254.

4 Цыбиктаров А.Д. Культура плиточных могил Забайкалья и Монголии: Афтореф. дис. ... канд. ист. наук. М., 1989. 24 с, Цыбиктаров А.Д. Культура плиточных хмогил Монголии и Забайкалья. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. гос. ун-та, 1998. 288 с; Цыбиктаров А.Д. Бурятия в древности (с древнейших времен до XVIIвека). Улан-Удэ: Изд-во Бѵрят. гос. ун-та, 1999. Вып. 3. 266 с, Цыбиктаров А.Д. Север Центральной Азии в эпоху бронзы и раннего же- леза (II - первая половина I тыс. до н.э.): Афтореф. дис. ... д-ра. ист. наук. Новосибирск, 2003. 48 с.

5 Гришин Ю.С.О дворцовской культуре в Восточном Забайкалье // КСИА. — 1984. — Вып. 177: Неолит и бронза на территории СССР. с. 37 - 40, 39.

77

Эцэст нь И.И. Кириллов сүүлийн өгүүлэлдээДворцовскийн соѐлын хүрээг МЭӨ I мянган жилээс III зуун хүртэлх хэмээн тодорхойлж дворцовск эд өлгийн зүйлсийн зургийн дор МЭӨ Х-ІІІ зуун1 хэмээн нийтэлжээ. А.Н. Липский Хакассын Минусын хотгорын Федоровын булшны бүхий л бүрдэл хэсэг карасукын үед холбогдоно2 гэж үзсэн. Н.Л. Членова эдгээр булшнуудыг Лугавскийн соѐлд хамруулан он цагийн хязгаарыгМЭӨ XIV/ XIII – XI зуун3 гэж томьѐолжээ. Г.А. Максименкова Минусын хотгорын хүрлийн үеийн үечлэлд Федоровын халбаган зүүлт бүхий оршуулгыг каменноложскийн шатанд холбогдуулан4 үзжээ. Дээр өгүүлсэнчлэн Монгол улсын Дундговь аймгийн музейд хадгалагдаж байгаа хоѐр халбага хэлбэрийн зүйлтийг В.В. Волков Карасукын үед холбогдуулан (зур. 4-11, 23)5 авч үзжээ. Түүнчлэн тэрбээр тус аймгийн музейн үзмэрт буй гоѐл чимэглэлийн зүйлс болох бариулдаа янгирын дүрстэй халбаган зүүлтийг (зур. 1 а – 7) скифийн амьтны загварт аргаар үйлдэгдсэн тул мөнхүү үед холбогдуулсан байна. В.В. Волковын нийтэлснээс гадна дөрвөн хүрэл халбаган зүүлт (зур. 1 а–4, 6-8) уг музейн сан хөмрөгт, есөн халбаган зүйлт үндэсний түүхийн музейн үзмэрт (зур. 1 б) хадгалагдаж байна. Халбаган хэлбэрийн зүүлтийн талаар цөөнгүй судлаачид анхаарал хандуулан өөр бусад халбаган зүүлт, түүний холбогдолтой баримтуудыг харьцуулан нэлээд ярвигтай6 болгожээ. Энэ нь харьцангуй сайн судлагдсан Монгол болон Өмнөд Сибирийн МЭӨ II – I зууны Хүннүгийн үеийн оршуулгаас илэрсэн хүрэл, төмөр халбаган хэлбэрийн товч түүний төрлийн товруу болон бүсний үзүүр зэрэг олдвортой шууд холбогддог7. Халбаган зүүлт Дворцовскын соѐлын гол онцлогийг тодруулагч олдвор8 билээ. Жигуржинкагийн нэг булшны оршуулгын цээжний хэнхдэг орчмын зүүн талд бүсний үзүүр хэсгээсуг зүүлтийг илрүүлсэн нь зүүлт маягтай9. Иркутскын зүүлтний орчимд байсан ваарны хээ Байгалийн нөгөө эргийн хөрш скифийн үед холбогдох боломжтой10. Зэрэгцээ цэгэн болон гурвалжин хээ, самнуур хээ бүхий эсвэл бүслүүр бүхий ваар сав скифийн хэв шинжийн дурсгал юм. Энэхүү сүүлийн баримтанд А.П. Окладников өөрийн судалгаа хийж байх үедээ анхаарал хандуулан Ангар мөрөн, Иркутск болон Байкаль нуур 1

Кириллов И.И. Дворцовская культура // Энциклопедия Забайкалья: Читинская область. Новосибирск: Наука, 2004, Т. 2. с. 290, 291, 2 Липский А.Н. Афанасьевское в карасукской эпохе и карасукское у хакасов // Материалы и исследования по археологии, этнографии и истории Краснояр- ского края. Красноярск: Краснояр. кн. изд-во, 1963. с. 57 – 89.

3 Членова Н.Л. Хронология памятников карасукской эпохи. М.: Наука, 1972. 248 с, 4 Максименков Г.А. Современное состояние вопроса о периодизации эпохи бронзы Минусинской котловины // Первобытная археология Сибири. Л.: Наука, 1975. с. 48 – 58.

5 Волков В.В. Бронзовый и ранний железный век Северной Монголии. Улан-Батор: Изд-во АН МНР, 1967. с. 117. Рис. 4. - 11, 23.

6 Кириллов И.И., Кириллов О.И. Новые данные о культурно-исторических контактах восточнозабайкальских илемен в эпоху бронзы // Древнее Забайка- лье и ето культурные связи. Новосибирск: Наука, 1985. с. 22 – 33;Асеев И.В. Юго-Восточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Изд-во Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. 208 с.

7 Данилов С.В., Коновалов П.Б. Новые материалы о курганах-керексурах Забайкалья и Монголии // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 61 – 79;Полосьмак Н.В.Бараба в эпоху раннего железа. Новосибирск: Наука, 1987. 144 с, Данилов С.В., Коновалов П.Б. Новые материалы о курганах-керексурах Забайкалья и Монголии // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 61 – 79;Коновалов П.Б., Цыбиктаров А.Д. Некоторые материалы из новых хунн- ских памятников Забайкалья и Монголии // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан-Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 95 - 107.

8 Кириллов О.И.Александровский могильник эпохи палеометалла из Вос- точного Забайкалья // Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. Улан- Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 18 – 26 9 Кириллов И.И. Восточное Забайкалье в древности и средневековье. Иркутск; Изд-во ИГПИ, 1979. 96 с.

10 Горюнова О.И., Лыхин Ю.П. Археологические памятники п-ва Святой Нос (оз. Байкал) //Древнее Забайкалье и его культурные связи. Новосибирск: Наука, 1985. с. 130 -147, Харинский А.В. Западное побережье озера Байкал в I тыс. до н.э. - I тыс. н.э. // Известия Лаборатории древних технологий. Иркутск: Изд-во ИрГТУ, 2005. Вып. 3. с. 198 - 215.

78

хоорондын арлуудын хүрээнд судлажээ1. Түүнчлэн эл дурсгалтай адил ваарны ѐроол Байгаль орчмоос цөөнгүй олддог байна2. ОХУ-ын Буриад улсын нутаг Ингода голын орчимд орших Александровка суурингийн ойролцоо малтсан дөрвөлжин булшнаас гарсан эд өлгийн дурсгалын дотор халбаган хэлбэрийн зүүлтүүд байсан ба тэдгээрийг бусад дурсгалтай харьцуулсан судалгааны дүнгээр МЭӨ IX –VIII зууны үед холбогдоно гэдгийг П.Б. Коновалов, С.В.Даниловнар тогтоожээ3. Археологич Д.Эрдэнэбаатар Буурал уулын дөрвөлжин булшнаас гарсан дээрхи халбаган хэлбэрийн зүүлт чимэглэлийг Ингода голын дөрвөлжин булшнаас гарсан халбаган зүүлт чимэглэлтэй нэгэн он цагт, уг хоѐр голын хөндий нутгууд ус зүйн бүсчлэлийн хувьд Сэлэнгийн савд багтах ба мөн дөрвөлжин булшны соѐл буюу археологийн соѐлын нэг бүс нутгийн хязгаарт хамаарах тул холбон4 үзжээ. Гэх мэтчилэн судлаачид халбаган зүүлтийн он цагийн талаар нэгдсэн саналд хараахан хүрээгүй, уг асуудал судлаачдын өмнө нээлттэй хэвээр байсаар байна. Юутай ч бүхий л он цагийн талаарх саналууд карасукын буюу МЭӨ XIY – IX зууны5 үеэс скифийн үе буюу МЭӨ YII – III зууныг хүртэлх он дарааллын багананд багтаж байна6 гэдгийг онцлон тэмдэглэх хэрэгтэй болов уу. Дүгнэлт Эцэст тэмдэглэхэд Бодончийн халбаган хэлбэрийн зүүлт нь дөрвөлжин булшны тархалтыг зарим судлаачдын аман мэдээгээр Завхан, Ховд аймгийн нутаг хэмээн заасныг7 нотлож байгаа чухал түүвэр олдвор юм. Гэхдээ уг халбаган зүүлт Хакасын Федоровский булшнаас8 гарсан олдвортой хэлбэр хийцийн хувьд ижил байгаа нь Алтай Соѐны бүс нутаг Карасук болон Дөрвөлжин булшны соѐлын үед нэг түүх соѐлын хүрээнд багтаж байжээ хэмээн үзэж болохоор байна. Зарим судлаачид баруун монголд тархсан дөрвөлжин хэлбэрийн булшийг дөрвөлжин булшны соѐлын эхлэл хэмээн үзсэн9 байдаг бөгөөд Чемурчекийн соѐлд холбогдох чулуун оршуулгын хайрцаг бүхий чулуун далант булшнаас гарсан хүний ясанд монголжуу антропологийн хэв шинж гарч байгаа явдал нь бидний урьд хийсэн Монгол орны баруун бүс

1

Окпадников А.П. Археологические работы в зоне строительства ангарских гидроэлектростанций (обгцие итоги) // Записки Иркутского областного краеведческого музея. Иркутск: Вост.-Сиб. кн. издво, 1958. с. 17 – 28.

2 Свинин В.В. Археологические исследования на северном побережье озера Байкал в 1963-1965 гг. // Отчет археологических экспедиций за 1963-1965 годы (материалы к докладам на научной сессии Института археологии Академии наук СССР). Иркутск, 1966. с. 50 – 69.

3 Коновалов П.Б., ДаниловС.В.К изучению плиточных могил Забайкалья и Монголии. Памятники эпохи палеометалла в Забайкалье. — Улан-Удэ: Изд-во БФ СО АН СССР, 1988. с. 27 – 40.

4 Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш хиригсүүрийн соѐл. УБ., 2002.т. 90-91.

5 Поляков А.В., Святко С.В. Радиоуглеродное датирование Археологичских памятников неолита – начало железного века Среднего Енисея: Обзор результатов и новые данные // Теория и практика археологических исследований: Сборник научны трудов / отв. ред. А.А.Тишкин. Вып. 5. Барнаул: Азбука, 2009. с. 20 – 56, 42.

6 Ветров, В.М. Ложечковидная подвеска из иркутска, некоторые проблемы интерпретации, определения возрасто и культурной принадлежности предметов и археологических комплексовСоциогенез в Северной Азии. Иркутск, 2009.с. 92–101.

7 Эрдэнэбаатар Д. Монгол нутаг дахь дөрвөлжин булш хиригсүүрийн соѐл. УБ., 2002.т. 39-40.

8 Липский А.Н. Афанасьевское в карасукской эпохе и карасукское у хакасов // Материалы и исследования по археологии, этнографии и истории Краснояр- ского края. Красноярск: Краснояр. кн. изд-во, 1963. с. 57- 89.

9 Асеев И.В. К вопросу о датировке могил типа четырехугольных оградок // Древние культуры монголии. Новосибирск: Наука, 1985. с. 34-40,Асеев И.В. Юго-Восточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Издательство Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. 208 с.

79

нутаг1 тэр дундаа Монгол Алтай, их нууруудын хотгорт хүрлийн түрүү үед индо европ болон монгол гаралтай нүүдэлчид уулзалдаж хожмын угсаа соѐлын нийтлэг бүрэлдэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэжээ2 гэдэг дүгнэлтийг баталгаажуулж байна гэлтэй. Тэрчлэн зарим манай зарим судлаачид Хятад улсад тархсан булшнаас дөрвөлжин булшны соѐлоос үүсэл гарлыг хайдаг3 бол Оросын судлаачид Карасукын соѐлоос эрдэг4 харин бидний зүгээс Афанасьев, Чемурчекын соѐл буюу хүрлийн түрүү үед уугуул Монгол төрхтөнтэй, Европ гаралтай нүүдэлчид дурдсан бүс нутагт уулзан хожмын карасук, дөрвөлжин булш, бусад хөгжингүй болон хожуу хүрлийн үеийн археологийн соѐлуудын үндсийг бүрдүүлсэн бололтой хэмээн үзэж байна. Монгол нутгийн гүнд үүссэн амьтны загварт урлаг хүрэл халбаган зүүлтэнд буусан болон Монгол нутгаас олдсон сайхь дурсгалын тоо цөөнгүй газар зүйн байрлалын хувьд уугуул монгол төрхтөний төв нутаг тул ОХУ–д тархсан дөрвөлжин булшны соѐлын гарал үүслийг монгол нутгийн цөмөөс ирсэн нь зүйтэй бололтой. Цаашид Алтайн бүс нутгийн хүрлийн үеийг ялангуяа хожуу үеийг сайтар нягтлан судлах шаардлагатай байна. Учир нь сүүлийн үед уг бүс нутаг Тэвшийн соѐлын баруун цэг болоод байгаагийн5 хувьд, дөрвөлжин булшны соѐлын эд өлгийн дурсгалын баруун тархалтын цэг болхын хувьд ч уг судалгааг идэвхижүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

SUMMARY This article pointed out a spoon shaped bronze necklet that was found from the Bodonchin river, the west crossing way of Altaic Mongolia. The necklet involved in term of XIY – IX BC and showed benefits that cultural spead of Slab Grave, the historic place of Mongolia. And the region is as the point of west spread of culture, findings and record of Tevsh and Slab Grave, the necklet requires to study archeological research of the Bronze Aze to research.

1

Түмэн Д., Ванчигдаш Ч.Монголын эртний нүүдэлчдийн бие бүтцийн онцлог // Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol.2, №2(271). УБ., 2006. т. 116-143.

2 Мөнхбаяр Ч. Хуурай салааны амны I чемурчек булшны судалгааны эхний үр дүн хийгээс //Acta Historica. T. XI. F. 2. УБ., 2010. т. 11-25,А.А.Тишкин, Б.Ч. Мөнхбаяр, Д.Эрдэнэбаатар, С.П.Грушин.Буянт голын ай сав дахь Чемурчек булш (Ховд аймгийн нутаг дахь археологийн хайгуул,малтлага, судалгааны үр дүн) // ЭШБ (Ховд их сургуулийн НХУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг). Т. IV. F. XVII. УБ, 2011. Т. 118–156.

3 Батсайхан З. Монголын хүрлийн үеийн дурсгалын он цаг ба угсаатны үйл явц // SH. T. XXIX, F. 9. УБ., 1996. т. 43–53.

4 Новогорода Э.А. Центральная Азия и карасукская проблема. М., 1970. 192 с; Новгородова Э.А. Древняя Монголия. М.: Наука. Главная редакция восточной литературы, 1989. 383 с. ил.

5 Амартүвшин Ч., Жаргалан Б. Бага газрын чулуунд хийсэн хүрэл зэвсгийн түрүүүеийн булшны судалгаа (Урьдчилсан үр дүнгээс) // SA. T. VI (XXVI), F. 5. УБ, 2008. т. 77–91; Эрдэнэбаатар Д., КовалевА.А. Монгол Алтайн бүс нутгийн археологийн соѐлууд / Д. Эрдэнэбаатар, // Mongolian Journal of Anthropology, Archaeology and Ethnology, Vol.3, №1(287), УБ, 2007. т. 35–50.

80

Зур. 3. ОХУ-ын нутаг дахь халбаган хэлбэрийн зүүлт: 1 – Веселын Роща булш (С.Н. Коренев, М.А. Романовск, 1989); 2 , 3 –Дундговь аймаг (В.В. Волков, 1967); 4 – Федоровскийн булш (А.Н. Липский, 1963); 5 – Ключийн суурин; 6 – Минусын Табатын суурин (Н.Ф. Сергеевой, 1981); 7 – 17 –Дворцов хэв шинжийн булшны олдворууд (И.И. Кириллов, О.И. Кириллов, 1985; И.И. Кириллов, Е.В. Ковычев, О.И. Кириллов, 2000; И.В. Асеев, 2003); 18 –Байгалийн чанад (Ю.С. Гришин, 1971, 1981); 19 – Посольскын суурин(Н.Ф. Сергеев, Е.А. Хамзино, 1975); 20 –Баргузин голын хөндий (И.В. Асеев, 2003)1 (В.М. Ветровын нийтлэснээр)

1

Асеев И.В. Юго-Восточная Сибирь в эпоху камня и металла. Новосибирск: Издательство Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2003. с. 104. рис. 78-4.

81

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Нийгмийн ухаан ____________________________________________________________________________ V боть 2012 15-р дэвтэр

ҮНДСЭН ХУУЛЬ ДАХЬ ТӨРИЙН БАЙГУУЛЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ Ц. Амаржаргал1 Товч утга: Энэхүү өгүүлэлд 1924, 1940, 1960, 1992 оны үндсэн хуулиуд дахь төрийн байгууллын үзэл санааг улс төрийн дэглэм гэсэн ухагдахууны үүднээс харьцуулан гаргаж ирэхийг зорилоо. Түлхүүр үгс: Төрийн байгуулал, улс төрийн дэглэм, Үндсэн хууль, гуманизм, либерализм, марксизм ленинизм.

Монгол улсын 1992 оны үндсэн хууль нь манай улсын төрийн түүхнээ Үндсэн хууль хэмээн нэрлэгдэж байсан (1924, 1940, 1960 оны Үндсэн хуулиуд) эсвэл Үндсэн хуулийн утгатайгаар ойлгогдож байсан (Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг) хуулиудаас нэлээд олон онцлогтой юм. Тэрхүү онцлогийн зарим талыг тухайлан төрийн байгуулал хэмээх ухагдахууны үүднээс өмнөх Үндсэн хуулиудтай харьцуулан харуулахыг хичээлээ. Төрийн байгуулал нь төрийн засаглалын мөн чанарыг илэрхийлж байдаг. Харин төрийн засаглал нийгмийн дотоодод ямар арга замаар хэрэгжиж байгааг илэрхийлдэг ойлголт бол улс төрийн дэглэм юм. Иймд энэхүү илтгэлд төрийн байгууллын шинжийг улс төрийн дэглэм гэсэн ухагдахууны үүднээс авч үзсэн болно. Шинэ Үндсэн хуулийн үндсэн зарчимууд нь марксизм ленинизмыг бус гуманизм, либерал үзэл санаанаас эх үндэстэй юм2. Үүний нотолгоо нь Монгол улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн байгууллын ерөнхий шинж, төрийн байгуулал, төр, иргэний харилцаа, нийгэм, хувь хүний харилцааны тухай асуудлыг тодорхойлохдоо ангич байр суурь, нийгэм эдийн засгийн формацын онолын үүднээс бус ардчилсан ѐс, шударга ѐс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн болохыг тус хуулийн нэгдүгээр зүйлд хуульчлан баталгаажуулсан явдал юм. Үндсэн хуулиар хуульчлагддаг нэг гол зүйл бол тухайн улс орны төрийн байгуулал юм. Төр, түүний мөн чанарыг хэрхэн үзэх нь эл асуудлыг Үндсэн хуулиар шийдвэрлэх ул суурь болно3.

1924 оны 11 сарын 26-нд улсын нэгдүгээр их хурлаар хэлэлцэж баталсан анхдугаар Үндсэн хуулийн нэгдүгээр зүйлд ―Бүх Монгол улсыг үүнээс хойш Бүгд найрамдах бүрэн эрхтэй Ард улс гэж улсын дээд эрхийг жинхэнэ ардад эзлүүлэн, улсын аливаа хэргийг Улсын Их Хурал ба мөн хурлаар сонгогдсон Засгийн газраас гүйцэтгэн шийтгүүлэх явдлыг нийтээр сүсэглэн дагавал зохино‖4 мөн 1940 оны 6 сарын 30-нд улсын наймдугаар их хурлаар батлагдсан Үндсэнхуулийн III зүйлд ―Бүгд Найрамдах Монгол Ард улсын засгийн бүх эрх нь хөдөлмөрчдийн мэдэлд байна‖5 гэхчилэн зааснаас үзвэл Монголын засгийн бүх эрх хөдөлмөрчдийн мэдэлд оржээ. Хүн амын 1

ХИС-ийн НХУС-ийн НУТ-ийн багш, магистр. Tse.amaraa@yahoo,com Шинэ толь сэтгүүл №28. хуудас 18 3 Шинэ толь сэтгүүл №28. хуудас 19 4 Д.Чулуунжав. Монголын нийгмийн өвөрмөц байдалд тохирох төрийн засаглалын зохистой хэлбэр, хэмжээ, бүтэц, үүргийн асуудалд. УБ.,2004. 70-р хуудас 5 Мөн тэнд 2

82

доторх ноѐд, түшмэл, лам үндэсний баян чинээлэг хүмүүс энэхүү хөдөлмөрчин ардын эгнээнээс хасагдаж Монголын түүхнээ хар толбо болон үлдсэн хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн билээ. 1960 онд батлагдсан Үндсэнхуулийн гуравдугаар зүйлд ―Бүгд Найрамдах Монгол Ард улсын засгийн бүх эрх хөдөлмөрчин ард түмний мэдэлд байна. Хөдөлмөрчин ард түмэн өөрийгөө төлөөлсөн Ардын депутатуудын хурлаар уламжлан засгийн эрх барина‖1 гэжээ. Хэрэг дээрээ ард түмэн засаглалын эрх мэдлээ хэрхэн хэрэгжүүлэх, төлөөлөгчдөө төрийн дээд байгууллагад хэрхэн чөлөөтэй сонгох, яаж ил тодоор чөлөөтэй эгүүлэн татах зэрэг механизмууд нь тодорхойгүй, бүрэн дүүрэн хуульчлагдан тогтоогүй байсан юм2. Эдгээрээс Манай улсын өмнөх Үндсэн хуулинд тодорхойлогдсон төрийн байгуулал нь “Төр бол ангийн ноѐрхлын байгууллага, нэг анги нөгөөгөө дарлах байгууллага, төр бол ангиудын мөргөлдөөнийг намдааж, тэр дарлалыг хууль ѐсны болгон бэхжүүлдэг байгууллага” гэсэнтөрийн тухай марксист үзэл баримтлалд бүхэлдээ тулгуурлаж байсныг гэрчилж байна. Ихэнх судлаачид 1990-ээд оноос өмнө монгол оронд оршин тогтнож байсан төрийг тоталитар дэглэмтэй байсан гэж үздэг. Тоталитар төр байсан уу? Үгүй юу гэдгийг шийдвэрлэхэд шалгуурын асуудал чухал юм. Энд улс төрийн дэглэмийг тодорхойлоход түгээмэл хэрэглэдэг Үндсэн хоѐр шалгуурыг хэрэглэвэл: Нэгд. Төрийн хяналтын хүрээг авч үзэх шаардлагатай. Төр нь ард түмний өмч гэх боловч хэрэг дээрээ нийгмээс өөрийгөө салган түүний дээр тавьж улс төр- эдийн засаг, нийгэм, оюун санааны амьдралын хүрээнд хатуу хяналт тогтоосон байх нь түүний тоталитар шинжийг илэрхийлэх шалгуур юм. Харин нийгмийн амьдралын бусад хүрээг харьцангуй чөлөөтэй байлгаж зөвхөн улс төрийн хүрээнд цөөхөн эрх мэдэлтний хяналтыг тогтоох нь төрийн авторитар шинжийн шалгуур, төрийн эрх мэдлийг бусад хүрээгээр зогсохгүй улс төрийн хүрээнд ч хуулиар хязгаарлаж төрийг нийгмийн түнш, зохицуулагч, зуучлагч, үйлчлэгчийн байр сууринд тавьсан тохиолдолд түүний Үндсэншинж нь ардчилал болох юм. Хоѐрт. Төрийн шинж чанарыг тодорхойлох шалгуурт засаглалын механизмыг оруулдаг. Засаглалын механизм гэдэг бол тодорхой хүчин, бүлэг хүмүүст засгийн эрхийг барих, өөрөөр хэлбэл засаглах бололцоог олгодог өвөрмөц үйл ажиллагаа, түүнийг явуулах эрх, хэм хэмжээний цогц юм3. Түүнд юуны өмнө гурван зүйлийг оруулдаг. 1. Засгийн эх булаг4 2. Шийдвэр гаргах эрх, арга5 3. Удирдах элитийг сонгон шалгаруулах арга6. Дээрх шалгууруудыг манай улсын өмнөх Үндсэн хуулиуд ялангуяа 1960 оны Үндсэн хуулинд төрийн байгууллын хувьд нийцүүлэн үзвэл тоталитар төрийн олон шинж чанарууд давамгайлж байсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй юм. Харин 1992 онд батлагдсан Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль төрийн тоталитар шинжийг халж нэг намын монополь эрхэнд автсан, нийгмийн амьдралын бүхий л хүрээнд тоталь хяналт тогтоон нийгмээс өөрийгөө тусгаарлан түүний дээр оршиж байсан төр дарангуйлагч шинж чанаруудаа гээж хэдийгээр нийгмийн бусад бүрдлүүдтэй харьцуулахад онцгой үүрэгтэй ч нийгмийнхээ нэг хэсэг болж хувирсан юм. Ардчилсан төрийн мөн чанарыг илэрхийлэх нэг гол зүйл бол түүний хязгаарлагдмал шинж юм. Төрийн эрх мэдэл хуулиар хязгаарлагдсан байх, төрийн байгууллагууд харилцан хяналттай, тэнцвэртэй байх зэрэг нь ямар нэг төрлийн дарангуйлал тогтох, дураараа аашлах зэрэг сөрөг

1

Мөн тэнд Д.Дашпүрэв. Философи, социологи, политологи: эрдэм шинжилгээний илтгэл, сонсгол, хэлсэн үг, өгүүллүүдийн эмхтгэл.УБ.,2008. Хуудас 67 3 Шинэ толь сэтгүүл №28. Хуудас 20 4 Тухайн үеийн эрх баригчдын засгийн эрх юунаас үүдэлтэй болохыг заахын хамт түүний хууль ѐсны эсэхыг харуулна. Тоталитар, авторитар дэглэмийн үед уламжлалт хэм хэмжээ, шашин, хүч зэрэг эх булгууд байдаг бол ардчилсан төрийн үед засгийн эх булаг нь зөвхөн хууль байдаг.

5 Шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд хэдэн хүн оролцож, яаж түүнийг хэрэгжүүлж байна вэ гэдгийг онцолдог.

6 Улс төрийн элитийг сонгон шалгаруулах арга нь нээлттэй эсэх 2

83

үзэгдлийг гаргахгүй байх баталгаа болдог. Шинэ Үндсэн хуулинд төрийн тогтолцоог бүрдүүлэхдээ засгийн эрх мэдлийг хуваах зарчмыг баримталсан юм. Төрийн эрх мэдлийн гурван салбарыг харьцангуй тусгаарлан Улсын Их Хурал, Засгийн газар, шүүх гурав өөр өөрийн салбарт дээд эрх эдлэхээр заасан нь өмнөх үндсэн хуулиудад бүх эрх мэдлийг Ардын Их Хуралд төвлөрүүлэн түүнийг улсын эрх барих дээд байгууллага хэмээн тунхагласнаас ялгагдах нэг онцлог зүйл юм. Тэгш ѐс, шударга ѐс, эрх чөлөө, ардчилал Монголд үүсч хөгжөөд 20 жил болж буй нь ардчилсан Үндсэн хуулийн түүхэн үр дүн бөгөөд Монгол цаашдаа ардчилсан улс байхын гол хэлбэр чухал баталгаа болж байна. АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ 1. Д.Дашпүрэв. Философи, социологи, политологи: эрдэм шинжилгээний илтгэл, сонсгол, хэлсэн үг, өгүүллүүдийн эмхтгэл. УБ., 2008 2. ―Шинэ толь‖ сэтгүүл. № 28 3. ―Шинэ толь‖ сэтгүүл. № 51 4. ―Шинэ толь‖ сэтгүүл. № 45 5. Д.Чулуунжав. Монголын нийгмийн өвөрмөц байдалд тохирох төрийн засаглалын зохистой хэлбэр, хэмжээ, бүтэц, үүргийн асуудалд. УБ., 2004. 70-р хуудас 6. Ч.Сосормаа. Төийн захиргаанаас иргэний захиргаа руу. УБ., 2008

RESUME Mongolian constitution of 1992 was called constitution law in Mongolian government history (constitution of 1924, 1940, 1960) or it was understood like national law which has many distinctive from the other laws (legal document of Mongolia which approved by dictate. Here I am trying to explain that the distinctive of laws from state structure and comparing them with former constitutions.

State structure shows state governing. But how the state governing is implementing in society with by what ways and methods. This is a more like political regime. So in this speech it has mentioned about state structure as like political regime.

84

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Нийгэм судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 16-р дэвтэр

НЕКОТОРЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ, ПРОВЕДЕННОГО В ХОВДСКОМ АЙМАКЕ ПО РЕЛИГИОЗНЫМ ВОПРОСАМ И.Бүрэн-Өлзий1, Х.Цэдэв2 Резюме: В настоящей статье рассматриваются некоторые результаты социологического исследования по вопросам традиционной и нетрадиционной религий, отношения граждан к ним, какие влияния они оказывают на массы, а также даются оценки и выводы. Ключевые слова: религия, традиционные и нетрадиционные религий, новые религиозные движения, суеверие, сакрализация, секляризация, отношения граждан Ховдского аймака к религии.

Одним из проявлений новых ситуаций и обстоятельств, созданных в области религии общественной жизни является резкое изменение отношения к религии со стороны массы, беспрерывный рост доли суеверных и интересующихся религией. По данным исследования, проведенного в середине 1980-ых годов, 80,4% опрошенных ответило, что не причастны к религии, то есть, атеисты. А как показали результаты исследования 1994 года, 71,1% опрошенных уже причастны к какой-нибудь религии [4;64]. Если поверхностно будем рассматривать это в целиком, то вырисовывается картина, будто всеобщий атеизм превратился во всеобщую суеверность-религиозность. Действительно ли это так: или наше общество охватывается религиозностью (сакрализация), или сама религия передается светскому, гражданскому (секуляризация). В связи с процессами демократизации, развернутой в нашей стране создавались условия для развития слишком многообразных, чужих религиозных течений, вслед за этими распространились различные мнения в обществе, будто такая-то религия положительная, добрая, такая-то – отрицательная, злая, по-разному начали влиять на жизнь граждан. Поэтому весьма актуальным становится изучение о традиционной и нетрадиционной религиях в Ховдском аймаке, об отношениях граждан к ним, как они влияют на массы. Цель исследования: анализировать отношения граждан Ховдского аймака к традиционным и нетрадиционным религиям. Охват исследования: в рамках совместного проекта по теме: “Влияние мировых конфессий и новых религиозных движений на традиционную культуру народов Российского и Монгольского Алтая” нами были проведены социологические исследования по опросному методу, которыми охвачено 100 граждан из 16 сомонов Ховдкого аймака. Гипотеза исследования: 1. В последнее время сокращается количество верующих в буддийскую религию, как традиционную.

2. В Ховдском аймаке увеличивается количество церквей нетрадиционных религий, количество верующих в их различные течения не уменьшивается даже в сельских местностях.

1 2

ХИС-ийн НХУС-ийн НУТ-ийн багш, доктор Боловсрол судлалын хүрээлэнгийн жинхэнэ гишүүн, СХУ-ны доктор, проф.

85

3. Распространение различных течений нетрадиционных религий в Ховдском аймаке зачастую люди попадают в противоречия.

4. Из-за веруемых религий появляются нарушение прав человека и противоречия в отношениях с другими. Методология исследования: Нами было использованы программа SPSS 16.0 и разработано ей исследование, ответы на вопросы показаны на графиках в сравнении, анализ, синтез, выборочный, опросный и анкетный методы. Основная часть Можно утверждать, что ситуация и обстоятельства, созданные в рамках религий в общественной жизни Монголии, дальнейшие их процессы и тенденций в большей мере зависят от взаймодействия традиционных и нетрадиционных религий. Традиционная религия – это такая религия, уверуемая одним этносом, одной национальностью, одним государством в течение довольно долгого времени истории, ее проповедь, действия и сакрализация проникнуты национальными традициями и обычаями, бытом и жизнью, далее сформировавшая как неотъемлемой специфической особенностью и основным элементом культуры народа и передающая эту же культуру последующим поколениям [3;76-77]. В Ховдском аймаке действуют буддийские монастыри традиционной религий: Ганданпунцагчойлин и Тэгчинчойнхорлон; а также церкви исламской религий как традиционной религий, веруемой казахами – определенной части населения или этнической общности страны: ―Бэлчирбай‖ и ―Шайт Боздактор мешит‖. Нетрадиционной религией мы называем религию, которая во временном отношении сравнительно недавно возникла, ее проповедь, действия и суеверие несвязаны с национальными традициями, или появилась как последствие резкого социального изменения и кризисного состояния, в начале ее возникновения не принят обществом и поддержкой и уважением большинства людей [3;76-77]. На сегодняшний день в рамках Ховдского аймака действуют 6 нетрадиционных религиозных организаций (американизированная религия), то есть протестантские церкви Есуса Христа (в центре аймака Авралын зам – Путь спасения в клубе Треста, Мунхийн дуудлага – Вечный зов в здании демпартии, Угуумур хайр – Щедрая любовь в здании партии Эх орон – Родина, Шинэ амьдрал – Новая жизнь в доме Бугат 4-18, Усух ирээдуй –Растущее будущее в лесной зоне бага Бугат, Домашний сбор в жилом доме станции), в сельских местах 12 церквей в 12 сомонах, всего в 18 церквях кроме сомонов Дарви, Мунхайрхан и Ховд религиозные проповедники работают постоянно и свободно пропогандируют религиозную проповедь); ХовдАмьд-Үг - Живое слово Баптист центр Есуса Христа (не имеет отделения в сельских местах), церковь поздних священников Есүса Христа проводят деятельность. Относительно отношения граждан Ховдского аймака к традиционным и нетрадиционным религиям нами было организовано социологическое исследование с охватом 100 человек, оно разработано с помощью программы SPSS, анализ его результатов показан на графиках.

Ваша пол Мужской 41%

Женский 59%

86

Возраст 25%

19%

22%

25%

16-21

22-35

36-45

46-60

9% больше 61

Ваша народность 29%

27% 13%

захчины урянхайцы

9%

8%

уэлдцы

казахи

5% халхцы

4%

дурбеты

мянгадцы торгудцы

Ваша занятость пенсионер 11%

другие 5%

скотовод 14%

служащий 24%

учащийся 22%

безработный 19%

рабочий 5%

Ваше образование 39%

13%

14%

5%

18% 9% 2%

87

5%

Вы суеверный Нет 28%

Да 72%

Какова ваше вероисповедание?

61% 13%

9%

1%

4%

1%

11%

72% опрошенных считали себя религиозными, из них 61% указал буддийскую, 13% шаманскую, 9% - исламскую, 26 % - нетрадиционные религии. Мы считаем, что доля нетрадиционных религий довольно высокой для страны, куда проникли за 10 с лишним лет эти нетрадиционные религиозные течения. Такай быстрый рост числа верующих связано с многосторнними услугами, обращенными в общество, со стороны нетрадиционных религиозных течений.

Как вы относитесть к распространению христианской религии в Монголии? положительно 28%

трудно отвечать 29%

отрицательно 43%

Данное исследование показывает, что монголы неблагоприятно относятся к нетрадиционным религиозным течениям, ныне выбор предпочитаемой религии как проблема прав человека, однако интерес вызывают те причины, которые привели к нежеланию.

88

Какую из них вы знаете? незнаю ни о чем бахайцы сторонники нового времени сторонники сахаджа – йога мормоны сайентологи баптисты кришнаты

54% 9% 1% 3% 9% 2% 21% 1%

На вопрос: ―Какие из этих 14 религиозных течений вы знаете?‖, участники анкетного опроса отвечали: ―Знаем 7 из них в определенной мере‖, а 54% отвечало, что никакой незнают. Это видно от 21% относительно Баптисткой церкви, активно проводящей свою деятельность, потом от 9% в отношении бахайской религии и мормонского течения.

Были ли у вас противоречия с представителями другого вероисповедания? трудно отвечать

5% 73%

нет да

22%

На вопрос: ―Были ли у вас противоречия с представителями другого вероисповедания?‖ хотя 73% отвечали ―нет‖, выбор ―да‖ занимает 22%, что видно было противоречие с представителями другого вероисповедания в определенной мере. Противоречие можно рассматривать мелкое непонимание, такого рода противоречия, связанные с религией не зкарегистрированы в Ховдском аймаке.

Были ли у вас противоречия с представителями какой религии? Другой 10%

Шаманской 6%

Православной 18%

Протестантской 10%

Исламской 24%

Католической 20%

89

Буддийской 12%

На вопрос ―Были ли у вас противоречия с представителями какой религии?‖ 12% опрошенных ответили ―исламскую‖, 10% - ―католическую‖, 9% - ―православную‖. Судя по данным, 12% участников опроса называли исламскую религию, что имело и имеет место с национальным меньшинством – казахами, занимающими определенную часть населения Ховдского аймака.

Почему возникали противоречия с представителями другого вероисповедания ? Он другой национальности

13

Сложность состоит в том, что где бы они ни поселялись, они постепенно вносят в жизнь округи недоброжелательность

11

Мне не нравятся их обряды

20

Мне не нравится их отношение к моей религии

28

Мне не нравится их религия

28

При выяснении причины возникновения противоречия путем вопроса: ―Мне не нравится их отношения к моему вероисповеданию‖, ―Мне не нравится их религия‖. Каждый ответ занимает 28% из числа опрошенных, а каждый ответ ―Их религиозные обряды мне не нравятся‖ - 20%. Пояснения: некоторые последователи Христа проводили агитацию – сожжечь и уничтожить монгольские традиционные религиозные достопримечательности, как танки богов, литые предметы и др.

Сможете ли вам не противоречить представителям каких религий?

41%

Шаманской

20%

Исламской

52%

Буддийской

На вопрос: ―Сможете ли вы не противоречить представителям каких религий?‖ 52% опрошенных назвали буддизм, 41% - шаманизм, 20% - исламизм. Вышеназванные три религий являются нашими традиционными религиями и существовали исторически довольно долгое время, их идеями и обрядами глубоко проникнуты национальные традиций и обычаи, приспосабливаясь к быту и жизни, они сформировались как неотъемлемой специфической особеннностью и основным элементом культуры народов.

90

Были ли у вас случай, когда из-за своего вероисповедания нарушались ваши права и не получили возможное? Постоянно 1%

Часто 7%

Никогда 92%

Для демократического государства, где свобода верования и быть неверующим гарантирована законом, никак не могут быть такие вышеперечисленные явления. Судя по ответам опрошенных ―1% - часто‖ и ―7% - иногда‖, в какой-то степени люди не смогут пользоваться своими правами, на что должно обратить внимание.

Как вы думаете о том, что какое влияние оказывает вероисповедание на межнациональные отношения?

29%

Противоречит людей с различным вероисповеданием Обостряет межнациональные противоречия и споры Оказывает значительное влияние на межнациональные отношения Поможет устранению межнациональных конфликтов / противоречий Гарантирует стабильность и консультативность между людьми разных национальностей

22% 13% 16% 20%

На вопрос о том, что какое влияние оказывает вероисповедание на межнациональные отношения ответы были такими: противоречит людей с различным вероисповеданием -29%, обостряет межнациональные противоречия и споры - 22%, что свидетельствует осторожное отношение наших граждан к религии и правомерно соблюдение единства и сплоченности для нашей страны с немногочисленным населением.

Согласны ли вы с мнением, что христианскую религию силой проникают на территорию Монголии?

37%

37% 26%

да

нет

трудно отвечать

Каждые ответы ―Да‖ и ―Нет‖ занимают 37% опрошенных, ―Трудно отвечать‖ - 26%,что показывают противоречивые мнения об этом у людей. Нельзя не отрицать, что в связи с негласностью нетрадиционных религий распространяются разные сведения. В частности, неопределенны денежные источники, идущие на благотворительную деятельность религиозными организациями, следует выяснять их причины.

91

Как вы относитесь к открытию своей церкви мусульмане на вашей территории и открытой религиозной деятельности? Это не мучает меня 44%

Отрицательно 43%

Положительно 13%

Отрицательные ответы на данный вопрос занимают 43% опрошенных, хотя в отношении к национальному меньшинству и к полноправным гражданам Монголии, им открыты права на вероисповедание или быть неверующими, к строительству и деятельности церквей не следует отрицательно относиться, однако правомерно взятие со стороны государства, народов и местных руководящих органов под контроль их действия: все ли проводится в рамках законов.

Если ваш близкий родственник или друзья-протестанты, то как вы относитесь к ним? Отрцательно 4%

В данной религии имеются свои истины, так что не отрицаю веру в нее 36%

Ничего плохого в этом 30% Смогу понимать это 30%

Выборы ―Ничего негативного в ней‖, ―Смогу понимать это‖ и ―В ней имеются свои истины, так что не отрицаю вероисповедание данной религии‖ занимают 96%, это подтверждает неотрицательное отношение наших граждан к нетрадиционным религиям. Выводы В Ховдском аймаке увеличиваются церкви нетрадиционных религий, количество их последователей разных течений довольно много в сельских местностях, как подтверждают результаты исследования. Однако традиционная религий монголов – буддийская занимает лидирующее место по количеству верующих, что и подтверждается наша гипотеза. В связи с распространением многих различных нетрадицонных религиозных течений в Ховдском аймаке 22 человека из 100 сталкиваются с какими –то противоречиями, что видно из данных исследования. А также кое-где нарушаются права, возникают коммуникационные противоречия из-за своего вероисповедания, для демократической страны с правовым государством свобода верования и быть неверующим гарантирована Конституцией, никак нельзя оставлять вне поля зрения. Это и можно связать с тем, что ―Закон об отношениях между государством и монастырей‖ не исполняется в настоящем значении. Религиозная свобода хотя как бы является вопросом отдельного человека –индивида, но это гражданско-общественный вопрос по сохранению 92

социальной безопасности и традиционной культуры, по созданию телесно-духовного спокойствия, государство и правительство Монголии, а также каждый гражданин должны обратить внимание на эти вопросы, что нами рассматривается как один из правильных путей сохранения национального самосознания, культуры и обычаев перед мировой общественностью в глобализирующем мире. Самое главное – весьма важно давать гражданам религиозное образование.

ЛИТЕРАТУРА 1. Ц.Гомбосурэн. Орчин үеийн хоронготний философи дахь шашны зарим чиглэлийг шуумжлэх нь. УБ.: УХГ.:1986.

2. Д.Дагвадорж Хүний тухай шарын шашны узэл. УБ.:1983.

3. Мэл Томпсон. Философи (оороо сурах бичиг) /Англи хэлнээс орчуулсан Б.Батчулуун/. УБ., 2001.

4. Монгол дахь социологийн судалгаа: хугжил, туршлага, асуудал,УБ.,1995 5. Ричард Поупкин, Аврум Строл. Гун ухаан. УБ., 1998 6. С.Цэдэндамба Монгол улс дах шашны нухцул байдал (XX-XXI зууны зааг үе). УБ.,2003.

7. Шашин шүтэх, эс шутэх эрх, эрх чолоо. УБ.:2004.

8. Философи эхлэн сурах бичиг. Нээлттэй философи нийгэмлэг. УБ., 2000.

9. http://www.religiousfreedom.com//

93

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Нийгэм судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 17-р дэвтэр

ШАШНЫ НИЙГМИЙН ҮҮРЭГТ ХОЛБОГДОХ ФИЛОСОФИ ЗАРИМ ЭРГЭЦҮҮЛЭЛ Дундшавь Ц.Пүрэвсүрэн1 Шашин бол олон талт, нарийн нийлмэл үзэгдэл мөнийг манай судлаачид философийн үүднээс авч үзэж ирсэн байна2. Шашны элементүүдийг энд онцлон дурдвал: нэгдүгээрт, шашин бол тодорхой системчлэгдсэн үзэл бодол, номлол, ертөнцийг үзэх тодорхой үзэл, үзэл суртал мөн,хоѐрдугаарт, шашин нь тогтсон хэм хэмжээ, ѐс горим бүхий ѐслол хүндэтгэлийн шинжтэй шүтлэгийн үйлдлүүдийн цогц,гуравдугаарт, шашин бол тусгай зохион байгуулалт, зэрэг дэвийн шатлал бүхий сүм хийд буюу нийгмийн институт /зохион байгуулалт/ юм, дөрөвдүгээрт, шашин бол бодгаль ба бүлэг хүмүүс, байгууллагын хооронд ямар нэг харилцаа үүсгэгч мөн. Шашин олон тал бүхий байдаг нь тэр тал тус бүрийг нөхцөлдүүлдэг олон функц (үүрэг) тэнд (шашинд) байдаг гэж үзэхийг шаарддаг. Тийм үүрэг олон янзаар хэрэгжиж байдаг бөгөөд тэдгээрийг шинжлэх ухааны үүднээс тогтоох нь улс оронд маань шашин ямар ямар гүйцэтгэл бүхий буй, тэдгээрийн цаашдын хандлага ямар байгааг илрүүлэх зэрэгт чухал ач холбогдолтой байхаар юм. Түүний тулд шашны ямар үүрэг хэрэгжиж байгааг судлах шаардлагатай. Ийм шаардлагыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхэд уг асуудлын бий болгосон ололтыг ашиглах чухал юм. Шашны нийгмийн үүргүүдийг судлаачид томьѐолж иржээ3. Шашин манай өнөөгийн нийгэмд ямар үүрэг байр суурь бүхий байгаа тогтооход тийм үр дүнг ашиглах чухал ач холбогдолтой. Шашны тийм үүргийн асуудлыг авч үзэхэд бүтэц-үүргийн онолын шинжилгээ арга зүйн чухал үндэслэл болдог. Энэ онолыг үндэслэгч францын социологич Э.Дюркгейм4: ―нийгэм‖ хэмээх нарийн, төвөгтэй систем оршин тогтнож, хөгжихөд хүмүүсийн хоорондын харилцааны эв нэгдэл, хамтын мэдрэмж, хамтач ухамсар, хамтын үйлдэл, үйл ажиллагаа, нэг үгээр хэлбэл, нийгмийн тогтвортой байдал зайлшгүй чухал бөгөөд нийгмийн тийм хэрэгцээг хангагч үүргийг гүйцэлдүүлэгч нэг үндсэн институт бол шашин юм хэмээн үзжээ. Ингэхдээ түүнийгээ эртний улс орнуудын шашин шүтлэгийн амьдралын жишээгээр үндэслэн тайлбарласан байна. Э.Дюркгеймийн энэ үзэл санаа нь олон судлаачийг араасаа дагуулж, тэд шашны үүргийн талаарх үзэл онолыг улам бүр баяжуулсаар байгаа юм. Тэдгээр судлаачдын нэг хэсэг нь шашны аль нэг үүргийг тусгайлан авч үзэхэд голлон анхаарлаа хандуулсан байхад, нөгөө зарим нь шашны нийгмийн үүргүүдийг бүх талаас нь цогцолбороор авч үзэж тодорхойлохыг эрмэлзсэн байдал 

Хүмүүнлэгийн онолуудад хэрэглэдэг ―социальная функция-social function‖ гэдэг нэр томьѐоны ―функция‖ гэдэг үгийг манайхан ―үүрэг‖ гэж орчуулан үндсэндээ заншсан буй. Гэтэл зарим зохиогч ―үйл (үйлдэл)‖ гэж орчуулдаг. Онолын утгыг нь хөөвөл функци бол тухайн институтэд өгөгддөг биш, харин түүний бүтэх нөхцөл, шалтгаан нь болдог. Үүнийг харгалзвал ―үйл‖ гэж орчуулах нь оновчтой байж чадна. Гэхдээ бид уламжлал, заншлын хүчин зүйлсийг харгалзаад ―функци‖ гэдэг нэр томьѐог ―үүрэг‖ гэж орчуулж хэрэглэв.

1 ХИС-ийн НХУС-ийн НУТ-ийн эрхлэгч, магистр. puujee75mn@yahoo.com 2 Цэдэндамба С. Монгол улс дахь шашны нөхцөл байдал (XX-XXI зууны зааг үе) УБ., 2003 номонд энэ тухай үзнэ үү.

3 Энэ тухай өгүүлсэн нэг бүтээл дурдахад: Тухайлбал, Яблоков И.Н. Социология религии. М.,1979.

4 См. об. этом: Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. М.,1991.

94

ажиглагдаж байгаа юм. Өнөөгийн монголын нөхцөлд шашны нийгмийн үүргүүдийг цогцолбороор авч үздэг байр суурь илүү чухал ач холбогдолтой байна. Тийм учраас энд америкийн бүтэцүүргийн шинжилгээний онолын гол төлөөлөгчдийн нэг социологич Т.О.Диа нь 1968 онд бичсэн ―Шашны социологи‖ хэмээх номондоо дараах зургаан үүргийг тоочин тайлбарласныг дурдья. Үүнд: 1. ―Тайтгаруулах үүрэг‖ – зовлон зүдгүүр амсаж, амьдралын бэхшээлтэй учирч байгаа хүмүүсийг тайтгаруулан дэмжиж, тайвшруулах 2. ―Ариун гэгээнтний үүрэг‖ – өөрөөр хэлбэл, ид шид ба хүн хоѐрын хооронд холбоо тогтоох, зуучлах 3. ―Нийгмийн хяналтын үүрэг‖ – нийгмийн тодорхой тогтолцооны үнэт зүйлс, хэм хэмжээг бататган ариутгах, тэдгээрийг зөрчихөөс хамгаалан бэхжүүлэх 4. ―Зөн билгийг номлох үүрэг‖ – өөрөөр хэлбэл, шашны үзэл санааг нийгмийн бодит дэг журамтай жишиж үзээд, түүнд өөрийн үзэл санаа, номлолын зүгээс шүүмжлэлтэй хандах 5. ―Адилтган тэнцүүлэх үүрэг‖ – шашны бүлгийн шүтлэгтэй гишүүдийн ухамсарт илрэх үүрэг 6. ―Гэгээрүүлэх үүрэг‖ – ямар нэг хувь хүний хөгжлийн өсөлтөд шашны зүгээс үзүүлэх нөлөөлөлтэй холбоотой үүрэг. Энэхүү дурдсан зарим үзлээс төдийгүй шашны социологи, философи дахь холбогдох бусад үзлээс үндэслэн дүгнэлт хийхэд монголын өнөөгийн амьдралд шашны дараах үүрэг илүү гүйцэтгэл бүхий байна. Ингэхдээ буддизм, христос, ислам шашин гурвын үүргүүдийг онцоллоо.

1-рт. Шашин аливаа нийгэмд ертөнцийг үзэх үзлийн буюу үзэл суртал, ѐс зүйн үүрэг гүйцэтгэдэг /О.Конт, К.Маркс, М.Вебер/ 2-рт. Шашин нийгэм, хамт олныг нэгтгэгч, эв нэгдлийг хангагч үүрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хамтын ухамсрын буюу хамтын шүтлэг, бишрэлийн үйлдлийн үр дүнд нийгмийг нэгтгэн нягтруулдаг /Э.Дюркгейм/ 3-рт. Шашин нийгмийн харилцаа, хүмүүсийн зан байдлыг хянан зохицуулагч үүрэгтэй буюу нийгэмд хэм хэмжээг тогтоодог. /О.Диа, Т.Парсонс, З.Фрейд/ 4-рт. Шашин хүмүүсийн хоорондын харилцааны үүргийг гүйцэтгэдэг буюу коммуникацид оруулдаг. /Т.Парсонс/ Ингэснээр шашны нэгдлүүд , байгууллагууд бий болж, нийгмийн институтыг бүрдүүлдэг.

5-рт. Шашин хүний сэтгэл санааг нөхөн тайтгаруулах үүрэгтэй. Энэ үүрэг нь зарим судлаачийн тайлбараар /К.Маркс, З.Фрейд, Д.Карнеги/тайтгаруулалт нь хуурмаг байж, сэтгэл засалт, үнэмшүүлэх нь албадах шинжтэй байдаг.

6-рт. Нууцыг нээх – зөн билгийг номлох, ирээдүйг урьдчилан харах шашны үүрэг. /О.Диа/ Хүн бол ирээдүйд хандах, маргаашдаа тэмүүлэл бүхий амьтан. Ингэхдээ итгэл найдлага, айдас, түгшүүрийн аль алинаар ханддаг. Ирээдүй ямар байхыг урьдчилан тайлбарлахыг эрмэлздэг. Эдгээр үйлдлийн хариуг шашин бүхэн өөр өөрсдийнхөөрөө хүн төрөлхтөнд өгдөг.

7-рт. Шашин соѐлын үзэгдэл, түүний салшгүй бүрэлдэхүүн хэсэг болохынхоо хувьд өнгөрсөн үеийн соѐлыг хадгалагч, дамжуулагч, уламжлуулан өвлүүлэгч үүрэгтэй. /П.Сорокин, Б.Малиновский/ гэж судлаачид үзжээ. Шашны эдгээр үүргийн аль аль нь илүүтэй үйлчилж байгаагаас түүний нийгэмд эзлэх байр суурь ихээхэн хамаардаг билээ. Эдгээр үүрэг манай нийгэмд хэрхэн үйлчилж, эдүгээ хэрхэн илэрч байгааг тус бүрд нь товч тодруулбал: Нэгдүгээрт, шашин дахь ертөнцийг үзэх үзлийн үүрэг. Христос шашин, ислам шашин хоѐр нь дээд бүтээгчийн тухай үзлийг өөрсдийн номлолоороо сүсэгтнийхээ сэтгэлд суулгаж байхад, үйлийн үрийн тухай буддын шашны сургаал нь хүний амьдрал, хувь заяаг урд ба энэ насны нь үйлийн үр мөн гэж номолдгоороо бодгаль хүнийг бүтээгч нь гадны хүч биш, харин эцсийн эцэст өөрөө байдаг гэж үзэхэд хүргэдэг.

95

Хоѐрдугаарт,шашин хүмүүсийн хоорондын харилцааны үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Хүмүүс үйлдвэрлэх, солилцох зэрэг материаллаг харилцаанд оролцохоос гадна үзэл санааны харилцаанд оршдог. Өөрөөр хэлбэл, хүн нэгэн ижил санаа бодолтноо эрж хайж, үгүйлдэг байна. Тэр дагуу манай эдүгээ буй аль ч шашин сүсэгтнүүдээ сэтгэлийнх нь хувьд төдийгүй үйлдлийнх нь хувьд нэгтгэн нягтруулж байна. Нэгэн ижил шүтлэгтнүүдийн хооронд өвөрмөц харилцаа үүсдэг. Заримдаа энэ харилцаа ураг төрлийн харилцаанаас ч илүү хүчтэй, ойр дотно байдаг. Энэ харилцаагаар дамжаад хүмүүсийн үйл ажиллагааны бусад хүрээний харилцаанд шашин ихээхэн нөлөө үзүүлэх тал бий. Тийм ч учраас энэ харилцаагаар дамжуулан тухайн улс орныг бүхэлд нь эзэмдэх бодлого явуулж байсан жишээ баримт дэлхийн улс орнуудын улс төрийн харилцааны түүхэнд цөөнгүй бий. Гуравдугаарт, манайд эдүгээ оршиж буй уламжлалт биш янз бүрийн шашин тус бүрийн жич жич зохицуулах үүрэг нь манай хүн амыг аж төрөх ѐсны хувьд биеэсээ тодорхой ялгаатай хэв маягтай болгож байна. Үүнд, иддэг хоол, архи дарсанд өгдөг үнэлэмж, баяр тэмдэглэх, ѐслол хүндэтгэл, аврагдах арга замаа сонгох зэрэг нь шашин бүрт өөр өөрийн хэм хэмжээтэй байж, үүний үр дүнд манай уламжлалт соѐл, заншилд өөрчлөлт, шинэ зүйлс нэвтэрч байна. Шашны ѐс суртахууны тогтоосон хэм хэмжээ нь нийгмийн харилцааг зохицуулагч хуулийн үүрэг гүйцэтгэдэг тал бий. Тухайлбал, буддын шашны арван хар нүгэл, арван цагаан буяны тухай сургаал номлол нь уламжлалт нийгмийн амьдралд чухал чухал хуулийн үйлчлэлийг орлон гүйцэтгэж байсан тал бий. Бичигдээгүй хуулийн хэлбэрээр оршиж, хүмүүсийн зан байдал, харьцааг зохицуулсаар буй энэхүү уламжлал заншлын элемент эдүгээ ч бас зарим талаар үүргээ гүйцэтгэсээр байна. Чухам үүнд шашны үзэл санаа, нэр хүнд, зан үйл, олон зуун жилийн туршид оршин тогтнож, хүмүүсийн итгэл бишрэлийг өөртөө татаж ирсний тодорхой нууц энд оршино. Дөрөвдүгээрт, шашин нэгтгэн нягтруулагч үүрэгтэй. Үүнд, шашин бол нийгмийн олон янз анги бүлгийн эрх ашгийн зөрчлийг ямар ч байсан сүсэгтнүүдийнхээ харилцаанд шийдвэрлэж, тэднийг нэгэн үзэл санааны дор нэгтгэн нягтруулж чаддаг. Ингэснээрээ тухайн нийгмийн тогтвортой байдлыг хангагч нэг чухал хүчин зүйл болдог тал бий. Тэгэхдээ энэ нэгтгэгч үзэл санаа ямар нэг хүчирхэг бурханы нэрээр, эсвэл тэрхүү бурхны хүсэл эрмэлзлийг илэрхийлэгч ямар нэг нэр хүнд бүхий удирдагчийн нэрээр дамжин хэрэгжиж байдаг. Улс оронд нэг шашин дангаар ноѐрхож байх үед шашны энэхүү нэгтгэн нягтруулагч, тогтвортой байдлыг хангагч нийгмийн үүрэг хэрэгжих бололцоо илүү байдаг. Нийгмийн сэтгэлгээ, үзэл суртал нэг төрлийн биш үед шашны энэхүү үүрэг төдий л харагддаггүй. Зөвхөн тухайн шашинтны сүсэгтнүүд буюу даган бишрэгчдийн хүрээгээр тэр үүрэг хязгаарлагддаг. Улмаар, энэ байдал нь нийгмийг үзэл санаа, шүтлэг бишрэлийн хувьд хуваагдмал байдалд хүргэж, нийгмийн болон үндэстний дотоод нэгдэл, тогтвортой байдлыг алдагдуулахад хүргэж байсан тохиолдол ч улс үндэстний түүхэнд цөөнгүй байсан байна. Тийм учраас сүсэгтэн хүний, шашныг доромжлох, гадуурхах: хүнийг сүсэг бишрэлээр нь ялгаварлан гомдоох зэргээс сэргийлдэг хууль-эрх зүйн баталгаа бүрдүүлэх нь төрийн нэг чухал үүрэг байдаг. Тавдугаарт, шашин хүний санаа сэтгэлийг нөхөн тайтгаруулагч, тайвшруулагч үүрэгтэй. Хувь хүний амьдралд өвчин зовлон, хагацал, гуниг, бухимдал, цөхрөл, итгэл алдрал, ганцаардал, гачигдлын зовлон бэрхшээл тохиолдох үед,тухайлбал, буддын шашны үзлээр үйлийн үрийг тэвчиж, буяныг хурааж, хойд насандаа сайн төрлийг олох тухай үзэл санаа хүмүүсийн санаа сэтгэлийг тайвшруулан тайтгаруулж, сэтгэлийн дарамтаас гарахад нь тусалдаг. Энэ бол шашны хамгийн гол, үндсэн үүргүүдийн нэг юм. Хүн зөвхөн сайн сайхан болно гэж бодож санаснаар тайвшрахгүй, тийм тайвшралыг олохын тулд заавал тодорхой үйлдэл хийхэд хүрдэг. Энэ нь шашны олон төрлийн зан үйл, ѐс горимыг буй болгосон байна. Жишээ нь, хувь хүний ганцаарчилсан мөргөлөөс эхлээд хамтран үйлдэх мөргөл, сүм хийдийн хурал, улс үндэстний нийтийн зан үйл гэх. мэт. Нийгмийн огцом эргэлт, өөрчлөлт, хямралын үед нийгмийн санаа сэтгэл алдагдах, олныг хамарсан бухимдал, цөхрөл үүссэн үед сүсэгтний санаа сэтгэлийг тайвшруулах, үймээн 96

шуугианыг намдаах, ингэснээрээ нийгмийн сөргөлдөөнийг зөөллөхөд шашин нөлөөлдөг тал бий. Тийм ч учраас нийгмийн тийм хямрал, донсолгооны үед шашны нэр хүнд сэргэж, хүмүүс шашинд хандах явдал хүчтэй болдог байна. Чухам энэ байдлыг нийгмийн эрх баригч хэсэг өөрсдийн ашиг сонирхолдоо нийцүүлэн ашигласаар ирсэн. Эрх баригчдын ашиг сонирхол үнэхээр улс үндэстний аюулгүй байдал, нийт олны хүсэл эрмэлзлэлтэй нийцэх тохиолдолд шашин тухайн нийгэмдээ ач тус хүргэж, эерэг үр дагавар, нааштай үүрэг гүйцэтгэж чаддаг. Гэтэл бас үүний эсрэг тохиолдол ч түүхэнд бишгүй бий. Гэвч аливаа шашин ийм тайвшруулах үүргээ найдвартай гүйцэтгэдэг мэт ойлговол туйлшрал болдог. Юм олон шалтгаантай, мөн түүнийгээ дагаад олон янзын үр дагаваруудыг бий болгож байдаг. Тайтгарал ганц шашнаар хангагддаг биш. Тиймээс сүсэг ба бишрэлээ орхих, өөр шашинд орох үзэгдэл бол тийм ч гайхмаар зүйл биш байдаг. Зургаадугаарт, хүн улмаар хүн төрөлхтөн бүхэлдээ ирээдүйгээ аварья гэвэл гэмээ арилгахыг, өөрөөр хэлбэл ертөнцийн нууцыг илрүүлээд түүндээ дулдуйдан ертөнцийг захиран эдлэх сэтгэлээ татаж авах ѐстойг христосийн шашин номолдог бол нүглээ наминчилж, нүгэл хийхийг тэвчиж, буян хураахыг буддын шашин номолж байдаг. Долоодугаарт, манай уламжлалт болон шинээр орж ирсэн шашнууд бол манай өнөөгийн соѐлыг олон төрөлтэй болгож буй нэг хүчин зүйл, үүний зэрэгцээ тэдгээр нь манай соѐлын бие даасан жич жич төрөл болж байна. Ийм дүгнэлтээ бататгахын тулд соѐлыг хэрхэн ойлгож байгаагаа философийн үүднээс илэрхийлэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Соѐлын тухай өч төчнөөн философи тодорхойлолтыг дотоод гадаадын судлаачид томьѐолж иржээ. Энэ судалгаандаа дараах хэдэн тодорхойлолтыг онцлон дурдья. Эрдэмтэн судлаачид соѐлын талаархи тодорхойлолт өгсөн байна1. Эдгээрээс заримыг дурдвал: П.Сорокин ―өөр хоорондоо харилцан үйлчлэлд орж, зан үйлийг харилцан нөхцөлдүүлдэг хоѐр ба түүнээс олон бодгалийн ухамсарт болон ухамсарт бус үйл ажиллагааны үр дүнд бүтээсэн, шинэчлэгдсэн бүх юм мөн‖ В.Малиновский ―уламжлалт бүтээл, юмс, техникийн үйл явц, үзэл санаа, зан заншил болон үнэлэмж‖ В.С.Степин ―хүний үйл ажиллагаа, зан үйл, хамаарлын биологиос дээгүүрх бөгөөд нийгмийн амьдралд, үндсэн бүх илрэлээрээ нөхөн үйлдвэрлэгдэж, өөрчлөгдөх нөхцөл болдог, түүхэн хөгжил бүхий хөтөлбөрүүдийн тогтолцоо мөн‖2 ―Хүмүүс өөрсдийн амьдралын үйл ажиллагааг зохион байгуулахдаа ашигладаг, нэг үеэс нөгөө үед дамжуулан олж авдаг, нийгмийн учир холбогдол бүхий бэлгэдэл, үзэл санаа, үнэлэмж, зан заншил, бишрэл, уламжлал, хэм хэмжээ болон зан үйлийн дүрмүүдийн тодорхой нийлбэр цогц‖3 гэх мэт байдлаар янз бүрээр тодорхойлсон буй. Соѐлын тухай тодорхойлолтын тоо ийнхүү өссөөр байдгийн шалтгааныг доктор Т.Дорждагва дараах хэд хэдэн бодит шалтгаантай холбон тайлбарлажээ. Үүнд4: 1-рт, соѐлын үзэгдлийг авч үздэг мэдлэгийн олон төрлүүд түүнийг тал бүрээс нь өөр өөрсдийн цонхоор харж, тус бүрийнхээ судалгааны обьект, судлагдахуун, судалгааны аргын онцлогийн үүднээс томьѐолон тодорхойлох оролдлоготой, 2-рт,судлаач бүхэн өөрийн харьяалагдах шинжлэх ухааны нэр хүндийг бодож, өвөрмөц тодорхойлолт өгөх гэсэн эрмэлзлэлдээ хөтлөгдөн субьектив хандлагад ордог талтай хэмээн дурдсан байна.

1

Полищук В.И. Культурология: Учебное пособие.- С.:Гардарики, 1999. с.16-19. Всемирная энциклопедия: Философия. –М.:АСТ, Мн.:Харвест, Современный литератор, 2001.с.524.

3 Хоруженко К.М. Культурология. Энциклопедический словарь.-Ростов-на-Дону: Изд-во ―Феникс‖, 1997. с.640.

4 Дорждагва Т. Соѐл судлал Сурах бичиг. УБ.,2011. тал.48-51.

2

97

Мөн соѐлын тухай онолын зарим чиглэлийн төлөөлөгч бусдынхаа өвөрмөц баримтлалыг үгүйсгэж байдаг бол өөр зарим нь бие биеийнхээ үзэлд хүндэтгэлтэй хандаж байдаг. Энэ нь соѐлын тухай янз бүрийн тодорхойлолтын нийтлэг санааг илрүүлж, үндэс болгодог ерөнхий буюу интеграль тодорхойлолт томьѐолох бололцоог зарим философичид олгож иржээ. Жишээ нь, XIX зууны дунд үедээ Өрнөдийн оюуны амьдралд чухал нөлөө үзүүлж байсан шинэ кантч философийн олон төлөөлөгч соѐл бол үнэлэмж мөнийг онцолж байв. Тэгвэл ХХ зууны эхний хагасын нэг гарамгай философич О.Шпенглер соѐл бол хүн төрөлхтөн үйлдэл хийх арга мөн гэдэг санааг ―Европын гудайлт‖ зохиолдоо хүчтэй илэрхийлж байжээ. Соѐлын тухай ийм интеграль ойлголтуудыг улам нэгтгэсэн нэг тодорхойлолтыг Ц.Гомбосүрэн томьѐолсон байдаг. Тэрээр соѐл бол ―тухайн субъект үйл ажиллагаандаа зохих утга холбогдолтой танин мэдэхүйн болон үнэлэмжийн харилцан уялдаат тодорхой байр сууринаас байгалийн зүйлийг нийгмийн зүйл болгодог, мөн нэгэнт бий болгосон нийгмийн зүйлийг тухайн нөхцөлд зохицуулан өөрчилж байдаг арга мөн‖1 гэсэн утгаар томьѐолсон байдаг. Тийнхүү соѐл үнэлэмж, арга хоѐрын уялдаа мөн болохыг онцолжээ. Монголд эдүгээ оршин буй олон шашин болбоос аж төрөх ѐсны өөр өөр хэв маягийг үнэлэмжээ болгож, үүгээрээ сүсэгтнийхээ амьдрал үйл ажиллагааны хэв маягийг өөрчлөх чухал хэрэгсэл, хүчин зүйл болж байна. Дээр дурдсанаас үзэхэд шашин нь нийгэмд олон янзын үүрэг гүйцэтгэж ирсэн нь тодорхой. Шашны энэ бүх үүрэг нэгэн зэрэг цогцолбороор үйлчилж байгаа тохиолдолд шашин хүчтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл, шашин хүчтэй байх үедээ өөрийнхөө үүргийг гүйцэтгэдэг байна. Гэтэл бас шашны гүйцэтгэж буй эдгээр үүргийг нийгмийн өөр институтууд гүйцэтгэх нь ч бас бий. Орчин үеийн нийгэмд боловсрол, соѐл, шинжлэх ухаан, эрүүлийг хамгаалах болон өөр олон чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын тогтолцоо буюу нийгмийн институтууд бий болсон нь нөхцөл байдлыг ихээхэн өөрчилж байгаа юм. Английн социологич Б.Уилсон шашны ил болон далд үүргүүдийг ялгаж авч үзсэнээс2 санаа авч дараах зүйлсийг Монголын өнөөгийн амьдралд холбогдуулан дурдъя. Монголд эдүгээ буй бүх шашин хүмүүст авралыг амлаж байна. Тэдгээр нь авралд хүрэх замыг өөр өөрийнхөөрөө зааж буй. Энэ бол шашны гол үүрэг юм. Тэдгээр шашинд бас олон далд үүрэг бий. Тухайн үүрэгт гүйцэтгэл нь орж буй бөгөөд тэдгээр үүргийг бид өмнө авч үзсэн билээ. Б.Уилсоны адилаар шашны үүргүүдийн ангилал тогтоох, голлогч үндсэн үүргийг нь ялган авч үзэх оролдлогыг олон судлаачид хийсэн юм. Английн угсаатны зүйч, антропологич А.Редклифф-Браун: ―шашны чиг үүргүүд нь түүний номлолын үнэн эсвэл худал байх чанараас үл хамаардаг, шашныг бид алдаатай, худал хуурмаг зүйл гэж үзлээ ч тэрээр нийгмийн механизмын хэсэг байсаар байж чадна, эдгээр хуурмаг шашинуудгүйгээр орчин үеийн иргэншлийн хөгжил, нийгмийн хувьсал боломжгүй юм гэсэн таамналыг бид иш үндэс болгож байна‖3 гэж бичсэн байдаг. Туршлагатай судлаачийн энэ хэлсэнд шашинд сөрөг ханддаг нэг тал барьсан хандлага илэрч байна. Үүний зэрэгцээ шашин бол нийгмийн механизмын объектив хэсэг болж байдаг гэсэн дүгнэлт хийснийг зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй юм. Яагаад гэвэл орчин үеийн нийгмийн амьдралд логик сэтгэлгээ, ялангуяа шинжлэх ухаан дан ганц эерэг биш, бас сөрөг ач холбогдолтой байгаа тул тэр дутагдал, өрөөсгөл байдлын орон зайг иррациональ мэдлэг түүний дотор шашны мэдлэг эзэлж байна.

НОМ ЗҮЙ 1. Гомбосүрэн Ц. Философи Сурах бичиг УБ., 2011.

2. Дорждагва Т. Соѐл судлал Сурах бичиг. УБ., 2011.

1

Гомбосүрэн Ц. Философи Сурах бичиг УБ.,2011. тал.268. Уилсон Б. Religion in Sociological Perspective, p.27-53. Угриновичийн номноом ишлэл авав.

3 Цит. По кн. Яблоков И.Н. Религиоведение. М.,1998 номонд энэ тухай үзнэ үү.

2

98

3. Цэдэндамба С. Монгол улс дахь шашны нөхцөл байдал (XX-XXI зууны зааг үе) УБ., 2003 номонд энэ тухай үзнэ үү.

4. См. об. этом: Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. М., 1991.

5. Полищук В.И. Культурология: Учебное пособие.- С.: Гардарики, 1999. .

6. Всемирная энциклопедия: Философия. –М.:АСТ, Мн.:Харвест, Современный литератор, 2001.

7. Хоруженко К.М. Культурология. Энциклопедический словарь.-Ростов-на-Дону: Изд-во ―Феникс‖, 1997. .

8. Уилсон Б. Religion in Sociological Perspective, 9. Цит. По кн. Яблоков И.Н. Религиоведение. М., 1998 10. Яблоков И.Н. Социология религии. М., 1979.

RESUME The work will be essential for revealing the roles of religions in our country and the future tendency of theirs. In order for it, some requirements of exploring the roles which those religions are implementing have been taken into account. Using such results is important for defining which roles and positions the religions are playing in our present society.

99

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Нийгэм судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 18-р дэвтэр

ФИЛОСОФИ ДАХЬ ТЭВЧЭЭРИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ БА ОРЧИН ҮЕ Г.Ичинноров1 Товч утга: Энэхүү өгүүлэлдээ ―тэвчээр‖ хэмээх философи-ѐс зүйн ойлголтыг онцлон судалж түүний мөн чанар, үнэ цэн, философи дахь тэвчээрийн тухай асуудлыг хөндөж гаргасан юм. Тэвчээртэй байхын тулд аливаад хүлээцтэй хандаж, харилцаанд ―алтан дүрэм‖-ийг баримтлах нь чухал байдаг. Харилцан зөвшилцөж, бие биенээ сонсож, нэгэндээ хүндэтгэлтэй хандсанаар асуудлыг эергээр шийдэж чаддаг. Амьдралд олон янзын бэрхшээл тохиолддог. Хэн нэгэнд гомдох, уй гашуу тохиолдох, атаархаж хорсох гэх мэт олон зүйлийг тэвчээрийн хүчээр даван туулах боломжтой. Энэ бол тэвчээртэй байхын ач тус. Түлхүүр үг: тэвчээр, нигүүлсэхүй, хайр, зөвшилцөл, хүлээцэт байдал, шударга ѐс

―Тэвчээртэй байх‖ нь орчин үеийн иргэний нийгмийн ялангуяа хувь хүний, улс үндэстний ѐс суртахууны эрхэмлэл, гол зарчим нь болох учиртай. Өнөө үед бие биенээ үл хүндэтгэсэн, бие биендээ үл итгэсэн, өөрийн гэмийг нууж, бусдын гэмийг шүүн хэлэлцдэг зохистой бус явдлын үрээр нэг нэгнийгээ хохироох, гомдоох үзэгдэл газар авсаар байна. Дээрх ѐс суртахууны гаж үзэгдлүүдийг засан залруулах хамгийн гол хүчин зүйлсийн нэг бол тэвчээр байх учиртай. Юун түрүүнд уг ойлголтын гарал үүсэл, нэр томъѐоны талаар дурьдах нь зүйтэй болов уу. Оросын эрдэмтэн Даль ―Орос хэлний язгуур‖ бүтээлдээ: толерантность (хүлээцтэй байдал), терпимость (тэвчээр) хэмээх энэ үгсийг адил утга зааж байдаг талаар дурьджээ2. Мөн Я.Цэвэл ―Монгол хэлний товч тайлбар толь‖ бүтээлдээ: тэвчээр хэмээх үгийг хүлцэл, тэсвэр гэсэн утга зааж байдаг талаар дурьджээ3. Толеарантность-тэвчээр, хүлээцтэй байдал адил утгатай. Тэвчээр нь хүлээцтэй байх, хүлцэх зарчим, хүлцэнгүй байдал, биеэ барих чадвар, үл хүчирхийлэл, уучлал гэсэн олон утга санааг агуулж байдаг. Тэвчээр бол өөр сэтгэлгээтэй хүмүүстэй эерэг харилцахад бэлэн байх, идэвхтэй байдал, өөрийгөө болон бусдыг ойлгох үйлдэл. Өөрөөр хэлбэл, аливаад хүлээцтэй хандаж, харилцаанд алтан дүрмийг баримтлах зарчим юм. Эртнээс эдүгээ хүртэл үеийн философи, ѐс зүйн ном зохиолуудад тэвчээрийн тухай сургаал тодорхой байр суурь эзэлсээр иржээ. Тухайлбал: Сократ, Платон, Аристотель, Будда, Дао цы, Америкийн философич М.Уолцер, Францын философич Ф.М.Волтер, М.Фуко нарын бүтээлийг дурьдаж болно. Ингээд тэвчээрийн тухай асуудлыг философичид хэрхэн тайлбарлаж ирснийг авч үзье. Грекийн стоикууд сайн үйл, айдас, гашуудал, нүгэл, цэнгэл жаргалыг тэвчихийг аскетизм гэж нэрлэсэн байдаг. Францын философич М.Фуко: ―Аскетизм нь соѐл хоорондын харилцааны үндэс. Тэвчээр нь өөрийгөө хянах, хязгаарлах тул зохистой харилцаа бий болгох хийгээд шүүмжлэгч талуудын харилцан ойлголцлын арга‖ хэмээсэн нь эцсийн дүндээ алтан дүрмийн шаардлагатай утга адил гэдэг санаагаар бичсэн нь тодорхой. Сократ тэвчээргүй, зүрх зориггүй явдлыг 1

ХИС-ийн НХУС-ийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн багш, магистр. Ichko_hois@yahoo.com См.: Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка / В.И.Даль. - М.: Русский язык - Медиа.

2007.

3 Я.Цэвэл ―Монгол хэлний товч тайлбар толь‖ УБ, 1967, 65 дахь тал.

2

100

буруушааж, тэвчээр, биеэ барих чадварыг магтжээ. Түүний үзлээр ―Юуг хүсэх нь зохистой, ашигтай вэ? гэдгийг мэдэх нь‖ тэвчээрийн үндэс аж. Грекийн философич Платон ―Тэвчээр гэдэг нь өөрийгөө эзэмдэх, өөрийнхөө зовлон жаргалд эзэн болох чадвар‖ юм гэжээ. Тэвчээр нь дундаж байх, хэр хэмжээ таарах гэсэн ойлголттой салшгүй холбоотой учраас харилцаанд алтан дүрмийн агуулгаар хэрэгждэг. Мөн тэвчээрийг харилцан зөвшилцлийн ѐс зүй ч гэж нэрлэж болох юм. Аристотель ―Захируулах, захирах чадварын аль аль нь сайшаалыг хүлээх ѐстой. Иймд иргэний сайн үйл өөрөө сайн захирч, сайн захирагдаж чаддаг байхад оршино. Тэгээд бид сайн зүтгэлтний сайн үйл нь захирах чадварт, харин иргэний сайн үйл захирагдах чадварт оршино‖ хэмээсэн нь ―харилцан ойлголцох шаардлагаар тэвчээр гаргасан байдлыг хэлсэн бөгөөд үүнийг тэвчээрийн тухай анхны тодорхойлолт‖1 гэж Америкийн философич М.Уолцер дүгнэжээ. Түүнчлэн Хятадын даосизмд ―Өрөөлийг ялагч хүн их хүчтэй байж таарна. Өөрийгөө ялагч хүн тэвчээрт хүн байж таарна‖ гэж тэвчихүйн ач тусыг сургажээ. Ёс суртахууны үнэлэмжинд тэвчээрийн асуудал холбогдохдоо: - тэвчээр нь янз бүрийн уламжлалт үнэлэмжийг хүндэтгэх арга - ѐс заншил, зан үйл, хууль цаазаа дагана гэдэг бол тэвчээртэй холбоотой - янз бүрийн үндэстэн угсаатнууд энх тайвнаар зэрэгцэн орших нь тэвчээрийг шаарддаг. Тэвчээр нь хүмүүс бие биенийхээ гадаад байдал, үг яриа, амьдралын хэвшил, итгэл үнэмшилд нь хүлээцтэй, тэвчээртэй хандах буюу тэднийг үл ойлголцохоос сэргийлнэ. Гэвч зарим үед бусдын буруугийн өмнө хүлцэнгүй байхыг шаарддагаараа тэгш бус харилцаа мэт санагдана. Өөрөөр хэлбэл зарим буруушаасан үйлдэлд ч зохицохыг шаардаад байдаг. Жишээ нь: шударга бус явдлыг дуугүй тэвчвэл хүлээн зөвшөөрөөд байгаа юм биш. Магадгүй уг асуудлыг зөв шийдэх цаг хугацааны боломж олгодог. Нөгөө талаар шударга бус үйлдэл даамжрах, нийгэмд учруулах хохирол, гэм хор нь улам нэмэгдэх нөхцөл бүрдэхийг үгүйсгэхгүй. Нэгэнт ѐс суртахууны сайн чанарыг шингээсэн хүн бол шударга бусыг зөвшөөрч дуугүй байхгүй нь ойлгомжтой. Ийнхүү тэвчээр нь үндэсний уламжлал, ѐс суртахуун, шашны итгэл үнэмшил гээд нийгмийн бүхий л харилцаанд хэрэгжих зарчим юм. Өнөөдөр янз бүрийн итгэл үнэмшил, соѐлын уламжлал, улс төрийн итгэлцэлд тэвчээр нь харилцааны хийгээд соѐлын гол элемент болоод байна. Сайн сайхан, аз жаргал, хайр, нигүүлсэхүй сэтгэлийг хүссэн хэн бүхэнд тэвчээр агаар, ус мэт хэрэгтэй. Гэвч энэ нь муйхарлал, зөрүүдлээс эрс өөр юм. Хүн амьдралаас хэдий ихийг хүснэ, төдий чинээ тэвчээрийг шаардаж байдаг. Тэвчээрийг үүсгэдэг олон хүчин зүйл байдаг. Үүнд: бидэнд учрах саад бэрхшээл, өш хонзон, уур хилэн, шунал, атаархал г.м. Эдгээр нь та бидний нөхөр мэт дайсан, дайсан мэт нөхөр минь билээ2. Буддагийн сургаалд ―Салхи үлээхэд хад асга үл доргих лугаа адил, ухаант хүнийг яаж ч загнаж зандачсан, яаж ч магтаж өргөмжилсөн сэтгэл нь үл донсолж, амгалан байдлаа үл алдана. Өөрийгөө ялах нь дайны талбарт тоо томшгүй олон цэргийг дарж ялалт байгуулсанаас илүү‖3 хэмээн өгүүлжээ. Эндээс үзэхэд өөрийгөө ялан дийлэгч, ухаалаг хүн тэвчээртэй хүн. Иймээс тэвчээртэй хүн амар амгалан сайхан амьдарна. Буддизмд буй нирваан, гэгээрэл, бодь сэтгэл хэмээх ойлголтуудын агуулга, багтаамжийг тэвчээрээс ангид тодорхойлох боломжгүй. Маанийн зургаан үсгийг урин уншиж зургаан билиг барамидыг төгсгөсөн гэдэг. Түвэдийн номт хаан Соронзан гамбо бээр: ―Ни‖-гээр тэвчээрийн билиг барамидыг төгсгөх утгыг илэрхийлнэ. Өш хонзонг тэвчих тэргүүтнээр тэвчээрт суралцдаг. Тэвчээр

1

Alexandra Walsham, Charitable Hatred: Tolerance and Intolerance in England, 1500–1700. Manchester University Press (2006) p. 233.

2 М.Золзаяа. Ёс зүй. УБ., 2005. 25 дахь тал 3 Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам. Шинэ мянганы хүмүүн төрөлхтний ѐс зүй. УБ., 2003. 15 дахь тал.

101

нь гурван зүйл бөгөөд 1. Зовлон шуудаар авахын тэвчээр, 2. Номд магадтай онохын тэвчээр, 3. Хорлолд үл ажрахын тэвчээр гэж үзжээ. Тэвчээрийг илрэх агуулгаар нь: - угсаатны, - улс төрийн, - шашны, - соѐлын гэж ангилж болно. Мөн түүнийг илрэх хэлбэрээр нь: - болгоомжлол - үл хүчирхийлэл - зөвшилцөл - нигүүлсэхүй /уучлал/ - биеэ барих чадвар - хүндэтгэл гэх мэтээр ангилж болох юм. Гуманистуудын үзлээр ―тэвчээр нь хүний оршихуй, ѐс суртахууны хэм хэмжээгээр хандсан харилцан зөвшилцөл хүндэтгэл юм‖ хэмээн үзжээ. Ертөнцийн оршихуйг хангахын тулд тэвчээртэй байх ѐстой агаад хүн өөрийн өвөрмөц чанараа хадгалах эрхтэй тул бусдаар оршихуйгаа зөвшөөрүүлэх амар биш ч тэвчээрийн хүчээр зохистой нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Нөгөө талаар тэвчээр нь бусдад тэгш эрхийн зарчмаар хүндэтгэлтэй хандах ѐс болно. Тэвчээртэй байснаар энэ ертөнцөд эцэг эх, гэр бүл, найз нөхөд, хамтран ажилладаг хүмүүс, эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтанд амар амгалан бүрдэх болно. Тэвчээр алдрах, аль юм болгоныг тэвчих вэ? гэх зэрэг нь бидэнд зовлон үүсгэдэг төөрөгдлийн нэг. Нэг талаар тэвчээртэй байх нь ямар арга замаар хэдий хугацаанд үргэлжилж байгаагаас хамааралтай юм. Хамгийн гол нь харилцагч этгээдүүдийн нэг нь тэвчээр алдаж байхад, нөгөө нь тэвчиж буулт хийх, асуудлыг бие биенийхээ эрх ашигт тэнцвэртэйгээр, эв эеэр зохицуулахын төлөө байх нь зохистой. Өнөөгийн нийгмийн ѐс суртахууны доройтол нь тэвчээртэй байхыг улам бүр шаардаж байна. Тэвчээртэй байх нь хүмүүний бие, хэл, сэтгэлийн гэмээс ангижрах, түүнийг анагаах гайхамшигт эм төдийгүй цээрлэх ѐсоо дагах нэг нөхцөл болно. Энэ бүгдийг дүгнэн үзвээс бидний амьдрал баялаг бөгөөд бидний зан чанар ч олон янз байдаг. Иймээс бидний харилцааг журамлан сайхан болгодог ѐс суртахууны нийтлэг хэм хэмжээ нь тэвчээртэй байх, үнэнч шударга байх, хашир хянамгай байх, хичээнгүй нямбай байх, ичих мэдрэмжтэй байх зэрэг олон хэлбэртэй юм. Хүний амьдралд саад бэрхшээлгүй зүйл гэж үгүй. Тэр бүхэнд тэвчээр хэрэгтэй. Бэрхшээлийг давах болгонд шинэ эрч хүч хуримтлагдан шинэ мэдлэг чадвар нэмэгдэнэ. Аливаа хүнд тэвчээртэй байх зан чанар төлөвшөөгүйгээс болж ажлыг хагас дутуу, ор нэрийн төдий хийж, үр дүнгүй болгодог байдал бодит амьдрал дээр цөөнгүй тохиолддог. Иймээс хүн ажлаас үл бэрхшээх, бусдыг үл зовоох, хулгай худлыг тэвчих, айлгах атаархахыг цээрлэх, эв эеийг хичээх зэрэг тэвчээрт суралцах нь хамгаас чухал.

НОМ ЗҮЙ Аристотель. Евдемийн ѐс зүй. УБ., 2008 (158-159 дахь тал) Аристотель. Никомахын ѐс зүй. УБ., 2007 (44 дэх тал) Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам. Шинэ мянганы хүмүүн төрөлхтний ѐс зүй. УБ., 2003 Ц.Гомбосүрэн. Ёс зүй. УБ., 2008 (27 дахь тал) МУИС-НШУС.Философи, шашин судлал. УБ., 2009. №9 (136 дахь тал) Күнз. Шүүмжлэлт өгүүллэг. УБ., (29-30 дахь тал) М.Золзаяа. Ёс зүй. УБ., 2005 (21 дахь тал) Түвдэн Зопа Ринбүүчий. Буян ба бодит байдал. УБ., 2002 См.: Даль В.И. Толковый словарь живого русского языка / В.И.Даль. - М.: Русский язык Медиа. 2007 10. Michael Walzer, On Toleration, (New Haven: Yale University Press 1997) p. 61 102 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

11. Alexandra Walsham, Charitable Hatred: Tolerance and Intolerance in England, 1500–1700.

Manchester University Press (2006) p. 233.

12. Oberdiek, Hans, Tolerance: between forebearance and acceptance (Lanham, Maryland: Rowman and Littlefield, 2001) p.

13. "Toleration", The Internet Encyclopedia of Philosophy, Accessed March 21, 2011 14. "Toleration", The Internet encyclopedia of Philosophy, Accessed March 21, 2011

SUMMARY In this article we defined the ethics concert ―Tolerance‖ its essence and problems of value. Now a days ―be in tolerance‖ is the main respected thing in morals of Nah on and individual and the socio-cultural value.

103

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Боловсрол судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 19-р дэвтэр

ШИНЭ ПРОГРАМ БОЛОВСРУУЛАХАД ӨӨРИЙН ЭХ ҮҮСВЭРИЙГ АШИГЛАХ БА ЗАГВАР ХИЙХ Б. Батсайхан1 Товч утга: Хүн төрөлхтний түүхийг эрин үеүдээр тодорхойлж ирсэн билээ. Мөсөн галавын үеэс эхлээд үйлдвэрлэлийн эрин зууныг ардаа орхиод одоо мэдээллийн эрин зуунд орж ирээд байна. Энэ эрин үеийн үйлдвэрлэлийн гол хүч нь мэдлэг мөн. Мэдээллийн эрин болсон өнөөгийн энэ нийгэмд оюуны бизнесийн 3 гол хүчин зүйл бол мэдээлэл, мэдээллийн технологи, оюуны хөдөлмөр эрхлэгч гэж хэлж болох юм. Оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид шинэ систем, програмын загвар боловсруулахдаа өөрийн санаачилга, мэдлэг, оролдлого, чармайлтыг хэрхэн ашиглаж байна, өөрийн эх үүсвэрийг ашиглахад ямар ямар үйл ажиллагаа дутагдаж байна, өөрийн эх үүсвэрийг ашигласны давуу, сул талуудыг гаргахад энэ өгүүлэл чиглэгдсэн болно. Түлхүүр үг: загвар, шинэ систем, өөрийн эх үүсвэр,оюуны хөдөлмөр эрхлэгч

Мэдээллийн технологи Мэдээллийн технологи нь шинээр гарч ирж байгаа үйлдвэрлэл ба бизнесийн эх үүсвэр юм.

1950 онд бизнест компьютерийг анх тооцоолон бодох үйлдлийг бодох, бичих, хэрэгсэл болгон өргөн хэрэглэж эхэлсэн. Ийнхүү сүүлийн 50 жилд мэдээллийн технологи бизнесийн нэг хэсэг болж ирлээ. Мэдээллийн технологи нь хүмүүсийн мэдээлэлтэй ажиллах, түүнийг боловсруулахад хэрэглэгддэг компьютерт суурилсан хэрэглүүр юм. Мэдээллийн технологи нь орчин үеийн компьютерийн болон түүнтэй ажилладаг бүх төхөөрөмж, программ хангамжаас бүрдэнэ. Бизнест мэдээллийн технологийг 3 янзаар хэрэглэж байна.

1. Мэдээлэл боловсруулах: Мэдээллийн технологи нь мэдээллийг эх үүсвэрээс гаргаж авах, түүнийг хамгийн тохиромжтой хэлбэрээр илэрхийлэх, мэдээллээ боловсруулж өөр шинэ мэдээлэл гаргаж авах, мэдээллээ хадгалах, бусадтай мэдээлэл солилцоход холбон өгөх зэрэгт ашиглагдана.

2. Орон зай цаг хугацааг өөрчлөх: Мэдээллийг маш бага орон зайд хадгалах, маш хурдан хугацаанд боловсруулах чадалтай болсон байна.

3. Шинэчлэл хийх боломжоор хангах: Бүтээгдэхүүн борлуулалтын ажиллагаанд электрон шууданг хэрэглэснээр хүссэн бүтээгдхүүнээ захиалах, төлбөр тооцоог нь хийх гэх мэт бүх ажиллагаанд өөрчлөлт шинэчлэл хийх шаардлагатай болсон. Мэдээлэл Мэдээлэл нь удирдлагын мэдээллийн системийн нэг үүсвэр , өнөөгийн бизнесийн орчинд ажиллах үндэс суурь нь юм. Мэдээлэл нь харагдахгүй баригдахгүй учир түүнийг хэмжихэд хэцүү хэдий ч маш чухал зүйл гэдгийг бизнес эрхлэгчид ойлгодог. Мэдээлэл бол тодорхой агуулгын хүрээнд тодорхой нэг утга илэрхийлсэн өгөгдөл мөн. Жишээ нь та өмсөх хувцсаа сонгох үед агаарын температур мэдээлэл болно. Үүний үр дүнд та ямар хувцас өмсөх шийдвэрээ гаргана. Мэдээлэл нь ямар нэг хэлбэрээр боловсруулсан өгөгдөл байж болно. Нэг хүнд хэрэгтэй мэдээлэл 1

ХИС-ийн БШТС-ийн Batsaikhan28@yahoo.com

Мэдээлэл

харилцаа

104

технологийн

тэнхимийн

багш,

магистр.

өөр хүнд заавал хэрэгтэй байх албагүй. Өчигдөр хэрэгтэй байсан мэдээлэл өнөөдөр заавал чухал биш . Авсан мэдээлэл нь хүссэнээс өөр утгатай байвал тэр шаардлагагүй. Иймд мэдээллийн үнэ цэнийг тогтоох хэрэгтэй. Ингэхдээ үнэ нь төдий төгрөг гэх албагүй. Мэдээллийг цаг хугацаа, агуулга, хэлбэр гэсэн 3 хэмжээсээр үнэлнэ. Оюуны хөдөлмөр эрхлэгч гэж хэн бэ? Өөртөө хэрэгтэй байгаа мэдээллийн хэмжээсийг ( цаг, агуулга, хэлбэр ) тодорхойлох нь мэдээллийн эрин үед ажиллах оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн нэг алхам юм. Цааш нь уг мэдээллээ хаанаас яаж гаргаж авах, нэгэнт гарсаж авсан мэдээлэл нь юу болохыг ойлгох шаардлагатай. Мэдээлэлд тайлагдсан оюуны хөдөлмөр эрхлэгч гэж 1. Ямар мэдээллээ хаанаас яаж олж авахыг тодорхойлж чаддаг, 2. Тэр мэдээллээ хаанаас яаж олж авахыг мэддэг.

3. Авсан мэдээллийнхээ агуулгыг ойлгодог.

4. Байгууллагынхаа ашиг тусын тулд мэдээлэлд тулгуурласан зохих үйлдлүүдийг хайж чаддаг хүнийг хэлнэ.

5. Гэхдээ түүний мэдээллийн хэрэглээ нь ѐс суртахуун , эрх зүйн хэм хэмжээг эвдэж болохгүй . Дээрхи тодорхойлолтын эхний 2 үүрэг нь гол төлөв шийдэх гэж байгаа асуудлаас хамаарна. Харин 3,4-р үүрэг нь тухайн оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн чадвараас хамаарна Оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн чадварыг ―мэдээлэлд тайлагдсан түвшин‖-ээр хэмжинэ. Энэ түвшин нь мэргэжлийн шинжээчийн, шинэчлэгчийн гэсэн шатлалтай. Мэдээллийн системийн менежмент нь мэдээллийн технологийг төлөвлөх, нэвтрүүлэх, удирдах, хэрэглэх болон мэдээллийг боловсруулах, удирдахтай холбоотой ажил хэргийг гүйцэтгэх хүмүүст туслах болно. Оюуны хөдөлмөр эрхлэгч хүн өөрийн байгууллагынхаа давуу талыг байж болох хамгийн дээд түвшинд байлгах ѐстой ба тэрээр мэргэжлийн ямар ч салбарт ажиллаж байсан тэр салбартаа удирдлагын мэдээллийн системийг төлөвлөх, нэвтрүүлэх, удирдах, ашиглах үүрэгтэй. Шинэ системийг оюуны хөдөлмөр эрхлэгч өөрийн байгуулагадаа өөрийн болон хамт ажиллагсдынхаа хүчээр хийх , өөрөө гол үүрэг гүйцэтгэгч нь болох концепцийн талаар авч үзье. Одоо та өөрийгөө ийм оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн байр суурь дээр тавьж үз. Шинэ системийг мэдээллийн технологийн мэргэжилтэн та өөрөө бусдын бага зэрэг оролцоотойгоор хийх болно. Үүнийг өөрийн эх үүсвэрээ ашиглаж шинэ систем боловсруулах гэж нэрлэнэ. Өөрийн эх үүсвэрээр шинэ систем боловсруулахад хийгдэх ажлуудыг тоймлон чиглэлээр нь ангилбал: 1. Хамрах хүрээг тогтоох:  Шинэ системийн зорилгыг тодорхойлох.  Төслийн төлөвлөгөө хийх  Холбоотой ажиллах бусад системүүдийг харьцуулж үзэх  Гадны бусад ямар төхөөрөмж шаардлагатайг тодорхойлох.

2. Шинжилгээ  Одоогийн байгаа системийн загвар , судалгаа  Холбоотой буюу хамтарч ажиллах системүүдийг нарийвчлан ойлгох  Шинэ систем өөрийн чинь шаардлагыг нэн тэргүүнд гүйцэтгэж болохыг тогтоох 3. Техникийн шийдэл  Шаардлагатай төхөөрөмж, програмыг сонгох  Шаардлагатай төхөөрөмж , програм хангамжийг авах  Анхны загварыг боловсруулах 4. Хэрэгжүүлэх  Загварыг бодит систем болгох 105

 Шинэ системийг турших  Хэрэглэгчдийг сургах сургалт явуулах  Шинэ системд шилжих  Системийг бүрэн баримтжуулах 5. Сайжруулах  Цаашдын урсгал засваруудыг хийж байх гэх зэргээр ангилан хувааж болно. Ингэж ажиллаж буй хүмүүс гол төлөв эхлээд хийх гэж байгаа системийнхээ загварыг хийж туршдаг. Жишээ нь: архитекторчид барих гэж буй барилгынхаа моделийг эхлээд цаас, модоор хийж үздэг. Мөн автомашины үйлдвэрт шинэ машины загвар хийгээд түүнийхээ аюулгүй байдал, тохилог байдал зэргийг шалгаж үнэлж үзэх зэрэг болно. Гэтэл энэ загвар хийх, загварчлах үйл ажиллагаа програм зохиох гэж оролдож байгаа оюутнуудад нэг ч ажиглагддаггүй бөгөөд бакалаврын төгсөлтийн ажил хийж байгаа оюутнууд багшийн дэмжлэгтэйгээр загварчилдаг. Загварыг хэн, ямар зорилгоор ашиглаж байгаагаас хамааран загвар хийх процесс ялгагддаг бөгөөд загвар хийх үе шат нь дараах хэлбэртэй байна.

-Үндсэн шаардлагуудыг харьцуулах: Энэ шатанд системийнхээ үндсэн шаардлагуудыг цуглуулна. Жишээ нь: Оролт, гаралтын мэдээллүүд, зарим энгийн процессууд гэх мэт.

-Эхний загварыг боловсруулах: Үндсэн шаардлагуудыг тодорхойлсны үндсэн дээр системийн анхдагч загварыг гаргана. Ихэнх тохиолдолд энэ анхдагч загвар нь зөвхөн оролт , гаралтын өгөгдлүүд, түүнийг ямар нэг хэлбэрээр гаргаж үзүүлэх зэрэг асуудлууд ордог.

-KW /knowledge workers/–ийн шалгалт: Энэ шатнаас эхлэн системийг сайжруулах , дахин давтаж сайжруулах ажил хийгддэг. Систем боловсруулах гэж байгаа хүн загвартаа үнэлгээ хийж, өөрчлөлт, нэмэлтүүдийг оруулах санал гаргадаг.

-Загварыг сайжруулах: Энэ шат нь загвар хийх ажлын хамгийн эцсийн шат юм. Энд загвараа дахин шалгаж, шинээр нэмэлт засвар хийж дахин оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийн хяналтад оруулдаг. Загвар хийхийн сайн тал нь  Оюуны хөдөлмөр эрхлэгчийг шинэ систем боловсруулах ажилд урамшуулж түлхэц өгдөг.  Систем боловсруулахад оролцож байгаа оюуны хөдөлмөр эрхлэгчдийн дунд үүсэх янз бүрийн зөрчилдөөнийг шийдвэрлэхэд хялбар.  Оюуны хөдөлмөр эрхлэгчид эцсийн системийн талаархи мэдрэмжүүдийг өгдөг.  Техникийн боломжуудыг тодорхойлоход тусалдаг.  Системийнхээ давуу талыг бусдад ойлгуулахад үзүүлэх юмтай байх тул борлуулалтанд сайнаар нөлөөлдөг. Загвар хийхийн муу тал нь  Хүмүүст энэ шинэ систем маш түргэн хэрэгжинэ гэсэн ойлголт төрүүлдэг. Үнэн хэрэгтээ уг системийг бодит ажил болгоход сар, жилээр хугацаа хэрэгтээ болдог.  Үйл ажиллагааны явцад гарах янз бүрийн нөхцлүүдийг тусгаж чаддаггүй.  Төслийн багийн шинэ системийг турших, зааварчилгааг хангахад дутагдалтай байдаг зэрэг болно. Дүгнэлт . Өөрийн эх үүсвэрээр шинэ систем боловсруулахын давуу тал нь 1. Өөрт тавих шаардлагыг өндөржүүлдэг тул систем амжилттай болох магадлал ихтэй 2. Өөрийн мэдлэгийг өргөжүүлж, хийсэн ажлаараа бахархаж болох тул систем боловсруулах идэвхийг нэмэгдүүлдэг.

106

3. Систем боловсруулах хурдыг нэмэгдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл , богино хугацаанд системийг боловсруулдаг. Өөрийн эх үүсвэрээр шинэ систем боловсруулахын дутагдалтай тал нь 1. Систем боловсруулж байгаа хүний мэдлэг хангалтгүй бол боловсруулсан систем нь муу болно. Энэ шалтгааны улмаас энэ аргаар хийсэн олон систем биелэгддэггүй бөгөөд ингэснээр цаг, мөнгөний хохирол учирдаг.

2. Байгууллага болон хэрэглэгчийн стратегтэй тэр бүр нийцэж чадахгүй, тухайн систем боловсруулагчийн хувийн шинжтэй систем болдог.

3. Боломжтой бүх системийг судалж шинжилж чаддаггүй тул үнэхээр хамгийн сайн систем болж чадахгүй талтай байх 4. Системийг баримтжуулах, зааварчилгаагаар хангах, гадны бусад төхөөрөмжтэй холбогдон ажиллах чадвар муутай болох зэрэг сул талтай.

АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

5.

Т.Төрбат Програм хангамж:Хэрэглээ ба судалгаанд ашиглах нь УБ:, 2009 он Training on ICT Educotion for Mongolian Innovative Teachers УБ:, 2006 он www.google.mn www.medeelel.mn www.slideshare.mn

РЕЗЮМЕ Исползовать свою самостоятельную возможность и сформировать систему может сокращать время работы и повышается результат. Поэтому надо уделять большое внимание на это направление.

107

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Боловсрол судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 20-р дэвтэр

МОНГОЛЧУУДЫН СУРГАН ХҮМҮҮЖҮҮЛЭХ УХААНЫ УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛД С. Хишигтогтох1 Товч утга. Монголчуудын гэрийн хүмүүжлийн уламжлал, ѐс суртахуун, зан үйлийн үнэт зүйл, түүнийг хүүхэд залууст эзэмшүүлж ирсэн арга ухааны асуудлыг товч авч үзлээ. Түүнчлэн, эдүгээ оюутан залуусын гэрийн суурь хүмүүжлийн төлөв, хандлага, түүнийг үнэлэх эцэг, эхчүүд, сурган хүмүүжүүлэгчид болон оюутан залуусын бие, биенээ үнэлэх үнэлэмжийг тодорхой хэмжээнд судалж дүгнэлт хийхийг хичээлээ. Түлхүүр үгс. Гэрийн хүмүүжил, үнэлэмж, үнэт зүйл, иррациональ шинж, мэдрэмж, рациональ шинж, гуманизм.

Үндэслэл: Ёс зүйг судлах шаардлага дэлхийн аль ч оронд тулгамдсан асуудал болж байна. Энэ нь хүн төрөлхтний хөгжлийн явц, техникийн дэвшил, хүн хүндээ зайлшгүй нөмөр нөөлөг, хэрэгцээ байх асуудлыг бусад зүйлээр орлуулах болсонтой уялдан хүний сэтгэлгээнд гарч байгаа хүнийсэх үзэгдэлтэй холбоотой. Хүн хөгжлийхөө төлөө хичнээн их зүйл бүтээж байгаа хэдий ч хүн төрөлхтний хүмүүнлэг энэрэнгүй (гуманист) үзэл доройтож байна. Нийгмийн өөрчлөлтийг дагаад монголчуудын ертөнцийг үзэх үзэл, зан суртахууны үнэлэмж эрс өөрчлөгдөж, өсвөр үедээ үзүүлэх гэр бүл, сурган хүмүүжүүлэгчид, ахмад үеийнхний үүрэг, ач холбогдол нэлээд буурсан. Түүнчлэн, олон хүчин зүйл өсвөр залуу үеийнхний зан суртахууны төлөвшилд янз бүрээр нөлөөлж байгаа энэ цаг үед монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх ухааны ололттой талыг сэргээж, өсвөр залуу үедээ сурталчилан таниулж, үлдээх нь чухал юм. Монголчуудын ѐс суртахууны үнэт зүйлс, түүнийг үнэлэх үнэлэмжийн тухайд Монголын хүүхэд залуусын ѐс суртахууны зохистой түвшинг үнэлэхийн тулд монгол хүний ѐс суртахууны хэм хэмжээг зохистой гэж үнэлэх үнэлэмжийн хэмжүүр нь юу байсан вэ? гэсэн асуудлыг хөндөх ѐстой. ―Монголын ард түмнийолон үеийн турш хуримтлуулж ирсэн хүнээр хүн хийх өв уламжлал хэд, хэдэн эх булагтай. Үүнд: Ардын аман зохиол, эх хэл, зан заншил, гэрийн хүмүүжлийн их туршлага, тоглоом наадам гэх зэрэг нь монгол хүний ахуй амьдрал, ертөнцийг үзэхүйн бүхий л хүрээг багтаасан байдгаараа хүүхдийн танин мэдэхүй, ѐс суртахууны төлөвшилд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэж иржээ. Тэд үр хүүхдээ хүмүүжүүлэхдээ үлгэр, тууль, домог, хууч яриа, зүйр цэцэн үг зэргийг өргөн дэлгэр ашигладаг байсан [1. 37]. Ардын аман зохиолд амьдралын үнэт зүйлийг уран цэцэн, яруу сайхнаар өгүүлсэн байдгаараа хүүхдийн сонирхлыг татахын зэрэгцээ хүний иррациональ /дотоод мэдрэмж/ шинжид гүнзгий нөлөөлж ертөнцийг үзэхүйн чиг баримжаа, амьдралын үнэт зүйлсийг ухааруулах гүн ухаан болсоор иржээ. Өөдлөхөд санаж сэтгэх Уруудахад унтаж идэх 1

ХИС-ийн НХУС-ийн НУТ-ийн багш, магистр. Itsumo_hanaa@yahoo.com

108

Эрт босоход нэгийг харж Орой унтаж нэгийг сонсох гэх зэргээр үр хүүхдээ сургадаг байсан нь хүний төлөвшилд хөдөлмөрийн гүйцэтгэх үүрэг, түүний үр ашиг, үнэ цэнийг мэдрэх, цаг ашиглаж сургах, аливаад өөдрөг хандах сэтгэлгээг төлөвшүүлэхэд чиглэсэн байх жишээтэй. Монголчуудын ѐс заншилд гэрийн хүмүүжил асар их ач холбогдолтой. ―Гэрийн ѐсыг эх хүн голдуу хариуцаж, эцэг нь хянан бататгадаг уламжлалтай. Монгол айл өрхийн гэрийн доторх хүмүүжил маш дэг журамтай байв. Энэхүү дэг журам, ѐс горим нь хатуу хэрцгий биш, хүүхдүүдтэйгээ эелдэг сайхан харьцаатай байж, тэднийг өрх гэрийнхэн, ахмад хүний үгс, сургамжийг сонсож, хүндэлдэг болон нийгмийн хэв журмыг ухамсраараа дагалддаг үзлээр хүмүүжүүлдэг байжээ. Тиймээс өрх гэрийн дотор хүүхдүүдийн дагаж мөрдөх ѐс горим, хорио цээр цөөнгүйн зэрэгцээ ахуй амьдрал, ертөнцийг үзэх үзэлтэй уялдсан эрхэмлэх зүйлийг зааж сургасан байдаг нь тэдний ѐс суртахуун, зан үйлийн үнэт зүйл болон төлөвшдөг байв. ―Монгол хүний эрхэмлэдэг зургаан зүйлд, үнэн бат журмыг үргэлж хичээж явах, өвөг дээдсийн сургаалийг санаж, сэрж явах, үйлийн дээд ачийг буцааж хариулж явах, үргэлж мэргэн номыг тогтоон тунгааж явах, үгээгүй дорд ардыг өргөн тэнхрүүлж явах‖ [2.30] гэж сургасан. Энэ сургаалын цаад гүн утга, агуулга нь хүн хүндээ зайлшгүй нөмөр нөөлөг болдог амьдралын жинхэнэ утга учрыг ойлгуулан ухааруулах бичигдээгүй хууль, ѐс журам болж байв. Монголчуудын сургаал, сургамж нь албадлагын шинжийг биш, харин ухаарлын шинжийг агуулсан уран яруу байдгаараа хүний сэтгэл мэдрэмжид төрөлхийн байх хайрлан энэрэх чанарыг улам нээх, зан суртахууны эерэг сайхан харилцааг төлөвшүүлэхэд ихээхэн хялбар байсан юм. Ухаарлын замаар сургадаг монгол ѐсонд ―итгүүлэх, үлгэр жишээ үзүүлэх, шаардах, тайлбарлах, үүрэг даалгах, итгэж найдах, урамшуулах, зандрах, аашлах, зөвлөх, ѐгтлон сануулах, сайшаах, зэмлэх, хориглох‖ [2. 33] зэрэг аргуудаар сургаж ирсэн. Эдгээр арга ухаанаар хүүхдийг аль болох багаас нь аливаа бэрхшээлийг даван туулах бие сэтгэлийн тэвчээр хатуужилилд сургах, биеэ дайчлах чадвар эзэмшүүлэх, шударга, бусдыг хүндэлж, сонсох ухамсар төлөвшүүлэх замаар хүнээр хүн хийж ирсэн уламжлалтай. Тэгэхээр монголчуудын зан суртахууны зохистой гэж үнэлэх үнэлэмжийн хэмжүүр нь тэвчээртэй, хөдөлмөрч зан чанар (эрхийг сурахаар бэрхийг сур), шударга ѐс гормтой зан чанар (ѐсчлон явбал сэтгэлчлэн бүтнэ, үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ) ыг эрхэм болгон үздэг байв. Энэрэнгүй, нинжин сэтгэлтэй байх нь монгол хүний зан суртахууны үнэлэмжийн хамгийн дээд үнэт зүйл байдаг учраас тэд ―Ёстныг хүндэл, настныг баярлуул, ачитнаа өргө, бачитнаас зайл‖ [3. 61] гэхчлэн сургаж ирсэн. Бие, сэтгэл, оюунаа зөв жолоодсноор хувь хүнээс, бие хүн болон төлөвших үйл явц нь хүний тэвчээр, хатуужил, хөдөлмөр, нэр төрөө эрхэмлэх ухаан, хүмүүнлэг ѐсоор дамжин хэрэгждэг болохыг монголын сурган хүмүүжүүлэх уламжлалт арга ухаанаас харж болно. Гэр бүлд хүүхдийг хүмүүжүүлэх, ер нь монгол айл гэрт монгол хүн төлөвшсөн бүхий л үйл явц эрт үеэс өнөөдөр хүртэл уламжлагдаж ирсэн монгол үндэстнийг тодотгох давтагдашгүй бөгөөд мартаж болохгүй соѐл, арга ухааны цогц мөн билээ. Монголчуудын ѐс суртахууны үнэлэмжийн өөрчлөлт, чиг хандлагын тухайд.

XXI зууны даяршил, соѐлын нэвчилт зэрэг үзэгдэл монгол хүн, монгол гэр бүлийг ихээхэн өөрчилж байна. Хөгжлийн энэ хандлагатай холбоотойгоор уламжлалт гэр бүлийн хүмүүжлийн асуудалд ч эцэг эхчүүд янз бүрийн өнцгөөс хандах болсон байна. Зөвхөн нэг жишээ дурдахад 2009 онд ―Монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нууц юунд оршиж байсан бэ?‖ сэдвээр ―Biznetwork.mn.‖ сайтад тавьсан санал асуулга, нээлттэй хэлэлцүүлэгт оролцсон 57 иргэний санал зөвлөмжөөс харахад энэ асуудлаар хоѐр янзын байр суурь илэрч байгаа нь харагдаж байна. Нэг талаас зарим эцэг эхчүүд монгол уламжлал дахь сурган хүмүүжүүлэх арга ухаанаа сэргээх, хадгалахыг чухалчилж байхад, нөгөө талаар шинэ үзэл санаа, шинэ үнэлэмжээр хүүхдээ хүмүүжүүлэхийг илүүд үзэх хандлага ч байгаа аж.

109

Эндээс хэдэн жишээ татахад, “Миний бодлоор монголчуудын хүүхдээ сурган хүмүүжүүлж байсан арга нь энгийн бөгөөд агуу аж. Тэд амьдрал дээр бодитоор зөв үлгэр дуурайлал үзүүлэн тэдний сэтгэлгээнд нөлөөлж чадсанаар хүүхдээ төвөггүйхнээр хөдөлмөрч, хүнийг хүндэлдэг, хүнээс үг сонсдог, сайхан сэтгэлтэй, шударга шулуун гэх мэт олон сайхан зан чанарыг суулгаж чадаж байсан” ...―Настай өвөө, эмээ, аав, ээж байдаг бол ямар үлгэр дуурайлал нь хүүхдийн сэтгэцийн ямар үйлдэлд түлхүү нөлөөлж сайн зан чанарыг суулгадаг болохыг асууж суралцаж, хэрэгжүүлээсэй гэж хүсдэг юм” гэх зэрэг оролцогчдын дийлэнх нь уламжлалт сурган хүмүүжүүлэх арга ухаанаа дээдлэн, түүнийг сэргээж хойч үедээ бага ч болов үлдээхийг санал болгосон байна. Нөгөө талаас, “Яг үнэндээ одоо монголын нийгэмд гэрийн сайн хүмүүжил тухайн хүний карьерт сөргөөр нөлөөлдөг болоо юу даа. Сайн хүмүүжилтэй, төлөв даруу хүн хүний идэш болж бусдын хойно үлддэг. Заль мэх, ялимгүй хуншгүй зан чанар, амны фигур өнөөгийн нийгмийн моод болсон юм биш үү...”,“Түүхэн үүргээ гүйцэтгэдэг бүх л юм хоцрогдог жамтай”, “Уламжлалт арга барилаар одоогийн хүүхдийг өсгөх нь тийм ч зөв санаа биш” гэх зэрэг оролцогчдын багагүй хувь нь шинэ чиг хандлагаар хүүхдийг хүмүүжүүлэх нь чухал гэсэн өнцгөөс хандсан байх жишээтэй. Нийгэм өөрчлөгдөж, техник технологи хөгжснөөр уламжлалаа хуучин хэмээн хэрэггүйд үзэж болохгүй санагдана. Уламжлалаа умартсан учраас монгол хүүхэд залуусын дунд эзэнгүйдэл, архи тамхинд нэрвэгдэх, цаашлаад завхайрал, бялдуучлал зэрэг урьд, өмнө нь монголчуудын түүхэнд үзэгдэж байгаагүй хорт үзэгдлүүдийн золиос болж байгаа нь цөөнгүй билээ. Нийгмийн хөгжлөө дагаад аливааг үнэлэх монгол хүний үнэлэмж өөрчлөгдөж байгаа хэдий ч уламжлалт зан үйлийн үнэт зүйлээс авах зүйлээ авч, шинэчлэх зүйлээ ч шинэчлэж хүний хөгжлийн хууль зүй тогтлоор хөгжвөл зохилтой. Эдүгээ хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлөх гэр бүлийн үүрэг буурч, хүүхэд ихэвчлэн цэцэрлэг сургуулийн орчинд хүмүүжиж төлөвших болсон. Эцэг эхийн хүүхэддээ зориулах цаг зав хязгаартайгаас хамааран уламжлалт ухаанд хадгалагдаж ирсэн хүүхдийг үгээр ухааруулах, биеэр даган дуурайлгах хүмүүжлийн орчин дутагдаж байна. Ихэвчлэн орчин үеийн гэр бүл хүүхдийнхээ материаллаг хэрэгцээ, сурлагын тал дээр илүү анхаарал хандуулж, нийгэмшил, төлөвшилд ач холбогдол өгөхгүй байгаатай холбоотой хүүхдээсээ хол хөндий, зарим эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ үл ойлголцдог байдал цөөнгүй байдаг. Хөдөө орон нутгийн хувьд хүүхэд залуус харьцангуй төлөвшил сайтай байдаг гэх хандлага бий. Энэ таамаглалтай холбоотой орон нутгийн эцэг эхчүүд, сурган хүмүүжүүлэгчид, өнөөгийн түвшинд оюутан залуусын ѐс суртахууны төлөвшлийг хэрхэн үнэлж буй, оюутан бие, биенээ хэрхэн үнэлж буйг түүврийн аргаар тодорхой хэмжээнд судлах зорилго тавьсан юм. Судалгаанд 90 багш, ажилчид, эцэг эхчүүдийн төлөөлөл болгосон иргэд 80, оюутан суралцагчдын төлөөлөл 200 оюутан зэрэг нийгмийн хэд, хэдэн бүлгээс судалгааны түүврийн аргаар бүрдүүлсэн нийт 370 респондентын санал, үнэлэмж тусгагдсан судалгааны зарим хэсгээс дүгнэвэл: Орчин үеийн оюутан суралцагчдын ѐс суртахууны төлөвшил хангалтгүй байна гэсэн үнэлэмжтэй та санал нийлэх үү?” гэсэн асуултанд судалгаанд оролцсон оюутны бус төлөөллийн 170 оролцогчоос 70,5% нь ―санал бүрэн нийлнэ‖ гэж хариулсан бол, “Таны үнэлгээгээр оюутан залуусын ѐс суртахуун жилээс жилд хэрхэн өөрчлөгдөж байна вэ? гэсэн асуултанд ― улам бүр төлөвшиж, хөгжиж байна гэж 21%, хэвийн хэмжээнд гэж 20%, өмнөх үетэй харьцуулахад доошилсон гэж 59% нь тус тус хариулжээ. Гэр бүлийн орчин, хүүхдийн хүмүүжилд хэрхэн нөлөөлөх вэ? гэсэн асуултанд хариулагчдын 84% нь хамгийн гол нөлөө үзүүлнэ гэсэн хариултыг сонгосон байхад, 16% нь бусад сонголт хийжээ. “Хүүхдийн ѐс суртахууны төлөвшилд сөрөг нөлөө үзүүлэгч гол хүчин зүйл юу вэ?” гэсэн асуултанд судалгаанд оролцогчдын 43% буюу дийлэнх нь ―PC‖ тоглоомын газар, баар цэнгээний газар их дэлгэрсэн, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд хяналт байхгүйгээс гэсэн бол, 31% нь эцэг эхийн хараа хяналт сул, суурь хүмүүжил муутайгаас, 26% нь бусад сонголтыг хийжээ.

110

Судалгаанаас дүгнэхэд, зарим гэр бүлийн дотоод харилцаа таагүй орчин нөхцөлтэй байх, эсвэл хүүхэддээ зориулах цаг зав байдаггүй, зөвхөн эдийн засгийн хангамжид ач холбогдол өгөх хандлага түгээмэл болжээ. Нөгөө талаар зарим эцэг эхчүүд хүүхдийн хүмүүжил төлөвшлийн асуудлыг орхиж, харин сурлагын талыг гол болгон анхаарах гэх зэрэг аль ч насны хүүхдийн хүмүүжил төлөвшил урсгал шинжтэй болсныг харуулж байна. Сургуулийн зүгээс ч гэр бүлийн зүгээс ч доривтой хараа хяналт байхгүй гэж болохоор, тэд гэр орондоо хоноглох байр мэтээр хандах нь ч бий. Бидний өдөр тутмын амьдралд тохиолдох байдлаас ажиглагддаг хүүхдийн хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлж, үнэтэй цаг хугацаа, хоолных нь мөнгийг хүйлдэг газар бол яахын аргагүй борооны дараах мөөг шиг олширсон ―PC‖ тоглоомын газар, баар цэнгээний газар болж байгааг ч судалгаа харуулж байна. Их дээд сургуульд суралцагчдын бие даах чадвар, тэвчээр, харилцааны соѐл, ѐс суртахууны үнэт чанаруудад өгөх багш, сурган хүмүүжүүлэгчид, эцэг эхчүүдийн үнэлэмжийг тодруулах зорилготой санал асуулгаас харахад, ―хариуцлага хүлээх чадвар санаснаас доогуур гэсэн санал давхардсан тоогоор судалгаанд оролцогчдын 83%, бэрхшээлийг даван туулах чадвар тэвчээр, хатуужил хангалтгүй байдаг гэсэн санал 62% эзэлж байна. Хариуцлага хүлээх чадвар сул гэсэн 83%-ийн сонголтоос 70% нь буюу дийдлэнхийг нь багш нарын санал эзэлж байгаагаас харахад гэр бүлийн хүрээнд хүүхдэд хариуцлага хүлээлгэх тухай ойлголт ямар хэмжээнд байдаг нь тодорхойгүй, харин сургуулийн орчинд тэд хүлээвэл зохих үүрэг, хариуцлагаа ухамсарлах чадвар төдийлөн сайн төлөвшиж өгөхгүй байна. Оюутан сурагчдын дунд ихэвчлэн ямар зүйл дээр доголдож байгаа, ѐс суртахууны зөв төлөвшилт олгохын тулд аль тал дээр нь илүү анхаарч болох вэ? гэсэн асуудлыг тодорхойлох зорилгоор тавьсан бүлэг санал асуулгын заримд нь дүгнэлт хийж үзэхэд, “Оюутан суралцагчид ѐс суртахууны ямар доголдол ихэвчлэн гаргаж байна вэ?” гэсэн асуултанд ―хэнэггүй байдал, хүлээцгүй байдал гэсэн сонголт 50% буюу дийлэнх, ухамсаргүй бүдүүлэг байдал гэсэн сонголт 35%-ийг эзэлж, 15% нь бусад хариултыг сонгосон ба түүнчлэн бүдүүлэг үг яриа хэрэглэх, архи тамхинд татагдах зэрэг доголдол газар авсныг онцолсон байна. “Ёс суртахууны боловсролыг хүүхдэд цэцэрлэгийн орчноос эхлэн, дунд сургууль их дээд сургууль гэх зэргээр зохих түвшинд олгох ѐстой гэсэн зарчимд та хэрхэн хандах вэ?” гэсэн санал асуулгад судалгаанд оролцогч эцэг эхчүүдийн 80% нь, багш нарын 90% нь бүрэн санал нийлнэ гэж хариулснаас гадна, хүүхдийн нас, сэтгэл зүйд тохируулж төлөвшүүлэх арга замыг бүх шатны боловсролын байгууллага ихээхэн анхаарах шаарлагатай гэсэн санаа судалгаанд зонхилж байна. Оюутан суралцагчид бие биенээ үнэлж дүгнэж буй байдлыг тодорхойлох судалгаанд ХИСд суралцаж буй баруун таван аймгийн 2000 гаргуй оюутныг төлөөлүүлэн 200 оюутныг курс болон хүйсээр нь тэнцвэржүүлэн түүвэрлэж хамруулсан судалгааны зарим асуулгаас үзэхэд; “Өдөр тутмын харилцаанд оюутнууд хэр ѐс зүйтэй байдаг вэ?, энэ талаарх таны санал” гэсэн асуултанд 22% нь боломжийн гэсэн хариултыг, 35% нь зарим оюутны хувьд соѐлгүй, бүдүүлэг гэсэн байхад, 43 % нь ерөнхийдөө бүгд хангалтгүй гэсэн хариултыг өгчээ. Судалгааны нээлттэй асуултанд хариулснаар ―биеэ зөв авч явдаг, бусдад хүндэтгэлтэй, соѐлтой, ѐс зүйтэй ханддаг хэсэг бүлэг оюутнууд байхын зэрэгцээ, ѐс суртахууны янз бүрийн доголдолтой оюутнуудын үйл, үйлдэл, үг яриа “оюутан‖ гэсэн нэрийн дор сурч боловсорч байгаа бусдынхаа нэр хүндийг унагаадаг‖ гэж тэмдгэлсэн байна. “Зүй бус харилцаа ихэвчлэн ямар оюутнуудын дунд ажиглагдаж байна вэ?‖ гэсэн асуултанд эрэгтэй, эмэгтэй аль алинд нь гэсэн 65%, эмэгтэй гэсэн 10%, эрэгтэй гэсэн хариулт 25%-ийг эзэлжээ. “Харилцааны доголдол ямар үйлдлээр илэрч байгаа нь ихэвчлэн ажиглагддаг вэ?” гэсэн асуултанд дийлэнх буюу 60% нь бүдүүлэг хэл яриа, хараалын үг хэрэглэх гэсэн бол, 23% нь бусдыг үл хүндэтгэх, 14% хэнэггүй, дуулгаваргүй байдал, 3% нь бие авч явах соѐлгүй байдал гэсэн хариултыг өгчээ. Ёс зүйгүй харилцаа нь ихэвчлэн үг хэлээр илэрдэг ба хараалын үгийг, ухамсарт ба ухамсарт бусаар энгийн яриандаа ашиглах, учир нь үл ойлгогдох гаж чамин нэр томъѐо

111

хэрэглэх, бусдыгаа хочилж дуудах зэрэг нь хүн хүндээ хүндэтгэлгүй хандах төдий биш, эх хэл, соѐлоо устгаж, үндэс угсаагаа хэрэггүйд тооцож байгаа дам хэлбэр мөн. “Оюутнуудын харилцааны төлөвшилд хамгийн их нөлөөлдөг хүчин зүйл юу гэж боддог вэ?” гэсэн асуултанд 45% нь гэрийн хүмүүжил, 33% нь сургуулийн орчин, 20% архи тамхи, нийгэм, 2% нь өөрийн ухамсар гэсэн байна. Үүнээс дүгнэхэд залуу үеийнхэн маань ―би‖-гээ, өөрийгөө танин мэдэх, өөрөөсөө асуудлыг хайх ѐс суртахууны ухамсар доогуур, аливааг бусдааас хайж, бусдад нялзаах сэтгэлгээ рүү хандсан, тийм төлөвшил тогтож байгаа нь харамсалтай байна. ―Оюутнуудад хэрхэн ѐс зүйтэй харилцааг төлөвшүүлэх боломж байна вэ?” гэсэн асуултанд ѐс зүйн боловсрол олгох тусгай сургалтаар гэж 15% нь, гэр бүлийн эерэг хүмүүжлээр гэж 32% хариулсан нь байхад, 53% нь бусдын эерэг харилцаагаар гэж хариулжээ. Дийлэнх хувийн хариултаас үзэхэд хүүхэд залуусын хүмүүжил төлөвшилд эерэг сайхан орчин үлэмж их нөлөөлдөг болохыг баталж байна. Тэгэхээр зарим хүүхдүүдийн хувьд тэдэн рүү хандсан гэр бүлийн зөв анхаарал, халамж, жинхэнэ монгол гэр бүлийн мэдрэмж төрүүлсэн халуун дулаан уур амьсгал дутагдаж байна. Нөгөө талаар тэдэнд зориулсан чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх орчин нөхцөл дутмаг, тэднийг биеэр үлгэрлэн хүмүүншүүлэх ахмадуудын сэтгэл зүрх дутагдаж байна.

Дүгнэлт Энэхүү бичил судалгааны дүн болон эх сурвалжаас нэгтгэж үзвэл монолчуудын ертөнцийг үзэх үзэл ихээхэн өөр болж, монгол хүн хөгжихийн зэрэгцээ монгол үндэстнийхээ үнэт зүйлүүдийг амьдрал ахуйгаасаа гээсээр байна. Чөлөөт зах зээлийн нийгмийн шалгуур болж байгаа материаллаг баялгийн хангагдашгүй хэрэгцээ рүү туйлширч, хүний хөгжлийн чиг хандлага рациональ хөгжлийг илүүд үзэх болсон, техникийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэх гэсэн хэт автоматчилал зэрэг хэд хэдэн хүчин зүйлээс хүүхдийн хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлөх шалтгаан, үр дагаврыг тайлбарлаж болохоор. Гэр бүл, насанд хүрэгчдийн зүгээс залуу хойч үедээ үзүүлэх нөлөөлөл буурч, хүүхэд залуусын дунд дур зоргын асуудал газар авсан. Нийгмийн орчны хүрээнд хүний иррациональ мэдрэмж, түүнд нөлөөлөх сайн сайхан зүйлүүд /нинжин сэтгэл, хүнлэг энэрэнгүй ѐс, харамгүй сэтгэл, урам зориг гэх мэт/ ховор болж, хүмүүсийн зан араншин, дотоод сэтгэл хувиа хичээсэн эгойст үйлдлээр илрэх нь нийгмийн харилцааны түгээмэл шинж болж байна. Нөгөө талаас хүний хөгжилд рациональ хөгжлийн талыг түлхүү анхаарч сайн мэдлэг, чадвартай мэргэжилтэн боллоо гэхэд, сайхан сэтгэлтэй хүн байж чадах уу? гэсэн чухал асуудал төдийлөн ач холбогдолгүй болсон зэрэг нь өсөж, хөгжиж байгаа залуу үедээ хүмүүнлэг ѐсыг төлөвшүүлэх орчин нөхцлийг бүрэлдүүлж чадахгүйд хүрч байна уу гэж анзаарагдах болсон. Үүнээс үүдэн цаашид хэрхэн ѐс суртахуунлаг, хүмүүнлэг иргэн төлөвшүүлэх вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Боловсролтой хүний нэг хэмжүүр болох ѐс суртахууны боловсролын асуудлыг сургалтын зорилгод нийцүүлэн олгоход дөхөм болгох хэд хэдэн алхам хийж болохоор байна. Үүнд:  Ёс суртахууны боловсрол олгох үйл явц нь сургалтаас ангид биш, түүгээр дамжин хэрэгждэг байх зарчмыг бүх шатны сургалт үр дүнтэйгээр хэрэгжүүлэх, өөрөөр хэлбэл багш сурган хүмүүжүүлэгчид биеэр үлгэрлэн дагуулах, оюутан сурагч төлөвших эерэг, сургамжит орчин бүрдүүлэх.  Аль ч чиглэлийн мэргэжлийн сургалтанд хүмүүнлэгийн ухааны (ѐс зүй) хичээлийг заавал судлах хичээлийн програмд тусгаж өгөх.  Эдгээр хичээлийн хөтөлбөр, агуулга нь суралцагчдын хүмүүжил төлөвшилд нөлөөлж чадахуйц агуулга бүхий, заах арга зүй нь амьдралд уялдсан прагматик үр дүнтэй байх  Энэ чиглэлийн хичээлээр оюутныг үнэлэхдээ суралцагчын зан суртахууны төлөвшил, аливаад хандах хандлага, сэтгэлийн мөн чанарыг харгалзан, түүнд гарсан бодит ахиц,

112

өөрчлөлтөөр нь үнэлдэг байх зэрэг алхмуудыг сургалтанд хэрэгжүүлж, үр дүнтэй эсэхийг турших хэрэгцээ бидэнд байна.

АШИГЛАСАН НОМ, ЗОХИОЛ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Гаадамба М., Цэрэнсодном Д. Монгол ардын аман зохиолын дээж. УБ., 1978. 37 дахь тал Намжил Т. Монгол гэр бүлийн зан заншлын товч толь. УБ., 2001. 30 дахь тал Батаахүү Р. Монголчуудын сурган хүмүүжүүлэх гэрийн сургуулийн уламжлал. УБ., 1991.

WWW. Biznetwork.mn. Ичинхорлоо Ш. Боловсролын философийн үзэл, санаа: эрт ба эдүгээ. УБ., 2001 Тунгалаг Д. Ёс зүй. УБ., 2004 Эмпирик судалгааны дүн.

RESUME

It was considered tradition of Mongolians home nature, morality, values custom problem. Also parents, pedagogues who evaluate state of home basis nature of today's students, and youth. Also, students evaluate each other.

Demands and claims are growing regularly which principle to be realized in right that teachers and pedagogues to give most importance to be realized learners in activity training. Moral education is formal in secondary education and university. Young generation needs educate moral and humanism.

113

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Боловсрол судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 21-р дэвтэр

TEACHING SILENT LETTERS IN ENGLISH Ts. Oyun1 Brief introduction: English has a lot of silent letters, and they create problems for both native and non-native speakers of English, because they make it more difficult to guess the spelling of many spoken words or the pronunciation of many written words.

Key words: silent letters, difficulties, word's pronunciation, sound

One of the noted difficulties of English speaking is a high number of silent letters. In an alphabetic writing system a silent letter is a letter that, in a particular word, does not correspond to any sound in the word's pronunciation . Silent letters create problems for both native and non-native speakers of a language, as they make it more difficult to guess the spellings of spoken words..

What are 'silent letters'?

A silent letter is a letter that appears in a particular word, but does not correspond to any sound in the word's pronunciation. English has a lot of silent letters, and they create problems for both native and nonnative speakers of English, because they make it more difficult to guess the spelling of many spoken words or the pronunciation of many written words.

There are many silent letters in the English language, and they can cause difficulties for people learning English as a second language. Silent letters can also cause problems for native children learning to read, spell and speak. Silent letters are the letters in words that make no difference to the sound. So, to put it simply, the letter or letters in a particular word that are silent, do not appear in the pronunciation of the word. But, they do however, appear in the spelling. Silent letters make it very difficult for English learners as they give no clue as to how to correctly spell out and pronounce the word. In fact, most of the common spelling mistakes seen in English writing will be words which feature one or more silent letters.

[1:6] Causes Of Silent Letters There are a few reasons why we may have words that feature silent letters.  Historical Change – The sound may have dropped out of the word over a certain length of time, but the spelling of that word will have stayed the same: hope, knot, light.  New Letter Added – Silent letters may have been added to make the spelling appear more ‗Latin‘ or ‗French‘: Island, debt, victual.  Borrowing From Another Language – Some English words originate from other foreign languages, which is why we may see silent letters: Myrrh, champagne, khaki.

Reasons For Silent Letters Sometimes, there is an exact reason as to why a word will have silent letters.  To be able to distinguish the words which sound similar - For example: ‗Plum – Plumb‘, ‗Hole – Whole‘ or ‗Our – Hour‘.

1

ХИС-ийн ГХСС-ийн ОАХ-ний тэнхимийн эрхлэгч, магистр.

114





We sometimes use silent letters in the English language to show long vowels or hard consonants.

Silent letters show the long vowels in rid/ride; the silent letters show the hard consonants in gest/guest.

Silent letters are sometimes used when connecting root words with prefixes and suffixes.

Taking the time to study English silent letters will help any student in the long run. They can cause confusion amongst learners of the language, but with persistence and constant practice, silent letters should be a breeze.

Here are some examples of silent letters in use: A - artistically, logically, musically, romantically, stoically B - climb, comb, crumb, debt, doubt, numb, plumb, subtle, thumb, tomb, C - acquire, acquit, blackguard, czar, muscle, scissors, victual, lock, except, indict, muscle D - handkerchief, wednesday, handsome, badge, edge, hedge E - When added to the end of a word, it changes the pronunciation of the word, but is in itself, silent.:morgue, tie, giraffe, toe, queue F – halfpenny G - align, alight, champagne, diaphragm, gnash, gnaw, high, light,reign, though, foreign, sign, thought, gnome, through H - choir, exhaust, ghost, heir, hour, khaki, thyme, where, technology, whine, thought, honest, honor, cheetah, rhyme, exhibition, through, rhetoric I – business,bruise K - blackguard, knead, knell, knickers, knife, knight, knock, knot, know, knitting , knee, knight, knuckle L - calf, calm, chalk, folk, half, psalm, salmon, talk, yolk, salmon, would, palm, almond,salmon, walk, half M – mnemonic N - autumn, chimney, column, condemn, damn, hymn, solemn O - colonel – opossum P - corps, coup, pneumonia, pseudo, psychology, ptomaine, receipt R - butter, finger, garden, here, myrrh S - aisle, apropos, bourgeois, debris, fracas, island, isle, viscount T - asthma, ballet, castle, listen, rapport, ricochet, soften, thistle , hustle, whistle, often, U - catalogue, colleague, dialogue, guess, guest, guide, guilt, guitar, tongue,morgue, source, shoulder, build, queue, W - answer, sword, two, whole, whore, wrist, writ, write, wrap, , wrong, who, sword,why ,when, which ,what ,whether ,ghost ,white ,while , From this list we can say that : 1. Silent B B is not pronounced when following M at the end of a word. , for example: Climb, crumb, dumb, comb, 2. Silent C C is not pronounced in the ending "scle", for example: muscle 3. Silent E E is not pronounced at the end of words and usually makes the vowel long.

Hope, drive, gave, write, site 4. Silent G G is not often not pronounced when followed by an N: Champagne, foreign, sign, feign 5. Silent GH 115

GH is not pronounced before T and at the end of many words: Thought, through, daughter, light, might, right, fight, weigh 6. Silent H H is not pronounced when following W. What, when, where, whether, why 7. Silent H H is not pronounced at the beginning of many words. Use the article "an" with unvoiced H. Here are some of the most common: Hour, honest, honor, heir, herb 8. Silent K K is not pronounced when followed by N at the beginning of a word.

Knife, knee, know, knock, knowledge 9. Silent L L is often not pronounced before L, D, F, M, K. Calm, half, salmon, talk, balk, would, should 10. Silent N N is not pronounced following M at the end of a word.

Autumn, hymn 11. Silent P P is not pronounced at the beginning of many words using the suffix "psych" and "pneu".

Psychiatrist, pneumonia, psychotherapy, psychotic 12. Silent S S is not pronounced before L in the following words: Island, isle 13. Silent T T is not pronounced in these common words: Castle, Christmas, fasten, listen, often, whistle, thistle 14. Silent U U is not pronounced before after G and before a vowel. guess , guidance, guitar, guest 15. Silent W W is not pronounced at the beginning of a word followed by an R. Wrap, write, wrong LITERATURE 1. Алтангэрэл С. Англи хэл өөрөө сурах бичиг. УБ., 2003 2. Оюун Ц. Мэргэжлийн бус ангид орос хэл заах арга зүйн асуудалд. ХИС, ГХСС. ЭШБ.-1 УБ., 2007 3. Тэрбиш Ц. Англи хэл өөрөө сурах бичиг. УБ., 2005 4. ―Гадаад хэл заах арга зүйн асуудал‖ сэтгүүл №20, УБ., 2009 5. ‖Гадаад хэл заах арга зүйн асуудал‖ сэтгүүл №12, УБ., 2006 6. Ann Baker and Sharon Goldstein Pronunciation Pairs Cambridge University Press., 1990 7. O‘Connor J.D. Clare Fletcher Sounds English Longman., 1989 8. www.silent letters .net 9. www.english second language .com 10. Оюун Ц. Мэргэжлийн бус ангийн оюутнуудад англи хэлний авиа зүй заах арга зүйн асуудалд ХИС, НХУС. ЭШБ.-4 УБ., 2011

116

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Боловсрол судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 22-р дэвтэр

ХЯТАД УЛСАД ХЭРЭГЛЭГДЭЖ БУЙ “МОНГОЛ ХЭЛ БИЧИГ” –ИЙН СУРАХЫГ НАЙРУУЛСАН ТУХАЙ Улааны Өлзийбаяр1 Товч утга: Сурах бичигт унших, бичих, ярих гэсэн хэл ярианы нэгжийг тохируулан хуваарилж, суралцагчдын сэтгэх үйлийг хөгжүүлж, дадлагажуулах талыг анхаарч, анги шатлал тус бүрт зохицуулан тусгасан ба уншваас зохистой сэдвүүдийг сонгосон, сэдэвт ажиллах арга зүй удирдамжийг боловсруулсан, өнөөгийн сургалтын шаардлага, арга зүйд нийцүүлсэн, цаашид сайжруулж баяжуулан ашиглаж болохоор зохиожээ. Түлхүүр үгс: Хичээлийн баримжаа, сурах бичиг, хэв боловсрол, эзэн бие, уншлага, зохион бичлэг, яриа харилцаа, хуримтлуулах сэдэв, гарц, орц.

Нэг. Үндэслэл ба жолоодох үзэл санаа ―Монгол хэл бичгийн хичээлийн баримжаа‖ (хойшид хичээлийн баримжаа гэж дөхөмчилнө)-ны өмнөх үгэнд ―Тус баримжааг тогтооход Бүгд Найрамдах Дундад Ард Улсын Сурган хүмүүжлийн яамнаас 2003 оны 7-р сард хэвлэн нийтэлсэн ―Бүхэл өдрийн дүрэмт албан журмын сурган хүмүүжлийн хэл бичгийн хичээлийн баримжаа (турших ноорог) болон Өвөр Монголын өөртөө засах орны сурган хүмүүжлийн танхимаас 2000 оны 10-р сард хэвлэн нийтэлсэн ―Бүхэл өдрийн дүрэмт бага сургууль, анх зэргийн дунд сургууль, дээд зэргийн дунд сургуулийн хэл бичгийн заах программ‖-аар ―гол лавлалт болгов‖ (1:23) гэж дурдсан байна. Үүнээс бид ―Хэл бичиг заах программ‖ нь (доош заах программ гэж дөхөмчилнө)шинэ тогтоосон ―хичээлийн баримжаа‖-ний нэг үндэслэл болохыг мэдэж болно. Энэ удаагийн хичээлийн баримжааны үйлдэл бол сургуулийн сурган хүмүүжлийн гол чөмөг болсон хичээлийн асуудлыг дүрэмжүүлэн төсөвлөж, сургуулийн хичээлийн бүрэлдэхүүн дэх суралцах хүрээ хэмжээ, хичээлийн баримжаа ба суралцах хэм хэмжээ зэргийг тогтоож, нийгмийн хүсэл найдлага ба шаардлага жич ―сурагчийн бие сэтгэцийн хөгжилтийн онцлогийг үндэслэн тохиромжтой суралцах агуулгыг сонгож, үндсэн суралцах хэм хэмжээг тогтоож, сургуулийн сурган хүмүүжлийн харалтад ялгамжаатай байхад оршино‖(2:39) Хичээлийн баримжаад тогтоосон үндсэн хэв чанарын шаардлагыг заах материал, заан сургахын амь сүнс гэж хэлж болно. Бас ―сурган хүмүүжлийн хичээлийн сүнс мөн‖ (3:53). Хичээлийн баримжааны зорилго санааг сурах бичигт хэрхэн тусгаж, ―баримжаа‖-гаар найруулсан ―хэл бичиг‖-ийг хэрхэн ―заах программ‖-ын зорилго санаагаар найруулсан сурах бичигтэй нийцүүлэх, шинэ маягийн суралцах аргыг хэрхэн уламжлалт заан сургах аргатай уялдуулах, багшийн ажлыг хэрхэн хөнгөрүүлэх, сурагчийн идэвхийг хэрхэн өрнүүлэх зэрэг олон асуудал аяндаа тулгарсан байна. Ийм тохиолдолд бид хичээлийн баримжаа ба ―заах программ‖-ыг харьцуулж байгаад судлан суралцсаны үр дүнд 2001 оны барын ―хэл бичиг‖-т сонгосон тэдгээр цаг болон үйлдлэгийн шалгалтыг даасан зохиолуудыг аль чадахаар үлдээж, хуучирсан зүйлийг орхиж, ―хичээлийн баримжаа‖ дахь онолын зүйл, шинэ санаа, шинэ арга хэлбэрийг нэгжийн жолоодлого, сэтгэж боловсрох сэдэв, зохион бичлэг, яриа харилцаа, ерөнхийлж суралцах зэрэг агуулгад уусгаж 1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн магистрант

117

тууштай тусгахыг хичээсэн байна. Энэ мэтээр ―хичээлийн баримжаа‖ –гаар найруулсан тус удаагийн ―хэл бичиг‖ нь ―заах программ‖-ын санаагаар найруулсан ―хэл бичиг‖ –ийн амжилттай тал, бүтээлч зүйлүүдийг үлдээж, үүний сууринд заан сургалтын шаардлагад нийцүүлэн ―хичээлийн баримжаа‖-ны санааг тусгасан тул ―заах программ‖-аар найруулсан ―хэл бичиг‖ бол ―хичээлийн баримжаа‖-гаар найруулсан ―хэл бичиг‖-ийн суурь буюу нэг үндэслэл болсон юм. Зу Шу Юүй профессорын хэлэхээр ―Хэл бичгийн сурах бичиг бол зохих сурган хүмүүжлийн чиглэлт ба сурагчийн хөгжлийн шатанд суурилж, нарийн сонголт, нямбай байршуулалтыг өнгөрсөн заан сургалтад тохирч чадах хэл бичгийн хэрэглэлтийн ном мөн. Хялбарчилсан системтэй хэл бичгийн хичээл төрлийн агуулгад тусгасан заан сургалтын хэрэглэх ном мөн‖ (2:9) гэжээ. Сурагчдын хэл бичгийн хэв боловсролыг бүх талаар дээшлүүлэх, бүтээлч санааг хүмүүжүүлэх, эзэн мэдэж суралцах, хоршиж суралцах, сүвэгчилж суралцах дасгалыг хүмүүжүүлэх, хэл бичгийн баазын чанар, хүн соѐлын чанар, үйлдэлгэт чанарыг товойлгох бол тус иж хэл бичгийг найруулах жолоодох үзэл санаа мөн. Ийм нэгэн үзэл санааны жолоодлогоор хичээлийн баримжаад цогцолж тогтоосон ―мэдлэг ба чадвар, явц ба арга, овор сэтгэлгээ ба өртгийн үзэлт‖ гэх хичээлийн харалт (хойшид гурван харалт гэж дөхөмчилнө)-ыг биелүүлсэн байна. Дээрх бол 7-9 дүгээр онд сурах нэг иж хэл бичгийг найруулах онолын үндэслэл мөн. Хоѐр. Нэгжийн тохируулалтын үндсэн байдал ―Хэл бичгийн хичээл хүмүүжилд хэл бичгийн хичээлийн ерөнхий онцлог шинж-багжийн чанар,хүн соѐлын чанар, үйлдлэгт чанарыг гүйцэд танин мэдэх зэрэгт нь товойлгох‖ гэсэн шаардлагыг биелүүлэхийн төлөө хичээлийн нэгжид уншлага, зохион бичлэг, яриа харилцаа, ерөнхийлж суралцах ба хэлний зүй зэргийн агуулгыг зэрэгцүүлэн тохируулжээ. Он бүр дээд доод хоѐр дэвтэр, дэвтэр бүр 15 уншлагын хичээлийг 7 нэгжилж, хичээл бүрийн ард сэтгэж боловсруулах 3-4 сэдэв тохируулав. Зохион бичлэгийн мэдлэг үйлдлэг 7, яриа харилцааны мэдлэг үйлдлэг 5-6, ерөнхийлж суралцах хөтөлбөр 4-5, хэлний зүйн мэдлэг 3-4-ийг нэгж бүрийн уншлагын ард тогтмол бус дарааллаар цацаж тохируулав. (9 онд уншлагын хичээл ба яриа харилцааны мэдлэг үйлдлэгээс тус бүр 1 хасагдана) бүх иж бичгийн долдугаар нэгж бүрд эртний зохиол нэгийг тохируулав. Сурагчийг сурч хөгжихийн эзэн бие болгож, эзэн мэдэж суралцах, хоршиж суралцах, сүвэгчилж суралцах чадварыг ашигтай байлгах үүднээс суралцах материалыг сонгож тохируулсан нь тус иж хэл бичгийн өнгөрснийхээс ялгагдах агуулгын талын онцлог болно. Унших, бичих, ярих, дадлага ажлыг тус тус гүйцэтгэхээр нэгжилсэн нь тус иж хэл бичгийн хэлбэрийн талаарх илэрхий онцлог юм. Уншлага. Уншлагын хичээл бол сурагчдын хэл бичгийн үйлдлэгийн үндсэн материал мөн. Хэл бичигт суралцах нь уншлагаас эхтэй байдаг. Унших нь танилтын явц, сурагчаас ном зохиолтой, зохиогчтой үзэл сэтгэлээ солилцох явц мөн. Бас хэл бичгийн хичээлийн харалтад хүрэх үндсэн арга зам мөн. Уншлагын хичээл сонгоход дараах зарчмыг баримталсан. Нэг. Үлгэр дуурайл болхуйц, баялаг агуулгатай зохиолыг сонгосон байна. Долдугаар оны дээд доод хоѐр дэвтрээр жишээлбэл, Д. Нацагдоржийн ―Миний нутаг‖, ―Соѐлыг гайхав‖, Малчинхүүгийн ―Уран шувуухай‖, Ц. Дамдинсүрэнгийн ―Хэлдэг гурав, хийдэг ганц‖, Б. Догмидын ―Нутаг‖, Гэрэлцогтын ―Зүрхний хилин‖, Андерсений ―Хааны шинэ хувцас‖... зэрэг алдарт зохиолчдын сонгодог зохиолуудыг багтаасан байна. Эдгээр зохиол гүн зузаан соѐлын улбаатай бөгөөд цагийн шалгалтыг даасан байдаг. Сурагч уншиж ойлгоход дөхөм, уудлаад баршгүй соѐл эрдэм, үзэл сэтгэлгээ, гоо сайхны элемент агуулагдаж байгаа тул олон талын дуурайл чанартай юм. Хоѐр. Нийгмийн хөгжлийн үе үеийн онцлогийг танин мэдүүлэхэд нийцсэн шилдэг зохиолыг сонгосон байна.

118

Ер нь зохиол бүтээл цаг үеийг эрхгүй тусгадаг. Хэл бичгийн сурах бичиг ч үүнтэй адил. Заавал цаг үеийн онцлогийг илт илэрхийлсэн байх хэрэгтэй. Цаг үеийн онцлог байдал бол сурах бичгийн хөгжиж боловсорсны илэрхий шинж тэмдэг мөн. Долдугаар оны дээд доод дэвтэрт сонгосон ―Ээж нуур‖, ―Нутаг‖, ―Ус‖, ―Сэтгүүл дагаж бөмбөрсөн сэтгэлийн цагаан мөр‖, наймдугаар оны дээд доод дэвтрийн ―Цагаан нуурын ижил хоѐр хун‖, ―Янгир асга харайсан нь‖ зэрэг нь бүр эрин цагийн хүмүүсийн сэтгэлийн цуурайг үүсгэсэн шилдэг зохиолууд юм. Үүний дагууд цаг үеийн дараалалтай хуучин зохиолыг ч цаг үед үйлчлүүлэхийг онц анхаарчээ. Жишээлбэл: ―Тэмүүжиний бага нас‖ гэх хичээлийн ―сэтгэх ба боловсрох‖-д Өөлүн эхийн сургаалаас сэдэвлэж бүлгэмдлийн тухай төрөгдөл суугдлаа дэлгэрүүлэн ярьж үз‖ гэсэн боловсролын сэдэв юм. Энэ сэдэв хичээлийн агуулгад ямар нэгэн талын цаг үеийн онцлог нэмэрлэсэн нь үзтэл илхэн буй. Цаг үеийн онцлог гэдгийг дэлгэрэнгүй утгаас ойлгох нь хамгаас чухал. Гурав. Сэдэв материал баялаг, дэг маяг хэв намба олон янзтай, хүнд хөнгөн тохиромжтой бөгөөд сурахад тохирсон зохиолыг сонгосон байна. Энэ бол манай ер баримталсаар ирсэн зарчим болно. Долоодугаар оны дээд доод дэвтэр, наймдугаар оны дээд доод дэвтрээр жишээлж үзвэл, хүн хэрэг учрыг тоочиж тэмдэглэсэн, бодисыг тайлбарлаж тоочсон өгүүллэг, найруулал, түүхэн үлгэр, домог үлгэр, ажиглалтын тэмдэглэл, дурсамж, чимэглэл, аяллын тэмдэглэл зэрэг төрөл зүйл зохиолууд бий. Эдгээр зохиолын сэдэв материалаас үзвэл үндэсний зориг санаа, эх орны уул усаа магтаж дуулсан, хүн төрөлхтний харьяа сэтгэлгээг тусгаж бичсэн, хүн байгалийн харьцааг тусгаж бичсэн байдаг. Эдгээр гүн зузаан соѐлын уламжлалтай, агуулга хэлбэр гойд сайхан зохиолуудыг сурагчид аль олон бодтой арга явцаар уншиж ойлгосны үр дүнд сонгодог үг өгүүлбэр, шилдэг хэсэг бадгийг хуримтлуулж, материал хуримтлуулж, бичлэгийн ур мэргэшлийг хуримтлуулж, үүнээс унших чадвар, бичих чадвар, ярьж илтгэх чадвараа бага багаар дээшлүүлж, гоо зүйн ойлголттой, эрүүл саруул овор сэтгэлгээтэй болон хүмүүжих болно. Ийм нэг үр бүтэмжтэй яг ―хичээлийн баримжаа‖-д дурдсан гурван мөсийн харалтад хүрэх явдал болно. Уншлагын хичээлийг нэгжлэхдээ бид өнгөрснийх шиг цул байдлаар ялгаж нэгжилсэнгүй, харин хэв маягаар нэгжлэх буюу зохиолын гол сэдэв, зохион бичлэг, яриа харилцааны боловсролын шаардлагаар нэгжлэхийг уялдуулав. Гол сэдвээр нэгжлэх гэдэг нь адилавтар гол сэдэвтэй адил бус хэв маягийн зохиолыг нэг нэгжид тохируулахыг зааж буй. Зохион бичлэг, яриа харилцааны боловсролын шаардлагаар нэгжлэх гэдэг нь тус нэгжийн зохион бичлэг яриа харилцааны агуулгатай харилцуулахаар адил бус хэв маягийн зохиолыг нэг нэгжид тохируулахыг хэлнэ. Долоодугаар оны дээд доод дэвтрээр жишээлбэл, зарим нэгжийг хэв маягаар нэгжилсэн байхад зарим нэгжийг ямар нэгэн гол сэдэв буюу зохион бичлэгийн шаардлагад нийцүүлэн нэгжилсэн байдаг. Дээд дэвтрийн нэгдүгээр нэгжид байгаль нутаг, амьтан бодисын сэдвээр сонгон найруулал, ажиглалтын тэмдэглэл, шүлэг мэтийн адил бус хэв маягийн зохиолыг багтаажээ. Гуравдугаар нэгжид зохион бичлэгийн мэдлэг үйлдлэгийн ―хүнийг тэмдэглэж бичих‖ гэсэн боловсролын шаардлагад нийцүүлэн түүхэн үлгэр ба тэмдэглэж тоочсон зохиолыг сонгосон. Дөрөвдүгээр нэгжид зохион бичлэгийн мэдлэг үйлдлэгийн ―хэрэг учрыг тэмдэглэж бичих‖ гэсэн шаардлагад үлгэр загвар болохуйц өгүүллэг найруулал мэт хэв маягийн зохиолыг тохируулжээ. Доод дэвтрийн нэгдүгээр нэгжид ―бодисыг хүнчилж бичих‖ зохион бичлэгийн шаардлагатай харгалзуулан шүлэг, үлгэр, өгүүллэг мэт адил бус хэв маягийн зохиолыг төлөвлөжээ. Тавдугаар нэгжид уран зохиол гэсэн том хүрээ хэмжээгээр сонгож, шүлэг, найруулал, өгүүллэг зэргийн зохиолыг хамруулсан. Зургаадугаар нэгжид түүхэн уламжлал гэсэн гол сэдвээр сонгож, танилцуулан тэмдэглэсэн, тайлбарлан тоочсон хоѐр хэв маягийн зохиолыг тохируулжээ. Ингэж тохируулсны зорилго нь нэгэд, унших, бичих, ярихыг уялдуулан нийтгэж, сурагчдыг олон зүйлийн уншлагад суралцахад дөхөм үзүүлэн, зохион бичлэг, яриа харилцааны боловсролд нь жишээ материал хангасан байна. Хоѐрт, адил бус хэв маягийн зохиолыг сонгох цагт 119

харьцуулан уншиж ойлгуулахаар хэв маягийн ялгаа ба илтгэх аргуудын хэрэглээг аяндаа мэдрүүлж, зохион бичлэгийн мэдлэгийн чанартай зүйлийг сурах бичигт дэлгэрүүлж тайлбарлахаас зайлсхийсэн. Энэ нь хичээлийн баримжааны ―заах материалын агуулгын тохируулалтыг яршиг төвөгтэй болгохоос зайлж, салаа намааг цөөтгөн гол зүйлээ товойлгож, нийтгэж ерөнхийлөхийг чухалчлан, овор сэтгэлгээ, мэдлэг чадварын хоорондох холбогдлыг анхаарч, сурагчдын хэл бичгийн хэв боловсролыг бүх талаар дэлгэрүүлэхэд хүч тавьсан байх хэрэгтэй‖ гэсэн зориг санаатай тохирсон юм. Зохион бичлэг. Уншлага болон зохион бичлэг бол хэл бичгийн хичээлийн хоѐр жигүүр мөн. Уншлага гэдэг нь өнгөрснийг бусдын бүтээлээс шим тэжээл хүртэж өөрийгөө төгөлдөржүүлэх, өөрийгөө хүмүүжүүлэх ажиллагаа мөн. Энэ бол ―оруулах явц‖ (4:64) болно. Бичих гэдэг нь уншлагаас олсон хуримтлалаа боловсруулан шингээж амьдралын тухай танилт ба үзэл сэтгэлгээгээ үсэг бичгээр илтгэх бүтээлч, өвөрмөц ажиллагаа мөн. Энэ бол ―гаргах явц‖ (5:64) болно. Унших болон бичих нь харьцаатай мөртлөө ялгаатай. Уншлагын хуримтуулалтай хүнийг зохион бичлэгтээ чадамгай гэж хэлэхийн аргагүй. Гэвч зохион бичлэгийн чадвартай хүн лавтай элбэг баялаг хуримтуулалтай юм. Зохион бичлэгийн чадвар бол хэл бичгийн хэв боловсролын ерөнхий илрэл болно. Зохион бичлэгийн боловсролыг нэгж бүрд нэгийг тохируулж, дэвтэр бүрд долоог тохируулсан юм. Энэ нь хичээлийн баримжааны ―сурлагын он бүрд 14 хувь зохиол бичих‖ гэсэн шаардлагатай яв цав нийцсэн байна. Сурагчдын зохион бичих чадварыг үнэнхүү дээшлүүлэхийн төлөө ―хичээлийн баримжаа‖ны шаардлагаар хүүрнэл зохиол, дөхөмхөн тайлбар зохиол, дөхөмхөн шүүмж зохиол, өдөр тутмын хэрэглээний зохиол бичих чадварыг алхам дараатайгаар боловсруулж хүмүүжүүлнэ. ―Зохиол дахь чухал мэдээ зангийг шилэн сугачиж цомож бичих‖, ―зохиолын дотоод харьцаа холбоог мөрдөж зохистой төсөөлөн бодолтоороо тэлж бичих ба залгаж бичих‖, ―зохиолын тиг хэлбэр буюу илтгэх аргыг хувиргаж өөрчлөн бичих‖ боловсролыг алхам дараатай хийнэ. Жишээлбэл: долоодугаар оны дээд доод дэвтэрт үзэмж бодисыг дүрслэх, хэрэг учрыг тоочих, хүнийг тэмдэглэх мэтийн үндсэн бичлэгийг боловсруулж эзэмшихийн зэргэд залгаж бичих, өөрчилж бичих, товчилж бичих, төлөвлөгөө тогтоох зэргийг боловсруулж бичүүлсэн байна. Наймдугаар оны дээд дэвтэрт ажиглалтын тэмдэглэл бичих, хэрэг юмыг уран төсөөлөг тайлбарлаж бичих, хэрэг юмыг танилцуулж бичихийг боловсруулсан байна. Зохион бичлэг нь үйлдлэгийн чанар ба биеэ даах чанартайгаар чанга бүтээлч ажиллагаа болох учраас мэдлэгийн чанартай зүйлийг аль чадахаар дөхөм авсаар ойлгомжтойгоор товчлон тайлбарлаж, гол зүйлийг багшийн жолоодлогоор бодитой аргаар бага багаар гүнзгийрүүлж, ―зэрэгцээ боловсрол‖ , өвөл, зуны амралтын дасгалтай уялдуулж байгаад ―хичээлийн баримжаа‖-д дурдсан ―...зохион бичлэгийн бусад боловсрол түмэн үсгээс давсан байх, 45 минутын дотор 400 гаруй үсэгтэй зохиол бичиж чадах‖ гэсэн зорилтод хүрнэ. Яриа харилцаа. Хүмүүсийн нийгмийн харилцаа өдөр ирэхүйеэ нягтарч будлианшихыг дагалдан яриа харилцааны чадвар улмаас улам тулгам шаардагдах болсон байна. Яриа харилцааны чадвар бол хэл бичгийн хэв боловсролын чухал нэг агуулга болно. Тиймээс ―хичээлийн баримжаа‖-д: ―яриа харилцааны чадвар бол одоо үеийн ард иргэд эрхбиш бүрэлдүүлэх чадвар мөн. Сурагчдын анхаарч сонсох, ярьж илтгэх ба хариу өчих чадварыг хүмүүжүүлж, тэднийг боловсон эевэргүү ярьж харилцдаг хэв боловсролтой болгох бол яриа харилцааны заан сургалтын гол зорилт болно‖ (4:214) гэж зааж гаргасан байна. ―Хичээлийн баримжаа‖-ны зориг санааг өндөрсгөвөл ―боловсон эевэргүү ярьж харилцдаг хэв боловсрол‖-той болоход доорх хэдэн талын бодитой боловсролыг товойлгох чухалтай. Нэг. Яриа харилцааны чадварын хүмүүжилд овор сэтгэлгээний боловсролыг чухалчлах хэрэгтэй. Үзэлтээ илтгэж ярихад итгэл төгөлдөр хариуцлагатай байх, нөгөө этгээдээ хүндэтгэх бөгөөд элгэмсэг хандах, анхаарал төвлөрүүлэн зоригтой ярих зэрэг нь бүр яриа харилцааны овор сэтгэлгээд холбогдох асуудал болно.

120

Хоѐр. Яриа харилцааны чадварын хүмүүжилд хэлний боловсролыг чухалчлах хэрэгтэй. Тухайлбал, үг яриа урсам тод, авцалдангуй, сэдвээсээ салахгүй бөгөөд амьдлаг бодитой, оновчтой, голдлогтой, итгүүлэх хүчтэй илтгэж чадах хэрэгтэй. Хэлний боловсрол бол яриа харилцааны суурь болно. Гурав. Яриа харилцааны илтгэмжийн үр дүнг чухалчлах хэрэгтэй. Ярьж харилцах нь сонсогч ба өгүүлэгч хоѐр талын хоршилдоон болох бөгөөд зохих цагт биелэгдэх явц болохоор илтгэмжийн үр дүнг онц шаарддаг. Зохиол бүтээл, зураг шуумал зэрэг нь эцсийн үр дүнг эрхэмлэдэг бол яриа харилцаа нь явцыг эрхэмлэнэ. Тиймээс ярьж харилцахдаа харилцах этгээд ба ярих орчноо үзэж дуун өнгө, харц, чанарын илрэл, хөдөлгөөн зэрэг бие төрхийн хэлийг зохистой хавсаргаж, яриа харилцааны илтгэмжийн үр дүнгээ нэн сайн болгох хэрэгтэй. Үг ярианы нөлөөлөх хүчийг нэмэгдүүлбээс зохистой. Дөрөв. Олон нийтийн ярианы орчин дахь ярьж илтгэх боловсролыг чухалчилна. Энэ нь голдуу баримжаа авиагаар ярьж илтгэх асуудал холбогдоно. Сурагч нөхдөд авч хэлбэл, баримжаа авиагаар ярих нь чадварын асуудал болохоор барахгүй заримдаа овор танилтын асуудал болдог. Олон нийтийн орчинд баримжаа авиа таатай сайхан сонсогддог нь яг ийм учиртай юм. ―Боловсон эевэргүү ярьж харилцдаг хэв боловсрол‖ гэдэгт баримжаа авиагаар ярих асуудал яриангүй шаардагдана.

7-9 дүгээр оны шатан дахь яриа харилцааны боловсролын агуулгад голдуу дээрх дөрвөн талын зориг санааг товойлгосон юм. Яриа харилцааны онолын мэдлэгийг аль чадахаар дөхөмчлөн, сурагчийн өдөр тутмын амьдралтай нягт уялдсан материалыг сонгож, овор, хэлний боловсрол, илтгэмж, олон нийтийн орчин дахь яриа илтгэлийг чухалчилсан бодитой ахуй орчныг буй болгон, нэгж хуваан боловсрол хийлгэнэ. Долоодугаар он ба наймдугаар оны дээд дэвтрийн ―ятгаж ярих‖, ―ѐс учрыг уран дүрслэг тайлбарлаж ярих‖, ―гол сэдэвт илтгэл‖ зэрэг боловсролын энэхүү сэтгэмжийг олж харна. Ерөнхийлж суралцахуй. Ерөнхийлж суралцах болтус иж сурах бичигт нэмж оруулсан цоо шинэ агуулга болно. Энэ бол голдуу хэл бичгийн мэдлэгийг ерөнхийлөн хэрэглэх, сонсох, ярих, унших, бичих чадварыг зэрэгт нь хөгжүүлэх, хэл бичгийн хичээлийг бусад төрлийн хичээлтэй уялдуулах, ном бичгийн суралцлага ба үйлдлэг хөтөлбөрийг нягт уялдуулах суралцлага мөн. Тус ерөнхийлсөн суралцлагаар сурагчдад доорх хүмүүжлийг хүртээнэ. Нэг. Шинжлэх ухаанч овор, сүвэгчлэх зориг санаагаа шинээр үүдэх ухамсрыг хүмүүжүүлнэ. Сэрж ажиглахад гярхай, асуудлыг олон талаас шинжиж сүвэгчлэх, бэлэн хариултад сэтгэл ханахгүй, юмыг сэдэж төлөвлөх, хөтөлбөр зохион байгуулах, явдал учрыг зохицуулах, дүрэм, тогтоол төлөвлөгөө зэргийг хэрэгжүүлэх чадварыг боловсролоор дамжуулж олгоно. Хоѐр. Биеэ дааж хийх, идэвхтэй хөдлөнгүй оролцох, олон зүйлийн аргаар, адил бусын үүднээс олон янзаар сүвэгчлэх ухамсар, датгал, чадвар ба хорших зориг санааг боловсролоор дамжуулж олгоно. Нэг үгээр хэлбэл ерөнхийлсөн суралцлагаар дамжуулж сурагчдын ерөнхийлөг чадварыг хүмүүжүүлнэ. ―Хичээлийн баримжаа‖-д ерөнхийлж суралцахын харалтын тухай 6 зурвасыг бодитой дурдсан байна. Эдгээр агуулгыг 7-9 дүгээр оны 3 жилд олон зүйлийн бодитой боловсролоор алхам алхмаар биелүүлнэ. Долоодугаар оны наймдугаар оны дээд дэвтэрт голдуу тус харалтад дурдсан 1, 2, 3 дугаар зурвасыг товойлгосон ерөнхийлж суралцах хөтөлбөрийг тохируулсан байна. Эдгээр хөтөлбөрийн товойсон онцлог гэвэл, сүвэгчлэх ба хорших зориг санааг чухалчилж, сурагчдын сэдэж төлөвлөх, зохион байгуулах чадварыг хүмүүжүүлэхийг анхаарсанд буй. Заах материал найруулах тухай ―хичээлийн баримжаа‖-д: ―заах материал эрхбиш нээлтэт чанар болон сунамхай чанартай байх хэрэгтэй‖, ―сурагчдад биечлэн ойлгох хөтөлбөр болон судалгааны шинжтэй тусгай сэдэв төсөвлөж өгөхийг анхаарах хэрэгтэй‖ (1:23) гэж дурдсан байна. Нэгэнт ашиглагдсан гурван дэвтрийн ―ерөнхийлж суралцах‖-д тохируулсан хөтөлбөрийн агуулгаас үзвэл, маш сунамхай шинжтэй болсон бөгөөд сурагчдын хийж оролдоход тун тохирсон байна.

121

Хэлний зүйн мэдлэг. Монгол хэлний зүй бол монгол хэлний бүтцийн жам ѐс мөн. Хэл бичгийн чадварыг бүрэлдүүлэхэд хэлний зүйн мэдлэг нь дутагдаж болшгүй суурь мэдлэг болно. Хичээл хүмүүжилд хэл бичгийн мэдлэгийг дөхөмчилнэ гэсэн нь хэл бичгийн мэдлэгийг сурахгүй гэсэн үг биш. Харин өнгөрсний шиг онолын мэдлэгийг үхмэлээр цээжлүүлэхгүй байх явдал болно. Суурь мэдлэг үндсэн боловсролыг заавал чухалчлах хэрэгтэй. Тиймээс ―хичээлийн баримжаа‖-д тогтоосон ѐсоор 7-9 оны шатанд зөв бичлэг зөв дуудлагын үндсэн мэдлэг, үгийн бүтэц, үгсийн аймаг, нэр үг, үйл үгийн хувилал, үгсийн сан найруулга зүй, цэг тэмдэг зэрэг хэлний зүйн мэдлэгийг алхам дараатай сурна. Харин багш нар хийгээд холбогдол бүхий газар хичээл хүмүүжлийн явцад ―хичээлийн баримжаа‖-д дурдсан ―хэлний зүй, найруулга зүйн мэдлэгээр бодитой асуудлыг шийдвэрлэх чадварыг хянаж байцаахаас биш дан гагц онолыг шалгахгүй‖ гэсэн сануулгыг анхааралдаа авбал зохино. Ерөнхийлбэл, тус иж сурах бичигт унших, бичих, ярих, сонсохыг нийтгэн, гол сэдвээр нэгжилж, сурагчдын хэл бичгийн боловсролыг бүх талаар хүмүүжүүлэх зорилтыг хэлбэрийн талаас тодруулжээ. Уншлагад дуурайл чанартай сонгодог зохиолыг оруулж, ―мэдлэг чадвар, овор сэтгэлгээ‖-ний хоорондох холбогдлыг анхаарч, хэл бичгийн хэв боловсролыг бүх талаар дээшлүүлэх суурь тавихад хүчилсэн. Боловсролын сэдвийг шингэрүүлэх чанартай, сүвэгчилж суралцахад ашигтай байлгаж хэл бичиг сурах ―арга‖ эзэмшүүлэхийг анхаарчээ. Зохион бичлэг, яриа харилцаанд суурь мэдлэг үндсэн боловсролыг чухалчлан, хэл бичгийн үйлдлэгийг товойлгож, бичиж ярих чадвар олгохыг голлон анхаарсан. Ерөнхийлж суралцахад сүвэгчилж суралцах явц хийгээд суралцах аргыг чухалчилж, сурагчдын ерөнхийлөг чадварыг хүмүүжүүлэхийг зорьжээ. Гурав. Сэтгэх ба боловсрохын тухай Хичээлийн ―боловсрол‖ бол сурах бичгийн олон зүйлийн элементийн доторх анхаарлыг хамгаас татах нэг элемент болно. Учир нь боловсролын сэдэв нь заан сургах үзэл санаа, найруулсан санаа зорилго, хэв намба зэргийг тод товгор илрүүлдэг. Уншлагын хичээл нь сурагчдын мэдээ занги хуримтуулах, хэлний мэдрэмжээ хүмүүжүүлэх, сэтгэхээ хөгжүүлэх материал болдог бол боловсролын сэдэв нь нэг зүйлийн сурлагын байцаалт болохоор барахгүй, нэн чухал нь сурагчдын сурч боловсрох, танилтаа солилцох, сүвэгчилж суралцах үйлдлэгийн тавцан байх хэрэгтэй. ―Хичээлийн баримжаа‖-д дурдсан ―боловсролын сэдэв цөөн бөгөөд чанарлаг, сэнхэрүүлэх чанартай байж сурагчдын сүвэгчилж суралцахад ашигтай байх хэрэгтэй‖ гэсэн шаардлагаар хичээл бүрд 3-4 боловсрох сэдэв тохируулсан байна. Үүнд хэл бичгийн үндсэн мэдлэгийг ойлгож мэдэх сэдэв, зохиолын агуулга санаа, илтгэмжийг ойлгож мэдэх сэдэв, зохиогчийн үзэл сэтгэлгээ, овор хандлагыг ойлгож мэдэх сэдэв ба хичээлийн агуулгаас хичээлийн гадуур сонгож хүрсэн сүвэгчлэлийн шинжтэй сэдэв гаргахыг уялдуулсан байна. Боловсролын сэдвийг их төлөв 4 зүйлийн хэлбэрт хураангуйлж болно.

1. Хичээлийн агуулгыг бүхэл цогцоос нь эзэмдэж ойлгох сэдэв Хичээлийн агуулгыг бүхэл цогцоос эзэмдэх гэдэг нь зохиолын агуулга, гол цогцын утгыг ерөнхийд нь ойлгох, зохиолын санааг бүх цогцоос нь ойлгож, гол агуулгыг илрүүлэх голдлоготой үг өгүүлбэрийг эрж олох, зохиолчийн сэтгэлгээг их төлөв ойлгож мэдэх, зохиолын сэтгэмжийг тодруулах, зохиолд ярьж байх зүйлийн онцлогийг хураангуйлах, зохиолын үндсэн бичлэгийн аргыг ерөнхийд нь мэдэх, зохиолын баатрын онцлогийг ерөнхийд нь мэдэхийг ярьж буй. Зохиолыг албаар бүлэг, бадаг, улаан мөр гэхчилэн эвдэж ярихыг цээрлэнэ. Жишээлбэл: ―Түмэннаст гуай‖ гэх хичээлийн ―сэтгэх ба боловсрох‖-ын нэгдүгээр сэдэв – ―тус хичээлд ямар учрыг ярьсан бэ? Агуулгыг дөхөм хураангуйлаад хичээлд дэвшүүлсэн утга санааны тухай бодол сэтгэгдлээ ярьж үз‖ гэх мэтийн сэдэв бол хичээлийн агуулгыг бүхэл цогцоос нь ойлгож эзэмдэх сэдэв мөн. Тус сэдэв бол хичээлийн учир явдал, агуулга санааны тухай ойлголтыг байцаах сэдэв болно. Нэлээд хэмжээний хураангуйлж ойлгох чадварыг шаардана. Тус сэдвийг нэлээд оновчтой сайхан хариулахад, агуулгыг эмхлэх, юу ярьсныг нь оноож мэдэх, утга санааг нь хураангуйлах мэтийн задлах явцыг заавал өнгөрсөн байх хэрэгтэй. Ийм нэгэн явц дутагдвал ―бодол төрөгдлөө ярих‖ 122

гэдэг нь хоосон үг болоход хүрнэ. Үүнд ямар ямар агуулгыг ярьсныг мэдэх нь учир явдал, утга санааг ойлгож мэдэхийн суурь болно. Эдгээрийг нэг нэг алхмаар гүнзгийрүүлсэн нэлээд хэмжээний ойлголттой болчихвол хичээлийн агуулгыг бүхэл цогцоос ойлгож, эзэмдчихлээ гэж үзэж болно. Иймэрхүү сэдэв нь хичээлийн агуулгаас салдаггүй ч хичээлийн үгээр шууд хариулахын аргагүй байдаг. Тиймээс гүнзгий өвөрмөц, бүтээлч хариулахыг шаардана. Гэвч энэ нь хичээлээс түмэн газар зайдаж хамаа намаагүй оруулж ярьж болно гэсэн үг биш. Харин заавал хичээлээсээ үүсч, анхаарлыг хичээлийн орчинд нь тавьж байгаад бүтээлч өвөрмөц хариулсан байх хэрэгтэй.

2. Цээжлэх хуримтуулах сэдэв Ойлгож цээжлэх бол хуримтуулахын суурь, элбэг баялаг хуримтуулал бол охь сайн хэлний мэдрэмжтэй болохын суурь, хэл бичгийн чадварыг буй болгохын суурь мөн. ―Хичээлийн баримжаа‖-д ―энгийн уянга зохиолыг уянгалан уншиж чадах бөгөөд урам сэтгэлгээний биеч ойлголттой болж, гоо сайхны хүмүүжил олж чадах шилдэг сайхан шүлэг найраг 80 хувь цээжилсэн байх‖ гэж шаардсан нь үнэндээ биеч ойлголт ба цээжилж хуримтуулахын чухал чанарыг заасан явдал болно. Цээжилж хуримтлуулах сэдэв гэдэг нь голдуу сонгодог шүлэг, бадаг, хэсэглэлийг цээжлэх уянгын зохиол, шилдэг өгүүлэмжийг урсам сайхан сэтгэлгээтэй, цохилготой уран тод уншиж, цээжлэх мэтийн сэдвүүдийг зааж байна. Энэ нь үнэндээ уулаасаа баримталсаар ирсэн уламжлалт хэлбэр болно. Сэдвийн тооны хязгаарлалаас болж иймэрхүү сэдвийг тийм арвин тохируулсангүй. Хичээлийн дотуур гадуур үргэлжийн чанартай цээжлүүлэхийг багшид найдсан юм. ―Хичээлийн баримжаа‖-ний дагалдуулалд 7-9 дүгээр онд 60-80 хувь шүлэг зохиол цээжлэхийг шаардсан бөгөөд нэг хэсэг шүлэг захиолын гарчгийг дагалдуулсан байна. Эдгээр шүлэг зохиолыг эрж олоод цээжлэх агуулгаа баялагжуулж болно.

3. Сүвэгчлэлийн шинжтэй сэдэв Сүвэгчлэлийн шинжтэй сэдэв гэдэг нь олон талаас харуулж болохгүй, хичээлийн агуулгаас гадуур байж болох, нийгмийн амьдралтай уялдуулж байгаад хариулж болох сэдвийг заана. Энэ нь бүхэл цогцоос ойлгож эзэмдэх сэдвээс ялгаатай. Бүхэл цогцоос ойлгож эзэмдэх сэдэв нь хичээлийн бодитой байдлаас салахгүй байдалд нийтгэн хураангуйлж, холбон бодох, төсөөлж бодохоор дамжиж зохиолын уг санаанд нийцсэн бүтээлч хариулттай байрыг шаардана. Сүвэгчлэх шинжтэй сэдэв гэдэг нь хичээлтэйгээ уялдуулах мөртөө хичээлдээ баригдахгүйгээр сурсан мэдлэгээ чадамгай дайчлан, тус асуултыг олон талаас гүнзгийрүүлэн тайлбарлаж, тэлж дэлгэрүүлж, сэжиг мадагтай зүйлд асуулт тавих шаардлагатай сэдэв болно. Жишээлбэл, долоодугаар оны дээд дэвтрийн ―Тэмүүжиний бага нас‖ гэсэн хичээлийн ―Өөлөн эхийн сургаалаас сэдэвлэж бүлгэмдлийн тухай төрөгдөл суугдлаа дэлгэрүүлэн ярьж үз‖ гэх сэдэв, наймдугаар оны дээд дэвтрийн ―Тэмүүжиний бага нас‖ гэх хичээлийн ―Та бусадтай уулзаж учрах бүрдээ амар мэнд солилцдог уу? Тус хичээлийг суралцаад юу нэгийг холбон бодсон уу? Төрөгдлөө ярьж үзээрэй‖ гэх сэдэв бол сүвэгчлэлийн шинжтэй сэдэв болно. Эдгээр сэдэв яриангүй хичээлдээ суурилагдана. Гэвч хичээлээс хариулт олж чаддаггүй. Бодитой байдлын тухай ажиглалтаас танилтын хэр хэмжээ шаардагдана. Эдгээр сэдвийг хариулахад олон талын мэдлэг ба асуудлыг задалж шинжлэх чадвартай, сэрж мэдэх ухамж, холбон бодолт, төсөөлөн бодолтын арга зэрэг хэлбичгийн хэв боловсрол шаардагдах мөртөө ―эзэн мэдэж суралцах, хоршиж суралцах, сүвэгчилж суралцах арга хэлбэрийг шаардана. Үүний үр дүнд лавтай шинэ сэвүүн бөгөөд ханамжтай хариулт олох юм. Мэдэхгүй чадахгүй байснаас ханамжтай хариулт олох явдал нэг зүйлийн явц мөн. Энэ явцад сурагчид асуудлыг илрүүлж асуудлыг шийдвэрлэсэн баяслыг эдлэх юм. Тийм ханамжтай сайн хариулт олж дийлсэнгүй ч хийж оролдсон биеж төрөгдөлтэй болох юм. Үүнийг ―явц‖ гэдэг. Энэ явцад сурагчид өөрөө судалж сүвэгчилсэн төдийгүй, хоршиж сүвэгчилсэн байх ѐстой. Үүнийг ―сүвэгчилж суралцах арга‖ (6:38) гэдэг. Энэ бол даруй ―хичээлийн баримжаа‖-д дурдсан гурван мөсний харалт дахь ―явц ба арга‖-ын бодтой биелэлт болно.

4. Хэлний мэдрэмжийг хүмүүжүүлэх сэдэв

123

Хэлний мэдрэмжийг хүмүүжүүлэх бол хэл бичгийн хичээл хүмүүжлийн нэг зорилго болно. Уншиж ойлгох чадварын сайн муу нь хэлний мэдрэмжийн сайн муугаар шийдвэрлэгдэнэ. Хэлний мэдрэмжийг боловсруулах нь хэл бичгийн боловсролын чухал нэг агуулга болно. Хэлний мэдрэмж гэдэг нь үгийн утгыг шууд сэрж ойлгохыг хэлнэ. ―Нутгийн унаган дурсамж‖ гэх үгээр жишээлбэл, ―унаган‖ гэх үгийн утгыг шууд сэрж ойлгох явдал болно. Охь сайн хэлний мэдрэмжийг боловсруулах сэдвийг хичээл бүрд 1-2 тохируулж, сонгодог сайхан хэл хэллэг, хэлц, гоц сайхан үг, өгүүлбэрийг түүж сийрүүлэх, олон утгатай үгийн хэлний орчин дахь утгыг нь ойлгох, хаалт таглах, хуулж сийрүүлэх зэрэг нь цөм хэлний мэдрэмжийг хүмүүжүүлэх сэдэв болно. Хэлний мэдрэмжийг хүмүүжүүлэх нь үндсэн зорилгын нэг болох тул ―сэтгэх ба боловсрох‖ нэлээд хичээлийг эзлэх болно. Ерөнхийд нь авч хэлбэл, хичээлийн боловсролын сэдвийг гаргахдаа шинээр сэтгэмжлэх ба шилдэг уламжлалаа баримтлахыг уялдуулсан байна. Сүвэгчилж суралцахыг санаачилж, сурагчдын хэл бичгийн хэв боловсролыг бүх талаар дээшлүүлэхийг зорьсон юм. Дөрөв. Сурах бичгийг ашиглах тухай санууламж Сурах бичгийг нэн сайн ашиглахын төлөө багш нарын авьяас чадварыг бадруулахын төлөө сурагчдын суралцах идэвхжилийг гүйцэд дайчлахын төлөө доор сурах бичиг ашиглах тухай дөхөм сануулъя.

1. Сурах бичгийн сэтгэмжийг ойлгож сурах бичгийг бүтээлчээр ашиглана. ―Хичээлийн баримжаа‖-гийн зориг санаагаар тус иж сурах бичиг нь нээлтэт чанар болон сунамхай чанарыг анхаарсан юм. Энэ нь багш нарт тэлж дэлгэрүүлэх, нийтгэж хураангуйлах, шилж сонгох нэгж бодомжийг үлдээсэн юм. Жишээлбэл: зарим холбогдол бүхий зүйлийг нийтгэн суралцуулж болно. Зарим сэдэв буюу агуулгыг тэлж дэлгэрүүлж болно. Зарим мэдлэгийн чанартай зүйлийг өргөжүүлэн нөхвөрлөж болно. Зарим өгөгдсөн зүйлийг шилж сонгож болно. Нэг үгээр хэлбэл, сурах бичигт үхмэл баригдахгүйгээр бодит зүйлийг хөнгөрүүлж, хөнгөн зүйлийг гүнзгийрүүлж, өнгөрсөн агуулгыг бүтээлч амьдлаг ашиглахыг анхаарна.

2. Үзэлт танилтаа хувируулж заах аргаа өөрчилнө. Өнгөрсөнд хэл бичгийн хичээл хүмүүжил нь их төлөв ―хүлээж авах‖ хүмүүжил байсан байв. Энэ нь багшаар төв болгож, багш юу заавал сурагч түүнийг сурч, багш яаж заавал сурагч тэгэж сурч байлаа. Одоо иймэрхүү ―багшаар төвлөх‖ байдлыг хувируулж, ―сурагчаар гол цогц болгох‖ зүг шилжинэ. Тиймээс ―багшаар төвлөх‖ ойлгогдохуунаа хувируулж ―сурагч бол сурахын эзэн бие, хөгжихийн эзэн бие мөн‖ гэснийг гүйцэд таньж, сурагчдыг эзэн биеийн байранд тавина. Хичээл хүмүүжлийн эзэн бие хувирахад заах арга ч хувирах хэрэгтэй. Сурагчийг сурахгүйгээс болгоомжлон, багшаас бүтэн хичээл цутгаад байдаг аргаа өргөжүүлж, сурагч нэг бүрийн сониуч бодол, мэдэж сурах хүсэл, санаачлагат ухамсар, давших зориг санааг урамшуулан хөгжөөхийг эрхэмлэх хэрэгтэй. Багш бол суралцах ажиллагааны зохион байгуулагч ба хөтлөгч болохоор мэдлэгээ шинэтгэн, ерөнхий хэв боловсролоо тасралтгүй дээшлүүлбэл зохино. Сурагчаас шахамдуулж асуухыг хувируулж, сурагчаас хөдлөнгүй асуух болгоно. Заахад ―лавлах бичиг‖-ийг барьж байгаад тэр маягаар заахыг тэвчиж, шинэ аргаар, сурагчийн бодтойд нийцсэн, хэр хэмжээнд нийцсэн хичээлийг бэлтгэвэл зохино. Сурах бичгийг судалж суралцах явц болохыг танивал зохино.

3. ―Ерөнхийлж суралцах‖ хөтөлбөртэй уялдуулж байгаад, хичээлийн эх сурвалжийг өргөнөөр нээн, үйлдлэгийн дунд хэл бичиг суралцуулна. Сурах бичгийн хуудас хэмжээний хязгаарлалаас болж, нэн олон ерөнхийлж суралцах агуулгыг тохируулахын аргагүй байдаг. Багш нар сурах бичигт суурилж, сурагчдад өргөн уудам орон зайд хэл бичиг сурах тохиолыг олгож, хэлбичгийн үйлдлэгт илүүхэн оролцуулж, үүнээс сэтгэхүйг хөгжүүлж, хийж оролдох чадварыг нь хүмүүжүүлж, ажиглах сайхан датгалтай болгож, хэл бичгийг хаанаас ч сурч болдог гэсэн ухамсартай болгож, насан туршид суралцахад нь бат бэх суурийг тавивал зохино.

4. Суралцах аргыг нь хувируулах хэрэгтэй 124

Бүтээлч зориг санаа ба үйлдлэгийн чадварыг хүмүүжүүлэх нь гол зорилго юм. Сурагчийн санаа ба үйлдлэгийн чадварыг хүмүүжүүлэх, суралцах арга хэлбэр жич түүнтэй зохицолдсон заан сургах арга хэлбэрийг байгуулах зорилттой юм. Сурагчийн буруушаан шүүмжлэх ухамсар ба сэжиглэх зориг санааг хүмүүжүүлэхийг онц анхаарч, сурагчийн ном бичигт болсон эргэлзээ ба багшаас давж гарахыг зоригжуулна. Сурагчийн өвөрмөц чанартай ойлголт ба илтгэхийг магтан сайшаана. Сурагчийг туршилтын хөдөлгөөн ба үйлдлэгийн хөдөлгөөнд идэвхтэй дагуулан, сурагчийн үйлдлэгийн ухамсар ба датгалыг хүмүүжүүлэн, тэдний ажиглах чадвар, үйлдлэгийн чадварыг үнэн бодтойгоор дээшлүүлэх хэрэгтэй.

5. Материал ашиглах үзэлттэй байх хэрэгтэй Материал бол эрдэм шинжилгээний суурь болно. Материалын ―шинэ‖ илрүүлэлт бол эрдэм шинжилгээний ―шинэ‖ давалтын урьдал нөхцөл, материал сурвалж бичгийн судалгааны гүнзгийрэл бол эрдэм шинжилгээний ―шинэ‖ давалтын хүчис суурь, материалын суурьгүй бол эрдэм шинжилгээ ч орших газар алга, иймээс ―багш нар санаачлагатайгаар материал хангаж, материал ашиглахыг чухалчлах хэрэгтэй‖. (5:54) НОМ ЗҮЙ 1. Бүхэл өдрийн дүрэмт албан журмын сурган хүмүүжлийн ―Монгол хэл бичгийн хичээлийн баримжаа (турших ноорог)‖. Өвөр монголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо. 2005 оны 3 сарын хэвлэл. Нэгдүгээр нүүр. 23 дугаар нүүр.

2. Мандалаа эрхлэн найруулсан ―Дундад сургуулийн хэл бичиг заах материалынсудлал‖, Өвөрмонголын сурган хүмүүжлийн хэвлэлийн хороо, 32,9 дүгээр нүүр 3. Орчуулан найруулсан Боу Сиу Лан ―Шинэ хичээллэгийн аялал‖ Шинжаангийн Уйгур өөртөө засах орны дундад бага сургуулийн багш нарын үргэлжлэх сурган хүмүүжлийн төвөөс орчуулан хэвлүүлэв.53 дугаар нүүр 4. Чан Сүй эрхлэн найруулсан ―Дундад сургуулийн хэл бичиг заах арга‖ Өвөр монголын их сургуулийн хэвлэлийн хороо, 164, 214 дүгээр нүүр 5. ―Өвөр монголын нийгмийн шинжлэх ухаан‖-ы сэтгүүл, Өвөр монголын ардын хэвлэлийн хороо, 2007 оны 1 дүгээр хугацаа, 54 нүүр 6. ―Өвөр монголын сурган хүмүүжил‖ сэтгүүл, Өвөр монголын тариалангийн их сургуулийн хэвлэл, 2006 оны 9 дүгээр хугацаа, 38-42 нүүр

125

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Боловсрол судлал ____________________________________________________________________________ V боть 2012 23-р дэвтэр

БАГШЛАХ ДАДЛАГЫН ҮЕД ОЮУТНЫ ГАРГАДАГ ТҮГЭЭМЭЛ АЛДАА, ТҮҮНИЙГ ЗАСАХ АРГА ЗАМ В.Янжиндулам1 Товч утга: Багш бэлтгэдэг их дээд сургуулийн оюутнуудын хувьд мэдлэг авьяас, мэдрэмж, ур чадвар, хариуцлага, эв дүйг нь сорьсон нарийн төвөгтэй, сургалтын хөтөлбөрийн нэг хэсэг нь багшлах дадлагын үе байдаг билээ. Багшлах дадлагын хугацаанд оюутан их сургуулийн танхимд уншиж сонсон, сурч мэдсэнээ жинхэнэ амьдралын хөрсөн дээр буулган сургуулийн орчинд хүүхдүүдтэй харьцан тэднийг мэдлэг бүтээх аргазүйд сурган, нийгэмшсэн бие хүн болон төлөвшихөд нь нөлөөлөн тусалж, өөрөө тасралтгүй хөгжих шаардлагатай болдог билээ. Түлхүүр үг: багшлахуй, багшлах дадлага, түгээмэл алдаа

Багш боловсролын үзэл баримтлалд ―Нийгмийн хөдөлгөгч хүч нь боловсрол, боловсролын хөгжлийн цөм нь багшийн хөгжил байна‖ [1:3] гэжээ.Үнэндээ хөгжсөн багшгүйгээр боловсролын шинэчлэлийг түргэтгэхийг аргагүй билээ. Нэгдүгээрт, өнөөгийн монголын нийгмийг хөгжүүлэхэд боловсролын салбар тэргүүлэх чиглэл болохын хувьд, хоѐрдугаарт, ирээдүй хойч үеийнхнийг бэлтгэн гаргах боловсон хүчин, хүний нөөцийг ханган нийлүүлдгийнхээ хувьд багш бэлтгэдэг их, дээд сургуулиудад өндөр хариуцлага тулгарч байна. Профессор Ц.Батсуурь, профессор Б.Жадамбаа нар ―Боловсролын хөгжлийн онол, үзэл баримтлалын чиг хандлага‖ өгүүллэлдээ, ―Багш боловсрол хийгээд түүний үе шат бүрийг экологийн төвтэй үзэл баримтлалын үүднээс авч үзнэ. Өөрөөр хэлбэл багшийн хөгжлийг сургахад сурах үйл явц буюу ―робот‖ эсвэл ―урлан‖ хийх техникийн үйл ажиллагаа шиг техникч, эсвэл дархан хүн шиг сургах даалгаврыг бүрэн биелүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай мэдлэг чадвартай болгож ―тоноглоно‖ гэж үздэг техникийн үзэл баримтлалаас салж, багшийг амьдралын түүхийг бүтээгч, ажил амьдралынхаа явцад өсөж бойждог, өвөрмөц хувь хүн төдийгүй сурган хүмүүжүүлэх ухааны итгэл үнэмшлийн болон туршлагын өвөрмөц экологийн тогтолцоог илэрхийлэгч байж олон мэргэжлийн уулзварт сурах арга барил эзэмшсэн, бүтээлч шинийг санаачлагч, байнга сурч хөгжиж байдаг иргэн, багшийн хөгжлийг сургуульд байх үеэс эхлэн, багш бэлтгэх сургуульд элсэн орж төгсөөд тэтгэвэрт гарах хүртлээ албан ба албан бус замаар олж авсан сурах туршлагын иж бүрэн нийлбэр, сургуулийн өдөр тутмын амьдралын тасралтгүй, ээлж дараалсан төвөгтэй сурах явцын үр дүн буюу тухайн нийгэм соѐл, бусад багш нар суралцагч, эцэг эх олон нийт, мэргэжлийн орчинд орж,өдөр тутам харилцаж хамтран ажиллаж байгаа хувь хүний өөрөө хөгжих үйл явц гэж үздэг экологийн үзэл баримтлалын хүрээнд авч үзнэ‖ [1:3] гэсэн нь багшийн хөгжлийг байнгын хувьсан өөрчлөгдөж байх, зогсолтгүй урагшлах хөдлөнги, нийгмийн орчноос зайлшгүй хамаарах шинжийг нь тодруулсан байна. Багшлахуй нь хичээл, сургалтын үйл ажиллаагаар холбогдсон багш сурагчийн харилцан хамтын үйл ажиллагаа юм. Багшлахуй нь зөвхөн шинжлэх ухааны мэдлэг мэдээллийг уутлан

1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн багш, магистр.

126

савлаж буй процесс биш харин суралцахуйн арга барилд сургах, сурахад тэмүүлэхэд өдөөж буй нэгэн хэлбэрийн жүжиглэл юм. Тийм ч учраас багшлахуйн талаарх үзэл баримтлалд: ―Багшлахуй бол мөн чанартаа урлаг юм.\as primarily an art\ ―Багшлахуй бол шинжлэх ухаан\ to be strictly a science\ гэсэн хоѐр хандлага байна. Олонх судлаачид ―Амжилттай багшлахуй бол шинжлэх ухаан, урлагийн хослол юм‖ \a combination of both art and science\ гэж үзжээ.[2:27] Тэгэхээр сургалтыг амжилттай удирдана гэдэг бол сурагчаа мэдэрч тэдэнд ямар үед зохих ѐсны бэрхшээлийг үүсгэх, ямар асуулт тавиад хэдэн минут бодуулах вэ, ямар ямар хариулт гарч ирэх магадлалтай вэ, хэрвээ хэн ч хариулахгүй бол ямар дөхүүлэх асуулт тавих вэ, хүүхдүүд хэрхэн асуудлыг шийдэх бол, ямар арга замууд байгаа, бататгал дасгалаар ямар дасгал ажиллуулах, хэрхэн яаж хичээлээ дүгнэх зэргийг нарийн зохиомжилсон нэгэн ѐсны урлагийн үзүүлбэр, нөгөө талаар мэдлэг мэдээллээр тусламжтайгаар чадвар дадал сууж туршлага хуримтлуулж буй шинжлэх ухааны нарийн төвөгтэй үйл явц юм. Сурган хүмүүжүүлэх дадлагын зорилго нь оюутанд багшлах ажлын хамгийн наад захын ерөнхий арга барилын баримжаа олгох, тэднийг хичээлээ төлөвлөн, ангийн сурагчдаа удирдан, зохион байгуулж, сургалт хүмүүжлийн ажлыг явуулах чадвар суулгахад чиглэх учиртай. ХИС-ийн оюутны багшлах дадлагын зорилгыг 6 зүйлээр тодорхойлсон байна.  Сэтгэл судлал сурган хүмүүжүүлэх зүй болон мэргэжлийн онол аргазүйн хичээлүүдээр олж авсан мэдлэг чадвараа бататган гүнзгийрүүлэх  Сургалт хүмүүжлийн байгуулагуудын ажлын онцлог, зохион байгуулах арга хэлбэр, дотоод дэг журамтай танилцах  Багшийн ажлын онцлог, сургалт хүмүүжлийн ажлыг гардан зохион байгуулах арга барилтай танилцах  Хичээлийн хөтөлбөр, сурах бичиг, холбогдох гарын авлагатай танилцаж, ээлжит хичээл төлөвлөн бэлтгэх, зохион байгуулах арга барил эзэмших  Анги удирдаж сурагчидтай ажиллах  Хичээлийн болон хичээлийн бус ажилд дүн шинжилгээ хийх аргатай танилцах гэх мэт болно [5:4]. Үүнээс бид энд багшлах дадлагын хугацаанд оюутнууд сургалтыг зохион байгуулахдаа гаргаж байгаа нийтлэг алдааг тодруулан авч үзэхийг зорилоо. Энд нийт монгол хэл, уран зохиолын IV, монгол герман хэлний IV ангийн 16 оюутнуудын 128 хичээлд сууж анализ хийсэн ажиглалтын үр дүнд тулгуурлав. Дадлагын оюутны хичээл заах явцад ажиглагддаг түгээмэл алдаа нь дараах ур чадвар хангалттгүй байгаагаас үүдэн гарч байна.  Шинжлэх ухааны суурь мэдлэг 

Ярих илтгэх чадвар



Харилцааны ур чадвар



Цаг төлөвлөлт, цагийн мэдрэмж

Хичээлийг амжилтгүй болгоход нөлөөлөх хүчин зүйл  Хичээлийн бэлтгэл хангалтгүй 

Өөртөө итгэлгүй сандарч будлих, сурагчдын асуултаас айх, хариулахаас зайлсхийх



Сургалтын хэрэглэгдэхүүн хүртээмжгүйгээс хүүхдүүд үймж шуугих



Хичээлийн мөчлөгийг нарийн төлөвлөж, арга технологоо сайн боловсруулаагүй



Хэт их агуулга бэлтгэн, багтаахаар яаран лекцлэх 127



Мэдлэг бүтээлгэх арга зүйд суралцаагүй, мэдээллийг бэлнээр шууд дамжуулах



Хэрэглэгдэхүүнээ зөв цагт хэрэглэж чадахгүй байх,



Элементарчлал ба дидактикаар дахин бүтээх чадвар сулаас хүүдэд энгийн хэлээр схем загварчалд багтаан агуулгаа тогтолцоонд нь өгч чадахгүй, хэт хийсвэр нэр томьѐогоор, эсвэл их сургуулийн лекцнээсээ хэсэглэн оруулах



Дидактик алхмуудын цагийн харьцааг буруу төлөвлөснөөс сэдэлжүүлэх, өмнөхийг сэргээх шатанд хэт их цаг зарцуулах, улмаар хичээлийн утгыг ойлгох, мэдлэг чадвараа бататгах нэгтгэн дүгнэх үе шат нь ор нэр төдий хөнгөн хийсвэр болох



Хүүхдэд сэтгэн бодох цаг өгөхгүй, өөрөө ярих. Багш нь аль болох сурагчаар яриулж, олон хувилбараар сэтгүүлж сургах хэрэгтэй. Хүүхдийн юмыг өөр өөр өнцгөөс харах чадварыг хөгжүүлэх нь чухал зөвхөн нэг хариулт зөв гэж батлах ѐсгүй.



Хүүхдэд учрах бэрхшээлийн түвшинг тохируулахгүй байх. Хэт хөнгөдснөөс хичээл хугацаанаас өмнө дуусах, хэт уралдуулснаас хүүхдүүдийн дотор өрсөлдөх сэтгэлгээ үүсч гол ойлголт ухагдахуунд анхаарахгүй цаг алдах тохиолдол байна. Хэт хүндэдүүлснээс сурагчид өөртөө итгэлгүй, сурах урам зориг нь хугарах, анги нийтээр хичээлд сонирхолгүй болж идэвхгүй хандах зэрэг бэрхшээлүүд үүсч байна.



Бие биенийхээ хичээлд сууж анализ хийгээгүйгээс нэгнийхээ гаргасан алдааг давтаж байна.



Анги дүүрэн харж, дуу хоолойгоор удирдаж чадахгүй байна.Зөвхөн хариулж буй гурав дөрөвхөн хүүхдүүдрүүгээ харж тэдэнд хандаж зааж байна.



Сургалтын явцад хүүхдүүдээс гаргах асуудлыг хурдан шийдвэрлэх чадвар сулаас цаг алдаж байна.

Сургалтыг амжилттай явуулах боломж  Лабратори хичээлээр оюутан бүрийг хичээл заалгах, мини хичээл явуулах 

Хичээлийн судлагаа хийж дадлагажуулах, суралцахуйг дэмжих чиглэлээр ажиллуулж сургах



Дунд сургуулийн багшийн хичээлд сууж, анализ хийж ярилцах



Шинжлэх ухааны ойлголтыг элементарчлан, didactic reconstraction хийх



Агуулгын томсгосон нэгжээр багцлан харж заах



Боловсролын стандарт, стандарт хэрэгжүүлэх зөвлөмжийг судлах, сурах бичгийн дасгалуудыг ажиллах.



Нэгж хичээлийн хөтөлбөр, ээлжит хичээлийн төлөвлөлт боловсруулах арга барилд суралцах



Анги бүрийн агуулгын хүрээ, стандарт хэрэгжүүлэх зөвлөмжийн дагуу бүлэг болон нэгж хичээлийн хөтөлбөрийг боловсруулж, тодорхой сэдвээр туршин заасан байна.

Амжилттай багшлахын тулд нэгэн хэвийн шинжлэх ухааны мэдээллийг сав руу юүлэх мэт сурагчдадаа өгөх биш харин тэдний бүхий л чадавхи чадамжийг мэдэрч, аль талыг хэрхэн яаж хөгжүүлэхээ нарийн төлөвлөн, сурагчидтайгаа харьцахдаа уян хатан байж, шаардлагатай үед янз 128

бүрийн маневр хийх чадвартай байх ѐстой. Конструктивист үзэл баримтлалаар ―Багшлахуй нь сургалтын уран сайхны хэлбэрийн арга бөгөөд мэдээллийг танин мэдэхийн тулд эргэцүүлэн бодох чадвараа ашиглах боломжийг сурагчдад олгох арга зам юм.Энэ маягаар багш нь жүжигчин лугаа адил сурагчдыг удирдан дагуулж байдаг‖[2:46] гэж З.Харрис Рекоф Бэйли нар тэмдэглэжээ.

2011 оны 9-10 сард 6 долоо хоногийн багшлах дадлагад гарсан МХУЗ –IV ангийн 22 оюутнаас авсан судалгаанаас асуулгын дүнг нэгтгэн үзэхэд: Сургалт явуулахад тохиолдож байсан бэрхшээл юу вэ? гэсэн асуулгад 14 оюутан буюу 63% нь хүүхэдтэй харьцах, тэднийг зохион байгуулах, 4 буюу 18% нь шинжлэх ухааны суурь мэдлэг хангалтгүй байх, 4 буюу 18% нь хичээлийн технологи,ээлжит хичээлийн төлөвлөлт хийх гэж хариулжээ. Үүнээс үзэхэд багшлах дадлагын хугацаанд оюутнуудад тохиолддог хамгийн их ур чадвар шаардаж байгаа тал нь хүүхэдтэй харьцах, тэднийг удирдан зохион байгуулах, зөв чиглүүлэх юм. Хичээл заах, ээлжит хичээлийн төлөвлөлт хийх, бусдын хичээлд сууж үнэлэлт өгөх, ахмад туршлагатай багш нарын хичээлд сууснаар тэдний заах ур чадвар дээшилж байдаг байна. Мэргэжлийн дидактик хичээлийн семинар, лабораториор оюутнууд бие биедээ заахад ямар аргыг яаж ашиглаж байгаад нь анхаарч байснаас сургуулийн насны хүүхдүүд шиг олон янзын асуулт тавих, зарим тохиолдолд уйдан, үймж шуугих саад бэрхшээл тохиолдолгүй байсан нь энд бас харагдаж байна. Багш нар бид ч танхим дахь сургалтаар хичээл заалгаж байхдаа юуг? яаж? зааж байна гэдэгт анхаараад, хэн яаж суралцдаг вэ? суралцахуйг хэрхэн дэмжих вэ? гэдгийг төдийлөн тооцдоггүй байсан нь энд илэрч байна. Багшлах дадлагын үед сургалтыг амжилттай зохион байгуулахын тулд мэргэжлийн дидактик хичээлээр монгол хэл дидактик хичээлийн хүрээнд авиазүй заах аргазүй, үг зүй заах аргазүй аргачлал, өгүүлбэрзүй заах аргазүй, эх задлал заах аргазүй, зөв бичүүлж сургах аргазүй зэрэг бүлэг бүрээр тогтож системтэй заах, хичээлийн судалгааг орчин үеийн дидактикүндэстэй хийх чадвар дадал олгох, агуулгын нэгжийг томсгон, дидактикаар элементарчлан заах зарчмыг барин зохих суурь чадвар эзэмшүүлэхэд анхаарах шаардлагатай болоод байна. Оюутныг дадлагад гарахаас өмнө тэдний дидактик ур чадварыг дээшлүүлэхийн тулд дараах ажлыг хийж гүйцэтгэн, хэвшил болгох нь зүйтэй гэж үзэж байна.

1. Шилжилтийн 7, 8, 9, 10-р ангийн монгол хэл, уран зохиол, монгол бичгийн сурах бичиг, ‖Шилжилтийн 12 жилийн сургалттай ангиудын хөтөлбөр хэрэгжүүлэх зөвлөмж‖ БСШУЯ 2009, 2010, 2011, 2012 болон аймаг улсын ур чадварын уралдаанд манлайлагчдын хичээлийн cd-ээр номын санг баяжуулах 2. 3-р ангийн оюутнуудын дунд нэгж хөтөлбөрийн, нээлттэй цахим хичээлийн уралдаан зарлан ―Заах аргач оюутан‖ шалгаруулан дүгнэх 3. 3, 4-р ангийн оюутнуудаар практик ач холбогдолтой курс, дипломын ажил бичүүлэх 4. Клиник профессорууд оюутнуудад үзүүлэх хичээл зааж, хичээлийн хэрэглэгдэхүүний үзэсгэлэн гарган үзүүлэх 5. Мэргэжлийн хичээлийн лабораториор хичээлийн судалгаа хийх арга барилд суралцан сургалтыг мэдлэг бүтээлгэх таатай орчин болгон хөтлөх чадвар бий болгох Хичээл сургалтыг амжилтттай зохион байгуулахад тухайн оюутны ерөнхий суурь мэдлэгийн түвшин үндсэн тулгуур болж, харилцааны ур дүй нь багшийн хоѐр дахь гол багана нь болж байна. Дадлага хийх хугацаанд оюутнууд нь бие биедээ зааж байхад огт анзаардаггүй байсан ангиа зохион байгуулах, хүүхдүүдийнхээ анхаарлыг татан, хичээлд сэдэлжүүлэх, сурагчаас гарч байгаа янз бүрийн гомдол санал асуудлыг шийдвэрлэх чадварт суралцан хүүхэдтэй харилцах эв дүйтэй болж байгаа нь ажиглагддаг билээ. Сайн багшийг бэлтгэхэд бид оюутны бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх материаллаг хийгээд сэтгэлзүйн таатай орчинг бий болгон, үлгэрлэн дагуулах шаардлагатай байна.

129

НОМ ЗҮЙ 1. Ц. Батсуурь, Б.Жадамба ―Боловсролын хөгжлийн онол, үзэл баримтлалын чиг хандлага‖. Лавай сэтгүүл. УБ., 2004 2. Р. Намжилдагва ―Багшлахуй нь урлаг уу, шинжлэх ухаан уу?‖ Боловсрол судлал №8, 2011 3. Сургалтын технологийн шинэчлэл. УБ., 1999 4. Сургалтын аргазүй. УБ., 1999 5. ХИС-ийн оюутны дадлагын гарын авлага. Ховд, 2011

SUMMURY In this paper author determined some common mistakes, that appeared while students are working as a practical teacher in secondary and high schools. So she offered some opportunities and paths to pass this kind of barrier such as to get necessary high school books and handbooks, organize some show-lessons to exchange their experience

130

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эдийн засаг ____________________________________________________________________________ V боть 2012 24-р дэвтэр

НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Т. Батчимэг1 Товч утга: Аль ч улс орны төрийн бодлогын нэг гол асуудал бол иргэдийг нийгмийн шинжтэй эрсдлээс хамгаалах асуудал юм. Дэлхийн улс орнууд нийгмийн хамгааллын бодлогоо янз бүрийн арга замаар хэрэгжүүлж ирсэн бөгөөд үүний нэг нь нийгмийн даатгалын тогтолцоо юм. Нийгмийн даатгал нь нийгмийн гишүүдийг эрсдэлээс хамгаалах, амьдралынх нь баталгааг хангахад чиглэсэн иргэдийнхээ төлөө төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлогын нэг хэсэг юм. Монгол улсын хэмжээнд нийгмийн даатгалын сангийн орлого бүрдүүлэлт болон зарцуулалтын өнөөгийн байдал ямар түвшинд хүрснийг сүүлийн дөрвөн жилийн мэдээлэлд үндэслэн харуулахыг зорилоо. Түлхүүр үгс: нийгмийн даатгал, нийгмийн даатгалын сан, даатгуулагч, тэтгэвэр, тэтгэмж

Үндсэн агуулга: Улс орны эдийн засаг зах зээлийн харилцаанд шилжиж, өмчийн олон хэвшил бий болж иргэдийн нийгэм хамгааллын төлөө зөвхөн төр төдийгүй ажил олгогч, иргэд хариуцлага хүлээх болсноор Монгол Улсын Их Хурлаас 1994 онд нийгмийн даатгалын багц хуулиуд батлагдаж, 1995 оноос улс даяар мөрдүүлсэн нь иргэдийн тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр авах эрхийг нийгмийн даатгалын харилцаагаар баталгаатай зохицуулах хууль эрх зүйн үндэс бүрдсэн. Нийгмийн даатгал нь иргэн, төр, аж ахуйн нэгж, байгууллагаас зохих журмын дагуу шимтгэл төлж, нийгмийн даатгалын санг бүрдүүлэн, даатгуулагч иргэн өндөр наслах, хөгжлийн бэрхшээлтэй буюу хөдөлмөрийн чадваргүй болох, өвчлөх, ажилгүй болох үед өөрт нь, тэрчлэн нас барахад түүний асрамжинд байсан хүмүүст хууль тогтоомжинд заасан тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр олгох зориулалттай нийгэм эдийн засгийн арга хэмжээ юм. Нийгмийн даатгалын сан. Ажил олгогч, даатгуулагчийн хөдөлмөрийн хөлс, түүнтэй адилтгах орлогоос тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, үйлчилгээнд зарцуулах, нийгмийн даатгалын үйл ажиллагааны зардлыг нөхөх зорилгоор төлсөн шимтгэлийн орлого, бусад эх үүсвэрээс бүрдүүлсэн мөнгөн хөрөнгө байна. Даатгуулагч. Нийгмийн даатгалын хууль болон гэрээний үндсэн дээр нийгмийн даатгалын санд шимтгэл төлж даатгуулсан, нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр авах эрх бүхий этгээдийг даатгуулагчаар тооцно. Тэтгэвэр. Даатгуулагчийг өндөр наслахад насан туршид нь, тахир дутуу болоход хөдөлмөрийн чадвар нь сэргээгдэх хүртэл, эсхүл өндөр насны тэтгэвэр авах насанд хүртэл, нас барахад нь түүний ар гэр бүлийн хөдөлмөрийн чадваргүй гишүүд /хүүхэд 16 нас, сургуульд суралцаж байгаа бол 19 нас хүртэл/-ийн нийгмийн баталгааг хангах зорилгоор нийгмийн даатгалын сангаас сар бүр олгох мөнгөн хөрөнгө байна. Тэтгэмж. Хөдөлмөрийн чадвараа түр алдах, жирэмслэх, амаржих, нас барах тохиолдолд даатгуулагчид нийгмийн даатгалын сангаас нэг удаа олгох мөнгөн хөрөнгө байна. Судалгааны хэсэг: Энэхүү судалгааг 2008-2011 оны Нийгмийн даатгалын санхүүгийн мэдээлэлд үндэслэн хийсэн билээ. Үүнд

1

ХИС-ийн НХУС-ийн НББ-ийн тэнхимийн багш, магистр. chimgee0611@yahoo.com

131

1. Монгол улсын 2008-2011 оны нийгмийн даатгалын хамралт ба эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын тоо

Ажил олгогчийн тоо 2011 онд өмнөх оныхоос 3.5 мянгаар өсч, нийт шимтгэл төлөгч ажил олгогчдын тоо 26.8 мянгад хүрсэн байна. Мөн заавал даатгуулагчийн тоо 72.7 мянган хүнээр, сайн дурын даатгуулагчийн тоо 13.3 мянган хүнээр нэмэгдэж, нийт даатгуулагч нь эдийн засгийн идэвхтэй хүн амын 61 орчим хувийг нийгмийн даатгалд хамруулсан байна.

2. Нийгмийн даатгалын сангийн орлого, зарлага /сая. төгрөгөөр/

132

Нийгмийн даатгалын санд 2011 оны жилийн эцсийн байдлаар 565,0 тэрбум төгрөгийн шимтгэлийн орлого төвлөрүүлсэн ба давхардсан тоогоор 3.6 сая иргэнд 585.9 тэрбум төгрөгийн даатгалын үйлчилгээ үзүүлсэн. Сангийн чөлөөт үлдэгдлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулснаар 13.8 тэрбум төгрөгийн орлогыг нийгмийн даатгалын санд оруулсан бөгөөд өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 40 гаруй хувиар, 2009 оны түвшингээс 1,5 дахин өссөн байна.

3. Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, эмчилгээ үйлчилгээ авагчдын тоо, зарцуулсан тоо, зарцуулсан хөрөнгө

2011 оны байдлаар даатгалын үйлчилгээнд зарцуулсан зардал өмнөх үеийнхээс 100 тэрбум орчим төгрөгөөр өссөн байна.

4. Эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдагсад

Нийгмийн даатгалын хамрах хүрээг өргөтгөж, эрүүл мэндийн даатгалын хамралтыг анх удаа 98.6 хувьд хүргэж нэмэгдүүлсэн. Дүгнэлт Засгийн газар 2011 оныг ―Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих жил‖ болгон зарласантай уялдуулан Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас 2011 оныг ―Ёс зүйг дээдэлж, хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх жил‖ болгон зарласантай холбоотойгоор: 1. Сайн дурын даатгуулагчдын тоо жил ирэх тутам өсч байгаа нь сүүлийн жилүүдэд нийгмийн хамгааллын гадна байсан хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид, албан бус секторт 133

ажиллагчид, цалин хөлс авдаггүй ч орлого олдог хүмүүс нийгмийн хамгааллын тогтолцоонд хамрагдаж, өөрийн хүсэлтээр даатгалд хамрагдах хандлага нэмэгдэж байгаатай холбож үзэж байна.

2. 2011 оны байдлаар нийт орлогын 75 орчим хувийг шимтгэлийн орлого бүрдүүлж байна. Гэтэл шимтгэлийн орлогын дийлэнх хувийг заавал даатгуулагчид бүрдүүлдэг бөгөөд төрийн байгууллагынхны хувьд төсвийн хөрөнгөөр цалинжиж, мөн түүнээс нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлдөг. Энэ нь эргээд төсөвтөө шингэдэг учир нэг халааснаас аваад нөгөөдөө хийж байгаатай ялгаагүй.

3. Тэтгэвэр авагчдын тоо өмнөх үеийнхээс төдийлөн өсөөгүй ч 2011 онд цалин тэтгэвэр нэмсэнтэй холбоотойгоор тэтгэврийн сангийн зарцуулалт өмнөх үеийнхээс 1.2 дахин өссөн.

4. Энэ нь Улсын Их Хурлаас баталсан ―Төрөөс малчдын талаар баримтлах бодлого‖-д тусгагдсан зорилтын хүрээнд эрүүл мэндийн даатгалд 260 гаруй мянган малчдыг хамруулсантай нь холбоотой юм. Мөн бичил уурхайгаар ашигт малтмал олзворлогчдын талаар мэдээллийн сан бүрдүүлж, тэднийг даатгалд хамруулах чиглэлээр хамтран ажилласны үр дүнд 5.0 мянган иргэнийг шинээр нийгмийн даатгалд хамруулсан байна.

НОМ ЗҮЙ 1.

2.

3.

4.

―Нийгмийн даатгалын түүхэн замнал‖ УБ., 2012 ―Нийгмийн даатгалын холбогдолтой эрх зүйн актын эмхэтгэл‖ УБ., 2012 ―Монгол улсын статистикийн эмхэтгэл‖ УБ., 2011 Эрдэнэ.С, Давгадорж.Ч. –―Нийгмийн даатгалын эдийн засаг ба шинэчлэлийн асуудлууд‖ УБ., 2007

RESUME 1. To improve the legal environment for involving the stockman and business man to the health and social insurances in order to increase the number of involved people in social insurance 2. To make the legal environment by doing the research of investment problem by capital of social insurance fund into the financial mean 3. Pay attention on the quality of insurance aid and service provide information for insurants include the insurants to the control activities of health insurance solve their problems and serve them without any trouble in order not to decrease the involved reached level of health insurance

134

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эдийн засаг ____________________________________________________________________________ V боть 2012 25-р дэвтэр

100000 АЙЛЫН ХӨТӨЛБӨР БУЮУ МОРГЕЙЖИЙН ЗЭЭЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХТЭЙ ХОЛБОГДСОН АСУУДЛУУД Г. Гэрэлсүрэн1 Товч утга: Улс бүр иргэдээ орчин үеийн нөхцөл шаардлагыг хангасан орон байраар хангах хөтөлбөрийг зохион байгуулдаг байна. Үүний нэг жишээ бол 4000, 40000, 100000 айлын орон сууцны хөтөлбөр буюу иргэдэд олгож буй орон сууцны зээл буюу моргейжийн зээл юм. Гэвч аливаа үйл ажиллагааг хийх явцад учирч болох эрсдэл, түүнийг багасгах, түүнээс зайлсхийх арга замыг тодорхойлж урьдчилсан тооцоог хийх нь зүйтэй байдаг. Моргейжийн зээлийг олгох, хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд нөлөөлөх эрсдэлийг тооцох, шинжилгээ хийхийг зорилоо. Түлхүүр үг: моргейжийн зээл, моргейж, ипотек, орон сууцжуулах хөтөлбөр

Нэг. Моргейжийн зээлийн тухай Моргейж гэдэг үг нь Франц гаралтай бөгөөд ―death contract‖ буюу ―насан туршийн гэрээ‖ гэсэн утгатай. Моргейжийн зээл нь үл хөдлөх хөрөнгөөр баталгаажсан зээл бөгөөд товчоор моргейж гэж нэрлэж заншсан. Энэ нь цоо шинэ ойлголт биш юм. Ипотекийн зээл, моргейжийн зээл гэсэн нэр томьѐонууд ялгаагүй ойлголт бөгөөд ипотек нь Европын орнуудад, моргейж нь Америк болон түүнээс үүсэн хэрэгжсэн бусад орнуудад хэрэглэж эхэлсэн нэршил юм. Эрхзүйн зохицуулалтын хувьд Ром-Германы эрхзүйн бүлд багтдаг улс орнуудад ипотекийн хуулиар, Америк болон бусад орнуудад моргейжийн хуулиар шийдвэрлэгддэг. Олон улсын нийтлэг жишгээр дараах байдлаар Моргейжийн зээлийн үндсэн ойлголтуудыг тодорхойлдог. Үүнд:       

Property /Хөрөнгө/-Моргейжийн зээлээр худалдан авч буй хөрөнгө Mortgage /Моргейж/-Моргейжийн зээлд зориулан гаргасан үнэт цаасны хүү Borrower-Зээлдэгч-зээл авч буй иргэн Lender-Зээлдэгч-Тухайн зээлийг олгож буй банк санхүүгийн байгууллагууд Interest-Хүү-Зээлдэгчийн төлж буй санхүүгийн шимтгэл буюу зээлийн хүү Principal- Зээлийн хэмжээ-үндсэн зээлийн хэмжээ Foreclosure and repossession-Барьцааны зүйлээ худалдаж авах эрхийг хасах болон хурааж авах

Хоѐр. Моргейжийн зээлийн зорилго, хэрэгжүүлэхтэй холбогдсон асуудлууд Орон сууцжуулах хөтөлбөрийн зорилгыг дараах байдлаар тодорхойлж болох юм. Нэгдүгээрт, өрхийн амьдрах орчин нөхцлийг сайжруулах, хоѐрдугаарт байгаль орчноо хамгаалах, нөөцийг үр ашигтай хуваарилах, гутгаарт иргэдийг хувийн өмчтэй болгох гэж тодорхойлж болно.

1

ХИС-ийн НХУС-ийн НББ-ийн тэнхимийн багш, магистр

135

Орон сууц барьцаалсан зээлийг хэрэгжүүлэхэд манай улсын одоогийн нөхцөл байдал, бусад оронд хэрэгжсэн үр дүнгээс харж дүгнэлт хийж, ирээдүйд учирч болох эрсдэлүүдийг тооцъѐ.

1. Орон сууцны эрэлтийг тооцъѐ. Хүснэгт №1 Өрхийн тоо, хот, хөдөө (мянган өрх, хувиар) Байршил Бүгд Хот Хөдөө

2000 мян.өрх 541.1 296.4 244.7

эзлэх хувь 100% 55% 45%

2010 мян.өрх 713.8 479.5 234.3

эзлэх хувь 100% 67% 33%

Хүснэгт №1-ээс харахад хот, хөдөөд эзлэх өрхийн тооны зөрүү 2000 онд 10%-ийн зөрүү байсан бол 10 жилийн дараа 33% болтол өссөн байна. Энэ нь шилжилт хөдөлгөөн огцом нэмэгдсэнийг илэрхийлж байна. Хүснэгт №2 Өрхийн тоо, сууцны төрөл, хот, хөдөө (хувиар, 2010 он)

Сууцны төрөл

Мян. Өрх

Бүгд Гэр Байшин Зориулалтын бус сууц Бусад

Бүгд дүнд эзлэх хувь

713.8 322.8 382.8 8.1 0.1

100 45.2 53.6 1.1 0

Мян. Өрх 479.5 479.5 156.7 316.1 6.6

Хот дүнд эзлэх хувь 100 32.7 65.9 1.4 0

Хөдөө дүнд Мян. эзлэх өрх хувь 234.3 166.1 66.7 1.5

100 70.9 28.5 0.6 0 0 Хүснэгт №3

Өрхийн тоо, сууцны төрөл (хувиар, 2000, 2010 он)

Сууцны төрөл Бүгд Гэр Зориулалтын бус сууц Бусад Байшин Орон сууцны байшин

Мян. өрх 541.1 275.6 3.4 0.8 261.3 119

2000 дүнд эзлэх хувь 100 50.9 0.6 0.1 48.3 22 136

2010 Мян. өрх 713.8 322.8 8.1 0.1 382.8 152.3

дүнд эзлэх хувь 100 45.2 1.1 0 53.6 21.3

Бие даасан тохилог сууц Сууцны тусдаа байшин Нийтийн байр

133.9 8.4

3.8 209.9 16.7

24.7 1.6

0.5 29.4 2.3

2011 оны эхний хагас жилийн байдлаар Улаанбаатар хотод орон сууцны төсөл хэрэгжүүлж байгаа 140 компани байгаа бөгөөд, зах зээлд борлогдож байгаа 22400 айлын орон сууц байна. Хүснэгт №1-3-аас харвал хот хөдөө ялгаагүй орон сууцжуулах шаардлагатай 557700 өрхөөс малчин өрхийн тоо 154917 1хасвал 402783 айлыг орон сууцжуулах шаардлагатай байна . Жилд дунджаар 19000 өрхийн орон сууц шинээр ашиглалтанд орж байгаа. 2012 оны эхний байдлаар цаашид дахин баригдах орон сууцны эрэлтийг тооцвол 256783 өрхийн сууц шаардлагатай байна. Үүнээс 100000 айлын хөтөлбөрийн хүрээнд нэмж 27000 айлын орон сууц шинээр баригдахаар батлагдсан. Хүснэгт №4 Анхны гэрлэлтийн дундаж нас

Хүйс Эрэгтэй Эмэгтэй

1989 23.3 21.1

2000 25.7 23.7

2010 26.2 24.2

Шинэ гэр бүл бологсдын тоо жилд дунджаар 9349 /өрх/ байна. Дээрх үзүүлэлт ирэх 3 жилд эрчимтэй өсөх хандлагатай. Учир нь анхны дундаж гэрлэлтийн нас 2010 оны байдлаар эрэгтэй 26.2, эмэгтэй 24.2 байгаа бөгөөд 2010 оны тооллогоор нийт хүн амын дунд эрэгтэй, эмэгтэй ойролцоо тоотойгоор 25-29 насныхан 9,8%-ийг эзэлж байна. Мөн 2009 онд 170000 байсан малчин өрх 154917 болж буурсан бөгөөд энэ хэмжээгээрээ төвлөрлийг нэмэгдүүлсээр байна.

2. Үнэд хэрхэн нөлөөлөх вэ? Орон сууцны үнийн түвшинд гол нөлөө үзүүлэх орон сууцны эрэлт, нийлүүлэлтийн динамикийг судалж үзвэл доорхи дүр зураг ажиглагдана. Сүүлийн үед төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэн, эдийн засгийн ерөнхий байдал сэргэсэн гээд айл өрхийн орлого өсөх хандлагатай байна. Уул уурхай, барилга гэх мэт салбарт улирлын шинж чанартай ажил эрхлэлт их байна. Гэхдээ үнийн өсөлт нь өрхийн орлогын өсөлтөөс илүү гарч болохгүй тул засгийн газрын зүгээс үүнд гол анхаарлаа хандуулах ѐстой. 2008-2010 Оны барилгын салбарын хямралын үеэр орон сууцны үнэ бага зэрэг буурсан боловч 2010 оны дундаас эхлэн буцаад өсч эхэлсэн ба 2011 оны 2-р улирлын байдлаар үнийн өсөлт хамгийн өндөр түвшиндээ хүрсэн байна. Хүснэгт №5 Орон сууцны үнэ (төгрөгөөр) Дүүрэг

1

1 өрөө

2 өрөө

3 өрөө

Хан-Уул

41000000

65000000

72000000

Баянзүрх

40000000

51000000

72000000

Баянгол

44000000

58000000

71000000

ҮСХ, 2011 оны 12-р сарын блютень

137

Сүхбаатар

45000000

68000000

75000000

Чингэлтэй

45600000

65250000

80000000

Сонгинохайрхан

42500000

53500000

59500000 Хүснэгт №6

Орон сууцны өртгийн ангилал

Өртгийн ангилал Газар Барилга угсралт Санхүүжилт Үйл ажиллагаа Маркетинг

Борлуулсан үнийн дүнд эзлэх хувь АНУ 20.3 58.9 1.7 5.4 1.4

Монгол 22.1 61 1.9 3 0.5

Барилгын материалыг бараг 100 хувь импортоор авдаг бөгөөд энэ явцад олон нэмэгдэл зардлууд үндсэн өртөг дээр нэмэгддэг. Тухайлбал, барилгын материалын хувьд валютын ханш, гаалийн татвар, тээврийн зардал, шатахууны үнэ гэх мэт. Үүнийг тогтолцооных нь хувьд зохицуулалт хийж шийдэхгүй бол барилгын өртөг нэмэгдсээр байх бөгөөд орон сууцны үнэ ойрын хугацаанд буурах хандлага харагдахгүй байна.

3. Моргейжийн зээлээр авч буй орон сууц үнэ цэнээ хадгалах, чанартай байж чадах эсэх: 100000 айлын хөтөлбөр төдийгүй өмнө баригдаж ашиглалтанд орсон барилгын хувьд ч тухайн барилгын чанар, түүнээс үүсэх хариуцлага тодорхой биш байна. Эхний ээлжинд батлагдсан 100000 өрхийн орон сууцны тогтоолоос харахад 679 айлын орон сууцыг иргэн, 15000 гаруйг нь барилгын салбарт үндсэн үйл ажиллагаа явуулдаггүй байгууллагууд гүйцэтгэхээр байна.

4. Орон сууцны түрээсийн үнэ, эргэн төлөх үйл явц Өөрийн эзэмшлийн орон сууцтай атал дахин орон сууц зээлээр авах, эсвэл түүнийгээ төлж чадахгүйн улмаас түрээслэх явдал ихэссэнээр түрээсийн үнэ буурч зээлийн эргэн төлөлт алдагдах эрсдэл оруулах магадлалтай. Хүснэгт №7 Өрхийн тоо сууцны эзэмшлийн хэлбэр хот, хөдөө, хувиар, 2010

Эзэмшлийн хэлбэр

Бүгд дүнд Мян. эзлэх өрх хувь

Хот дүнд Мян. эзлэх Өрх хувь

Хөдөө дүнд Мян. эзлэх Өрх хувь

Бүгд Өөрийн эзэмшлийн

713.8 619

479.5 401.1

234.3 217.9

138

100 86.7

100 83.6

100 93.1

Бусдын сууцанд түрээстэй суудаг

45

6.3

40.9

8.5

4.0

1.7

Бусдын сууцанд түрээсгүй суудаг

43.5

6.1

33

6.9

10.6

4.5

Бусад

6.3

0.9

4.5

0.9

1.7

0.7

Зөвхөн өрх гэрээс гадна түрээсийн зах зээлийг оюутнууд, гадны иргэд нэмэгдүүлдэг байна.

2012 оны эцсээр иргэдийн цалингийн дундаж хэмжээ 630000 төгрөг болно. Хүснэгт №5-д харуулснаар дунджаар 1 өрөө байрыг 45 сая төгрөг гэж үзээд эргэн төлөлтийг тооцвол: Хүснэгт №8 Орон сууцны үнэ Урьдчилгаа төлбөр Зээлд хамрагдах дээд хэмжээ Жилийн Хүү Зээлийн хугацаа Сард төлөх тогтмол төлбөр Өрхийн доод орлого

45000000 4500000 40500000 6% 240 cap 290,154 644,787

Сард төлөх хэмжээ 290154 төгрөг (энгийн тогтмол мөнгөний өнөөгийн үнэ цэнэ олох томъѐогоор) болох бөгөөд өрхийн доод орлого 644787 байх ѐстой. 2011 оны дөрөвдүгээр улирлын байдлаар нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 555.4 мянган төгрөг, сарын дундаж мөнгөн зарлага нь 548.9 мянган төгрөг байна.

Дүгнэлт, санал 100000 айлын орон сууц хөтөлбөр нь төр засгийн зүгээс ард иргэд рүүгээ чиглэсэн томоохон цогц бодлогуудын нэг юм. Учирч болох эрсдэлийн хүрээнд дараах санал, дүгнэлтийг гаргаж байна.

1. Цаашид орон сууцны нэгж талбайн үнэлгээ нэмэгдэх хандлагатай байна. Хөтөлбөрийн хүрээнд орон сууцны үнийг тогтворжуулах бодлого явуулах, барилгын түүхий эдийг аль болох өөрийн оронд хямд үнээр үйлдвэрлэн гаргахыг эрчимжүүлэх 1. Орон сууцны үнийн өсөлтийг өрхийн орлогын өсөлт гүйцэхгүй байна. Өрхийн сарын дундаж орлого ирэх жил 630000 төгрөг болж өсч байгаа ч энэ нь өрх орон сууцны зээлд хамрагдах хангалттай нөхцлийг бүрдүүлж чадахгүй байна.

2. Хөтөлбөрийн хүрээнд баригдах орон сууцны тоог дан ганц Улаанбаатар хотын хэмжээнд бус хөдөө орон нутагт хөтөлбөрөө идэвхтэй хэрэгжүүлэх, ингэснээр хотруу чиглэх шилжилт хөдөлгөөнийг бууруулах 3. Өөрийн эзэмшлийн орон сууцтай, амьжиргааны түвшин бусдаас харьцангуй дээгүүр иргэд дахин орон сууц зээлээр авах асуудлыг журмаар хязгаарласан байгаа хэдий ч бодит байдал дээрх үйл явц үүсэх нөхцөл их байна. Үүний үр дүнд шалгуурт нийцээгүй иргэд дахин орон сууц авч түүнийгээ түрээслэснээс түрээсийн үнэ буурч олсон орлогоороо эргэн төлөх гэж байсан зээл чанаргүйдэх эрсдэлтэй.

4. Банкуудын зээлийн багцын ихэнх дүн зөвхөн ипотекийн зээл дээр төвлөрөх аюултай.

2. Хөтөлбөрийн хүрээнд баригдах орон сууцны чанарын нэгдсэн удирдлагын хариуцлагыг нэмэгдүүлж, ил тодорхой болгох 3. Орон сууц-орлого-үнэ-эрэлт-чанар гэсэн уялдаа холбоог сайжруулах хэрэгтэй байна

139

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ Ном, сурах бичиг, зөвлөмж 1. Үндэсний статистикийн хороо ―Хүн, ам, орон сууцны тооллого-2010 он‖ эмхтгэл 2. Статистикийн эмхтгэл, тайлангууд 3. Үндэсний статистикийн хороо ―Сарын бллютень‖ (2006-2012 II улирал) Хууль, журам 1. Иргэний хууль 2. Иргэдийг жилийн 6 хувийн хүүтэй орон сууцны хөнгөлэлттэй зээлд хамруулах журам 3. Бусад хуулиуд Бусад эх сурвалжууд 1. www.ossk.mn 2. www.purlebook.mn 3. www.wikipedia.com 4. Бусад

RESUME In the article, we have explored mortgage loan in Mongolia. As a result, we concluded the main indicators of the mortgage such as house price, leasing payment, demand and TQM.

140

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эдийн засаг ____________________________________________________________________________ V боть 2012 26-р дэвтэр

ХОВД АЙМГИЙН БАНК САНХҮҮГИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ХӨГЖИЛ, ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Г. Гэрэлсүрэн1 Товч утга: Эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангаж, цаашдын хөгжил, чиг хандлагыг тодорхойлж, төрийн мөнгөний бодлогын хэрэгжилт, түүнийг харилцааг зохицуулж байдаг санхүүгийн системийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг нь санхүүгийн байгууллага байдаг билээ. Банк санхүүгийн байгууллага нь баруун бүс нутаг тэр дундаа Ховд аймагт хэрхэн хөгжиж байгаад тогтмол дүн шинжилгээ хийж, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлох чухал зүйл юм. Ховд аймаг дахь банк санхүүгийн байгууллагын үзүүлэлтийг улсын болон баруун таван аймгийн үзүүлэлтүүдтэй харьцуулах, тэдгээрийн хөгжилд дүн шинжилгээ хийх Түлхүүр үг: Санхүүгийн байгууллагын хөгжил, Ховд аймаг, салбарын үзүүлэлтүүд

Нэг. Ховд аймгийн банк санхүүгийн байгууллагын үүсэл Монгол Улсад анх 1924 оны 6-р сарын 2-нд Худалдаа-Аж үйлдвэрийн банк нэртэйгээр анхны банкны байгууллага байгуулагдсан. Харин Ховд аймагт 1927 оны 10-р сарын 1-нд Монголын Худалдаа-Аж үйлдвэрийн банкны ерөнхий хорооны шийдвэрээр Худалдаа-Аж үйлдвэрийн банкны 5-р хэлтэс болж Ховд аймгийн Банкны хэлтэс байгуулагдсан. Ингэхдээ 8 орон тоотойгоор Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдээр ахлуулан анх байгуулагджээ. Энэ үед Ховд аймгийн 30 гаруй байгууллагад 240 гаруй дансаар хоногт 40-90 мянган төгрөг, жилд 90 орчим сая төгрөгийн гүйлгээ хийж. үйлчилгээ үзүүлж байжээ. Үүний зэрэгцээ Увс, Баян-Өлгий аймгийн Банкны хэлтсийг анх байгуулагдахад Ховд аймгийн банкны хэлтсээс ажилтнууд очиж, зааж сурган хамтран ажиллаж баруун хязгаар нутагт банкны байгууллага үүсэн бий болоход түүхэн чухал үүрэг гүйцэтгэж байжээ. Хоѐр. Ховд аймгийн банк санхүүгийн салбарын хөгжлийн үзүүлэлт Манай улсын хэмжээнд 14 арилжааны банк үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас Аймгийн хэмжээнд 2012 оны эхний улирлын байдлаар 6 арилжааны банкны 47 салбар нэгжүүд, 12 банк бус санхүүгийн байгууллага (даатгалын компани 8, барьцаалан зээлдүүлэх газар 4) харилцагчдад санхүүгийн үйлчилгээг үзүүлж байна. Хүснэгт №1 Салбар нэгжийн тоо (аймгуудар) д/д

1

Аймгууд

Салбар нэгжийн тоо 2009

2010

Ажилчдын тоо 2011

ХИС-ийн НХУС-ийн НББ-ийн тэнхимийн багш, магистр

141

2009

2010

2011

1

Баян-Өлгий

34

35

38

193

203

242

2

Ховд

43

44

47

259

252

284

3

Увс

42

45

50

208

209

257

4

Завхан

48

48

48

240

244

264

5

Говь-Алтай

41

42

45

194

204

202

6

Нийт

208

214

228

1094

1112

1249 Хүснэгт №2

Салбар нэгжийн тоо (аймгуудаар) д/д Үзүүлэлт

Ховд

Баян-Өлгий

Увс

Завхан

Говь-Алтай

Нийт

1

Хаан

20

16

26

26

23

111

2

Хадгаламж

20

16

20

20

21

97

3

Төрийн банк

1

1

1

4

Хас

1

1

2

5

Капитал

1

1

1

6

Голомт

4

2

6

7

Капитрон

1

1

8

Нийт

47

38

50

3 2

1

7 3

48

45

228

Банк санхүүгийн байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлчилгээ: Ховд аймгийн хэмжээнд 18877 иргэд, аж ахуйн нэгж зээлийн бүтээгдэхүүнээр үйлчлүүлсэн. Үүнийг арилжааны банк тус бүрээр үзүүлвэл: График №1

Арилжааны банкууд 2011 оны сүүлийн улиралд иргэд, аж ахуйн нэгжид 58.3 тэрбум төгрөгийн зээлийг олгож, 40.7 тэрбум төгрөгийн зээлийн өрийг төлүүлж, зээлийн багцын үлдэгдэл 51.9 тэрбум төгрөг болсон байна. График №2

142

Мөн нийт зээлийн багцын нэг зээлдэгчид ноогдох дундаж зээлийн хэмжээг тооцоход нэг зээлдэгчид дунджаар 2.7 сая төгрөгийн зээл ноогдож байна.1 Хүснэгт №3 Баруун бүсийн аймгуудын зээлийн чанарын үзүүлэлт (2011 оны 4-р улирал сая төгрөгөөр)

Ховд

Нийт зээл 51,887.6

Эзлэх хувь 21.2%

Хугацаа хэтэрсэн 58.2

Эзлэх хувь 3.8%

2

Завхан

41,796.0

17.0%

659.1

3

Увс

64,430.0

26.3%

4

Баян-Өлгий

52,019.6

5

Говь-Алтай

35,173.4

6

Бүгд

245,306.6

№

Аймаг

1

990.3

Эзлэх хувь 37.1%

42.7%

880.3

33.0%

88

5.7%

230

8.6%

21.2%

662

42.9%

385.9

14.5%

14.3% 100.0 %

75.5

4.9% 100.0 %

182.6

6.8% 100.0 %

1,542.8

Чанаргүй

2,669.1

Аймгийн хэмжээнд чанаргүй зээл өмнөх оны мөн үетэй харьцуулахад 1.910 тэрбум төгрөгөөр буурсан байна.

2

График №3

1

Ховд аймгийн Монгол банкны салбарын 2011 оны 4-р улирлын тайлан

2

Мөн тэнд

143

Арилжааны банкны зээлийн бүтээгдэхүүн бол тухайн салбар, орон нутгийн үйлдвэр, үйлчилгээ, эдийн засгийн өсөлтийг харуулах бүтээгдэхүүн юм. Учир нь аливаа хөрөнгө оруулалт нь санхүүжигдэх эх үүсвэрин хувьд хүрэлцэхүйц, олон сонголтттой, санхүүгийн зуучлалын хувьд зардал, эрсдэл багатай, цаг хугацааг хэмнэсэн, анхны зориулалт нь эдийн засгийн үр ашигтай байж чадна. Хүснэгт №4 Бусдаас татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө: (2011 оны 4-р улирал сая төгрөгөөр)

№

2009 он Дүн Хувь

Аймгууд

2010 он Дүн Хувь

2011 он Дүн Хувь

1

Ховд

2,725.0

16.8%

7383.0

30.1%

13385.8

31.8%

2

Завхан

3,029.0

18.6%

3314.0

13.5%

4269.5

10.1%

3

Увс

3,050.0

18.8%

4313.0

17.6%

6367

15.1%

4

Баян-Өлгий

3,725.0

22.9%

4675.8

19.0%

8130.9

19.3%

5

Говь-Алтай

3,717.0

22.9%

4875.6

19.9%

9935.9

23.6%

6

Бүгд

16,246.0

100.0%

24,561.4

100.0%

42,089.1

100.0%

Ховд аймгийн арилжааны банкуудын харилцах дансны үлдэгдэл 2011 оны 4-р улирлын байдлаар 13.4 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь өмнөх оныхоос 6 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн нь харагдаж байна. Нийт харилцах дансдын 99.3 хувийг төгрөгийн, 0.7 хувийг валютын харилцах (валютыг тухайн үеийн ханшаар төгрөгт хөрвүүлдэг) дансдууд эзэлж байна. Тайлант оны байдлаар нийт хадгаламжийн үлдэгдэл 25.2 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 6.1 тэрбум төгрөгөөр өсчээ. Нийт хадгаламжийн 15.6 тэрбум төгрөгийн хугацаатай хадгаламж, 9.6 тэрбум төгрөгийн хугацаагүй хадгаламж эзэлж байна. Үүнээс үзэхэд аймгийн хэмжээнд 1 хадгаламж эзэмшигчид дунджаар 300.0 мянган төгрөг ногдож байна. Төлбөр тооцоо: ―Төлбөрийн картын нэгдсэн сүлжээ‖ буюу ―Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ‖ хөтөлбөрийн хүрээнд банкууд 2010 онд нэгдсэнээр арилжааны банкны АТМ-үүд бие биенийхээ картыг унших боломжтой болсон. ―Нэг карт-Нэгдсэн сүлжээ‖ үйлчилгээнд одоогоор Ховд аймагт 4 банкны 10 ширхэг АТМ, 37 ширхэг ПОБ, ПОС, терминал болон бусад төхөөрөмжүүдээр 24 цагийн турш үйлчилгээ үзүүлж байна. Хүснэгт №5 Картын төхөөрөмжийн тоо (2011 оны 4-р улирал)

Үзүүлэлт

Төхөөрөмжийн тоо ПОС

ПОБ

АТМ

Ховд аймаг

9

28

10

Орон нутагт

1 176

1 415

228

Улаанбаатарт

4 448

939

406

144

Нийт

5 624

2 354

634

Бэлэн бус төлбөр тооцоогоор хийгдэж буй бусад гүйлгээ: Бэлэн бус төлбөр тооцооны өсөн нэмэгдэж буй бас нэгэн хэлбэр бол цахим үйлчилгээ юм. Үүнд: mobile bank, интернет үйлчилгээ цаашид эрчимтэйгээр хөгжих хандлагатай байна. Бэлэн бус төлбөр тооцооны хэлбэр хөгжихийн хэрээр түүний хэрэглээ өсч банк санхүүгийн үйлчилгээ илүү хялбар, найдвартай, шуурхай болж иргэд, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад картын соѐлтой хэрэглээ хэвшил болох эх үндэс тавигдаж байна. Дээрх судалгааны өгөгдөл, дүгнэлтүүдээс дараах нэгтгэлийг хийж болох юм.

Шалгуур үзүүлэлт

Банк

ББСБ

Салбар, нэгжийн тоо

өсөлттэй, тогтвортой

Ажилчдын тоо

өсөлттэй, тогтвортой

Бүтээгдэхүүний өсөлт

өсөлттэй, тогтвортой

Эдийн засгийн үр ашиг

өсөлттэй, тогтвортой

Бусад

Дүгнэлт Банк санхүүгийн байгууллагын хөгжил Ховд аймгийн хэмжээнд сүүлийн 10 жилийн турш эрчимтэй өсч, хөгжиж байгаа бөгөөд цаашид үйл ажиллагаа нь улам тогтворжих хандлагатай. Үүний шалтгаан нь: 1. Манай аймагт үйл ажиллагаа явуулах банк болоод банк бус санхүүгийн байгууллагын тоо сүүлийн 10 жилийн турш өссөөр ирсэн. Энэ нь аймгийн санхүүгийн үйлчилгээ авах зах зээлийн багтаамж сайн, хэвийн өсөлттэй гэж үзэж болно.

2. Тухайн салбарт ажиллах боловсон хүчин, тэдгээрийн нөөцийн хэмжээ тогтмол өсч, сайжирсаар ирсэн нь энэхүү салбар аймаг, орон нутагт тогтвортой ажлын байрыг бий болгож эдийн засгийн төдийгүй нийгмийн үр ашгийг харамгүйгээр өгчээ.

3. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих, иргэдийг орон сууцжуулах зэргээр зээлийн үйлчилгээг олон нэр төрөлтэйгээр, зах зээлийн хүүгийн түвшинд үзүүлж орон нутагт үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжүүлэх боломж, нөхцлийг бүрдүүлсэн. Мөн чанаргүй зээлийн багцын үлдэгдлийг жил бүр бууруулж байгаа нь салбарын удирдлагын зөв бодлого, хяналт сайн байгааг харуулж байна.

4. Бусдаас хөрөнгө татан төвлөрүүлснээр иргэдийн гар дээр байгаа бэлэн мөнгийг хуримтлуулан, үр ашигггүй зарцуулах эрсдэлээс хамгаалсан төдийгүй, инфляци, мөнгөний бодлогыг хэрэгжүүлэхэд тодорхой үүрэг гүйцэтгэж байна 5. Бэлэн бус төлбөр тооцооны хэрэгслийг хөгжүүлснээр иргэд эх орны хишиг, халамж, тэтгэвэр, гуйвуулга, төлбөр тооцоог хийхэд хялбар, түргэн шуурхай, эрсдэлгүй, соѐлтой үйлчилгээг үзүүлж байна.

145

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ Ном, сурах бичиг, зөвлөмж 1. Үндэсний статистикийн хороо ―Хүн, ам, орон сууцны тооллого-2010 он‖ эмхтгэл 2. Жүгдэрбарам. Д, Шоовдой. Б нар ―Зуун жилийн цадиг оршвой‖ УБ.,2011 Статистикийн эмхтгэл, тайлангууд 1. Үндэсний статистикийн хороо ―Сарын бллютень‖ (2006-2012 II улирал) 2. Ховд аймгийн Монгол банкны салбарын 2011 оны 4-р улирлын тайлан Интернет эх сурвалжууд 5. www.nso.mn 6. www.mongolbank.mn

RESUME In the article, we have explored the development of the financial organizations in Khovd province. As a result, we concluded the rise of the financial sector of Khovd province as normal by comparing the indicators of the financial sector of Khovd province with those of the western five provinces.

146

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эдийн засаг ____________________________________________________________________________ V боть 2012 27-р дэвтэр

БИЗНЕСИЙН ДЭМЖИХ ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ Т. Эрдэнэцэцэг1 Товч утга: Монгол улс зах зээлийн эдийн засагт шилжин орсоноос хойш иргэд хувийн өмчтэй болж аж ахуйгаа өөрсдөө бие даан эрхлэх болсон. Иргэдэд аж ахуйгаа оновчтой эрхлэхэд нь шаардлагатай сургалт болон зөвлөгөөг төсөл хөтөлбөрийн газруудаас үзүүлж дэмжиж ирсэн ба ямар сургалт зөвлөгөө илүү их эрэлт хэрэгцээтэй байгаа болон энэхүү зөвлөх үйлчилгээний цаашдын хөгжлийн талаар авч үзлээ. Түлхүүр үг: Бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ, сургалт, зөвлөгөө, зөвлөх үйлчилгээний зах зээл

Монгол улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжээд 20 гаруй жил болж байна. Энэ хугацаанд Монгол улсын нийгэм эдийн засагт олон өөрчлөлтүүд гарсан бөгөөд үүний нэг нь төрийн өмчийг иргэддээ үнэ төлбөргүйгээр олгосон явдал юм. Иргэд зах зээлийн эдийн засгийн талаар мэдлэг дутмагаасаа үүдэн өөрийн эзэмшилд байсан үйлдвэр аж ахуйн газрыг хэрхэн удирдахаа мэдэхгүйгээс олон үйлдвэр аж ахуй нэгж үүд хаалгаа барьсан байдаг. Сүүлийн жилүүдэд жижиг дунд бизнесийг дэмжих талаар төр засгаас анхаарал тавин ажилласаны үр дүнд жижиг дунд бизнес эрчимтэй хөгжиж байна. Энэхүү хөгжилд бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудын үүрэг асар их юм. Гаднын болон дотоодын олон төсөл хөтөлбөрүүдийн үр дүнд жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд шаардлагатай сургалт зөвлөгөөг үзүүлэх төрийн бус байгууллага болон хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд олноор бий болж иргэдэд шаардлагатай сургалт зөвлөгөөг үзүүлж байна. Бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгуулллагуудын явуулж буй үйлчилгээний нэр төрөл орон нутагт ямар түвшинд байгааг тодруулах, мөн бизнес эрхлэгчдэд ямар сургалт зөвлөгөөнүүд эрэлт хэрэгцээтэй байгааг тодруулах явдал нь энэхүү сэдвийг судлах гол үндэслэл юм. Онолын хэсэг: Бизнесийг дэмжих үйлчилгээний тухай Бизнесийг дэмжих үйлчилгээ гэдэг нь жижиг дунд бизнес эрхлэгчдэд амжилттай ажиллах, бизнесээ өргөжүүлэхэд тусалдаг, цаашилбал эдийн засгийн хөгжил, ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, ядуурлыг бууруулахад хувь нэмрээ оруулах зорилготой төрөл бүрийн үйлчилгээг хэлнэ. Сэдвийн судлагдсан байдал: Орон нутагт бизнесийг дэмжих зөвлөх үйл ажиллагаа эрхэлдэг олон байгууллагууд байдаг бөгөөд тэдний явуулж буй үйл ажиллагааны нэр төрөл, мөн чанар харилцан адилгүй байна. Энэхүү олон зөвлөх байгуулагуудын үйл ажиллагааг нэгтгэх сайжруулах талаар гадаадын болон дотоодын олон улсын төсөл хөтөлбөрийн газрууд хамтран ажиллаж байна. Судалгааны зорилго: Орон нутгийн бизнесийн дэмжих үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудын үйл ажиллагааны өнөөгийн байдалд судалгаа хийж, нэгтгэн дүгнэх, мөн орон нутагт хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй байдаг зөвлөх үйлчилгээний нэр төрлийг тогтоох явдал. Судалгааны арга: Хоѐрдогч мэдээлэлийн эх үүсвэрт харьцуулсан судалгаа хийж дүгнэлт өглөө.

1

ХИС-ийн НХУС-ийн НББ-ийн тэнхимийн багш, магистр.

147

Судалгааны дүн: Судалгааг дараах чиглэлүүдээр хийж дүгнэлт өглөө Нэг. Бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээний ангилал, нэр төрлүүд Хоѐр. Орон нутагт бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд Гурав. Орон нутаг дахь хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй сургалт зөвлөгөө /Ховд аймгийн жишээн дээр Нэг. Бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээний ангилал, нэр төрлүүд 1.1 Бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээний ангилал, тоо д/д 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Сургалт зөвлөгөөний ангилал Бизнесийн сургалт зөвлөгөө, инкубаци Менежмент, Маркетинг Санхүү нягтлан бодох бүртгэл Хөрөнгө оруулалт, зээл Технологийн сургалт зөвлөгөө Мал аж ахуй Хүнс хоол үйлдвэрлэл Арьс шир, ноос Оѐдол гар урлал Бусад Нийт

Нэр төрөл 9 9 5 4 8 5 6 5 6 6 63

1.2 Ангилал бүрээрх сургалт зөвлөгөөний нэр төрөл д/д 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 1.10.

1.11 1.12 1.13 1.14

СУРГАЛТ ЗӨВЛӨГӨӨНИЙ НЭР Хүнсний ногоо боловсруулах 5.3 даршлах Бизнесийн сургалт зөвлөгөө, инкубаци Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 5.4 Газар тариалан Бизнесээ эхэл 5.5 Жимс жимсгэнэ тариалах Бизнесээ хөгжүүл 5.6 ой модлог ургамал тарих Эдийн засгийн анхан шатны мэдлэг олгох сургалт 5.7 Хүлэмж нарийн ногоо Бизнес санааг хөгжүүлэх төсөл бичих 5.8 Чацаргана тариалах Бизнесийн анхан шатны мэдлэг олгох 6 Мал аж ахуй Аж ахуйн нэгж байгуулах 6.1 Малын эмнэлэг, малын өвчин Бизнесийн зөвлөгөө 6.2 МАА-н сургалт Залуу бизнесийн сургалт 6.3 Фермерийн сургалт Стратеги төлөвлөгөө боловсруулах арга зүй 6.4 Бэлчээрийн менежмент Бизнесийн харилцаа, ѐс зүй 6.5 Малын тэжээл ХАА-н бизнесийн шинэ санаа тэргүүн туршлага 7 Хүнс хоол үйлдвэрлэл Бизнесийн орчин дахь хууль эрх зүйн сургалт 7.1 Талх нарийн боов Нийтийн хоолны технологийн Бизнес инкубаци 7.2 сургалт 7.3 Сүү цагаан идээ боловсруулах 7.4 Мах махан бүтээгдэхүүн

2 Менежмент, Маркетинг 2.1 Хоршоо бүлэг байгуулах 148

боловсруулах Мах ангилан ялгах Хиамны үйлдвэрлэлийн сургалт Арьс шир, ноос Сарлагын хөөвөр ангилах боловсруулах Тэмээний ноос боловсруулах ноолуур ангилах, ширхэгийн шинжилгээ Арьс шир боловсруулах технологи

2.2 Бизнесийг зах зээлтэй холбох 2.3 Үзэсгэлэн худалдаа 2.4 Маркетингийн сургалт

7.5 7.6 8

2.5 Зар сурталчилгаа, хэвлэх үйлчилгээ 2.6 Зах зээлийн судалгаа

8.1 8.2

2.7 үйлчилгээний маркетинг 2.8 Менежмент

8.3 8.4

2.9 Хүний нөөцийн менежмент

8.5 Эсгий эсгий урлал

3 Санхүү нягтлан бодох бүртгэл 3.1 Анхан шатны нягтлан бодох бүртгэл 3.2 Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар Аж ахуйн нэгжийн санхүү, санхүүгийн 3.3 менежмент 3.4 Санхүүгийн тайлан гаргах үйлчилгээ

9 Оѐдол гар урлал 9.1 Арьсан урлал 9.2 Гар урлал

3.5 4 4.1 4.2

Хөрөнгийн үнэлгээ Хөрөнгө оруулалт, зээл Хөрөнгө оруулалтын төслийн сургалт Хөрөнгө оруулалт татах хөрөнгө босгох

4.3 Зээл зуучлал, зээлийн баталгаа 4.4 Үнэт цаасны зах зээлийн сургалт 5 Технологийн сургалт зөвлөгөө 5.1 Мэргэжлийн чиг баримжаа олгох сургалт 5.2 Хүнсний ногоо тариалах усргалт

9.3 Гутал оѐх сургалт 9.4 Оѐдол эсгүүрийн технологи Цүнх бээлий, гутал бүтээх, технологи 9.5 дамжуулах сургалт 9.6 Шүрэн урлал сургалт зөвлөгөө 10 Бусад 10.1 Аялал жуулчлал Тоног төхөөрөмжийн мэдээлэл 10.2 зуучлал Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа 10.3 эрүүл ахуй 10.4 Компьютерийн хэрэглээний сургалт Сумын мастер төлөвлөгөө 10.5 болосвруулах сургалт Патент барааны тэмдэг, зураасан код 10.6 олгох

Мерси Кор олон улсын хөтөлбөрийн газраас Орон нутагт бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудын танилцуулга бүхий шар номыг хэвлэн гаргасан бөгөөд үүнд нийт 10 ангилалаар 63 нэр төрлийн сургалт зөвлөгөөг орон нутагт хүргэж байна. Хоѐр: Орон нутагт бизнесийг дэмжих зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагуудын тоо болон үйлчилгээний нэр төрөл 2.1 Байгууллагуудын тоо № 1 2 3 4

Аймгийн нэр Архангай Баянхонгор Баян-Өлгий Говь-Алтай

Байгууллагын тоо 8 7 10 3

№ 9 10 11 12 149

Аймгийн нэр Завхан Өвөрхангай Өмнөговь Сүхбаатар

Байгууллагын тоо 9 6 11 3

5 6 7 8

Говьсүмбэр Дундговь Дорнод Дорноговь

3 2 3 3

13 14 15

Увс Ховд Хөвсгөл Нийт

14 6 3 91

Одоогийн байдлаар 15 орон нутагт 91 ТББ, холбоо, хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж байгууллагууд зөвлөх үйлчилгээг иргэдэд үзүүлж байна. Энэ нь зөвлөх үйлчилгээний зах зээл хөгжиж өргөжин тэлж байгааг харуулж байна.

2.2 Зөвлөх үйлчилгээ орон нутагт хэрэгжиж байгаа байдал Зөвлөх үйлчилгээ дээрх 15 аймагт ямар түвшинд хэрэгжиж байгаа талаар судалж үзэхэд дараах байдалтай байна. Хамгийн их сургалт зөвлөгөөг үзүүлдэг 5 аймаг нь 1. Завхан 2.Увс 3.Архангай 4. Өвөрхангай 5.Ховд Зөвлөх үйлчилгээ хамгийн бага хөгжсөн аймаг нь Хөвсгөл, Говьсүмбэр, Дундговь аймгууд байна. Мөн орон нутгуудад хамгийн өндөр эрэлт хэрэгцээтэй байгаа зөвлөх үйлчилгээний нэр төрөлд дараах зөвлөгөөнүүд орж байна.

1. Бизнес төлөвлөгөө боловсруулах 2. Бизнесийн анхан шатны мэдлэг олгох 3. Хоршоо бүлэг байгуулах 4. Анхан шатны нягтлан бодох бүртгэл 5. Зээл зуучлал, зээлийн баталгаа гаргах Энэ нь төр засгаас жижиг дунд бизнесийг дэмжсэн олон арга хэмжээ авч байгаатай холбоотой юм. Бага хүүтэй урт хугацааны зээл олголт, хоршоологчдыг дэмжих жил, санхүүгийн тайланг улирал бүр авах болсон гэх мэт хүчин зүйлүүдтэй холбоотойгоор дээрх сургалт зөвлөгөөний эрэлт хэрэгцээ өндөр байна. Гурав: Орон нутаг дахь хамгийн их эрэлт хэрэгцээтэй сургалт зөвлөгөө /Ховд аймгийн жишээн дээр Ховд аймгийн бизнес эрхэлдэг 50 аж ахуйн нэгж, хувь хүнээс таны бизнест ямар сургалт зөвлөгөө шаардлагатай байгаа талаар судалгаа авсан. Маш их гэсэнд- Санхүүгийн төлөвлөлт, Бизнес төлөвлөгөө, Төсөл бичих арга зүй Их- Менежмент, Маркетинг, Харилцааны менежмент, Нягтлан бодох бүртгэл Дунд зэрэг- Хүний нөөцийн менежмент, Цагийн менежмент, Үйлчилгээний маркетинг Бага зэрэг гэсэн ангилалд ямар ч сургалт зөвлөгөөний нэр бичээгүй байна. Энэ нь манай бизнес эрхлэгчид зохих хэмжээгээр сургалт зөвлөгөөний ач холбогдлыг мэддэг, мэдэрдэг болсоныг харуулж байна. Дүгнэлт Бизнесийг дэмжих үйлчилгээ орон нутагт зохих хэмжээгээр харилцан адилгүй хөгжиж байгааг дээрх судалгаа харуулж байна.. Ялангуяа хөрөнгө оруулалт болон босголтын талаарх сургалт зөвлөгөө бага байгаа нь энэ төрлийн зах зээл сайн хөгжөөгүйтэй холбож болно. Зөвлөх үйлчилгээний зах зээлийн багшлах боловсон хүчнийг бэлтгэх болон хөгжүүлэхэд олон улсын төсөл хөтөлбөрийн газрын үүрэг оролцоо их бөгөөд Монгол улсын Засгийн газраас хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих бодлогын хүрээнд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж, иргэддээ үнэ төлбөргүй сургалт зөвлөгөөг ТББ байгууллага болон бусад байгууллагуудаар дамжуулан хүргэж байна.

150

Зөвлөх үйлчилгээний зах зээл хөгжиж эхлээд удаагүй байгаа ч иргэд аж ахуйн нэгжүүд хүлээн зөвшөөрч энэ үйлчилгээний зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ улам бүр нэмэгдэх хандлагатай байна. Улмаар зөвлөх үйлчилгээ нь өөрөө бие даасан бизнесийн нэг төрөл болон хөгжиж байна.

АШИГЛАСАН НОМ 1. Орон нутгийн Бизнесийг дэмжих үйлчилгээний лавлах шар ном. УБ., 2011 он

RESUME The above research shows that although the market for consulting service hasn‘t long been developed in Mongolia, the market demand for this kind of service is fairly sufficient. Even though the consulting service has been developed with the financial aids of foreign projects and programs at present, it is the market that is fully capable of developing individually in the future.

151

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эрдэм шинжилгээний тэмдэглэл ____________________________________________________________________________ V боть 2012 28-р дэвтэр

ЯРУУ НАЙРАГЧ Д. БАЯНТУНГАЛАГИЙН “ҮГИЙН ЭГШИГ” ТҮҮВРИЙН ЭРГЭН ТОЙРОНД Н. Ариунгэрэл1 1980-аад оны дунд үеэс Монголын нийгмийн болоод урлаг, уран сайхны сэтгэлгээ, гоо зүйн үзэлтэд ардчилсан чөлөөт уур амьсгалын урь орж эхлэв. 1980-аад оны эхэн үед мөнхүү урлаг, уран зохиолыг үзэл суртлаар дэглэх нь хэвээрээ байсан учраас бичиж болох болохгүй зохиол болон сэдвийн хязгаар хэвээр байв. Харин 1980 хэдэн оны сүүл үеэс марксизм хийгээд намын үзэл суртлын гажуудлыг шүүмжлэх, түүх соѐлын уламжлал, үндэсний бичиг соѐл, ѐс заншил, шашин шүтлэг, эх орныхоо байгалийг хамгаалах зэрэг тэр үедээ хориотой байсан сэдвээр олон шүлэг гарч сэдэв, дүрслэгдэхүүний хориг хязгаарыг эвдсэн билээ (Сампилдэндэв Х. ―Монгол яруу найргийн товчоон‖. УБ.1996.24).

1980-аад оны эхэн үеийн Монголын утга зохиолд уран бүтээлээ туурвиж өөрийн уран бүтээлийн орон зайг эзэлж, өнгө аясаа тодорхойлсон ямар ямар зохиолч уран бүтээлээ эрчимтэй туурвиж байсныг онцлон санах хэрэгтэй. Дарьганга нутгийн яруу найрагч, нийтлэлч О. Дашбалбар нэгэнтээ ―Нялхасын өвчин‖ шүүмждээ, ―Б. Явуухулан, М. Цэдэндорж нарыг 1980-аад оны эх орны яруу найргийн хэмжүүр болж байв‖. Тэднийг залгаад Ш. Сүрэнжав, Д. Цоодол, П. Пүрэвсүрэн Б. Догмид, Б. Лхагвасүрэн, Д. Нямсүрэн, З. Дорж нар гарч ирсэн‖ гэдгийг нэр цохон тэмдэглэсэн байдаг. Үнэхээр бүтээлийн үнэ цэн, цар хүрээг авч үзэхэд энэ цаг үед дээрх зохиолчид голлох байртай байсан гэдэгтэй хэн ч маргахгүй.

1980-аад оны дунд үеэр өмнө үеийн яруу найрагчдын араас Д.Төрбат, Ц.Чимэддорж, Б.Доржпалам, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооѐо, Ж.Сарантуяа, Бя.Энхтуяа, Ш.Гүрбазар, Б.Батхүү, А.Мягмаржав, Ч.Мягмарсүрэн, Д.Сумъяа, Д.Чинзориг, С.Батмөнх зэрэг яруу найрагчид орж ирж өөрсдийн дүрслэлийн өвөрмөц арга барилаараа монгол яруу найргийг баяжуулав. Жишээлбэл: яруу найрагч О.Дашбалбарын ―Шаргын шарга уулс сэтгэл дотор сүүмэлзэнэ‖ шүлэгтээ: Шаргын шарга уулс сэтгэл дотор сүүмэлзэнэ Шар талын цэцэгс өвөр зуураа эрхлэлдэнэ Шалзат багахан шарга гүвээ дамнан хатирна. Шаргиа мөнгөн хазаар явдал дунд нь жингэнэнэ. Шанд, булгийн ус харгилан бургилан урсана. Шанз, хуурын эгшиг хоршин харшин сонсдоно… хэмээн өгүүлж тэр л өсөж төрсөн нутгийн юм бүхэн сэтгэлд дотно, дулаан болоод улмаар энэхүү эерүү сайхныг дотоод сэтгэлийн ертөнцтэйгээ хослуулан илэрхийлж, … Шалдар булдар насандаа даанч ажиггүй явжээ. Шар торгон алчуур нь сэтгэл дотор дэрвэнэ Шаргын шарга уулс тэнгэрийн хаяанд сүүмэлзэнэ. (1980) гэж алс тэнгэрийн хаяанд хараа үл хүрэх газарт нутгийн уулс дунд нь амраг бүсгүй нь байгаа тэрхүү хүсэн тэмүүлсэн сэтгэл бол гагц хайртай бүсгүйгээ санагалзах төдий хэрэг бус хүй цөглөж, 1

ХИС-ийн НХУС-ийн МХУЗ-ын тэнхимийн магистрант

152

өсөж өндийсэн тэр л нутгийн сайхнаа мөрөөдөж санасан бас л нэгэн сэтгэлийн дуулал болсон байна. Тэгвэл яруу найрагч Д.Нямсүрэн ―Хасарваана мод дэлгэрээд‖ хэмээх шүлэгтээ: Үдшийн сарны Гүмүда цэцэг шиг Чи минь даарлаа гэлээ. Чамайг даараад байна гэхээр Шаргачин зээрийн арьсаар хучлаа. Чамайг эндээс явнаа гэхээр Шаргал талынхаа бүх өвсөөр чөдөр зангидлаа… гэж дорнын талын зураглалыг гэгэлгэн сэтгэлийн өнгө аястай хослуулан зүйрлэж, байгалийн сайхан болоод хүний сэтгэлийн уярал, сэтгэлийн хөдөлгөөн, догдлолыг шүтэлцүүлэн уялдуулж дүрсэлсэн байдаг нь түүний яруу найрагчийн өвөрмөц давтагдашгүй мэдрэмжийг илэрхийлнэ.

1980-аад оны яруу найрагт хүний сэтгэлийн дотоод ертөнцийг байгалийн сайхантай хослуулан дүрсэлсэн нь байхад, төрж өссөн нутаг, ус эх сайхан байгалийн зураглалыг өөр өнцгөөс нь харж дүрсэлсэн шүлэгч бол З.Дорж билээ. Тэрбээр ―Тоодог шандын зүлэг‖ гэдэг шүлэгтээ: … Тунгалаг тодорхой урсгал байдаг байдаг гэхэд Туулын голын мяралзаа шиг нь байдаг гэж үү Гандаж хуучирсны жавхлан байдаг байдаг гэхэд Гялалзан, цацаглан, сүмбэрлэх Отгон Хайрхан шиг нь байдаг гэж үү … Торгоны дээдэд хөрвөлөө хөлбөрлөө гэхэд Тоодог шандын минь зүлгийг гүйцэнэ л гэж үү … Алаг лянхуа ургадаг гэхэд Агь ганга шиг үнэртэй л гэж үү Зандан мод найгадаг найгадаг гэхэд Зангидмал яргуй шиг үндэстэй л гэж үү… хэмээн өгүүлж яруу асуулга, яруу хандлыг чадамгай хэрэглэхдээ ―байдаг, байдаг‖ гэх юм уу, эсвэл ―байдаг гэж үү‖ зэрэг үгсээр давтамжтай илэрхийлж хэлбэрийг сонирхолтой болгохын зэрэгцээгээр энгийн ойлгомжтой хэл, найруулгыг сонгон авч улмаар энэхүү эгэл бүхний цаана чухамдаа юутай ч зүйрлэшгүй ийм сайхан эх нутаг, газар шороо байгаа юм шүү, гэсэн гүн гүнзгий санаагаа бодол, эргэцүүлэл, эгээрэл ухаарлын өнөг аясаар илэрхийлэн бичсэн байдаг. Тэгвэл түүний ―Зовхины нулимс‖ хэмээх шүлэгт өвөрмөц хэлбэр давамгайлснаас гадна утга агуулгын хувьдаа эр бие гүйцэж, бодол ухаан тэгширч хат суусан насанд ижий, аавыгаа асран, энэрэх сэтгэлийн эргэцүүлэл ухаарал нь, … Ээжий аавгүйдээ ганьхарна даа, гуньхарна даа Эрийн цээн дээр уйлах уу даа, хайлах уу даа Зовхины булангаас бүрэлзэнэ дээ, баралзана даа Зовлонгоо нимгэртэл мэлмэрэх үү дээ, асгаруулах уу даа Цугларч төрөөд бужигнана даа, нижгэнэнэ дээ Цуварч оддогийгоо санах уу даа, мартах уу даа Үхэлд ч төөрөлдөлгүй учралдана даа, удамшина даа Үзсээр харсаар итгэх үү дээ, эргэлзэх үү дээ … Молцог зүрх эмзэглэнэ дээ, эмтэрнэ дээ Монголын эмгэнэлд тэсрэх нь үү дээ, тэвчих нь үү дээ Ард түмнээ л сүсэглэнэ дээ, сүжиглэнэ дээ Алгаан хавсарч залбирах уу даа, мөргөх үү дээ … Хорвоогийн амьдрал ахархан даа, богинохон доо Хоногоор тооцох нь гоомой юу даа, хоомой юу даа… хэмээн эх орон, элгэн түмнээ гэх харуусал эмзэглэлээр алсарч, сэтгэлийн нь доторх бухимдал цөхрөл гадагшаа тэсрэлт өгч эцсийн бөлөгт баяр гуниг, жаргал зовлон хосолсон хүний ертөнцөд 153

―хүний дайтай л явах юм шүү‖ гэсэн сэтгэлээ өгүүлсэн нь уламжлалт сургаалийн яруу найргийг ухаарлын өнгө аясаар баяжуулсан бүтээл болсон байна. Ухаарлын өнгө аяс бүхий ―Хөмсгөн доорх эмгэнэл‖ шүлэгтээ: … Эсгий оймсыг минь цоолдоод өгдөг Ээжийгээ би өргөсөн чиг болоосой. Эмээл хазаарыг минь төхөөрөөд өгдөг Эцгийгээ би асарсан чиг болоосой. Сонгинын шилээр давах бүрийд Сормуусан дотроо нулимстай Хөшөөтийн голоо өгсөх болгонд Хөмсгөн дороо эмгэнэлтэй … Наймхан өртөө газраас очоод Намаржаанаас нь нүүлгэж баярлуулсангүй дээ Зуурхан хоногийн алсад суухдаа Зусланд нь буулгаж тусалсангүй дээ Өдөржийн зайд давхиж очоод Өвөлжүүлээд өгөхийн ухаан хүрсэнгүй дээ … Дөрөөн сэнжийг сэтэртэл өндөлзөөд ч Дөрөлжитийн хөтлөөр аав минь ирэхгүй. Хажаастай нударгыг сэмэртэл гуниглаад ч Хайрт ээжтэйгээ уулзаж чадахгүй. Ташаа дарсан дурдан бүс минь Тайлагдаж өөрөө саараад байна. Энгэрийн гурван товч алдуурч Энэлж зүрх минь даараад байна… хэмээсэн нь амьдралын хатуу боловч гашуун үнэнийг өгүүлж, улмаар нүүдлийн монгол ахуйн дүр зургийг зурвас боловч дүрсэлсэн төдийгүй, гагц монгол хүний сэтгэлгээнд л байх ―дөрөөн сэнжийг сэтэртэл өндөлзөж эцгийгээн мөрөөдөх хүүгийн сэтгэл‖, ―хажаастай дээлийн нударгыг сэмэртэл гуниглаад ч эргэж ирэхгүй ижийгээн мөрөөдөх хүүгийн сэтгэл‖-ийг бодол ухаарлын, эргэцүүлэл эгээрлийн байдалтайгаар илэрхийлсэн нь шинэлэг зүйл байна. Эдгээр уран бүтээлчдийн нэг нь Д. Баянтунгалаг юм. Зохиолч Д. Баянтунгалагийн уран бүтээлийн онцлогийг тодруулахын тулд Улсын хэвлэлийн газар 1988 онд хэвлэгдсэн түүний ― Үгийн эгшиг‖ түүврийг нягтлан үзэж шүүн эргэцүүлсэн билээ. Д. Баянтунгалагийг уншигч сонсогчид төдийлөн мэдэхгүй ч монголын утга зохиолд өөрийн гэсэн өнгө аясыг илэрхийлсэн уран бүтээлч гэдгийг эл бичвэрээр нотлохыг хичээсэн билээ. Нэг үгээр тодорхойлбол түүний бүтээл туурвил тухайн цаг үедээ уран зохиолын нэгэн өнгө, нэгэн характер, өвөрмөц содон илэрхийлэл байсан гэдгийг ―Үгийн эгшиг‖ (1988) түүврийн жишээн дээр өгүүлж байна. Булган аймгийн Сайхан сумын уугуул тэрээр 1970 оны эхээр уран бүтээлээ эхэлж, 1988 онд Ш. Сүрэнжавын редакторласанаар ―Үгийн эгшиг‖ түүврээ гаргаж ―3алуу шүлэгчдийн анхны номын уралдаан‖-д шалгарсан байна. Д. Баянтунгалаг нь трактор-комбайны мэргэжилтэй ба Эрдэнэ-Булганы хооронд өндөр хүчдэлийн шугамын ажилд гар бие оролцож явсан ба одоо ―Улаанбаатар таймс‖ сонинд редактораар ажиллаж байгаа гэдэг мэдээ бидэнд байгаа юм. Түүний шүлгүүд нь яруу найрагт ямар их авьяастайг илэрхийлэхийн хамт байгалийн зураглалаас ургуулсан шүлэгчийн сэрэл мэдрэмжийн шүлгүүд нь тухайн цаг үедээ түүнийг олж харсан утга зохиолын хүрээнийхний анхаарлыг татаж байсан гэдгийг Ш. Сүрэнжав тэмдэглэсэн байдаг.

1988 онд хэвлэгдсэн Д. Баянтунгалагийн ― Үгийн эгшиг‖ түүвэр нь 154

 Хурын түрүүч (35)  Хайрын эгшиг (16)  Сэтгэлийн нахиа (24) гэсэн 3 бүлэг, 75 шүлгээс бүтжээ. ―Хурын түрүүч‖ хэмээх тэргүүн бүлэгт уянгын шүлгүүд давамгайлах ба монгол ахуй соѐлын дүрслэлийг нэн өвөрмөцөөр дүрсэлснийг онцлох нь зүйтэй. Жишээ нь: <<…Суварга хөх хурмастын наран ташиж Сул хамбан зэрэглээ намаржсан цайдамд...>> гэсэн дүрслэл нь нар ээх, нар шарах, нар төөнөх, гэсэн уламжлалт дүрслэлээс ялгаатай байна. Түүнээс гадна ― Их найрагчийн тухай бодлын хэлхээ‖ шүлэгтээ: <<...Гүн Галуутайн эрдэнийн хөх усан сэрэл Гүйдэл сайт хүлгийн төвөргөөн шиг зүрхэнд харваж...>> хэмээн шүлэг бичих онгод даллагаа урин дуудахдаа Д. Нацагдоржийг зүүдэндээ ирж ярьж буй мэтээр хүүрнэн өгүүлсэн өгүүлэмжийн зүйл ч ажиглагдах төдийгүй энэ нь уран зохиолд мэдрэхүйн энэ цаг үеийн гол төлөөлөгч болсон Б. Явуухулангийн <<... Мөнгөн хазаарын бүдэг чимээ Онгон зүрхийг цочоон баясгана >> гэсэн дүрслэлээс ялгараад байхгүй монгол ахуй соѐлын нарийн мэдрэмж энд байгааг харж болно. <<... үрээ морины явдал шиг сэвэлзүүр салхи...>>, <<... нар зүсэн нисэлдэх улаан шувуу...>>, <<...Гүйдэл сайт хүлгийн төвөргөөн шиг зүрхэнд харван...>> гэсэн дүрслэлүүд анхаарал татаж байгаа юм. Ер нь 80-аад оны шүлэгт салхийг амьтны явдал, үйл хөдлөл шинжтэй зүйрлэсэн дүрслэл түгээмэл байдгийг бид Д. Пүрэвдоржийн ―Сумын наадам‖, Б. Явуухулангийн <<Туулын шугуй>> шүлгээс бид мэдэх билээ. Тэдгээр шүлэгт туулайн гүйдэл шиг салхи, суусрын гүйдэл шиг салхи гэж дүрсэлсэн нь бий бол энэ шүлэгт салхийг үрээ морины явдалтай зүйрлэсэн байх юм. Түүнээс гадна уран зохиолд салхийг дүрсэлсэн дүрслэл олон янз байх ч илэрхийлж байгаа өнгө аясаараа том санаа илэрхийлдэг гэдгийг энд тэмдэглэх нь зүйтэй. Үрээ морины явдал шиг тийм хөнгөн, торох зүйлгүй орон зай, орчин нөхцөлд шүлгийн санаа үргэлжилж байна. Дараагийн нэгэн өвөрмөц дүрслэл бол ―Палестин аялгуу‖ шүлгийн <<... Нар зүсэн нисэлдэх улаан шувууд Өндөр авнам Намуухнаар гол горхи Өөдөөс цэцэг хүлхэн эрхэлнэ...>> гэсэн дүрслэл юм. Энэ нарийн дүрслэл нь цаанаа Палестинд хувьсгал гарч байгааг илэрхийлэх бөгөөд <<.... Гартаа сэтгэлээ нийтгэн зангидсан Гарцаагүй ялах түмний хилэн Шувуудын өндөрт авцалдан шатаж Тэнгэрээс улаан цэцэг болж унана...>> хэмээх юм. Д. Урианхайн гүн санаатай мөр шүлгүүдэд ―улаан шувуу‖ гэсэн дүрслэл байдаг, мөн С. Эрдэнийн ―Наран тогоруу‖ өгүүлэгт нарны өөдөөс яваа тогоруу ―улаан шувуу‖ болж дүрслэгдсэн байх ч энэ 3 дүрслэл өнгө аяс, зориулалтын хувьд 3 өөр санааг илэрхийлэх ажээ. Хайр сэтгэл, цаг үеийн өөрчлөлт, хувьсгалын хөдөлгөөн гэсэн хоорондоо хамааралгүй 3 ойлголтыг нэг үг хэллэг, дүрслэлээр илэрхийлж чадсан нь тэдгээр зохиолчдын үгийн утгыг гаргуун мэдэрсний, мөн эзэмшсний нотолгоо юм. Уг шүлгийн төгсгөлд нь, <<... Их дээр гал дамжилсан Улаан шувууд Нар цуулан нисэлдэнэ.>> гэсэн дүрслэлийг ухуулгын гүн санаатай, үзэл суртлын аястай мөр бадаг гэж болох ч утгыг илэрхийлэх ховор дүрслэл нь утга зохиолд шинэ өнгийг илтгэсэн хувьсгалын сүр хүчний бэлгэдлийг бий болгосон бэлгэдэх аргаар бичигдсэн шүлэг юм.

155

2. ―Хайрын эгшиг‖ бүлэгт хайрын сэдэвтэй шүлгүүд голлох байрыг эзлэх ба ―Тэнгэрт суудалтай бүсгүй‖ (63-р тал), ―Чамайг би санаж байна‖ (65-р тал) шүлгүүддээ бүсгүй хүнийг дүрсэлсэн дүрслэл нь энгийн хирнээ сэтгэлийг татах хүч их буйг өгүүлсэн байна. Саахалтын газраас өдөртөө хэд хэд зүрхэнд унадаг бүсгүйгээ, << Ялихгүй гунигтай юм уу гэмээр Үл мэдэгхэн инээмсэглэл чинийх Хорин жилийн хойно, өнөө санахад Үдийн нарны илчийг бууруулж Ганцхан чи л жигтэйхэн хөөрхөн Гарын хуруу шиг дэндүү ойрхноос Сэтгэлийн зөрөг огтлолцож Сэрүүн тунгалаг зүүдний ордонд Зөвхөн мөрөөдлийн үл үзэгдэх жимээр Зөрж цэцэглэх насны хөлийн тоосонд шингэжээ.>> (69-р тал) хэмээн санаагаа илэрхийлсэн нь арга хэлбэрийн цар хүрээ өргөн, уран яруу үг хэллэгтэй, эхлэл төгсгөл нь тодорхой энэ мэт шүлгүүдийг бичсэн байна. Бүсгүй хүний сайхныг дүрслэхдээ цагаан магтаал, тоочлогоос ангид байж түүний үл мэдэгхэн инээмсэглэл үзэсгэлэнг нь тодруулсан гэсэн санаа байх ажээ. Монгол ардын баатарлаг туульд хатдыг, <<...Наашаа харахад Наад голын жараахай тоологдом Цаашаа харахад Цаад голын жараахай тоологдом...>>, <<... гэр нэвт гэрэлтэй, туурга нэвт туяатай >> эсвэл нар сарнаас төгс үзэсгэлэнтэй мэтээр дүрсэлсэн байдаг. Харин энд <<...үдийн нарны илчийг бууруулж...>> ( 69-р тал) буй дүрслэл нь гоо сайхныг үзэх уламжлал дээр суурилсан гэж болно. Үүнээс гадна чөлөөт сэтгэлгээний энэ цаг үеийн зарим чансаатай шүлгээс ч илүү утга далдалсан, санаа өргөн, дүрслэл давтагдашгүй мөр, шүлгүүд олон байна. <<... Буцах шувуудын адгуу дуу гуниг аргадан Сөл тасарсан өвсний цагаан ширхэг Санчигны минь үсийг шохоорхож Манант цэнхэр уулсын бэлд Маргааш нь цагийн эрт өвөл болсон байлаа...>> гэсэн ил далд утгыг нэгтгэн өгүүлсэн сэрэл мэдрэмжийн өнгө аяс ч байгааг ч онцолж байна.

3. ―Сэтгэлийн нахиа‖ хэмээх гутгаар бүлэгт шүлэг найраг бичих урам зориг өгдөг яруу найрагчдад зориулсан зориулал шүлэг, дотоод сэтгэлийн нарийн мэдэрхүйгээ илтгэсэн нарийн хийцтэй шүлгүүд бичсэн ажээ. АШИГЛАСАН НОМ 1. Д. Баянтунгалаг ―Үгийн эгшиг‖ УБ., 1988 2. Э. Пүрэвжав, Б. Мөнхбаяр нар ―XX зууны Монголын уран зохиол судлалын дээж бичиг‖ УБ., 2007 3. Роднянская И.Б, Долгополов.Л.К ―Симболизм‖ Москва.,1987 4. Р. Нарантуяа ―Монголын орчин үеийн ил, далд утгатай уран зохиолын уран сайхны асуудалд‖ өгүүлэл 5. ―Уран зохиол судлал‖ сэтгүүл УБ., 2004 №2

156

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эрдэм шинжилгээний тэмдэглэл ____________________________________________________________________________ V боть 2012 29-р дэвтэр

ДААЛУУНЫ ГУНШИНГ ЗЭРВЭС АЖИГЛАХАД Л. Чулуунбаатар1 Монголчууд баялаг түүхт уламжлал, бахархам сайхан ѐс заншилтай төдийгүй дорнын өндөр соѐлыг бүтээн бий болгоход өөрийн хувь нэмрээ зохих ѐсоор оруулсан, хүмүүн төрөлхтний оюун сэтгэлгээ, соѐлын санд Монгол хэмээх давтагдашгүй өвөрмөц өнгийг дархлаан шингээж чадсан, тэр чанараараа бусдын соѐлыг өөриймшүүлж чаддаг гайхамшигтай ард түмэн билээ. Их эзэн Чингис хааны үеэс монголчуудад аян дайн, улс гэрээ тохинуулах их аяны хажуугаар зав чөлөөндөө сэтгэл санаагаа сэргээх биеийн алжаалаа тайлах янз бүрийн ардын тоглоом наадгайн зүйл тоглодог байсан бөгөөд эзлэгдсэн улс орон болон хөрш улс орны тоглоомыг өөрсдийн амьдралд бүтээлчээр авч амьджуулан хэрэглэдэг байсны нэг илрэл нь монголчуудын ―Даалууны наадгай‖ хэмээн үзэж болох юм. Гэвч одоог хүртэл шүлэглэлийн талаас нь, аман зохиолын талаас нь, үгийн утгын талаас нь судлаагүй байсан билээ. Үүний нэг жишээ бол 1967 онд хэвлүүлсэн Ш. Гаадамба, Д. Цэрэнсодном, нарын эмхтгэсэн ―Монгол ардын аман зохиолын дээж бичиг‖-т Сүхбаатар, Хэнтий аймгуудаас цуглуулсан гуншинг оруулж хувилбаруудад бараг ямарч тайлбар судалгаа хийлгүй оруулсаныг үзвэл социализмын үед мөрийтэй тоглоомд тооцогдож хаалттай тоглоомын нэг байсан болохоор үзэл сурталын улмаас огт судлаагүй орхисон бололтой байна. Ардчилсан хувьсгал ялж, зах зээлийн нийгэм хөгжиж, үзэл суртлын хатуу хүлээс алдарсан 2006 онд хэвлүүлсэн Д. Өрнөхдэлгэр ―Элжгэн халхын аман билгийн дээж‖ номдоо Увс аймгийн Цагаанхайрхан, Өндөрхангай, Зүүнхангай сумдын нутгаар явахдаа цуглуулсан гуншинг, 2008 онд хэвлүүлсэн Г. Ловор, Г. МэндОоѐо ―Дарьганга аман зохиолд‖ -д Дарьганга нутагт хэлэгдэж буй гуншингуудыг ч бас тайлбар судалгаагүй оруулан хэвлэсэн байдаг. Харин өнөө цаг үед 2011 онд Ц.Алтанцэцэг хэмээх МУИСийн магистрант ―Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)‖ хэмээх магистрын ажил бичиж хамгаалсан нь судалгааны хоосон орон зайг нөхөж цаашид энэ талын судалгаа гарахын анхны шанг татсанаараа маш чухал ажил болж байна. Учир юун хэмээвэл даалууны гуншингийн зарим хэллэгийн талаарх өөрийн тайлбар хийсэн өгүүллээ биччихээд явж байхдаа энэ судлаачийн эрдэмийн ажлын удирдагчтай уулзаж санал солилцож, золоор энэ талаар дуулж бүтээлийг нь унших завшаан тохиосны учир, өөрийн хүч оюунаар олон газрын олон хувилбар буюу давхардаагүй тоогоор 350 орчим даалууны гуншинг уйгагүй цуглуулж ашигласныг үзсэний учир ийнхүү магтан байгаа юм. Энэ бүтээлд даалуу тоглоомын төрөл зүйл, тоглох журамыг нарийвчлан авч үзсэнээс гадна даалууны гуншин нь тоглоом наадмын аман зохиолын өвөрмөц төрөл зүйл болохыг судлаад даалуутай холбоотой ѐс заншил, цээр, даалууны гуншин дахь бэлгэдэлт утгыг гарган үзүүлсэнээрээ өргөн хүрээтэй чамбай судалгааы эхэн болсон гэж үзэж болохоор байгаа юм. Даалуу тоглоом орж ирсэн он цагийг судлаач ―... Манжийн засаглалын үед Монголд ―Даалуу‖ хэмээх тоглоом өргөн нэвтэрсэн...‖ хэмээн үзсэн доктор Г. Нандинбилигийн саналыг ―Даалуу Монгол газар нэвтэрсэн нь Чин гүрний сүүлч үе \19-р зууны эхэн\ байж магадгүй. Учир нь үүнээс өмнөх үед Манж нар Хятад хүмүүс, хятад худалдаачдыг Ар Монголд олноор нэвтрэхийг хориглож, тэр бүр зөвшөөрдөггүй байсан. Чин гүрний сүүлчийн хаадын үед Манжид хятад түшмэлийн бодлого газар авч Манжийн төр засаг сулрахын хамтаар Хятад иргэд Монгол 1

МУИС-ийн МХСС-ийн Гадаад хэлний тэнхимийн эрхлэгч, доктор, проф.

157

руу худалдаа наймааны хэргээр олноор нэвтрэн орж ирэх болсон энэ үеэс Монголчуудын дунд даалуу дэлгэрч эхэлсэн байж магадгүй юм.‖ [1] хэмээн манж хэлэнд даалуу хэмээх үг байхгүй болон ийм тоглоом байхгүй зэрэг олон баримтыг харгуулан өөрийн дүгнэлтийг тодосгон гаргасан нь даалуу хэмээх тоглоом нэвтэрсэн он цагийг тодосгоход чухал зүйл болсон байна. Даалууны наадгай нь орчлон ертөнцийн хувьсал, хорвоогийн өнгө аяс, амьдралын хэм хэмжээг уран яруу илэрхийлдгээрээ ард түмний билэг оюуны бас нэг онцгой бүтээл юм гэж хэлж болмоор байдаг. Монголчууд даалуугаар наадахдаа нутаг нутгийнхаа аж ахуй, зан заншилын өвөрмөц онцлогоос хамаарч өөр өөрийн гэсэн өнгө аястай хэл хэллэгийг тусгасан олон хувилбартай болгосон байдаг байна. Үүнээс үүдэн даалууны наадгайг газар зүйн байрлалын үүднээс баруун бүсийн, зүүн бүсийн, төвийн бүсийн, говийн бүсийн, Хөвсгөл орчмын бүсийн хэмээн таван бүсэд хуваан ангилж болно. Харин судлаач хүрээ хийдийн газар эхэлж дэлгэрээд аажимдаа хөдөөд дэлгэрсэн хэмээн үзсэн нь үнэний хувьтай байна. Даалуу хэмээх энэ үг нь хятад хэлний dā liu буюу ―их зургаа‖- мо.б.х –ээр /daluu/ [2] хэмээх үг бөгөөд энэ тоглоомын нэрээс гадна 12 нүхтэй модыг бас нэрлэдэг байна. Даалууны гуншинд өөрсдийн нутаг усны нэр эсвэл алдартай, даалуунд сайн, сайн муугаар нэрд гарсан хүн байх жишээтэй. Тэрчлэн эрүүл мэндийн, ахуй амьдралын зөвлөгөө ч байдаг юм. Монголчуудын тоглоом наадмын дотор даалуун наадгай онцгой байр эзэлдэг. Даалуугаар дан, давхар жаалах, гэр барих, нүх шахах зэрэг олон төрлийн хэлбэр маягаар тоглодог байна. Голдуу дан давхар жаалж тоглох үедээ даалууны гуншинг хэлэх бөгөөд энэ нь тоглоомыг илүү их хөгжөөдөг байна. Даалуун наадгайн хамгийн өндөр тоотой мод буюу даалуу нь зургаан хар, зургаан улаан нүднээс бүрдсэн байдаг нь тус тоглоомыг даалуу буюу ―их зургаа‖ гэж нэрлэх үндэс болсон байна. Монголчууд даалууны нэрийг монгол ахуйн үүднээс монголчилж нэрлэсэн байдаг боловч хятад нэрээр нь мөн адил нэрлэх нь элбэг тохиолддог. Даалуу- их зургаа da- их, liu-зургаа Үүлүү- тав зургаа, wu- тав, liu-зургаа Сийлүү-дөрөв зургаа, si- дөрөв, liu-зургаа Хуньд- улаан газар, hong-улаан, di- газар Чанс- chang урт san- гурав Ванд- bandeng- ширээ, вандан Ёоз- yāo-нэг (бээжин аялгуу), zi- [3] үгийг нэршүүлэх дагавар гэх мэтчилэн нэрлэсэн байдаг. Монгол ардын аман зохиолын ихэнх төрөл зүйл нь шүлэглэсэн хэлбэрээр уламжлан ирсэн байдаг бөгөөд монгол аман шүлгийн нэг сонин хэлбэрийн нэг жишээ бол монголжуулсан даалууны гуншин болно. Даалууны гуншинд монгол шүлгийн тогтолцооны мөр, бадаг, холбоц, толгой холбох, сүүл холбох зэрэг олон шинж чанарууд хадгалагдаж байна. Одоогийн байдлаар олдоод байгаа даалууны гуншин дотор хоѐрхон шадтай хос уянгаас эхлээд хорин хэдэн мөр бүхий гуншин ч байна. Мөр нь шүлгийн хамгийн бага нэгж юм. Харин хамгийн бага мөрөөс бүтсэн шүлэг нь хос уянга юм. Энэ хос уянгын мөрүүд даалууны гуншинд нилээдгүй тааралддаг. Жишээ нь: Сийлүү нэртэй арав Сэтгэл сайтай хүүхэн Бадаг нь холбоцын нэгэн хэмнэлд захирагдсан тодорхой утга төгссөн хэд хэдэн шадын нийлбэрийг хэлдэг бол даалууны гуншинд мөн энэ хэлбэр байна. Жишээ Ёгзолдоржийн хөдөөнөөс Ёнзон хамбын гадаанаас 158

Цайны сүүний гуйлгачин Цалам барьсан дээрэмчин Хон хэрээний нүд Хоѐр нүдний дуран Хойт хотын данжаад Хоѐр нүхтэй ѐоз Зогсоц нь яруу найргийн зохиолд айзмын хэмнэл, утгын хэмнэл хоѐрын төрөл заагийг тодотгохын тулд хэрэглэгддэг бол даалууны гуншинд мөн л энэ зогсоц хэрэглэгдэж байна. Хэмнэлийн зогсоц буюу (ритмический). Зогсоцыг мөр хоорондын (мет стиховые), үг хоорондын (цезура), үе хоорондын (лейма), холбоос зогсоц (инверсивные) гэж хуваадаг. Даалууны гуншинг дуудахад үг хоорондын зогсоц их хэрэглэгдэж байна. Жишээ нь: Амбан хааны яран нүүрт гэх мэт. Тэрчлэн даалууны гуншингийн үг хэллэгүүд нь монгол ардын аман наадгай буюу хэл зүгшрүүлэх үг, жороо үг зэргийн нэгэн адилаар хурц тод үг хэллэгтэй байдаг нь хэл засах дасгал болохоос гадна, тухайн үед тоглогч сэтгэл хөдлөлөөрөө дамжуулан шүлэг, ерөөл мэт зохиож хэлдэг нь хурц тод сэтгэдэг болоход нөөлөөлдөг байсан нь дамжиггүй юм. Даалуучин хүний тоглолтын хамгийн чухал арга бол тоглолтоо нууж тоглох юм. Түүний зэрэгцээ хурдан түргэн эрэгцүүлэн бодох, хаана ямар мод байгааг тааварлан мэдэх, өрсөлдөгчдөө мод чихүүлж модыг бутраах, хожлыг алдагдуулан зэргээр шаламгай хурдан сэтгэн бодох, анализ оюун дүгнэлт хурдан хийдгээрээ зөв хурдан сэтгэх сэтгэхүйн дасгал, анхаарлын дасгал, ой тогтоолтын дасгал зэрэг олон дасгалын цогц болдог байна. Жирийн тоглох үед гэр барьж тоглоход ч гэсэн мөн хэнд хэдэн цай байгаа, хэн хэн ямар ямар мод гартаа барьж байгааг санаж байх ѐстой байдаг учраас даалуучид юмуу даалуу тоглодог хүмүүс анхаарал, ой тогтоолт сайтай, хурдан түргэн сэтгэдэг хүмүүс байдаг. Бүхэл даалууны нэрийг энэ үүднээс судлан тайлбарлах гэвэл их цаг, хөдөлмөр шаардах тул энэ удаагийн илтгэлд гуравхан модны гуншингийн талаар авч үзэхээр шийдсэн болно. Сохор хоѐр нүд буюу ѐоз: Ёозийг мод дагадаггүй Ёнзон хамбыг чөтгөр дагадаггүй хэмээн гуншинг дуудсан байна. Сохор хоѐр нүд гэсэн нь сохор нүдээр юу ч харж, мэдэрч болохгүйн нэгэн адил ѐозоор ямар ч модыг идэж, дарж болохгүй хамгийн бага ашиггүй мод гэсэн утгаар ингэж нэрлэсэн байна. Гэвч “Аз байвал ѐоз хүүгээр иднэ (цохино)” хэмээх өвөрмөц хэлц монгол хэлэнд бий. Зарим тохиолдолд гэр барьж тоглоход улаан цагаанаар дагнан тоглож байгаа үед хоѐр ѐоз буюу хос ѐоз бас ус ч гэж нэрлэдэг энэ модоор идэж гэр барих тохиолдол бий. Мөн жаран хардаа жаалах үед ийм боломж хааяа тохиолдохоос үүсч ийм хэллэг гарсан бололтой. Энэ нь одоо монгол хэлэнд хэвшээд утга шилжин азтай бол жаахан зүйлээр ч их хэргийг бүтээж болно гэсэн санаа илтгэдэг байна. Ёнзон хамбыг чөтгөр дагадаггүй хэмээсэн нь Ёнзон гэдэг бол yongs ‗dzin хэмээх төвд үг бөгөөд монголоор бол мэргэн багштан гэсэн утгатай байна. Хамба хэмээх нь mkhan po хэмээх төвд үг бөгөөд монголоор сүм хийдийн хэргийг тэргүүлэн удирдах тушаалтныг хэлдэг байна. Тэгэхээр Мэргэн багш бөгөөд хамбын албыг хашиж байгаа лам хүн бол олон жил бурхны номонд суралцан эрдмийн өндөр зэрэгт хүрч, гэгээрлийн дээдийг олж доньд доголсон [4] хүн байх тул эрдэм ухаан, энергийг төгс жолоодогч байх тул чөтгөр шулам буюу муу сөрөг энергийг маш амархан даран сөнөөх чадалтай нэгэн байдаг тул ийнхүү чөтгөр дагадаггүй хэмээн хэлсэн хэрэг байна. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутгаас 2010 онд мөн Ховдын Их Сургуулийн профессор, доктор Мөнгөнхүүгийн Ганболдын бичиж авсан ѐозын гуншин дээрхээс өөр байна. Сохор хоѐр хэмээн нэрлээд, Уулын өндөр модонд нь 159

Хөхөө шувуу донгодно Улцгар хоѐр нүдэнд нь Гунигийн нулимс бөмбөрнө хэмээсэн байна. Хөхөө шувуу донгодсон хаврын сүүл, зуны эхэн сарын найртай сайхан цаг улирал байвч улцгар хоѐр нүд буюу сохор нүдэнд гунигийн нулимс бөмбөрч хорвоогийн энэ сайхныг харахгүй байгаагийн гуниг зовлон бол юу идэж чадахгүй энэ модны чадалтай нэгэн адил юм хэмээсэн давхар гүн ухааны санааг энэ гуншин буюу шүлгээр гаргасан байна. Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн нарын зохиосон ―Монгол ѐс заншлын их тайлбар толь‖-д төв халхад голдуу хэлэгддэг даалууны гуншинг оруулсан бөгөөд үүндээ ѐозыг а, б хэмээсэн хоѐр хувилбараар оруулсан бөгөөд а хувилбарт: Ёгзолдоржийн хөдөөнөөс Ёнзон хамбын гадаанаас Цайны сүүний гуйлгачин Цалам барьсан дээрэмчин [5] хэмээсэн байна. Энд болохоор Ёгзолдорж хэмээх хүний суудаг хөдөө нутгаас ирсэн, болсон муу юм, муу хүн, мөн Ёнзон хамбын орд өргөө, хүрээ хийд дотор халдаж чадахгүй учраас аливаа муу зүйл гаднаас нь бий болдог, гардаг бөгөөд цайны сүүний гуйлгачин бол ямар ч малгүй тарчиг хоосон болсон муу юм хийж магадгүй хийгээд цайны сүү гуйсан хүн шанага юмуу аяга барьж явдаг тул түүний амсар ѐозын дуграг нүх мэт ѐоз муутай харагдах хийгээд цааш цалам барьсан дээрэмчин гэсэн нь цалам буюу бугуйлын эргэлдэх дугуй хэлбэр бас л ѐозын нүх маягийн хэлбэртэй байх хийгээд энэ нь явсаар амьдрахын тулд дээрэмчин болж ч магадгүй гэсэн утгыг агуулж байгаа бөгөөд энэ нь далд утгаараа энэ мод хамгийн доод зэргийн муу мод гэдгийг гуншингаараа илтгэн харуулж байгаа хэрэг юм. Дараагийн б хувилбарт: Хон хэрээний нүд Хоѐр нүдний дуран Хойт хотын данжаад хэмээх гуншинг оруулсан байна. Ёозын хоѐр нүх улаан байдаг нь хон хэрээний улаан нүдтэй төстэй харагдах бөгөөд хоѐр нүдний дурантай ч адил харагдах тул дүрсээр нь ингэж нэрэлсэн болтой. Хойт хотын данжаад гэдэг нь насан өндөр болж юм үзэхээ байсан сохор шинжээр нь толгой холбон оруулжээ. Дээр дурдсан Ховд аймгийн ХИС-ийн профессор, д-р Мөнгөнхүүгийн Ганболд Ховд аймгийн Дуут сумын иргэн Урианхай ястан, 73 настай, эрэгтэй Шурагийн Сүхээс 1995 оны 07 сарын 02-нд Даалууны гуншинд чансыг ташуу буюу жирүү зургаа хэмээн нэрлээд: Хаяа голын бургас Ханан хээтэй чанс хэмээсэн байна. Энэ нь чансыг монгол гэрийн ханатай зүйрлэн хэлсэн бөгөөд хар модтой хангайгаас бусад нутагт ихэнхдээ бургасаар хана хийдгийг Хаяа голын бургас хэмээн харуулж чанс бол хана шиг хээтэй юм хэмээн ханан хээтэй чанс хэмээн зүйрлэсэн байна. Тэгвэл мөн аймгийн Мөнххайрхан сумын нутагаас 2010 онд мөн ХИС-ийн профессор, д-р Мөнгөнхүүгийн Ганболдын бичиж авсан чансын гуншинд ташуу зургаа хэмээн нэрлээд: Чацга сайвар чонын гүйдэл Чанасан будаа нохойн хоол Чацуу нэртэй зөрүү зургаа хэмээсэн нь дээрхээс огт өөр байгаа бөгөөд ядарч сульдаж зугатаж яваа яваа чоно бол чацга цувуулж хоѐр хөл нь жигд биш ташуу солбин явдгийг ажигласан монгол анч, малчны ухаан, мөн чоно цувран явахдаа яг бие биеийн араас цуварч дагадаггүй хойноос мөртөө жишүүлдэн дагах бөгөөд зогсоход энэ байдал их тод харагддаг бөгөөд чанасан будаа нохойн хоол гэсэн нь будаа чанаад нохойн идүүрт хийж өгөхөд нэгэн жигд тэгш харагдах байдал дүрсийг харуулан байгаа бөгөөд тийм болохоор зөрүү зургаа хэмээн нэрлэсэн байна. Тэгвэл төв халхын даалууны гуншинд чансыг: 160

Часаг сайвар чонын гүйдэл Чанасан будаа нохойн хоол Янаг хоолойн гуниг сэтгэл Ясчин хятадын жирүү зургаа хэмээсэн байна. Эхний часаг сайвар чонын гүйдэл гэсний часаг хэмээх нь чацга хэмээсний буруу дуудсан, хэвшсэн хувилбар байж болох талтай байна. Тийм болохоор дээрх хоѐр мөр нь үндсэндээ Ховд нутгийн хувилбартай ижил гэсэн үг юм. Харин янаг хоолойн гуниг сэтгэл хэмээсэн нь хайрын зовлонд унасан хүний дуу хоолой юмуу дуулах дуу дүрсээр үзүүлбэл чансны хэлбэр хэлбэр шиг зөрүү ташуу дүрсээр дүрслэгдэх талтай байж магадгүй юм. Ясчин хятадын зөрүү зургаа гэсэн нь оршуулгын ажил эрхэлдэг хүнийг ясчин гэх бөгөөд тэр хятад хүний шарил зөөдөг хайрцагны хэлбэр мөн тиймэрхүү ташуу харагддагаас ийн хэлсэн бололтой. Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын харъяат Догмидын Санжжаваас бичиж авсан даалууны гуншинд дотроос ихэд анхаарал татсан нэгэн хувилбар байна. Үүнд: 1. Алан тавын далан тав 2. Аарцган махны тасархай тав 3. Боовоо битгий барь 4. Босоо битгий шээ 5. Сууж шээ 6. Сугсарч далд хий Эхний хоѐр чүү тавын монголчилсон нэрийг баталгаажуулсан мөр байна. 3-6 мөр нь бүхэлдээ эрүүл мэндийн зөвлөлгөө. Эрэгтэй хүн малчин, тариачин, дархан гээд ямар ч ажил хийж болох бөгөөд харин ажлынхаа үеэр гараа угаалгүйгээр бэлгэ эрхтэнээ барьснаас элдэв төрлийн микроп дамжиж үрэвсэхээс сэргийлсэн зөвлөлгөө байна. Бүр эрт үеэс л эрчүүдийг төмсгөө халуун гараараа барих буюу халуун байлгахыг хориглодог байжээ. Ялангуяа эрэгтэй хүүхдүүдийг онгорхой өмдтэй явуулдаг байсан нь нөхөн үржихүйн талын ямар нэгэн асуудалгүй хүн болоход нь чухал ач холбогдолтой байсан юм. Тиймээс одоо үед эрэгтэй хүүхдийг ой өнгөртөл нь живхэвч хийдэг нь таарамж муутай зүйл болж таарч байна. Монголчуудын хүч чадал, эр бярын бэлгэдэл болсон хөх чоно л гэхэд ороо нь орохоос арван таван хоногийн өмнөөс мөсөн дээр төмсгөө жигнэдгээс бэлтрэгнүүд нь хамгийн сайн амьдрах чадвартай байдаг байна. Мөн сүүлийн мөрүүдэд гарч байгаа босоо битгий шээ гэсний учир нь уламжлал ѐсоор бол монгол эрчүүд босоо шээдэггүй байжээ. Ялангуяа ―Лам нар бие цэгц, эрүүл энх байхыг бүх талаар эрхэмлэнэ. Хурал хурахдаа жавдан дээр сууж, бас сууж шээнэ. Энэ нь түрүү булчирхай томрохоос сэргийлнэ. Хөгшчүүл шээс хаагдах өвчин туссан лам хүнийг сонсоогүй юм байна хэмээн ярилцдаг‖ [6] хэмээн академич Ж.Болдбаатар багш ―Монголын бурхны шашны лам хуварга‖ номдоо бичсэн нь буй. Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны үүднээс босоо шээхэд давсаг болон түрүү булчирхайн булчингууд их хүчтэй ажилладгаас гадна давсганд шээс үлддэг байна. Харин сууж шээхэд булчингийн хүчдэл оролгүйгэээр шингэн аяндаа үлдэгдэлгүй урсан гардаг. Тиймээс түрүү булчирхайн үрэвсэл багатай байдаг байсан байна. Харин одоо босож шээдэг болсноос өвчлөл ихэсжээ. Ийм учраас л сууж шээ, сугсарч далд хий хэмээсэн эрүүл мэндийн чухал зөвөлгөө өгсөн байна. Энэтхэгийн алдарт иогч Шри Шри Анандамуртын өгсөн нийгмийн ѐс журмын 40 зөвлөлгөөнийх нь дотор ―Гэдэс давсагаа зогсоогоороо бүү юүл‖ [7] гэсэн зөвлөгөө байдаг байдаг. Тэгэхлээр энэ нь буддын соѐлтой дорнын ард түмний түгээмэл ѐс байсан бололтой. Тийм болохоор зөвхөн даалууны гурван модны гуншинг зэрвэс ажиглан шинжихэд ийм зүйл харагдаж байгаа бөгөөд эдгээр гуншинд байгаа нутаг нутгийн онцлог, ажил мэргэжлийн онцлог, ямар хүн юу эрхэлж хийдэг, ард түмний аж байдлын онцлог, тухайн нутаг орны үгийн онцлог гээд маш олон зүйлийг харж үзэж болох байна. Ийм болохоор даалууны гуншинг нарийвчлан судлах нь маш чухал юм.

161

Даалууны наадгай нь хэд хэдэн төрөлтэй бөгөөд эдгээр нь өөр өөрсдийн дүрэм журамтай байдаг. Гэр барьж тоглоход хорол хэмээх монгол тоглоомын адил эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхэд зэрэг аль ч хүн орж болдог байхад нүх шахах болон дан, давхар жаалахад голдуу насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд оролцон тоглодог байна. Ялангуяа дан, давхар жаалахад дан эрэгтэйчүүд оролцон тоглохоос гадна мөрийтэй ч бас тоглох бөгөөд дан жаалах гэдэг нь 7 халуун мод нэг талдаа нийлүүлж хожихыг, давхар нь жаран модондоо хоѐр талдаа нийлүүлж хожихыг хэлдэг байна. Гэхдээ жаалж тоглоход олон цээрийн ѐс буйг судлаач Ц.Алтанцэцэг судалгаандаа гарган тавьжээ. Даалуун наадгайг ажиглахад монгол ардын аман зохиолын төрөл зүйлүүдтэй адил төсөөтэй шинж чанартай бөгөөд тоглогчид өөрсөдөө оролцсон жүжиглэлийн хэлбэртэй байдаг. ―Даалуу тоглоомын уран гуншин нь тухайн нөхцөл байдалд шууд бэлнээр холбон шүлэглэх аман шинж хийгээд дүрслэг яруу шинжээрээ аман зохиолын зүйл мөн болно‖ [8] хэмээн судлаач Ц.Алтанцэцэг дүгнэсэн нь даалууны гуншинг монгол ардын аман зохиолын нэгэн төрөл зүйл мөн болохыг гарцаагүй батлан харуулж байна. Энэхүү гайхамшигт биет бус соѐлын цогц өв, оюун сэтгэлгээний увидаст түлхүүр, амархан алга болж болох аман соѐлынх нь хувьд эмхэтгэн цуглуулж, тэдгээрийн нэгтгэн хэвлэж шинэ шинэ судалгаагаар баяжуулан гаргах нь судлаачдын үүрэг байна. НОМ ЗҮЙ 1. Ц.Алтанцэцэг ―Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)‖, магистрийн ажил, Улаанбаатар, 2011 он 2. Анандамитра Ачаръяа, ―Ёога эрүүл мэнд‖, Т.Цэцгээгийн орчуулга, УБ., 2011 он 3. Н. Балжинням ―Монгол хэлэн дэх гадаад үгийн толь‖ УБ 2008 он 4. Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн, Монгол ѐс заншлын их тайлбар толь, УБ., 1999 он 5. Говь-Алтай аймгийн Төгрөг сумын харъяат Догмидын Санжжавын яриа 6. Дундговь аймаг Эрдэнэдалай сум Эрэнцэндоржийн яриа 7. Г. Ловор, Г. Мэнд-Ооѐо ―Дарьганга аман зохиолд‖ УБ., 2008 он 8. Д. Өрнөхдэлгэр ―Элжгэн халхын аман билгийн дээж‖ УБ., 2006 он 9. Ховд аймгийн Мөнххайрхан сумын нутгаас бичиж авсан тэмдэглэл.

10. Ховд аймгийн Дуут сум. Хөх бэлчир баг. Бөөрөг хавцлын бэлчир. Шурагийн Сүх.73 настай, эрэгтэй, Алтайн урианхайн Оорцог сум, Хорхон элкэн.

11. http://baike.baidu.com/albums/4161372/4161372.html#0$bf48756334081b260c33fad0

Зүүлт: [1] Ц.Алтанцэцэг ―Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)‖, магистерийн ажил, Улаанбаатар, 2011 он, 6-7-р тал [2] Н. Балжинням ―Монгол хэлэн дэх гадаад үгийн толь‖ УБ, 2008 он, 73-р тал [3] http://baike.baidu.com/albums/4161372/4161372.html#0$bf48756334081b260c33fad0 [4] Хоосон чанарын ухаанд гэгээрсэн [5] Ж.Бат-Ирээдүй, Ч.Арьяасүрэн, Монгол ѐс заншлын их тайлбар толь, УБ., 1999 он, 326-329-р тал [6] Ж.Болдбаатар ―Монголын бурхны шашны лам хуврага‖ , УБ, 2010, х 173 [7] Анандамитра Ачаръяа, ―Ёога эрүүл мэнд‖, Т.Цэцгээгийн орчуулга, УБ., 2011 он, 16-р тал [8] [8] Ц.Алтанцэцэг ―Тоглоомын аман зохиол, зан үйл, бэлгэдэл (даалуу тоглоомын жишээн дээр)‖, магистрын ажил, Улаанбаатар, 2011 он, 47-р тал

162

ХОВД ИХ СУРГУУЛЬ НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛЬ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Эрдэм шинжилгээний тэмдэглэл ____________________________________________________________________________ V боть 2012 30-р дэвтэр

ХОВД ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛИАС ЭРХЛЭН ГАРГАСАН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ БОЛОН БУСАД ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРАЛ, ӨГҮҮЛЛИЙН ЭМХЭТГЭЛИЙН ТОВЬОЁГ Д.Өрнөхдэлгэр1, Ч. Мөнхбаяр2 Ховд их сургуулийн НХУС-ийн ―Эрдэм шинжилгээний бичиг‖ гарах болсноор эдүгээ дөрөв дэх дугаар хэвлэгджээ. Ховд их сургууль (МУИС-ийн Ховд дахь салбар байсан)-ийн ―Эрдэм шинжилгээний бичиг‖ 1996 оноос нийгмийн ухааны тусгай дугаар болон гарснаар, 1981 он (Ховдын багшийн дээд сургууль байх үе)-д ―Эрдэм шинжилгээний өгүүллийн эмхэтгэл‖ хэмээх нэрээр эхний хоѐр дугаар гарч улмаар 1987 онд Эрдэм шинжилгээний бичиг (ЭШБ) нэртэйгээр хэвлэгдэн дээрх дөрвөн дугаарын НХУ-ны өгүүллийг ЭШБ-т оруулбал 2011 оныг дугаартай нийт 16 боть нийтлэгджээ. Харин 2008 оноос ХИС бүтэц зохион байгуулалтын хувьд бүрэлдэхүүний сургуулийн зохион байгуулалтанд орноос НХУС-ийн хувьд анхны, ХИС-ийн 13 дугаар буюу 1 (13) дэх боть хэвлэгдэн гарсан билээ. Аливаа судалгаа шинжилгээний ажил гэдэг бол тухайн салбар шинжлэх ухааны судлагдхуунтай танилцаж түүнд анализ хийн эцэст нь өөрийн үзэл баримтлалаар хандах явдал байдаг билээ. Ингэж судалгааны зохих чиглэлийг залуу судлаачид нээн илрүүлж цаашид судалгаа хийх суурийг тавьдаг учиртай. Иймээс тухайн салбарын талаар нийтлэгдсэн эх сурвалж, судалгааг уншиж судлах шаардлага зүй ѐсоор урган гардаг бөгөөд энэхүү НХУС-ийн эрдэм шинжилгээний бичиг болон бусад эрдэм шинжилгээний хурал, өгүүллийн эмхэтгэлийн товьоѐг нь эрдмийн ажил эрхэлж буй хэнбугайд ч тус болно гэдэгт итгэж байна. Уг товьѐогт орсон өгүүлэл нь Монголын баруун бүс нутаг, түүний хил залгаа нутгийн түүх соѐл, хэл шинжлэл болоод аман зохиол, нийгэм, эдийн засгийг судлахад чухал эх хэрэглэгдхүүн болоод зогсохгүй уг эрдэм шинжилгээний бичиг, эмхэтгэлүүд нь олдоц ховор тул тэр болгон судлаачдад хүрдэггүй, хэвлэгдэж эхэлснээс хойш багагүй цаг хугацаа өнгөрсөн зэргээс хуруу дарам судлаачдын судалгааны хүрээнд эргэлдэж байна. Иймээс эл эмхэтгэлээс өөрт хэрэгтэй өгүүллийг шүүж улмаар судалгаандаа ашиглаж гэмээн 30 гаруй жилийн ХИС-ийн хөдөлмөр зүгээр урсаагүй гэдгийн илэрхийлэл болох буй заа. Энэхүү товьѐог нь олон жил дараалан гарсан эрдэм шинжилгээний бичгүүдийг хайж олох, уншиж судлахаас эхлээд цаг зав хэмнэх, холбогдох асуудлын талаар баруун бүс нутгийн баримт материалд тулгуурласан байдаг тул туйлын ач холбогдолтой. Түүнчлэн сүүлийн жилд уг эрдэм шинжилгээний бичиг, эмхэтгэлийн олдоц ховор болсон тул зайлшгүй номыг олох шаардлагагүйгээр уг жагсаалтаас Монголын баруун бүс нутгийн нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны холбогдолт, өөрт хэрэгтэй эх сурвалжийг хайн олж цаашид нягтлан судлах боломжтой юм. Иймээс залуу оюун ухаанд заагч, тэнгэрт байдаг зүг чиг олох баримжаа болдог «Алтан гадас» одон шиг цаашдын судалгааны суурь довжоог тавихад хэрэг болох болуужин гэсэн эмхэтгэгчийн туйлын хүсэл биелэх болно. Нэгэн сэтгэгчийн хэлснээр «Мэдээлэл дунд төөрсөн мэдлэг минь хааччихав аа, мэдлэг дунд төөрсөн оюун ухаан минь хааччихав аа» гэдэгчлэн залуу 1 2

ХИС-ийн НХУС-ийн захирал, доктор ХИС-ийн НХУС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш, магистр

163

судлаач та бүхэн өөрийн оюун ухааныг олоход уг товьѐог хэрэг болж, эзэн богд Чингис хааны хэлсэнчлэн «Хэтийн зорилго үгүй бол ойрын зовлон»-г үүсгэхгүйн ухааныг олж авна гэдэгт итгэлтэй байна. Цаашид улсын хэмжээний их сургууль, Монгол улсын тухайн шинжлэх ухаанаар докторын зэрэг хамгаалуулах комиссын гишүүн тэнхим нэгж бүр нэгдсэн зохион байгуулалтанд орж яамны зөвшөөрлийг авч, яамнаас гаргасан нэг загвар, шаардлагыг барьж чанартай өгүүлэл авч, чанартай судлаач төрүүлдэг жишигт орохгүй бол өөр өөрийн эрдэм шинжилгээний чиглэл, өгүүлэлд тавигддаг шаардлага бүхий өгүүлэл болон эрдэм шинжилгээний бичиг хэвлэгдэн гарсаар байх болох нь. Иймд эл асуудлыг эргэн харж, цэг тавих цаг болсон мэт санагдана.

1. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЛҮҮДИЙН ЭМХТГЭЛ Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг1. Т.1, F. 1-13. УБ., 1981. 152т (9,5х.х) Эмхэтгэсэн Ж. Төмөрцэрэн. Ерөнхий редактор Н. Жадамба. Нийгмийн ухаан Ж. Төмөрцэрэн. Нэр томъѐоны шинжлэлийн зарим асуудал. ЭШӨЭ. Т.1, F. 7. Т. 71-86. Р. Батаахүү. Д. Нацагдоржийн нэгэн өгүүллэгийн тухай. ЭШӨЭ. Т.1, F. 8. Т. 87-92. Ц. Одонхүү. Проблема взаимоотношения субьективное и обьектноной диалектики. ЭШӨЭ. Т.1, F. 9. Т. 93-102. Б. Оргил. Упражения как средство обучения русскому языку. ЭШӨЭ. Т.1, F. 10. Т. 103-114. О. Мягмар. К вопросу диагностики умственного развития. ЭШӨЭ. Т.1, F. 11. Т. 115-126. Ж. Төмөрцэрэн. К вопросу об этимологии топонимов ―Хангай‖ и ―Алтай‖. ЭШӨЭ. Т.1, F. 12. Т. 127-136. Х. Чагдаа. Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуульд элсэгчдийн сурлагын чанарт хийсэн зарим ажиглалт. ЭШӨЭ. Т.1, F. 13. Т. 137-152.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЛҮҮДИЙН ЭМХТГЭЛ Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т.2, F. 1-17. УБ., 1985. 156 т (9,75х.х) Эмхэтгэсэн Х. Тэрбиш Ерөнхий редактор Н. Жадамба Нийгмийн ухаан Д. Бадамдорж. Өөлд аман аялгууны зарим онцлог. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 9. Т. 75-84. Р. Батаахүү. Монголын шог хошин зохиолын уламжлалын зарим асуудал. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 10. Т. 85-90. Д. Баттогтох. Түүхэн үнэн, уран сайхны үнэн. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 11. Т.

91-99. Д. Батчулуун. Восприятие учащимися русских слов с начальной фонетической структурой, отличной от родного якыка. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 12. Т. 100-110.

1

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ӨГҮҮЛЛҮҮДИЙН ЭМХТГЭЛ. Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг гэдгийг цаашид дээрх мэт хураав

164

Д. Галбаатар. 1970-аад оны утга зохиолын шүүмжлэлийн хөгжлийн үндсэн төлөв. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 13. Т. 111122. Б. Катуу. Арван гурван хүлгийн дууны тухай. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 14. Т. 123-132. Ц. Одонхүү. Материалистическая переработка Гегелевской диалектики в работе В.И. Ленина ―Философские тетради‖. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 15. Т. 133-140. Б. Оргил. Роль и место граммтика в обучении русскому якыку в монгольской аудитории. ЭШӨЭ. Т. 2, F. 16. Т. 141-152. Ж. Төмөрцэрэн. XIX зууны үеийн нэгэн зохиогчийн тухай.ЭШӨЭ. Т.2, F. 17. Т. 153-156.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 3, F. 1–24. УБ., 1987. 244 т (15. 25 х.х). Эмхэтгэсэн Х. Тэрбиш Редактор Н. Жадамба. Нийгмийн ухаан Д. Бадамдорж. Өөлд аялгууны үгсийн сангийн онцлог. ЭШБ. Т. 3, F. 10. Т. 83–123. Р. Баатархүү. Монгол хэлний эсрэг үгийн сангийн онцлог. ЭШБ. Т. 3, F. 11. Т. 124–128. Р. Батаахүү. Үгийн сангийн найруулгын нэгэн зүйл. ЭШБ. Т. 3, F. 12. Т.

129–132. Д. Батчулуун. Орос хэлээр сонгож сургах дасгал ямар байх ѐстой вэ. ЭШБ. Т. 3, F. 13. Т. 133–141. А. Буяннэмэх. Бие хүнийг судлах түүхэн зарчим. ЭШБ. Т. 3, F. 14. Т.

142–149. Д. Галбаатар. Шүүмжлэлийн өгүүлэл (1970–1980 оны тойм). ЭШБ. Т. 3, F. 15. Т. 149–165. Д. Доржжав. Оюутны сурах үйл ажиллагааны сэдэл олон янз болох нь. ЭШБ. Т. 3, F. 16. Т. 166–172. Б. Дэдэрмаа. Утгын холбоотой орос хэл яриаг хөгжүүлэх нь. ЭШБ. Т. 3, F. 17. Т. 173–177. Б. Катуу. Монголын өрнөд нутгийн туулийн судалгааны тухай. ЭШБ. Т. 3, F. 18. Т. 178–192. Д. Оюунчимэг. Сурагчдын танин мэдэх сонирхолд хийсэн судалгааны зарим дүнгээс. ЭШБ. Т. 3, F. 19. Т.

193–202. Ц. Пүрэвсүрэн. Монгол хэлний эерүүлэл. ЭШБ. Т. 3, F. 20. Т. 203–209. Т. Туяа. Баруун монгол нутгийн аялгуугаар ярьдаг оюутнуудыг орос дуудлагат сургах нь. ЭШБ. Т. 3, F. 21. Т. 210–214. Х. Цэдэв. Үг бүтэх ѐс бол үгийн чадавхит нөөц бүрэлдэх нэг нөхцөл болох нь. ЭШБ. Т. 3, F. 22. Т. 215–219. Ю. Цэцгээ. Өвөрмөц хэлцийн нэг төрөл–нийлэмж хэлцийг орос хэлнээс монгол хэлэнд орчуулах нь /Нийгэм улс төрийн материал дээр/. ЭШБ. Т. 3, F. 23. Т. 220–224. Д. Эрдэнэчулуун. Мал аж ахуйн мэргэжлийн баримжаа олгох зарим асуудал. ЭШБ. Т. 3, F. 24. Т. 225–244. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Ховд дахь улсыг багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 4, F. 1–29. УБ., 1988. 225 т (14. 06 х.х). Эмхэтгэсэн Х. Тэрбиш, Ю. Цэцгээ. Ерөнхий редактор Н. Жадамба. Ц. Одонхүү. МАХН–ын 19–р их хурлын шийдвэрийн дагуу бие хүний нийгмийн идэвхийг хөгжүүлэх нь. ЭШБ. Т. 4, F. 10. Т. 73–86. Д. Бадамдорж. Монгол бичгийн хэлний авиа үүсэх зүйн судалгааны асуудалд. ЭШБ. Т. 4, F. 11. Т. 87–100. Р. Батаахүү. Монгол хэлний эсрэг үг бүтэх нэгэн зүйл. ЭШБ. Т. 4, F. 12. Т.

101–104. Р. Батаахүү. Монгол хэлний эсрэг үгийн утгын зарим онцлог. ЭШБ. Т. 4, F.

165

13. Т. 105–110. Б. Даваадорж. Монгол хэлний төсөөт нэрийн тухай. ЭШБ. Т. 4, F. 14. Т. 111–116. А. Т. Бегалиев. Ч. Т. Айтматовын ―Зуунаас ч урт өдөр‖ роман дахь бодит байдал ба зөгнөлт санаа. ЭШБ. Т.

4, F. 15. Т. 117–130. Б. Катуу. ―Монгол ардын уртын дуу‖ гэдэг номын тухай. ЭШБ. Т. 4, F. 16. Т. 131–136. З. Баасанжав. Нэн шинэ түүхийн хичээлээр орчин үеийн үйл явдлыг сурагчдаар судлуулах арга зүйн зарим асуудалд. ЭШБ. Т. 4, F. 17. Т. 137–142. Д. Батчулуун. Шинжлэх ухааны тодорхойлон өгүүлсэн бичвэрийг хүртээн ойлгуулж сургах зарим онцлог. ЭШБ. Т. 4, F. 18. Т. 143–148. П. Галсанпунцаг, Д.Цогтбаатар. Алгебрын тэгшитгэлийг бодох Лобачевскийн аргыг хэрэглэх өргөн боломж. ЭШБ. Т. 4, F. 19. Т. 149–158. В. К. Дамитов. Физикийн бодлого, түүний хүнд төвөгтэй талууд. ЭШБ. Т. 4, F. 20. Т. 159–164. Ч.Дашзэвэг. VI ангийн эх газрын газар зүйн хичээлээр карттай ажиллах аргууд. ЭШБ. Т. 4, F. 21. Т. 165–172. В. А. Ким, И.Х.Кобар. Өдөр өнжүүлэх бүлгийн сурагчдад интернационалч хүмүүжлийг тоглоомын явцад олгох нь. ЭШБ. Т. 4, F. 22. Т. 173–178. Т.П.Мирошина–Понеделко. Бичвэрт утга аялгын анализ хийх нь сурагчдын найруулга зүйн чадварыг дээшлүүлэх хэрэглүүр мөн. ЭШБ. Т. 4, F. 23. Т. 179–188. С.А.Мусаева, Г.С.Иманбекова. Сурагчдад багшийн мэргэжлийн чиг баримжаа олгох ажлыг зохион байгуулах нь. ЭШБ. Т. 4, F. 24. Т. 189–192. Б.Равданжамц, М.Цогт. Сурагчдад бодлого бодох бүтээлч арга барилыг төлөвшүүлэх асуудалд. ЭШБ. Т. 4, F. 25. Т. 193–196. Х.Цэдэв. Олон улсын чанартай ба зээлдсэн үгс нь чадавхит үгийн нөөцийн бүрэлдхүүн хэсэг мөн. ЭШБ. Т. 4, F. 26. Т. 197–204. Б.Цэрэнжав. Геометрийн хичээлээр сурагчдын танин мэдэх үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх зарим боломж. ЭШБ. Т. 4, F. 27. Т. 205–212. Д.Эрдэнэчулуун. Сурагчдын мэргэжил сонголтын зарим асуудал. ЭШБ. Т. 4, F. 28. Т. 213–218. Зохиогчийн дүрэм. Т. 219–221. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т.5, F. 1–28. УБ.,1989. 244 т (15,25 х.х) Эмхэтгэсэн Х. Тэрбиш, Х. Цэдэв. Ерөнхий редактор Н. Жадамба. Нийгмийн ухаан Р. Батаахүү. Эсрэг үг гэж юу вэ? ЭШБ. Т.5, F. 14. Т. 105-112. Р. Батаахүү. Эсрэгцлийн байгаль, нийгэм, сэтгэхүй, хэлний мөн чанарын тухай. ЭШБ. Т.5, F. 15. Т. 113-118. Т.М. Баймаханов, А.А. Байтелиев, Н.И. Утещева. Зүйр цэцэн үгс нь гадаад хэлний хичээл дээр оюутнуудын бие даасан ажлыг идэвхжүүлэх хэрэглүүр болох нь. ЭШБ. Т.5, F. 16. Т.

119-126. Ө. Батцоож. Мужийн нийгэм эдийн засгийн хөгжилд хэрэглээний нийгмийн фондын үүрэг. ЭШБ. Т.5, F. 17. Т. 127130. Т.Б. Бегалиев. Өсвөр насын хүүхдийн зан суртахууны хүмүүжилд орон нутаг судлалын үүрэг. ЭШБ. Т.5, F. 18. Т. 131-136. Д. Галбаатар. Дуулийн тухай. ЭШБ. Т.5, F. 19. Т. 137-148. Б. Даваадорж. Монгол хэлний энгийн өгүүлбэрийн хэв шинжийн зарим онцлог. ЭШБ. Т.5, F. 20. Т. 149-154. Я. Дашжил. Хими-биологийн багш мэргэжлийн тодорхойлолт. ЭШБ. Т.5, F. 21. Т. 155-170. Ч. Дашзэвэг. Газарзүйн хичээлээр явуулах сурагчдын бие даасан ажлын хэлбэрүүд. ЭШБ. Т.5, F. 22. Т. 171184. А.О. Камаков. Сурагчдыг чимэх-чимэглэлийн урлагт сургах систем дэх гоо зүйн мэдрэмж. ЭШБ. Т.5, F. 23. Т. 185-190.

166

Б. Катуу. Монгол ардын зарим тоглоомын тухай. ЭШБ. Т.5, F. 24. Т. 191-200. А.В. Ким. Олон үндэстний сургуулийн сурагчдын зан суртахууны хүмүүжлийн нийгэм-сурган хүмүүжүүлэх ухааны үндсүүд. ЭШБ. Т.5, F. 24. Т. 201-206. Н. Оросоо. Багшлах боловсон хүчин бэлтгэх төлөвлөлтийн асуудал. ЭШБ. Т.5, F. 25. Т. 207-212. Е. Рубилина. Үндэсний сургуульд орчин цагийн орос хэлний өгүүлбэрийн зүйг судлах асуудалд. ЭШБ. Т.5, F. 26. Т. 213-222. Т.С. Садыков. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны дээд сургуулийг өөрчлөн байгуулах асуудалд. ЭШБ. Т.5, F. 27. Т. 223-228. Х. Цэдэв. Идэвхит үгийн нөөц бүрэлдүүлэх хэл шинжлэлийн үндсүүд. ЭШБ. Т.5, F. 28. Т. 229-239.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Ховд дахь улсын багшийн дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т.6, F. 1–21. УБ.,1991. 232 т (14,5 х.х) Эмхэтгэсэн Х. Тэрбиш, Х. Цэдэв. Ерөнхий редактор Н. Жадамба. Хэл шинжлэл, утга зохиол Ц. Базаррагчаа. Орчин цагийн монгол хэлний нэрийн эцсийн ―Н‖-ийн тухай. ЭШБ. Т. 6, F. 7. Т. 63–88. Д. Галбаатар. Дуулийн үүслийн асуудлууд. ЭШБ. Т. 6, F. 8. Т. 89–98. Д. Галбаатар, В.Э.Раднаев. Монголын дундад зууны утга зохиол дахь дууль. ЭШБ. Т. 6, F. 9. Т. 99–102. Б. Катуу. Дөрвөдийн хуримлах ѐсны тухай. ЭШБ. Т. 6, F. 10. Т. 103– 124. Нийгмийн ухаан Ц. Баасандорж. В.И.Лениний эдийн засгийн шинэ бодлого бол шинэчлэлийн онолын эх сурвалж мөн. ЭШБ. Т. 6, F. 11. Т. 125-136. Ц. Ганболд. Уламжлалын мөн чанар, түүний судалгааны зарим асуудал. ЭШБ. Т. 6, F. 12. Т. 137-150. Д. Мөнхтөр. Үгүйсгэлийн тухай бодол буюу шашны талаарх В.И.Лениний үзэл баримтлалын тухайд. ЭШБ. Т. 6, F. 13. Т. 151-164. Т. Нэмэхжаргал. Улт төрийн бодлогын ухааны судлах зүйлийн тухайд. ЭШБ. Т. 6, F. 14. Т. 165-170. Ц. Сарантуяа. Монголын сэргэн мандалтын тухай. ЭШБ. Т. 6, F. 15. Т. 171-176. Р. Эрдэнэцогт. ―Алан – гоо‖ нэрийн ―Алан‖ гэдэг үгийн учир. ЭШБ. Т. 6, F. 16. Т. 177-180. Сурган хүмүүжүүлэх ухаан, сэтгэл судлал Д. Батчулуун. Орос хэлний тодорхойгүй хэлбэрт үйл үгээр илэрхийлэгдсэн холбоо үг ба өгүүлбэрийг ойлгуулж, хэрэгжүүлж сургах нь. ЭШБ. Т. 6, F. 17. Т. 181-186. Ч. Санжмятав. Бусад хүмүүсийн хэл ярианы бус зан үйлийг амжилттай ойлгох нөхцөл болсон хүн өөрийнхөө илэрхийлэлийг ухааран ойлгох үйлийн тухай. ЭШБ. Т. 6, F. 18. Т. 187-196. Ч. Санжмятав, К.Имаммагзам. Нийгэм–сэтгэл зүйн мэдээллийг боловсруулах статистикийн аргууд. ЭШБ. Т.

6, F. 19. Т. 197-210. Д. Эрдэнэчулуун. Сурагчдын мэргэжлийн сонирхолын ойлголтын талаарх онол арга зүйн зарим асуудал. ЭШБ. Т. 6, F. 20. Т. 211-218. Д. Эрдэнэчулуун. Ахлах ангийн сурагчдын мэргэжлийн сонирхолын түвшинг тодорхойлох асуудалд. ЭШБ. Т. 6, F. 21. Т. 219-227.

167

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 7, F. 1–42. УБ., 1996. 254 т (15,87 х.х). Эмхэтгэсэн. О. Мөнхтогтох, Т. Бааст, Б. Даваадорж. Ерөнхий редактор Г. Нямдаваа. МОНГОЛ ХЭЛ Я. Баатар. Утга зохиолын хөгжлийн нэгэн гаж үзэгдэл. ЭШБ. Т.

7, F. 26. Т. 85-102. Дү. Бадамдорж. Монгол үгийн язгуурыг магадлах шалгуур. ЭШБ. Т. 7, F. 27. Т. 103-110. Б. Даваадорж. Монгол бичгээ заах тухайд. ЭШБ. Т. 7, F. 28. Т.

111-114. Б. Даваадорж. Үйлт нэр, нөхцөл үйлийн зарим нөхцөлийг ялган бичих нь. ЭШБ. Т. 7, F. 29. Т. 115-118. Б. Катуу. Монгол тууль дахь цагаан өнгөний бэлгэдэл. ЭШБ. Т.

7, F. 30. Т. 119-126. Б. Катуу. Билгүүн төгөлдөр их М. Парчин. ЭШБ. Т. 7, F. 30. Т. 127-138. Г. Жамъян. Бичиг үсэг зааж сургах монгол ардын уламжлалт арга. ЭШБ. Т. 7, F. 31. Т. 139-142. Г. Жамъян. Монгол бичгийн учир. ЭШБ. Т. 7, F. 32. Т. 143-154. Г. Жамъян. Монгол хэлний нэр үгийн тогтворгүй ―Н‖-ийн тухай асуудалд. ЭШБ. Т. 7, F. 33. Т. 155-160. Г. Жамъян. Монголын нууц товчооны ―Жиргин баатуд‖ гэдэг үгийн тухай. ЭШБ. Т. 7, F. 34. Т. 161-164. Г. Жамъян. Сажа Бандида Гунгаажалцаны зохиосон ―Зүрхний тольт‖ дахь ВА, ВЭ үсгийн тухай. ЭШБ. Т. 7, F. 35. Т. 165-168. Г. Жамъян. Тод монгол бичгийн дан ба давхар дэвсгэр үсгүүдийн тухай. ЭШБ. Т. 7, F. 36. Т. 169-172 Г. Жамъян. Тува Монгол хэлний харьцаа. ЭШБ. Т. 7, F. 37. Т. 173-176. Г. Жамъян. Унгас, ноос гэдэг үгийн үүсэл хувьсал нь. ЭШБ. Т. 7, F. 38. Т. 177-180. Г. Жамъян. Хоѐр, хуяр гэдэг үгийн аль нь анхны хэлбэр вэ? ЭШБ. Т. 7, F. 39. Т. 181-184. ТҮҮХ А. Баасанхүү. ―Харгайтын бэлчир‖-ийн тамга тэмдэг. ЭШБ. Т. 7, F. 40. Т. 185-188. Б. Батмөнх. Ойрадын ―Их хүрээ‖. ЭШБ. Т. 7, F. 41. Т. 189-192. Р. Эрдэнэцогт. ―Нирун‖ хэмээх нэрийн асуудалд. ЭШБ. Т. 7, F. 42. Т. 193-198. ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг /Нийгмийн шинжлэл/. Т. 8, F. 30. УБ., 1998. 236 т (14,75 х.х). Эмхэтгэсэн. Х. Цэдэв, Ч. Санжмятав, Лха. Туяабаатар. Ерөнхий редактор Д. Батчулуун. Г. Нямдаваа, М. Буянтөр, Ч. Нармандах. Зах зээлийн харилцаанд шилжих үеийн хүн ам зүйн зарим онцлог (Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн жишээн дээр). Т. 5-14. Ц. Баасандорж. Монголын ард түмний 1911-1912 оны тусгаар тогтнолын хөдөлгөөнийг санаачлагч, удирдагчийн тухайд. Т.

15-22. А. Баасанхүү. ―Ерөөл буян‖-ны үгээр үр хүүхдээ хүмүүжүүлж байсан уламжлал. Т. 23-26. М. Ганболд. Алтайн урианхайн мал сэтэрлэх ѐс. Т. 27-34. С. Бадамхатан. Монгол овогтны угсаа түүхэнд Ойрад түмний гүйцэтгэсэн үүрэг. Т. 35-38. Б. Батмөнх. Ойрадын ан агнуурт хэрэглэгдэж асан зарим зэвсэг хэрэгслийн тухай. Т. 39-51. Б. Батмөнх. Ойрадын Равжамба Зая Бандида Огторгуйн далайн нийгэм-улс төрийн үйл ажиллагаа. Т. 52-57.

168

Б. Батмөнх. Равжамба Зая Бандидагийн тууж ―Сарны гэрэл хэмээх оршвой‖ зохиолын зохиогчийн тухай. Т.

58-62. Н. Сүхбаатар. Халх нэрийн тухайд нэгэн санал. Т. 63-68. О.О. Бартан, Х.Д-Н. Ооржан. Тувинский массаж. Т. 69-72. Б. Катуу. Монголын тууль дахь эрхий хурууны шүтлэгийн учир холбогдол. Т. 73-81. Б. Катуу. Өөлдийн хуримлах ѐс. Т. 82-102. Б. Катуу. Монгол туулийн мангас хэмээх үгийн утгын тухай. Т. 103-107. Б. Даваадорж. Монгол бичгийн дэвсгэр үсгийн учир. Т. 108-115. Б. Даваадорж. Дэвсгэр үсэгт үндэслэн авианы нийлэмжийг зохицуулан холбох нь. Т. 116-122. Б. Мөнгөнхөлөг. Д. Нацагдоржийн нэгэн зохиолын төрөл зүйлийн асуудалд. Т. 123-128. Д. Ганболд. Бөөгийн мөргөлтэй холбогдох хэдэн онцлог шинжийн тухай. Т. 129-133. Лха. Туяабаатар. ―Монголын нууц товчоо‖-ны зохиогчийн тухайд. Т. 134-140. Х. Оюун. Урианхайн аман аялгууны үгсийн сангийн бүрэлдэхүүн. Т. 141-160. Х. Оюун. Урианхайн аман аялгууны зүг чигийн тийн ялгалын тухай. Т. 161-166. Н. Энхтөр. Дууны яруу найргийн тогтолцооны асуудалд. Т. 167-170. Ч. Санжмятав, Б. Оюун. Активные методы обучения. Т. 171-174. Ч. Санжмятав. Багшийн харилцах чадвар, түүнийг төлөвшүүлэх асуудал.Т. 175-185. Ч. Зээнямбуу. Представленность деепричастных оборотов в УНР. Т. 186-190. Ч. Зээнямбуу. Об особенностях употребления причастных конструкций в УНР.Т. 191-197. О.И. Гордеева, Л.А. Захарова. Обозначение частей суток в русском языке (история и современное состояние) как характеристика языкового сознания. Т. 198-202. Д. Батчулуун. Исследование темпа речи на монгольском языке как одна из предпосылок создания оптимальной методики обучения аудированию русской речи в Монгольской аудитории. Т. 203-213. Д. Батчулуун. Обучение аудированию и объем слуховой памяти. Т. 214-223. Х. Цэдэв. Боловсролын шинэчлэл, багшид тавигдах зарим шаардлага. Т. 224-227. Х. Цэдэв. Мотивирующие и мотивированные слова и их семантическая соотносительность. Т. 228-234.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг /Нийгмийн шинжлэл/. Т. 9, F. 32. УБ., 2000. 268 т (16,75 х.х) Эмхэтгэсэн. Б. Даваадорж, Х. Цэдэв Ерөнхий редактор Г. Нямдаваа. Г. Нямдаваа. МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн хөгжлийн түүхэн зурвас (1995-1999 он). Т. 7-37. Ч.О. Адыгбай. Путь к гармонии в системе Человек-Природа. Т. 38-40. Д. Баасандорж. Англи монгол хэлний ижил үгс буюу homonyms. Т. 41-45. Д. Бадамноров. Монгол бичгийн хэлэнд ижил дуудлагатай үгсийг дүрсээр ялгасан зарим онцлогоос. Т. 46-51. Б. Батмөнх. Тод үсэг зохиогдох болсон түүхэн үндэс, он цагийн асуудалд. Т. 52-60. А. Батсуурь. Хүний бие-сэтгэлийн шүтэн барилдалгаа. Т. 6173. Д. Батчулуун. Ошибки ассоциативного характера в иноязычной речи учащихся. Т. 74-78.

D. Batchuluun and J. Cowell. Foreign Language-Key Effective Research in the 21st Centure. Т. 79-82.

D. Batchuluun. Mongolian kinship relationship as a part of the national culture. Х. 83-88. И. Бүрэн-Өлзий. Монгол ардын зүйр цэцэн үг монголын гүн ухааны түүхийн хэрэглэгдэхүүн болох нь. Т. 89101. Д. Ганболд. Сан тахилгын бүтээлийн гүн ухааны үндэс. Т. 102-113. Д. Ганболд. Сан тахилгын бүтээлийн агуулга, бүтэц. Т. 114-121.

169

М. Ганболд. Алтайн урианхайн бөө нарын тухайд. Т. 122-129. М. Ганболд Алтайн урианхайчуудын овоо тахилгын ѐс. Т. 130-140. С.К. Кураль. Изучение иностранных языков как фактор развития межкультурных коммуникаций. Т. 141-145. Б. Даваадорж. Монгол үсэг түүний онцлог. Т. 146-157. Ч. Зээнямбуу. Краткая форма прилагательных в УНР. Х. 158-162. Ч. Зээнямбуу. Предикативные конструкции в устной научной речи монологического характера. Т. 163-167. Ч. Зээнямбуу. К вопросу реализации принципа сознательности при формировании грамматических обобщений. Т. 168-171. Б. Катуу. Монгол туулийн адуучин ба аг сахал өвгөний тухай. Т. 172-178. Б. Катуу. Аман хошигнолын тухай. Т. 179-194. Б. Нямдорж. Ховд дахь УБДС байгуулагдсан нь: түүхэн нөхцөл, шаардлага, ач холбогдол. Т. 195-204. Л. Оюун. Эрхтний нэр оролцсон англи, монгол хэлний өвөрмөц хэллэгийг зэрэгцүүлсэн нь. Т. 205-207. Л. Оюун. Алтай монгол хэлний үгсийн сангийн харьцааны асуудалд. Т. 208-219. Ч. Санжмятав. Бие хүний чиг зорилгот чанар ба харилцаа. Т. 220-229. Ч. Санжмятав, Х. Дэлгэрцэцэг. Төгсөгчдийн чанар үнэлэмжийн асуудалд. Т. 230-237. П. Хишигбаяр. Долоон өвгөн (бурхан) одыг шүтэх монголчуудын шүтлэгийн тухай. Т. 238-241. Х. Цэдэв. К вопросу развития умственных способностей у студентов-биологов при изучении русского якыка. Т. 242-247. Х. Цэдэв. Сургалтын толь бичгийн нэгэн шинэ төрлийн тухай. Т. 248-253. Х. Цэдэв. Туужийн орчуулгыг тунгааж үзэхэд. Т. 254-257. Б. Энхжаргал. Сопоставление русских и монгольских соматизмов и соматических речений. Т. 258-267.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ. МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг /Нийгмийн ухаан/. Т. 10, F. 24. УБ., 2002. 224 т (14 х.х) Эмхэтгэсэн. Да. Батчулуун, Д. Ганболд, М. Ганболд. Ерөнхий редактор Ц. Баасандорж. Х. Цэдэв. Основные направления научной работы Ховдского филиала Монгольского Государственного Университета. Т. 1-8. М.С. Камзабаева. Значение стратегического планирования приграничных территорий. Т. 9-14. Д. Гантулга. Монгол ардын хээ угалзны байгуулалт. Т. 15-21.

G. Amarzaya. The frequency of English and Mongolian passive voice in scientific and fiction literature. Т. 22-24.

G. Amarzaya. The passive voice in English and Mongolian. Т. 25-30 Х. Цэдэв. Орос хэлний хичээлээр үүсмэл, нийлмэл үгсийг таних асуудалд. Т. 31-38. Х. Цэдэв. Гадаад хэлний сургалтын чанарыг дээшлүүлэх боломж, эргэцүүлэл. Т. 39-47. Х. Цэдэв, Г. Баттуул. Туужийн орчуулгаас төрсөн бодол. Т. 48-52. Д. Батчулуун. К вопросу о порядке слов в русском и монгольском языках. Т. 53-59.

D. Batchuluun, B. Bayalgaa. The frequency of the personal pronouns in Mongolian and English. Т. 60-65. Д. Батчулуун. Русское ударение и его эквиваленты в Монгольском языке. Т. 66-73. Б. Цэрэнжав. Бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх арга зүй. Т. 74-79. Б. Равданжамц, Д. Саруул. Математикийн хичээлийг хэрэглээний үндсэн дээр зохион байгуулах асуудалд. Т.

80-88. Б. Энхжаргал. Национально-културная специфика соматического языка русского и монгольского народов. Т.

89-96. Н. Сайнаа. Употребления глаголов движения в русском, монгольском, немецком языках. Т. 97-107. Т. Намжил. Ойрдын нохой шүтэх зан үйл хийгээд түүний аман зохиол дахь илрэл. Т. 108-119. А. Батсуурь. Хэл-сэтгэхүйн шүтэн барилдлага буюу «Зарлигийн эрдэм». Т. 120-136. Б. Даваадорж. «МӨНХ» хэмээх үгийн бичвэрийн тухай. Т. 137-142. Б. Катуу. Монгол тууль дахь тангарагалах ѐсны тухай. Т. 143-151. Д. Өрнөхдэлгэр. Л. Лувсандондов /Лу жанжин/ гүнтнийхэн. Т. 152-157.

170

Ч. Бат. Монголын нууц товчоон дахь «хунар» гэсэн үгийн учир. Т. 158-165. Т. Намжил. «Жангар»-ын тууль дахь морины дүр лустын шүтлэгтэй холбогдох нь Т. 166-175. Д. Ганболд. Монгол сан тахилгын судрын уран зохиол. Т. 176-194. П. Хишигбаяр. Алангоа хэмээх нэрийн учир. Т. 195-202. Н. Энхтөр. Яруу найрагч Д. Нямсүрэнгийн «Дөрвөн цаг»-т бичсэн нэгэн шүүмжид өгөх хариу. Т. 203-210. С.И. Коноваленко, Ю.И. Ожередов. Возможности минералогических методов исследования для получения качественно новых выводов при решении задач в археологии. Т. 211-222.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ МУИС-ийн Ховд дахь салбар сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг /Нийгмийн ухаан/. Т. 11, F. 1–27. Ховд., 2003. 290 т (18.12 х.х) Эмхэтгэсэн. Х. Цэдэв, Д. Батчулуун, Б. Даваадорж, Д. Ганболд. Ерөнхий редактор Ц. Баасандорж. Б. Алтантуяа. Выражение подлежащего местоимением в русском и монголском языках. ЭШБ. Т. 11, F. 1. Т. 5-7. О. Ариунаа. Монголын уран зохиол дахь зориулал шүлгийн тойм. ЭШБ. Т. 11, F. 2. Т. 8-30. Б. Батмөнх, Г. Дашням. «Цорос аймгийн язгуур гарсан намтар» хэмээх сурвалжийн агуулга, эх бичвэрийн тухайд. ЭШБ. Т. 11, F. 3. Т. 31-40. А. Батсуурь. Буддын гүн ухааны ахуйлаг хийгээд санаалаг ойлголтын мөн чанар. ЭШБ. Т. 11, F. 4. Т. 41-56. Д. Батчулуун, Фу ми Ень. Структура слога монгольском и китайском языках. ЭШБ. Т. 11, F. 5. Т. 57-61. Д. Батчулуун. Сингармонизм гласных и артикулирование русских слов. ЭШБ. Т. 11, F. 6. Т. 62-66. Ц. Бондоо. Шинжиангийн орчин үеийн монгол уран зохиолын хөгжлийн тойм. ЭШБ. Т. 11, F. 7. Т. 67-80. Д. Ганболд. Монгол сан тахилгын судрын төгсгөлийн үг. ЭШБ. Т. 11, F. 8. Т. 81-93. М. Ганболд. Алтайн урианхайн их хуримын өмнөх зан үйл. ЭШБ. Т. 11, F. 9. Т. 94-107. Б. Даваадулам, Д. Ганболд. ―Монголын нууц товчоо‖-ны хэлц хэллэгийн зарим онцлог. ЭШБ. Т. 11, F. 10. Т.

108-126. Ч. Дашзэвэг, О. Ганбат. Баруун монголын аман зохиолд тусгагдсан байгаль хамгааллын зарим асуудал. ЭШБ. Т. 11, F. 11. Т. 127-132. Т.А. Ерменьтаева. Развитие одаренности. ЭШБ. Т. 11, F. 12. Т. 133-139. Ч. Зээнямбуу. О вопросах лингводидактического представления якыковой личности. ЭШБ. Т. 11, F. 13. Т.

140-144. В.И. Лебедев, О. Томуртогоо, Ц. Баасандорж. О некоторых результатах международного научного сотрудничества (Тува-Монголия). ЭШБ. Т. 11, F. 14. Т. 145-155. Н. Модоров. Обретший дар бессмертия (Несколько штрихов к портрету амурсаны). ЭШБ. Т. 11, F. 15. Т.

156-169. Б. Нямдорж. Олноо Өргөгдсөн Монгол улс Ховд, Алтайн хязгаарын олон хошуудыг дагуулсан нь. ЭШБ. Т.

11, F. 16. Т. 170-184. Б. Нямдорж. XX зууны эхэн үеийн алтайн хязгаар. ЭШБ. Т. 11, F. 17. Т. 185-207. Д. Өрнөхдэлгэр. С. Лувсандондов гүний яруу найргийн сэтгэлгээний хэв маяг. ЭШБ. Т. 11, F. 18. Т. 208-217. Ю.А. Пономарева. Кумысолечение у чуйских казахов. ЭШБ. Т. 11, F. 19. Т. 218-220. Т.С. Пустогачева. Некоторые аспекты развития торговых отношений горного алтая с северо-западной монголией и китаем во второй половине XIX вв. ЭШБ. Т. 11, F. 20. Т. 221-224. Н. Сайнаа, Г. Амарзаяа. Образование имен существительных в русском и английском языках. ЭШБ. Т. 11, F. 21. Т. 225-229. Г. Д. Зундуй. Особенности возрастнои периодизации в народной педагогике тувинцев /на примере центрально-азиатской модели воспитания/. ЭШБ. Т. 11, F. 22. Т. 230-223. К.Т. Токтарова. К вопросу о формировании ориентации старшеклассников на профессию селькохозяйственного менеджера. ЭШБ. Т. 11, F. 23. Т. 224-250.

171

Х. Цэдэв, Г. Отгонцэнгэл. А.С. Пушкиний «Элегия» /1830/ шүлгийг монгол хэлнээ орчуулсан байдал. ЭШБ. Т. 11, F. 24. Т. 251-262. Н. Энхтөр. Их зохиолч Д. Нацагдоржийн элегия-сэтгэлзүйн өгөгдөөгүй бодомжууд болох нь. ЭШБ. Т. 11, F. 25. Т. 263-273. Н. Энхтөр. Дэлхийн хэмжээнд тооцон ярьж болохуйц найрагч Гомбын Сэр-Одыг өөртөө шинээр нээсэн минь. ЭШБ. Т. 11, F. 26. Т. 274-280. Н. Энхтөр. ―Шөнийн онгоцоор‖ шүлэгт хийсэн задлал. ЭШБ. Т. 11, F. 27. Т. 281-287.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ (Нийгэмийн ухаан). Ховд их сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 12, F. 1–44. УБ., 2007. 206 т (25.75 х.х). Ерөнхий редактор Х.Цэдэв. Х.Цэдэв. Даяаршлын эрин дэх Ховд их сургууль, түүний баруун бүсийн хөгжил дэх үүрэг. ЭШБ. Т. 12, F. 1. Т. 3–6. Хэл шинжлэл Г.Амарзаяа. Монгол газар нутгийн дэвсгэр хийгээд оноосон нэрэнд орсон хүн ба амьтны бие эрхтний нэрийн тухай. ЭШБ. Т. 12, F. 2. Т. 7–13. Ц.Ичинхорлоо. Монгол хэлний хэлц үгийг хятад хэлнээ орчуулахад түгээмэл хэрэглэгдэх аргаас. ЭШБ. Т. 12, F. 3. Т. 14–16. Б.Алтантуяа. Об эффективном использовании пословиц на уроках русского языка. ЭШБ. Т. 12, F. 4. Т. 17–18. Г.Баттуул. Орчин цагийн орос, англи, монгол хэлний тодотгол гишүүн өгүүлбэрийг харьцуулах нь.ЭШБ. Т.

12, F. 5. Т. 19–20. Б.Дуламсүрэн. Конверсия в английском языке. ЭШБ. Т. 12, F. 6. Т. 21–23. Б.Дуламсүрэн. Морфолого-синтаксический способ слово образования в русском и английском языках. ЭШБ. Т. 12, F. 7. Т. 24–25. Т.Одончимэг. Орос хэлний дайвар үг түүний монгол хэлний эквивалент. ЭШБ. Т. 12, F. 8. Т. 26–27. Ц.Ганчимэг. Теасhing vocabulary. ЭШБ. Т. 12, F. 9. Т. 28–29. Б.Бямбадорж. Монгол хэлний нэгэн бүтээврийн тухайд. ЭШБ. Т. 12, F. 10. Т. 30–37. Д.Өрнөхдэлгэр. С. Лувсандондов гүний зохиосон ―Хан Хөхийн магтлага‖-ын төрөл зүйлийн асуудалд. ЭШБ. Т. 12, F. 11. Т. 38–42. Г.Амарзаяа. Тува монгол хэлний ижил язгуурт нэр үгийн бүтэц дэх дагавар бүтээврийн утга. ЭШБ. Т. 12, F. 12. Т. 43–46. Т.Булгаа. Ойрад аялгууг дотор нь аман аялгуунд хуваах тухай асуудалд. ЭШБ. Т. 12, F. 13. Т. 47–48. Б.Цэрэндаваа. Монгол хэлний зүйрлэн нэрлэх ѐс. ЭШБ. Т. 12, F. 14. Т. 49–51. Д.Бадамноров. Ойрд аялгууны үгийн утгын түүхэн шинжийн тухайд. ЭШБ. Т. 12, F. 15. Т. 52–56. Б.Даваадорж. Мөнх хэмээх үгийн бичвэрийн тухай.ЭШБ. Т. 12, F. 16. Т. 57–58. С.Ч.Александровна. "Tyvan аntrpoponimus of today" (моdern tyvan аntrpoponimus). ЭШБ. Т. 12, F. 17. T. 59– 61. Б.К.Ондар. Стратиграфия тувинских топонимов монгольский пластв топонимии тувы. ЭШБ. Т. 12, F. 18. Т.

62–66. Танакаханако. Шинжааны ховог сайрын торгуудын хүний эшийн нэр томьѐоны зарим онцлог. ЭШБ. Т. 12, F. 19. Т. 67–74. Д.Батчулуун. Перевод ―слова о полку игореве‖ на монгольский язык. ЭШБ. Т. 12, F. 20. Т. 75–77. Д.Батчулуун. Специфические особенности интонации в русском и монгольском языках. ЭШБ. Т. 12, F. 21. Т.

78–80. Түүх, нийгэм, угсаатан судлал Б. Нямдорж. Кобдоский округ в начале ХХ века. ЭШБ. Т. 12, F. 22. Т. 81–92. Б. Нямдорж. Ховдын хязгаар дахь эдийн засгийн шинэтгэл /1911-1919/. ЭШБ. Т. 12, F. 23. Т. 93–100.

172

Б. Нямдорж. Ховдын хязгаарын соѐлын амьдралд гарсан зарим өөрчлөлт /1911-1919/. ЭШБ. Т. 12, F. 24. Т.

101–106. М. Ганболд. Туульч болоод ―Алтайн эзэн‖. ЭШБ. Т. 12, F. 25. Т. 107–109. М. Ганболд. Усны эхэнд хонхолзуур (дууны судалгаа). ЭШБ. Т. 12, F. 26. Т. 110–119. М. Ганболд. Алтайн урианхайн их хуримын зан үйл. ЭШБ. Т. 12, F. 27. Т. 120–125. Л. Нямсүрэн. Монгол-Америкийн харилцаа ба Жалханз хутагт Дамдинбазар. ЭШБ. Т. 12, F. 28. Т. 126–132. Л. Нямсүрэн. Жалханз хутагт Дамдинбазарын өмнөх дүрүүдийн тухай. ЭШБ. Т. 12, F. 29. Т. 133–139. И. Бүрэн-Өлзий. Э.Мулдашевын ―Хүн мичнээс үүсээгүй‖ гэх номын тухайд эргэцүүлэх нь. ЭШБ. Т. 12, F. 30. Т. 140–144. Ц. Пүрэвсүрэн. Соѐлын тухай ойлголт. ЭШБ. Т. 12, F. 31. Т. 145–149. Ч. Мөнхбаяр. ―Сартагтай‖ нэрийн утга гарал. ЭШБ. Т. 12, F. 32. Т. 150–155. Ч. Мөнхбаяр. Буган чулуун хөшөөн дэх нэгэн дүрслэлийн тухай.ЭШБ. Т. 12, F. 33. Т. 156–158. Л. Отгонбаяр. ―МАХН3 ба шинэ үеийн монголын түүх судлал. ЭШБ. Т. 12, F. 34. Т. 159–160. Л. Отгонбаяр. Монголын анхны сонин бичиг. ЭШБ. Т. 12, F. 35. Т. 161–163. Б .Батбаяр. Палтын үйлс ба бодлого. ЭШБ. Т. 12, F. 36. Т. 164–173. Н. С. Модоров. Хото-хоцин-батур. ЭШБ. Т. 12, F. 37. Т. 174–178. Боловсрол судлал Г. Н. Волков. Этнопедагогическая пансофия народов. ЭШБ. Т. 12, F. 38. Т. 179–181. Б. Цэрэнжав. Мэдлэг бүтээх арга барилд сурагчдыг сургая. ЭШБ. Т. 12, F. 39. Т. 182–183. М. Баярсайхан. Сурган хүмүүжүүлэх ухаанд хэрэглэгдэж байгаа шинэ нэр томъѐо чиг хандлагууд. ЭШБ. Т.

12, F. 40. Т. 184–186. Д. Мөнхцэцэг. Эс төвлөрлийн зохистой харьцаан өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал. ЭШБ. Т. 12, F. 41. Т.

187–190. С. К. Сат. Формирование основных понятий базового курса информатики с учетом региональны хособенностей тувинской национальной школы. ЭШБ. Т. 12, F. 42. Т. 191–192. Г. Д. Сундуй. «Сокровенное сказание монголов» как источник изучения педагогической культуры монголов. ЭШБ. Т. 12, F. 43. Т. 193–199. Ш.Жаргалсайхан. Тайлорын загвараар физик сургалтын нэгж хөтөлбөр боловсруулах асуудалд. ЭШБ. Т. 12, F. 44. Т. 200–205.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ Ховд Их Сургууль. Нийгэм Хүмүүнлэгийн Ухааны сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 1 (13) F. 1–30. Ховд., 2008. 198 т (12.37 х.х). Эмхэтгэсэн. Б. Нямдорж, Б. Даваадорж, М. Ганболд, И. Бүрэн-Өлзий, Б. Цэрэндаваа. Ерөнхий редактор Б. Нямдорж. Хэл шинжлэл Г. Амарзаяа. Амьшуулах үзэл Монголын газар нутгийн нэршилд бие эрхтний нэрээр илэрсэн нь. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 1. Т. 3-7. Г. Амарзаяа. Монгол, Тува хэлний өвөрмөц хэлцийн хэлбэр утгын зэрэгцүүлэл. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 2. Т. 8-11. Д. Бадамдорж. Танин мэдэхүйн утга зүйн судалгааны зарим асуудал. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 3. Т. 12-15. Д. Бадамдорж. Эцэг эхийн хайрыг дээдлэх сэтгэлгээний тухайд. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 4. Т. 16-23. Б. Бямбадорж. Хураасан –ki бүтээврийн тухай. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 5. Т.

24-29. Б. Даваадорж. Монгол бичгийн av дэвсгэр үсгийн тухайд. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 6. Т. 30-33. И. Жавхлан. Уран зохиолын агуулга хэлбэрийн шүтэлцээ. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 7. Т. 34-41. Т. Одончимэг. Хүний бие эрхтэн тогтвортой хэллэгээр илрэх нь. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 8. Т. 42-46.

173

Б. Орхон. Өнөөгийн оюутнуудын өдөр тутмын ярианд өргөн хэрэглэгддэг англи үгсийн хэрэглээний онцлог ба шалтгаан. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 9. Т. 47-48. Д. Өрнөхдэлгэр. Элжгэн халхын бөөгийн домгийн өгүүлэмж. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 10. Т. 49-52. Ц. Сарангэрэл. Нэрэнд хийсэн ажиглалт. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 11. Т. 53-55. Б. Цэрэндаваа. Олон утгат үйл үгийн өвөрмөц онцлог. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 12. Т. 56-61. Археологи А.А. Тишкин, Б. Нямдорж, Н.Н. Серегин, Ч. Мунхбаяр. Плановые археологические обследования в долине Буянта. (Западная Монголия). ЭШБ. Т. 1 (13) F. 13. Т. 62-68. А.А. Тишкин, В.В. Горбунов, Х.Д. Эрдэнэбаатар, Б. Нямдорж, Л. Нямсүрэн, Ч. Мөнхбаяр. Ховд аймгийн нутгаас шинээр илэрсэн хүн чулуун хөшөө. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 14. Т. 69-81. Б. Батмөнх. Монгол Алтайн нурууны төв хэсгийн археологийн дурсгалуудын судалгаа. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 15. Т. 82-87. Ч. Мөнхбаяр. Төв Азийн нүүдэлчдийн бичиг үсгийн үүсэл, хөгжлийн түүхэнд холбогдох хоѐр хадны бичээс. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 16. Т. 88-97. Түүх, угсаатны судлал М. Ганболд. Алтайн урианхайн Их хуримын дараах зан үйл. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 17. Т. 98-100. М. Ганболд. Овоо тахилгын зан үйл. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 18. Т. 101-106. Б. Нямдорж, Г. Мөнхнасан. Монголын тувачуудын уламжлалт шүтлэгийн асуудалд. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 19. Т.

107-121. Л. Отгонбаяр. Шинэ үеийн түүх бичлэгийн үүсэл хөгжил. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 20. Т. 122-126. Гүн ухаан А. Батсуурь. Буддын авидармын ѐсны дармын ангиллын үндэс. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 21. Т. 127-141. А. Батсуурь. Буддын гүн ухааны хүний тухай үзлийн талаарх хэдэн үг. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 22. Т. 142-145. И. Бүрэн-Өлзий. Зүйр цэцэн үгс дэх тогтолцоот шинжийн тухай үзэл санаа. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 23. Т. 146-156. Г. Ичинноров. Иргэншлийн тухай С. Хантингтоны үзэл баримтлал. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 24. Т. 157-162. Ц. Пүрэвсүрэн. Бие хүний талаарх зарим философи баримтлалууд. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 25. Т. 163-170. С. Хишигтогтох. Фрейдист философи дахь хүний мөн чанарын тухай зарим асуудлыг шинжэхүй. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 26. Т. 171-176. Эрх зүй Д. Гиймаа. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь иргэн, хуулийн этгээдийн төлөөллийн тухай. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 27. Т. 177-181. М. Нямбаяр. Хээл хахуулийн гэмт хэргийн эрүүгийн эрх зүй, криминологийн асуудал. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 28. Т. 182-187. Мэдээ, танилцуулга Б. Нямдорж. 2007-2008 онд НХУС-аас зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний хурлын товч мэдээ. ЭШБ.Т.

1 (13) F. 29. Т. 188-194. Б. Цэрэндаваа. Шинэ номын танилцуулга. ЭШБ. Т. 1 (13) F. 30. Т. 195-197.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ (Нийгэм хүмүүнлэгийн ухаан). Ховд их сургуулийн Нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 2 (14), F. 1–41.УБ., 2009. 300 т (37.5 х.х). Эрхэлсэн: доктор Б.Цэрэндаваа Ерөнхий редактор Б. Нямдорж. Хэлшинжлэл Д. Бадамдорж. Монгол хэлний үгийн сангийн дархлаа. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 1. Т.

3–8. Д. Бадамноров. Дууны шүлгийн гүн ухаан, танин мэдэхүйн онцлогоос.ЭШБ. Т. 2 (14) F. 2.Т. 8–13. Б. Бямбадорж. Хэлзүйн онольгн судалгааны зарим асуудалд.ЭШБ. Т. 2 (14) F. 3. Т. 14–22. Б. Даваадорж. Ойрад аялгууны урт эгшиг. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 4. Т. 23–29.

174

П. К. Дашковский, Р.А. Кушнерик, Х.Цэдэв, М.Ганболд. Баруун Хойд Монгол дахъ угсаатны шашны үйл явц. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 5. Т. 30–33. Абдикарим Нурзия. Казах, Монгол хэлэнд байц гишүүнийг ангилсан байдал. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 6. Т. 34–40. Т. Одончимэг. Визуализация коммуникации. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 7. Т. 41–43. Ц. Оюун. К вопросу употребления форм повелительного наклонения в русском и английском языках. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 8. Т. 44 – 45. Д. Өрнөхдэлгэр. Элжгэн халхын хурим найрын дуу. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 9. Т. 46 – 51. Д. Өрнөхдэлгэр. Эрдэмтэн Лха. Туяабаатарын тууль судлалд оруулсан хувь нэмэр. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 10. Т.

51–57. Археологи Б. Батмөнх, Х.Бямбасүрэн. Алтан хөхий уулын зүүн хэсгийн археологайн дурсгалууд. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 11. Т. 58–63. В. В. Горбунов. Военное дело кочевников Алтая в монгольское время. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 12.Т. 64–69. Ч. Мөнхбаяр. ―Тэмээн хүзүү –Ховд‖ чиглэлийн хатуу хучилттай замын трасс дагуу орших түүх–соѐлын дурсгалын хайгуул судалгааны эхний үр дүнгээс. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 13.Т. 70–82. Ч. Мөнхбаяр. Ховд аймагт түүх-соѐлын аялал жуулчлал хөгжүүлэх нөөц боломж. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 14.Т. 83– 95. А. А. Тишкин. Результаты современного изучения процессов этнокультурного заимодействия на территории лесостепного и Горного Алтая в Монгольское время. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 15.Т. 96–108. Ю. И. Ожередов, М. Ганболд. Итога предварительных исследований территории буддийского храма ШарСум в Ховдском аймаке Западной Монголии. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 16.Т. 109–116. Ю. И. Ожередов, Ч. Мөнхбаяр. Тюркские изваяния на реке Хужирт-гол в Баян-Ульгийском аймаке. ЭШБ. Т.

2 (14) F. 17.Т. 117–120. Түүх, угсаатан судлал Б. Батмөнх. Монгол орны гадаад, дотоод улс төрийн нөхцөл байдал. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 18.Т. 121–129. Б. Батмөнх. Зая бандида Намхайжамцийн шашны үйл ажиллагаа. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 19.Т. 130–135. М. Ганболд. Ховд аймгийн нутагт байгаа бурханы шашны хүрээ, хийдийн тууриуд. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 20.Т.136–144. М. Ганболд. Од, эрхэсийн шүтлэг. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 21.Т. 145–148. М. Ганболд, Н. Отгончимэг. Монголын дундад үеийн хууль цааз дахь зан заншил, ѐс суртахууны хэм хэмжээ. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 22.Т. 149–152. М. Ганболд, Б.Батцэцэг. Баядын Саруул засаг улсын түшээ гүний хошууны хүн ам овгийн бүрэлдэхүүн. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 23.Т. 153–159. Б. Нямдорж. Жалчингомбоцэдэн гэж хэн бэ?. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 24.Т. 160–173. Б. Нямдорж. Өөлдийн уламжлалт ардын тоглоом. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 25.Т. 174–188. Г. Пүрэвдорж. Сартуулын зарим овгийн угсаа гарвал, тархац. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 26.Т. 189–193. Нийгэм судлал, эрх зүй А. Батсуурь. Монгол бөөгийн ертөнцийн төсөөлөл ба Буддын нөлөө. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 27.Т. 194–207. И. Бүрэн-Өлзий, Г.Баяртунгалаг. Ертөнцийн гурвын үүсэл, хөгжил, онцлог.ЭШБ. Т. 2 (14) F. 28. Т. 208–217. Д. Гиймаа. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх эрх зүйн харилцаан дахь төлөөлөл, түүний төрөлүүд. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 29.Т. 218–221. Ц. Пүрэвсүрэн. Соѐлын талаарх рациональ ба иррациональ тайлбарлалууд. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 30.Т. 222–228. Ц. Пүрэвсүрэн. Результаты исследования по вопросом религии, проведенного в Баян-Улгийском аймаке и анализ над ними. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 31.Т. 229–234. Ц. Пүрэвсүрэн, Ц.Амаржаргал. Монгол дахь үндэстний цөөнхийн эрхийн хэрэгжилтийн асуудалд. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 32.Т. 235–242. Ц. Цэцэнбилэг, Н Баярцэцэг. Монголын оюутан залуучуудын үнэт зүйлс. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 33.Т. 243–254. Санхүү, эдийн засаг Г. Адъяабаатар. Баруун бүсийн эдийн засгайн макро түвшний шинжилгээнд симуляцийн загвар ашиглах нь. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 34. Т. 255–262 Т. Эрдэнэцэцэг. Ховд аймгийн бизнесийн орчны судалгаа, түүнийг сайжруулах арга зам. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 35.Т. 263–267. С. Гаура. Ёс заншлын холбогдол бүхий зүйр цэцэн үгс түүнийг хэлний сургалтанд ашиглах нь. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 36. Т. 268–277.

175

М. Өлзийсайхан. Гадаад хэлээр уншиж сургах онолын үндэс. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 37.Т. 278–281. О. Мөнхжаргал. Бие хүний хоорондын харилцааны зарим онцлогийг социометрийн статустай холбон судалсан дүнгээс. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 38.Т. 282–288. Ц. Сарангэрэл. Туреs оf the rеаding test. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 39.Т. 289–291. Мэдээ танилцуулга Б. Цэрэндаваа. Хурлын тухай мэдээлэл. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 40. Т. 292–294. Б. Цэрэндаваа. Шинэ номын танилцуулга. ЭШБ. Т. 2 (14) F. 41. Т. 295–298.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ (Нийгэмийн ухаан). Ховд их сургуулийн Нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. T. III (15), F. 1–31. УБ., 2010. 218 т (27.2 х.х). Эрхэлсэн: доктор Д. Өрнөхдэлгэр, доктор Б. Батмөнх, магистр Б. Бямбадорж. Хэл шинжлэл Д. Бадамноров. Монгол хэлний харь үгийн онцлог. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 1. Т. 3–7. Д. Батчулуун. «А» хийгээд авиан утгазүйн холбогдол. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 2. Т. 8–12. Б. Бямбадорж. Үг бүтээх загварын бүтээцийн зарим асуудал. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 3. Т. 13–17. Д. Ганболд. «Одны эзэн долоон өвгөн одны тахилга оршивой» гэх судар дахь оддын нэрийг тодолж шинжих нь. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 4. Т. 18–31. Ш. М. Мажитаева. О заимствованиях в современном казахском языке. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 5. Т. 32–35. А. Sh. Таzhikеуеvа. Рrоblеmofgеnder in language. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 6. Т. 36–39. Уран зохиол шинжлэл Э. П. Батырева. Из опыта перевода намтара «Жизнеописание Цзонхавы». ЭШБ. Т. 3 (15), F. 7. Т. 40–43. Т.Нямхүү. Өөрийнхөө зохиолд мөнхөрсөн Д. Нацагдоржийн дүр төрх.ЭШБ. Т. 3 (15), F. 8. Т. 44 - 62 X. Оюунтуяа. Монгол соѐл дахь яс эрхтний бэлгэдлээс. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 9. Т. 63–68. Д. Цэрэнбат. Сартуулын «Хэрсэн хайрханы домог» ба «Хув Нагваралын тууж». ЭШБ. Т. 3 (15), F. 10. Т. 69– 74. Түүх, угсаатны судлал Б. Батмөнх. Гүүш хан Төрбайхын үйл ажиллагааг үнэлж дүгнэх асуудалд. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 11. Т. 75–83. Т. Бат-Оюун. 1914-1919 оны зөвлөх эрх бүхий Улсын хурал. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 12. Т. 84–87. С. Г. Батырева. Образ Цаган овгн: Ойрато-калмыцкие параллели. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 13. Т. 88–93. Д. Бум-Очир. Этнологи, этнографи, антропологийн хоорондын уялдаа холбоо, ялгаа зөрөө. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 14. Т. 94–102. М. Ганболд. Увс аймгийн нутагт байгаа бурхны шашны сүм хийдийн тууриуд. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 15. Т. 103– 111. М. Ганболд, Э. Оюун-Эрдэнэ. «Цэцэг нуурын дугуйлан»-гийн удирдагч Алдаржавын (Ард) Аюушийн намтар. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 16. Т. 112–118. Л. Отгонбаяр. Монголын түүх бичлэгийн уламжлал. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 17. Т. 119–125. Археологи Ч. Мөнхбаяр. Монголын Баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн замын трасс дагуу орших түүх-соѐлын дурсгалын хайгуул, судалгааны эхний үр дүнгээс. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 18. Т. 126–133. Нийгэм судлал, эрхзүй И. Бүрэн-Өлзий. Зүйр цэцэн үгс дэх хамтач үзлийн агуулга, түүний утга холбогдол. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 19. Т.

134–141.

176

И. Бүрэн-Өлзий. Монголчуудын уламжлалт сэтгэлгээн дэх арга билгийн сургаалын түүхэн тойм. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 20. Т. 142–152. Ц. Пүрэвсүрэн. Ховд аймаг дахь шашны өнөөгийн нөхцөл байдал, цаашдын чиг хандлага. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 21. Т. 153–159. Санхүү, эдийн засаг Г. Адъяабаатар. Эдийн засгийн өсөлтийн хүчин зүйлсийн шинжилгээ.ЭШБ. Т. 3 (15), F. 22. Т. 160–164. Н. Батжаргал. Ховд аймгийн хонины махны салбарын судалгаа. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 23. Т. 165–173.

X. Болдбаатар. Өртгийн сүлжээний загварыг судалгаанд ашиглах нь. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 24. Т. 174–180. Б. Наранцэцэг. Мөнгө угаах гэмт хэргийн тогтолцоо, нийгмийн хор аюул. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 25. Т. 181–186. М. Сайханаа. Ховд аймгийн ажилгүйдэл ба ажил эрхлэлтийн өнөөгийн байдал. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 26. Т. 187– 191. Боловсрол судлал Б. Гэгээнжаргал Их, дээд сургуулийн багшид тавигдах шаардлага, сурган хүмүүжүүлэх ур чадвар. ЭШБ. Т.

3 (15), F. 27. Т. 192–195. Б. Жавзанпагма. Монгол сургаалын зохиол хийгээд хүмүүжлийн учир холбогдол. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 28. Т.

196–201. Б. Оюунбат. БНХАУ-д монгол хэл бичгийн хичээл заахад хэрэглэж буй уламжлалт аргуудаас. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 29. Т. 202–205. Мэдээ, тэмдэглэл Б. Нямдорж. А. В. Бурдуковын XX зууны эхэн үеийн баруун Монголын түүхэнд холбогдох сонины нийтлэл, сурвалжлагууд. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 30. Т. 206–210. Д. Өрнөхдэлгэр, Д. Цэрэнбат. Торгуудын мэргэн Тэмнэгийн домог ба Л. Түдэвийн «Оройгүй сүм» роман. ЭШБ. Т. 3 (15), F. 31. Т. 211–216.

ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ (Нийгэм хүмүүнлэгийн ухаан). Ховд их сургуулийн Нийгэм хүмүүнлэгийн ухааны сургуулийн эрдэм шинжилгээний бичиг. Т. 4 (16), F. 1–33.УБ., 2011. 245 т (30.62 х.х). Эрхэлсэн: доктор Б. Цэрэндаваа, магистр Ч. Мөнхбаяр Ботийн редактор Д. Өрнөхдэлгэр.

Хэл шинжлэл А.Батсуурь. Монгол дөрвөлжин бичгийн ꡢꡢ―qan‖, ꡢꡢꡢ ―qa‘an‖ гэдэг үгийн учир. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 1. Т. 3–9. А.Батсуурь. Казах хэлний уртаар дуудах авианы онцлог.ЭШБ. Т. 4 (16), F. 2. Т. 10–14. Б.Даваадорж. Тод үсгийн үсэгзүйн нэгэн зүйл онцлог. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 3. Т. 15–20. Т.Жамцаа. Тод үсгийн учир. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 4. Т. 21–36. М. Өлзийсайхан. Монгол, Герман хэлний угсарсан нийлмэл үг бүтэх арга. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 5. Т. 37–39. Б.Энхээ. Монгол барханы судалгааны асуудалд. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 6. Т. 40–46. Уран зохиол шинжлэл Ц. Хашчимэг. Зохиолч Хо. Бадайн ―Нялх цэцэг‖ туужийн онцлог. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 7. Т. 47–50. Д. Цэцэг. Монгол соѐл дахь 13 тооны бэлгэдэл. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 8. Т. 51–56. Түүх, угсаатны судлал

177

Б. Батмөнх. Торгуудын Убаши ханаас Астрахань мужийн захиргаанд илгээсэн захидал бичгүүд. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 9. Т. 57–64. М. Ганболд. Алдаржавын (Ард) Аюушийн тэмцлийн II үе (1911-1918). ЭШБ. Т. 4 (16), F. 10. Т. 65–74.

X. Едилхан. Урианхай ардын мал маллах уламжлалт арга ухаан.ЭШБ. Т. 4 (16), F. 11. Т. 75–80. Б. Ч. Мөнхбаяр. Монголчуудын түүх соѐлын дурсгалыг тайлбарлах уламжлалт сэтгэлгээ түүний хувьсал, хөгжлийн асуудалд. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 12. Т. 81–89. Г. Пүрэвдорж. Их нууруудын хотгороор нутаглагч малчдын нүүдэллэх уламжлал. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 13. Т.

90–94. Л. Мөнх-Эрдэнэ. Монголын тусгаар тогнолын үнэ цэнэ: Монголчуудыг монголжуу, Монгол улсыг олон ястны болгосон нь. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 14. Т. 95–104. Археологи Ю. И. Ожередов, Ч. Мунхбаяр, А. Ю. Ожередова. Граффити с воинами комплекса Хар-Хад. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 15. Т. 103–110. Ю. И. Ожередов, Ч. Мунхбаяр, А. Ю. Ожередова. Тюркские изваяния горы Торх-Улан. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 16. Т. 111–119. А. А. Тишкин, Б. Ч. Мөнхбаяр, Д. Эрдэнэбаатар, С. П. Грушин. Буянт голын ай сав дахь чемурчек булш (Ховд аймгийн нутаг дахь археологийн хайгуул, малтлага, судалгааны үр дүн). ЭШБ. Т. 4 (16), F. 17. Т. 118– 155. Нийгэм судлал, эрх зүй Ц. Амаржаргал. 3асаглалын төлөв байдлыг хэмжих нь. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 18. Т. 156–157. Г. Баяртунгалаг. Ертөнцийн гурав дахь гүн ухааны үзэл санаа. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 19. Т. 158–162. Г. Баяртунгалаг. Шашны ѐс зүйн зарим асуудал. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 20. Т. 163–166. И. Бурэн-Улзий. Идея о системности в пословицах и поговорках. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 21. Т. 167–171. И. Бүрэн-Өлзий, Г. Баяртунгалаг. Ховд аймагт шапшы асуудлаар явуулсан судалгааны үр дүн. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 22. Т. 172–180. Ц. Бямбачулуун. Сонгуулийн тогтолцооны чиг үүрэг, хандлага. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 23. Т. 181–190. Б. Нямдорж, И. Бүрэн – Өлзий. Жендэрийн талаарх статистикийн баримтанд хийсэн шинжлэл, түүний үр дүн /Ховд аймгийн жишээн дээр/. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 24. Т. 191–204. Ц. Пүрэвсүрэн. ―Монголын болон Оросын Алтайн ард түмний уламжлалт соѐлд шашины шинэ хөдөлгөөнүүд болон дэлхийн сүсэг бишрэлийн нөлөөлөл‖ төслийн хүрээнд явуулсан судалгааны зарим үр дүнгээс (Баян-Өлгий аймгийн жишээн дээр). ЭШБ. Т. 4 (16), F. 25. Т. 205–208. Ж. Эрдэнэсувд. Гадаадын зарим орнуудын хорих ял эдлүүлэх дэглэмийн харьцуулсан судлал. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 26. Т. 209–212. Санхүү, эдийн засаг Г. Адъяабаатар. Зээлийн өрийн үлдэгдлийг тодорхойлогч хүчин зүйлсийн эконометрик шинжилгээ. ЭШБ. Т.

4 (16), F. 27. Т. 213–215. Х. Болдбаатар. Ипотекийн зах зээлийн хөгжил. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 28. Т. 216–218. Боловсрол судлал, дидактик Б. Наранцэцэг. Мэргэжлийн сонголт-Их, дээд сургуулийн Хөгжлийн чухал чиглэл болох нь. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 29. Т. 219–224. Ц. Оюун. Мэргэжлийн бус ангийн оюутнуудад англи хэлний авиа зүй заах арга зүйн асуудалд. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 30. Т. 225–229. С. Хишигтогтох. Ёс зүйн боловсрол олгох сургалтын шинэчлэлийн асуудалд. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 31. Т. 230– 234. Эрдэм шинжилгээний тэмдэглэл Т. Төрбат. Монгол хэлний судалгаанд сурвалжийн сан байгуулж ашиглах нь: Онолын хэрэгцээ ба төлөвлөлт хэрэгжүүлэлтийн практик асуудал. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 32. Т. 235–238. Д. Өрнөхдэлгэр. Элжгэн халхаас шинээр олдсон дуунуудын тухай. ЭШБ. Т. 4 (16), F. 33. Т. 239–243.

178

2. ХИС-ИЙН НХУС-ААС ЭРХЛЭН ГАРГАСАН БУСАД ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРАЛ, ӨГҮҮЛЛИЙН ЭМХЭТГЭЛ ГАЛДАН БОШГОТ СУДЛАЛ (Галдан бошгот хааны мэндэлсний 360 жилийн ойд зориулсан багш, оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурлын материал 2004.10.20). Эрхэлсэн: Г. Дашням, Б. Нямдорж. УБ., 2005. 98 т (6.1 х.х). Галдан бошгот хааны гэрэлт хөшөөний нээлтэнд аймгийн засаг дарга Д. Галсандондогийн хэлсэн үг. Т. 5–6. Галдан бошгот хааны хөшөөний ѐслолыг хааж аймгийн засаг дарга Д. Галсандондогийн хэлсэн үг. Т. 7. Илтгэлүүд Г. Дашням. Галдан бошгот судлал. Т. 8–13. А. Очир. Галдан бошгот хаан /1644-1697/. Т. 14–21. Л. Отгонбаяр. Монголын түүх бичлэг дэхь Галдан бошгот хааны судалгаа. Т. 22–30. Б. Нямдорж. Галдан бошгот судлалд орос, зөвлөлтийн эрдэмтэдийн оруулсан хувь нэмэр. Т. 31–40. Л. Нямсүрэн БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны эрдэмтэд Галдан бошгот хааны намтар, үйл ажиллагааг судалсан нь. Т. 41–46. Б. Батмөнх. Ойрад монголын түүхийн сурвалж зохиолууд хийгээд Галдан бошгот хаан. Т. 47–54. Г. Пүрэвдорж. Галдан бошгот хааны үйл ажиллагаанд холбогдох нэгэн тулгар сурвалжийн тухай товч танилцуулах нь. Т. 55–59. Б. Батцэцэг. Галдан бошгот хааны захиа зарлиг. Т. 60–64. Б. Катуу. Галдан бошгот хааны хоѐр захианы тухай. Т. 65–68. Г. Ариунболд. Бошгот хааны цэргийн үйл ажиллагаа. Т. 69–75. Н. Цэвгээ. Галдан бошгот хаан ―Монгол-ойрадын цааз бичиг‖-ийг хэрэгжүүлэхийн төлөө тууштай тэмцэгч мөн. Т. 76–80. А. Баасанхүү. Галдан бошгот хааны эх хөргийг бүтээсэн тухайд. Т. 81–83. Х. Цэдэв. ―Галдан хааны ганцаардал‖ дуулалт жүжгийн бүтэц агуулга. Т. 84–93. Д. Цэрэнбат. Өөлдийн Галдан бошгот хааны дүрийг монголын уран зохиолд урласан нь. Т. 94–97.

Эколого-географические, археологические и социоэтнографические исследоваиия в Южной Сибири и Западной Монголии: российско-монгольский сборник научных трудов / отв. ред. В.В. Невинский. - Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2006. - 148 с.: ил. 15ВИ 5-7904-0622-Х Амаржаргал Э. Краткие сведения о природно-исторических памятниках Ховдского аймака Монголии. С. 4–6. Баярхуу Б. Центры экологического туризма и экологические туристические маршруты в Ховдском аймаке. С. 7–16. Баярхуу Б. Туристиское обслуживание Ховдского аймака Монголии. С. 17–23. Быков Н.И., Быкова В.А. О синхронности исторических и климатических периодов на Алтае. С. 24–35. Гандболд М. О. К вопросу об охотничьих обычаях у ойратовмонголов (на примере алтайских урянхайцев). С. 36–37. Горбунова Т.Г., Тишкин А.А. Реконструкция парадной экипировки верховых лошадей тюркских воинов. С. 38–53.

179

Дашзэвэг Ч. Изменения природных экосистем Монгольского Алтая. С. 54–59. Дашзэвэг Ч. Проблемы защиты экологических систем Монгольского Алтая. С. 60–63. Дашковский П.К., Тишкин А.А. Исследование курганов эпохи средневековья на могильнике Айна-Булак-1 в Верхнем Прииртышье. С. 64–70. Кротов А.В. Факторы и составляющие геополитического и геоэкономического положения современной Монголии. С. 71–77. Мунхбаяр Ч. Петроглифы на скалах «Бичигт хад». С. 78–79. Нямдорж Б. Кобдоский округ в начале XX в. С. 80–98. Нямсурен Л. Из истории земледелия у западных монголов (ХШ-ХУШ вв.). С. 99–102. Нямсурен Л. Общественно-политическая деятельность Жалханз хутугт Дамдинбазара (1915-1921 гг.) . С.

103–106. Тишкин А.А., Нямдорж Б., Дашковский П.К., Нямсурен Л., Мунхбаяр Ч. Археологические изыскания в Ховдском аймаке (предварительное сообщение). С. 107–114. Харинский А.В., Ожередов Ю.И., Эрдэнэбаатар Д. Северное побережье озера Хубсугул в эпоху палеометалла. С. 115–125. Цэдэв X. Стрельба из лука - традиционная культура монголов. С. 126–131. Шелепова Е.В. История изучения тюркских поминальных комплексов на территории Монголии. С. 132–146.

БАРУУН МОНГОЛЧУУДЫН ТҮҮХ СОЁЛЫН ЗАРИМ АСУУДАЛ (Эрдэм шинжилгээний өгүүллийн эмхэтгэл). УБ., 2007. 214 т (13 х.х). Эрхэлсэн: Ц. Баасандорж ТҮҮХ, УГСААТНЫ ЗҮЙ Баасандорж Ц. Ойрад монголчуудын хуримын атаа маргааны төрөл зүйл, тархалт. Т. 5–27. Батбаяр Б. Захчины угсаа гарал, түүхийн зарим асуудалд. Т. 28– 43. Батмөнх Б. Ойрад монголчуудын ан агнах зарим аргуудын тухайд. Т. 44–65. Батсуурь А. Мянгад ястны цагаалах ѐслол. Т. 66–74. Ганболд М., Алтай Ж. Дөрвөдүүдийн мал аж ахуй эрхлэлтийн уламжлал. Т. 75–82. Мөнхбаяр Ч. Ховд хотын хуучин туурь. Т. 83–90. Нямдорж Б. Шинэ засгийн бодлогын жилүүд дэх Ховдын хязгаар. Т. 91–108. Нямдорж Б., Баян-Эрдэнэ Б. Мянгад хошууны ардын заргын тэмцэл. Т. 109–116. Нямсүрэн Л. Жалханз хутагт Дамдинбазар ерөнхий сайдын албан тушаалд томилогдсон тухайд. Т. 117–126. Нямсүрэн Л. Баруун монголчуудын тариалангийн мэдлэг ухааны уламжлалаас. Т. 127–133. Отгонбаяр Л. Монголчуудын цацал цацах ѐсон. Т. 134–140. Пүрэвдорж Г. Алтайн урианхайн малын им тамга. Т. 141–151. АЯЛГУУ, АМАН ЗОХИОЛ Бадамноров Д. Ойрад аялгууны үнэлэмжийн утгатай тэмдэг нэрийн тухайд. Т. 152–158. Ганболд М. Алтайн урианхайн зан үйлийн аман зохиол. Т. 159–179. Даваадорж Б. Ойрад ардын богино эгшиг авианы зохицол, түүний онцлог. Т. 180–186. Өрнөхдэлгэр Д. Элжгэн халхын аман билгийн онцлог. Т. 187–203. Өрнөхдэлгэр Д. С. Лувсандондов гүний зохиосон ―Хан хөхийн магтлага‖-ын төрөл зүйлийн асуудалд. Т.

204–213.

180

АЛТАЙ СОЁНЫ БҮС НУТГИЙН ЭЗОСИСТЕМ, АРД ТҮМНИЙ ТҮҮХ, СОЁЛЫН ЗАРИМ АСУУДАЛ (Эрдэм шинжилгээний өгүүллийн эмхэтгэл) УБ., 2008. 210 т (17.4 х.х). Эрхэлсэн: доктор Б. Нямдорж. Редактор. Г. Нямдаваа, Ч. Дашзэвэг, Б. Нямдорж. АРХЕОЛОГИ Батмөнх Б., Бямбасүрэн Х. Монгол Алтайн нурууны төв хэсэгт шинээр олдсон хүн чулуудын тухайд. Т. 5–12. Быков Н. И., Быкова В. А О синхронности исторических и климатических периодов на Алтае. Т. 13–21. Горбунова Т. Г., Тишкин. А.А Реконструкция парадной экипировки верховых лошадей тюрксих воинов. Т. 22–30. Тишкин. А.А Культурно-хронологическая схема изучения истории Алтая. Т. 31–35. Эрдэнэбаатар Д., Мөнхбаяр Ч. Мөнххайрхан сумын нутаг дахь эртний түүх соѐлын дурсгал (Археологийн судалгаа, ойрхи үеийн судалгааны үр дүн). Т. 36–50. ТҮҮХ, СОЁЛ Амаржаргал Э., Наранхүү Э. Баруун гурван аймгийн нутаг дахь түүх, соѐлын дурсгалт зарим онцлог газрууд. Т. 51–56. Батбаяр Б. ―Монгол тод үсгээр нийлэлдүүлсэн цуглуулга‖ гэх толь болон түүний оршлын тухайд. Т. 57–62. Батмөнх Б. Эрдэнэбатор хун тайдж: Общественно-политическая деятельность. Т. 63–66. Ганболд М. Алтайн уулархаг нутгийн ―үхэр ачих, унах‖ уламжлал. Т. 67–73. Дашзэвэг Ч., Пүрэвдорж Г., Амаржаргал Э. Алтай соѐны уулархаг бүс нутгийн зарим нүүдэлчдийн соѐл, түүх, экосистемийн асуудалд. Т. 74–92. Дашзэвэг Ч. Баруун Монголын нүүдэлчдийн аман зохиол дахь байгаль хамгааллын асуудлаас. Т. 93–98. Мөнхбаяр Ч. Домог түүхийн эх сурвалж болох нь (Сартагтайн домгийн жишээн дээр). Т. 99–122. Нямдорж Б. Монголчуудын ургамал, амьтан хамгаалах уламжлалт ѐс. Т. 123–129. Нямсүрэн Л. Жалханз хутагт Дамдинбазарын угсаа гарал, бага залуу нас. Т. 130–143. Отгонбаяр Л. Байгаль хамгаалах уламжлалт зан үйлээс (Алтай Соѐны бүс нутгийн ард иргэдийн жишээн дээр). Т. 144–149. Пүрэвдорж Г. Сартуулын тахилга шүтлэг бүхий уул нуруудын тухай тэмдэглэл. Т. 150–154. Цэдэв Х. Нум сум монголчуудын үндэсний соѐлын гайхамшигт өв болох нь. Т. 155–164. ГАЗАР ЗҮЙ Баярхүү Б., Бямбадорж Б. Аялал жуулчлалд газар зүйн мэдээллийн системийг ашигласан нь (Хан Хөхийн нурууны жишээн дээр). Т. 165–168. Баярхүү Б. Природные рекреационные ресуры Ховдского аймака. Т. 169–174. Кротов А.В. Факторы и составляющие геополитического и геоэкономического положения современной Монголии. Т. 175–180. Нямсүрэн Л. Ховдын тариалан, түүний байгаль цаг уурын нөхцөл. Т. 181–184. Отгонбаяр Д. Гляциогидроклиматическая изученность Монгольского Алтая. Т. 185–191. ЗАМЫН ТЭМДЭГЛЭЛ, МЭДЭЭ Ганболд М. ―Шинэ хязгаар нутгийн Монголчуудын тухай‖ (БНХАУ-ын ШУӨЗӨ-ны нутгаар хийсэн угсаатан судлалын тэмдэглэл). Т. 192–202. Мөнхбаяр Ч. ―Алтай Соѐны уулархаг орон нүүдлийн соѐл иргэншлийн экосистем болох нь‖ төслийн хүрээнд зохиогдсон арга хэмжээний тухай товч мэдээ. Т. 203–209.

181

ТОД ҮСЭГ - 360. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлийн эмхэтгэл. Ховд., 2008. 211 т (17, 58 х.х). Эрхэлсэн: А. Батсуурь. Редактор Б. Нямдорж, Б. Даваадорж. Өмнөх үг Нээлтийн үг Ховд аймгийн Засаг дарга, проф. Г. Нямдаваагийн хэлсэн үг. Ховд., 2008. Т. 6. ХИС-ийн захирал, проф. Ж. Ванчинхүүгийн хэлсэн үг. Ховд., 2008. Т. 7–8. Үндсэн илтгэл Б. Батмөнх. Монгол улсад тод бичиг, түүний дурсгалуудыг судалж байгаа нь. Ховд., 2008. Т. 10–20. А. Батсуурь. Тод үсгийн ном судрын тархац ба бичиг үсгийн соѐл. Ховд., 2008. Т. 21–30. Тод үсэг судлал Д. Бадамноров. Эрдэмтэн Г.Жамьянгийн тод бичиг судлалд оруулсан хувь нэмэр. Ховд., 2008. Т. 32–35. Б. Даваадорж. Тод үсгийн үсэг зүйн онцлог. Ховд., 2008. Т. 36–41. Б. Даваадорж. Тод үсгийн түүхэн ач холбогдол. Ховд., 2008. Т. 42–44. Боржгид Дорги. Намхайжамц хийгээд түүний тод үсэг. Ховд., 2008. Т. 44–52. О. Самбуудорж. Тод үсгийн болон ойрад аялгууны урт эгшгийн онцлог. Ховд., 2008. Т. 70–78. Куребито Токусу. Vowel harmony in Mongolian dialects. Ховд., 2008. Т. 79–83. Н. Цэвгээ. Равжимба Заяа Бандида Намхайжамц тод үсэг зохиох болсон шалтгаан. Ховд., 2008. Т. 84–88. Ю. Цэндээ. Тод бичиг судлалын нэрт эрдэмтэн Х.Лувсанбалдан. Ховд., 2008. Т. 89–95. Вэн Янг. Тод бичгийг зохиох болсон шалтгаан. Ховд., 2008. Т. 96–99. Тод бичгийн дурсгалын судалгаа Ж. Цолоо. Тод - Монгол Алтангэрэлт судар. Ховд., 2008. Т. 100–104. Б. Түвшинтөгс. Манж, тод хэлээрх нэгэн цагаан толгойн тухай. Ховд., 2008. Т. 105–118. Б. Батбаяр. Тод үсгийг зоос мөнгөн дээр хэрэглэж байсан тухай. Ховд., 2008. Т. 119–127. Б. Батмөнх. Шинээр олдсон тод үсгийн барын ном судрын тухай. Ховд., 2008. Т. 128–131. А. Батсуурь. Тод үсгийн ―Бодь мөрийн зэрэг‖-ийн тухайд. Ховд., 2008. Т. 132–133. Г. Нямдаваа. Зая бандид Намхайжамцын орчуулга ―Бодичаръяаватара‖-г бусад орчуулгатай харьцуулан үзэх нь. Ховд., 2008. Т. 134–140. Мянгад Эрдэмт. Дундад улсад хадгалагдаж байгаа тод үсгийн барын ном. Ховд., 2008. Т. 141–149. Түүх, соѐл судлал На. Сүхбаатар. Зая Бандида Намхайжамцын дүр байдлыг тодотгох нь. Ховд., 2008. Т. 149–158. С. Г. Батырева. Портрет Зая-пандиты Намкайджамцо в живописи народного художника России Г. Рокчинского. Ховд., 2008. Т. 159–164. Д. Ганболд. «Жангар» хэмээх нэрийн тухайд өгүүлэх нь. Ховд., 2008. Т. 165–167. Г. Пүрэвдорж, Ч. Мөнхбаяр. Завхан аймгийн Их уул сумын Бичигт хясааны тод бичгийн дурсгал. Ховд., 2008. Т. 168–170. Н. Цэвгээ. Равжимба Заяа Бандида Намхайжамцын гарал үүсэл, үйл амьдрал. Ховд., 2008. Т. 171–174. Е. В. Сартикова. Проблема письменности и методы осуществления ликбеза населения Калмыкии. Ховд., 2008. Т. 174–182.

182

С. Содбилэг. Манжийн үед тариа тарьж байсан байдлын тухай товч өгүүлэх нь Ховд., 2008. Т. 183–186. С. Цэцэн. Алтайн эзнийг аман зохиолоос шинжих нь. Ховд., 2008. Т. 187–158. Хурлын тэмдэглэл Тод үсэг зохиосны 360 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хурлын зөвлөмж. Ховд., 2008. Т.

206–207. Д. Өрнөхдэлгэр Чухаг хэрэгт тод үсэг мину (Тод үсэг - 360 хурлын тухай тэмдэглэл). Ховд., 2008. Т. 208– 211. Фото агшин. Ховд., 2008. Т. 211.

«ОЙРАД СУДЛАЛ: ӨНӨӨ БА ИРЭЭДҮЙ» Олон улсын эрдэм шинжилгээний бага хурлын илтгэлийн эмхэтгэл (Ховд. 2010.09.18–19). УБ., 2011. 410 т (34, 16 х.х). Эрхэлсэн: Б.Бямбадорж. Редактор Б.Нямдорж, Д.Өрнөхдэлгэр. Нээлт «Ойрад судлал» Өнөө ба ирээдүй. ОУЭШБХ-ыг нээж ХИС-ийн захирал Ж. Ванчинхүүгийн хэлсэн үг. Т. 4–7. УИХ-ын дарга Д. Дэмбэрэлийн хэлсэн үг. Т. 7–8. Ховд аймгийн засаг дарга Г. Нямдаваагийн хэлсэн үг. Т. 9. ОХУ-ын Алтайн их сургуулийн профессор, доктор (Sc.D) Л. М. Дмитриевагийн хэлсэн үг. Т. 10. Илтгэлүүд Нэгдсэн хуралдаан А. Батсуурь. Ойрад Монголчуудын хэл аялгуу, бичиг үсэг судлалын өнөөгийн байдал, цаашдын төлөв хандлага. Т. 11–15. Г. Пүрэвдорж. Ойрад Монголчуудын түүх, угсаатны зүйн судалгааны өнөөгийн төлөв, цаашдын хандлага. Т. 16–23. Салбар хуралдаан 1. Түүх, угсаатны зүй Д. Бадамаа. Ойрад Монголчуудын уламжлалт наадам «Есөн цоож»-ийн тухай. Т. 24–29. Б. Батмөнх. Дөрвөн Ойрадын гадаад, дотоод улс төрийн нөхцөл байдал (XVI зууны эцсээс XVII зууны дунд үе). Т. 30–35. Т. Батсүх. Алтайн урианхайн зүүн гарын хошууны малын нуман тамганы судлалын асуудалд. Т. 36–40. П. Баттөмөр. Монгол хүрээний уламжлалт баяр - Дээр. Т. 41–57. С. Баттулга. Өнөөгийн Өөлдүүдийн ирэлт. Т. 47–57. Д. Баярсайхан. Хойд аймгийн угсаа түүхийн асуудалд. Т. 58–62. И. Ганболд. Монголчуудын нүүдлийн хөсөгт гарсан хувьсал өөрчлөлт, түүний чиг хандлага. Т. 63–67. Орьяс М. Ганболд. Алтайн урианхай судлалын тойм (Монгол улсын жишээнд). Т. 68–71. Д. А. Глазунов. Правовые отношения в трансграничных регионах (на примере степного Алтая). Т. 72–78. А. Гонгор. Төр нийгмийн зүтгэлтэн Тамжидын Сурахбаяр. Т. 79–81. В. В. Горбунов. Военная организация Тюркских каганатов. Т. 82–87. Боржигод Дорги. Хошуудчууд Зүүнгараас нутаг сэлгэж Алашаад Манжийг дагасан учир шалтгаан. Т. 88–97. Е. Дорж. Булган голд суурьшсан хошууд нарын түүхэн сурвалж. Т. 98–101. Г. Золбаяр. Тувачуудын гал тахих зан үйл. Т. 102–103. А. Е. Кухаренко. Роль Алтайского (Горного) округа в трансформации механизма финансирования императорской власти во второй половение XIX – начало XX в. Т. 103–106. Боролдой Ч. Мөнхбаяр, В. Б. Бородаев, А. В. Контев. Шведийн их бууч И. Г. Ренат түүний Ойрад газрын зураг. Т. 107–122.

183

Б. Мөнхөө. «Жангар»-т гардаг зарим овог аймаг ба түүхт хүмүүсийн тухай шинжлэл. Т. 123–138. М. Надмидцэрэн. Хар-Усны Торгуудчуудын ирэл гарал ба түүхэн тойм. Т. 138–144. Б. Нямдорж. Алтайн хязгаар үүсэн байгуулагдсан он цаг, учир шалтгааны асуудалд. Т. 145–147. Л. Отгонбаяр. Ойрад Монголчуудын уламжлалт тоглоом наадам. Т. 148–149. Ц. Пүрэвсүрэн. Ховд аймагт шинээр байгуулагдсан бурхны шашны Ганданпунцагчойлин хийдийн тухай. Т.

150–152. А. А. Самдан. Ойрад Амарсанаагийн тухай ардын домгууд. Т. 153. Н. Н. Серегин. Общественная организация Тюрок раннего средневековья по писменным источникам (историографический аспект). Т. 154–158. М. М. Содномпилова. Путь в иной мир в представлениях и обрядах Монгольских народов. Т. 159–164. А. А. Тишкин, А.Н.Мухарева. О необходимости специального изучения и сохранения археологоэтнографического комплекс Баатар хайрхан около Ховда. Т. 165–169. А. А. Тишкин, Е.В. Шелепова. Результаты и перспективы изучения сведений об «оленных» камнях Западной Монголии, полученных во второй половине XIX – начале ХХ вв. Т. 170–176. Т. В. Тишкина. Некоторые материалы о Монголии второй половины XIX – начала ХХ вв. в архивах Барнаула. Т. 177–179. Д. Төрмөнх. «Сарт халимаг»-ийн тухай анхны шинжлэлт. Т. 180–201. М. Уянга. Шинжааны Ойрадчуудын хэл соѐлд тулгамдсан хэдэн асуудлын тухай. Т. 202–205. Ю. Цэндээ, Д. Ганбаатар. Ойрадын Зая Бандида Намхайжамцын хойт дүрүүдийн тухай. Т. 206–208. Мянгад Эрдэмт. Ертөнцийн хязгаар дахь сарны гэрэл. Т. 209–227.

2. Хэл, утга соѐл Ч. Аюуш. Эх хэлээ латин үсгээр илтгэх тухай бодолхийлэл. Т. 228–240. Д. Бадамноров. Ардын дууны нэрийн онцлогийн тухайд (Ойрад ардын дууны жишээн дээр). Т. 241–244. Б. А. Бичеев. Два списка Ойратской рукописи «История белой Тары». Т. 245–248. Т. Булгаа. Монгол үсэг бичгийн түүхэн дэх Тод үсгийн байр суурь. Т. 249–251. А. А. Бурыкин, Т. Г. Борджанова. Калмыцская сказка «Семьдесят две небылицы»: структурны анализ и типологические параллели. Т. 252–258. Б. Бямбадорж. Орчин цагийн Монгол хэлний Ойрд аялгууны онцлогийг хадгалсан зарим бүтээврийн тухай ажиглалт. Т. 259–260. М. С. Власов, Т. Одончимэг. Речевые формулы приветствий в современном русско-монгольском диалоге. Т.

261–266. С. Гаура. Хүндэтгэлийн зоог барих эрхэм ѐсон. Т. 267–270. Б. Даваадорж. Тод үсэгт хэлний авиаг тэмдэглэсэн нь. Т. 271–276. Ч. Дашзэвэг. Баруун Монголын нутаг дахь түүхт хүмүүсийн нэртэй холбоотой газар усны зарим нэрийн асуудалд. Т. 276–278. Б. Доржцэрэн, М. Ганболд. Галдамбын тухай дахь дуу домгийн тархалтаас сэдэвлэх нь. Т. 279–286. Т. С. Есенова. Концепт «Верность» в Калмыцкого языка. Т. 287–288. А. Жавзандулам. Ойрадын хуримын жаргаах дуу. Т. 289–292. В. С. Кан. Предпосылки создания и особенности развития Тувинской прессы на Монгольском языке (1925– 1929 гг.). Т. 293–299. А. Лиджиев. Устаревшая военная лексика калмыцкого языка. Т. 300–302. Д. Музраева. О памятниках Буддийской литературы на Тибетском, Ойратском, Калмыцком и Русском языках в Калмыкии в ХХ – начале ХХ века. Т. 303–311. М. А. Мукабенова. Эпическая форма поэм-сказок Д.Н.Кугультинова. Т. 312–314. Э. У. Омакаева, А.А.Бурыкин. К проблеме формирования лексических особенностей словарного состава Ойратских диалектов и специфике диалектной лексики современного Калмыцкого языка. Т. 315–322. Э. У. Омакаева, Д.Б.Гедеева, Г.Гэрэлмаа. К характеристике коллекций Ойратских письменных памятников, хранящихся на территории Кобдоского и Убсунурского аймаков Монголии. Т. 322–326. Д. Төрбат. Тод галиг үсэг зохиосон аргын тухай. Т. 327–332. М. Улаан. «Эн урьдын тууж оршивой, анх урьдын тууж оршивой» хэмээх тод сурвалж бичгийн тухай анхны шинжилгээ. Т. 333–343. Р. Уяа. Шинжаан Ойрад Монголчуудын хэл ярианд өргөн хэрэглэгдэж буй Уйгар, Хасаг хэлний үгсийн тойм. Т. 344–350.

184

Б. Цэвэг. «Монголын нууц товчоон»-ы төгсгөлийн зүйлийн тухай өчүүхэн ойлголт. Т. 351–367. В. Янжиндулам. Өөлд ястны зүйр цэцэн үгсэд хийсэн зарим ажиглалт. Т. 368–372. Эдийн засаг, Хүний хөгжил Ц. Амаржаргал. Ховд аймгийн сонгуулийн үр дүнд хийсэн дүн шинжилгээ (2000–2008). Т. 373–375. Г. Баяртунгалаг. Ховд аймгийн иргэдийн сүсэг бишрэлийн төвшин. Т. 376–379. Г. Гэрэлсүрэн. Малчны зээлийн эрсдэлийг бууруулах зарим боломж (Ховд аймгийн жишээн ээр). Т. 380–382. Х. Дараже. Казахын үндэсний сэхээтэн үүсэж төлөвшсөн нь. Т. 383–385. Д. В. Ушаков. Этнокультурные факторы социализации молодежи Северо-Западной Монголии. Т. 386–393.

V. Y. Bashkov. The basic components of the image of modern Bongolio in the contemporary Anglophone press. Т.

394–398. Хаалт «Ойрад судал: Өнөө ба ирээдүй» ОУЭШБХ-аас гаргасан зөвлөмж. Т. 399. «Ойрад судал: Өнөө ба ирээдүй» ОУЭШБХ-ын гэрэл зургийн цомог. Т. 401–406.

ХОВД ХОТЫГ МАНЖИЙН ДАРЛАЛААС ЧӨЛӨӨЛСНИЙ 100 ЖИЛИЙН ОЙД ЗОРИУЛСАН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРАЛ (Ховд хот. 2012. 05. 24–26)-ын эмхэтгэл. Ховд., 2012. 208 т (13 x.x) Өмнөх үг . Т. 4–7.

I. Нээлтийн хуралдаан Ховд хотын захирагч М. Мягмарцогийн хэлсэн үг. Т. 7–9. Ховд аймгийн ЗДТГ-ын Нийгмийн Бодлогын Хэлтэсийн дарга Д. Нарандоржийн хэлсэн үг. Т. 10. НХУС-ийн захирал, доктор Д. Өрнөхдэлгэрийн хэлсэн үг. Т. 11.

II. Хуралдаанд тавигдсан илтгэлүүд Г. Дашням. Монгол Улсын Засгийн газраас Ховд хотыг тайван замаар чөлөөлөх талаар явуулсан бодлого, үйл ажиллагаа. Т. 13– 23. Б. Нямдорж. Ховд хотыг манжийн дарлалаас чөлөөлсөн түүхийн зарим асуудалд. Т. 24–39. Х. Шагдар. Ховд хотыг манж-хятадын ноѐрхлоос чөлөөлсөн цэргийн урлагийн асуудал. Т. 40–47. Г. Мягмарсамбуу. Ховдын байлдаан ба түүхэн бие хүн. Т. 48–64 Д. Шүрхүү. Ховд хотыг чөлөөлөхөд Тагна Тува нар оролцсон нь. Т. 65–80. Ц. Түмэн. Ховдын баатрууд тэдний амьдрал, хувь заяаны асуудал. Т. 81–86. О. Оюунжаргал. Ховдын хязгаар бүрэлдсэн тухай. Т. 87–102. М. Ганболд. Жа лам Дамбийжанцангийн эзэмшил нутаг. Т. 103–111. Ч. Дашзэвэг. Ховд хотыг чөлөөлөх үйл явдалтай холбоотой түүхт газрууд Т. 112–117. З. Амаржаргал. Ховд хотын үүсэл хөгжил, хүн амын тооны өөрчлөлт Т. 118–125 Г. Цоглхагва. Манлай ван Ж. Дамдинсүрэнгийн шинэтгэлийн бодролын тухай өгүүлэх нь Т. 126–131. Ч. Мөнхбаяр. Дөрвөд далай хан Г. Түмэндэлгэржав (1874-1938)-ын Ховд хотыг чөлөөлөх тулалдаанд оруулсан хувь нэмэр. Т. 132–148. Ч. Мөнхбаяр. Палт вангийн үзэл баримтлал Т. 149–165. Г. Төрмөнх, Г.Хүрэлмөнх. Гавьяа нь үгүйсгэгдсэн түүхэн зүтгэлтэнтэй холбогдох зарим асуудал Т. 166– 185. Л. Отгонбаяр. Баядын гүн Түмэнбаяр Ховдыг чөлөөлөх үйл хэрэгт хүчин зүтгэсэн нь Т. 186–196 Х. Шилдебай. Ховдыг чөлөөлөхөд казахын отог бүлгүүд оролцсон нь Т. 197–203. Ц. Пүрэвсүрэн. Ховд аймаг дахь сүм хийд шашны байгууллагын тархалт, төлөв байдал Т. 204–207. Хуралдаанаас гарсан зөвлөмж Т. 208.

185

ҮНДЭСНИЙ ХУВЬСГАЛЫН 100 ЖИЛ, ҮНДЭСНИЙ АРДЧИЛСАН ХУВЬСГАЛЫН 90 ЖИЛ, ХОВД АЙМАГ БАЙГУУЛАГДСАНЫ 80 ЖИЛИЙН ОЙД ЗОРИУЛСАН «ХОВД АЙМАГ - 80 ЖИЛ» эрдэм шинжилгээний бага хурал (Ховд хот. 2011.06.03)-ын эмхэтгэл. УБ., 2011. 244 т(61 х.х). Эрхэлсэн Б.Энхжаргал Ерөнхий редактор Г.Нямдаваа, Ж.Ванчинхүү. НЭЭЛТ «Ховд аймаг - 80 жил» эрдэм шинжилгээний бага хурлын нээлтэд зориулж Ховд аймгийн засаг дарга Г.Нямдаваагийн хэлсэн үг. Т. 3–4. «Ховд аймаг - 80 жил» эрдэм шинжилгээний бага хурлын нээлтэд зориулж ХИС-ийн захирал Ж. Ванчинхүүгийн хэлсэн үг. Т. 4–6. «Ховд аймаг - 80 жил» эрдэм шинжилгээний бага хурлын нээлтэд зориулж ШУА-ын хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга Э.Пүрэвжавын хэлсэн үг. Т. 7. «Ховд аймаг - 80 жил» эрдэм шинжилгээний бага хурлыг нээж ХИС-ийн эрдэм шинжилгээ, хамтын ажиллагаа эрхэлсэн дэд захирал Б. Энхжаргалын хэлсэн үг. Т. 8–9.

НЭГДСЭН ХУРАЛДААН Г.Нямдаваа. Ховд аймгийн засаг дарга, баруун бүсийн зөвлөлийн дарга, доктор, профессор. Ховд аймгийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн төлөв байдал, тулгамдсан зорилтын тухай. Т. 9–11. Ж. Урангуа. МУИС, доктор, профессор. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ялалт, түүний ач холбогдол. Т.

11–19. Б. Даваадорж, доктор, профессор. Монголын Баруун бүс нутгийн ойрад аялгуутны хэл аялгуу, үсэг бичгийн судалгаа. Т. 20–28. Б. Нямдорж, доктор, профессор.Үндэсний хувьсгал ба Ховдын хязгаар. Т. 29–39. Д. Нарандорж. Оюунлиг Ховд хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд иргэд, олон нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь. Т. 39–44. ТҮҮХ, СОЁА Э. Пүрэвжав. Монгол судлалд академич Ч. Далайн оруулсан хувь нэмэр. Т. 45–51. Г. Ариунболд. Ө. Бадрахын цэрэг, эх оронч үйл ажиллагааны тухай. Т. 52–60. Л. Алтанцэцэг. Тогтвортой хөгжлийн боловсролын асуудлыг ЕБС-ийн сургалтанд туршин нэвтрүүлсэн туршлага, үр дүн (Ховд аймгийн жишээн дээр) . Т. 60–64. Б. Батмөнх. Ховд хотын үүслийн асуудалд. Т. 65–69. М. Ганболд, Алдаржавын (ард) Аюушийн түүхэнд холбогдох сурвалж, судалгааны тойм. Т. 70–78. Ч. Дашзэвэг. «Ховд» түүхэн газар усны нэр болох нь. Т. 79–82. Б. Дүгэржав. Ховд аймгийн боловсролын салбарын үүсэл хөгжил, өнөөгийн байдал, цаашдын чиг хандлага. Т.

82–103. И. Жавхлан. Ховд аймагт хадгалагдаж буй тод бичгийн дурсгалууд. Т. 104–106. Г. Золбаяр. Монгол тува бичгийн хэлний дундын үгийн судалгаа. Т. 106–110. Ч. Мөнхбаяр. Дөрвөд Далай хан Г.Түмэндэлгэржав (1873-1938он)-ын Монголын түүхэнд гүйцэтгэсэн үүргийг үнэлж дүгнэх асуудалд. Т. 110–122. Л. Нямсүрэн. Жалханз хутагт Дамдинбазар Ховдын хязгаарт ―Зөвлөж хавсран шийтгэх сайд‖-аар томилогдсон тухайд. Т. 123–135. Б. Өмирбек. Нүүдэлчдийн шувуугаар ан хийх уламжлал ба өнөөгийн байдал. Т. 135–141.

186

П.Тогтохбаатар. Ховд аймагт хувьсгалт ололтыг бэхжүүлэх үйл хэрэгт эд хэрэглэгчдийн хоршооны гүйцэтгэсэн үүрэг /1924-1940 он/. Т. 142–145. Х. Цэдэв «Оюунлаг Ховд» ба ѐс суртахуунлаг Ховдчуудыг төлөвшүүлэх асуудалд. Т. 145–149.

X. Шилдебай. Ховд аймгийн казахуудын түүх, угсаатны зүй, хэл, соѐлын судалгаа. Т. 149–157. БАЙГАЛЬ, НИЙГЭМ ЭДИЙН ЗАСАГ Ч. Аюурзана. Ховд голын ай савын адаг хэсгийн голын усны горим, урсацын хуваарилал. Т. 158–163. Ч. Болормаа. Ховд аймгийн зарим рашааны химийн найрлага, эмчилгээний ач холбогдол. Т. 164–168. Б. Болд. Нийгмийн даатгалын үүсэл хөгжил ба онцлог, үйл ажиллагааны өнөөгийн байдал. Т. 169–174.

3. Бурмаа. Ховд аймгийн гадаргын усны суурь судалгааны дүнгээс. Т. 174–181. Л. Галбадрах. Ховд аймгийн эдийн засаг шилжилтээс өмнөх үе, зах зээлийн харилцааны үе. Т. 182–192. Г. Гончигсүрэн. Ховд аймгийн ХХААГ-ын салбарын хөгжил, өнөөгийн байдал, цаашдын чиг хандлага. Т.

192–201. Ч. Дашзэвэг, Э.Амаржаргал. Ховд аймгийн газар усны нэрийн ангилал. Т. 201–203. С. Дорж. Мөнххайрханы царцаа /eclipopleps tarbinskii Mistsh/ -ны хэт олшролоос урьдчилан сэргийлэх, нөөцийг зүй зохистой ашиглах менежмент. Т. 204–209.

X. Мөнхбат. Ховд аймгийн шуудан харилцааны түүх, өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт. Т. 210–213. Д. Отгонбаяр. Ховд аймгийн нутагт орших орчин үеийн мөстөл, түүний судалгааны өнөөгийн байдал цаашдын зорилт. Т. 214–222. Д. Өнөрнасан. Ховд аймгийн мэдээлэл харилцаа технологийн хөгжилд ХИС-ийн гүйцэтгэсэн үүрэг, цаашдын зорилт. Т. 222–226. М. Сайханаа. Малын индексжүүлсэн даатгал, түүний ач холбогдол. Т. 227–233. Ц. Цэрэнгомбо. Ховд аймгийн хөрсний байгалийн болон үүсмэл цацраг идэвхт элементийн хувийн идэвх, агуулгын харьцааг тодорхойлсон дүн. Т. 234–237. Д. Энхтуул. Эрдэнэбүрэн сумын сонгинын төрлийн ургамлын судлагдсан байдал. Т. 238–242.

187

ГАРЧИГ Батмөнх Б, Даваадорж Б. ХЭЛ БИЧГИЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР ГАЛЖААН ЖАМЪЯНЫ НАМТАР, БҮТЭЭЛ ТУУРВИЛ .......................................................................................... 5 ХЭЛ БИЧГИЙН УХААНЫ ДОКТОР, ПРОФЕССОР Г.ЖАМЪЯНЫ ХЭВЛҮҮЛСЭН БҮТЭЭЛИЙН ЦЭС............................................................................................................................................................... 9 1. Хэл бичгийн ухаан Жамъян Г. МОНГОЛ ХЭЛНИЙ НЭР ҮГИЙН ТОГТВОРГҮЙ ―Н‖-ИЙН ТУХАЙ АСУУДАЛД ... 11 Жамъян Г. УНГАС, НООС ГЭДЭГ ҮГИЙН ҮҮСЭЛ ХУВЬСАЛ НЬ ................................................ 15 Жамъян Г. ГАЛДАН БОШОГТ ХААНЫ ТӨРИЙН БИЧИГ .............................................................. 17 Гантогтох Г. БАРГЫН АМАН АЯЛГУУНЫ ҮГСИЙН САНГИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮНИЙ ОНЦЛОГ ..................................................................................................................................................................... 20 Даваадорж Б. МОНГОЛ БИЧИГ БА ТОД ҮСЭГТ УРУУЛЫН УРТ ЭГШГИЙГ ТЭМДЭГЛЭСЭН ТАЛААР ХИЙСЭН АЖИГЛАЛТААС ................................................................................................... 24 Нямжав Б. БИЧИЛ ЭХИЙН ӨГҮҮЛБЭРҮҮДИЙГ ЦУВАА ДАРААЛЛААР ХОЛБОХ ХЭРЭГСЛҮҮДИЙН ОНЦЛОГ ................................................................................................................ 34 Одончимэг Т. КАТЕГОРИИ ЭМОЦИОНАЛЬНОСТИ И ЭМОТИВНОСТИ .................................... 40 Өлзийсайхан М. ГЕРМАН ХЭЛНИЙ ―DASS‖ SATZ, ОРОС ХЭЛНИЙ ЧТО, ЧТОБЫ СОЮЗ-ЫГ ХАРЬЦУУЛАХ НЬ ................................................................................................................................... 43 Цэрэндаваа Б. ХҮНИЙ НЭРИЙН АСУУДАЛД ................................................................................... 47 Цэцэг Д. ШИНЖААНЫ ЦАХАРУУДЫН ЦАГААН САРЫН ШИНЭЛЭХ ЗАН ҮЙЛ ..................... 51 Энэбиш Т. ХЯТАД ХЭЛНЭЭС МОНГОЛ ХЭЛЭНД ШИНГЭСЭН ДАГАВРЫН АРГААР БҮТСЭН ҮГС ............................................................................................................................................................. 59 Энхээ Б. МОНГОЛЧУУДЫН АЛБАН БИЧГИЙН СОЁЛ .................................................................... 61 2. Түүх, археологи Батмөнх Б. ЗАЯ БАНДИДА ОГТОРГУЙН ДАЛАЙ ЦАСТ ТӨВДӨД СУРАЛЦСАН НЬ ............... 68 Мөнхбаяр Ч. НЭГЭН ХАЛБАГАН ХЭЛБЭРИЙН ЗҮҮЛТНИЙ ТУХАЙ .......................................... 72 3. Нийгмийн ухаан Амаржаргал Ц. ҮНДСЭН ХУУЛЬ ДАХЬ ТӨРИЙН БАЙГУУЛЛЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ .......... 82 188

Бүрэн-Өлзий И., Цэдэв Х. НЕКОТОРЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЯ, ПРОВЕДЕННОГО В ХОВДСКОМ АЙМАКЕ ПО РЕЛИГИОЗНЫМ ВОПРОСАМ .......................................................... 85 Пүрэвсүрэн Ц. ШАШНЫ НИЙГМИЙН ҮҮРЭГТ ХОЛБОГДОХ ФИЛОСОФИ ЗАРИМ ЭРГЭЦҮҮЛЭЛ .......................................................................................................................................... 94 Ичинноров Г. ФИЛОСОФИ ДАХЬ ТЭВЧЭЭРИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ БА ОРЧИН ҮЕ ............. 100 4. Боловсрол судлал Батсайхан Б. ШИНЭ ПРОГРАМ БОЛОВСРУУЛАХАД ӨӨРИЙН ЭХ ҮҮСВЭРИЙГ АШИГЛАХ БА ЗАГВАР ХИЙХ ................................................................................................................................. 104 Хишигтогтох С. МОНГОЛЧУУДЫН СУРГАН ХҮМҮҮЖҮҮЛЭХ УХААНЫ УЛАМЖЛАЛ, ШИНЭЧЛЭЛИЙН ЗАРИМ АСУУДАЛД ............................................................................................. 108 Оюун Ц. TEACHING SILENT LETTERS IN ENGLISH ...................................................................... 114 Өлзийбаяр У. ХЯТАД УЛСАД ХЭРЭГЛЭГДЭЖ БУЙ ―МОНГОЛ ХЭЛ БИЧИГ‖ –ИЙН СУРАХЫГ НАЙРУУЛСАН ТУХАЙ .................................................................................................... 117 Янжиндулам В. БАГШЛАХ ДАДЛАГЫН ҮЕД ОЮУТНЫ ГАРГАДАГ ТҮГЭЭМЭЛ АЛДАА, ТҮҮНИЙГ ЗАСАХ АРГА ЗАМ............................................................................................................. 126 5. Эдийн засаг Батчимэг Т. НИЙГМИЙН ДААТГАЛЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ .................................................. 131 Гэрэлсүрэн Г. 100000 АЙЛЫН ХӨТӨЛБӨР БУЮУ МОРГЕЙЖИЙН ЗЭЭЛИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХТЭЙ ХОЛБОГДСОН АСУУДЛУУД....................................................................... 135 Гэрэлсүрэн Г. ХОВД АЙМГИЙН БАНК САНХҮҮГИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН ХӨГЖИЛ, ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ ........................................................................................................................... 141 Эрдэнэцэцэг Т. БИЗНЕСИЙН ДЭМЖИХ ЗӨВЛӨХ ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ ........................................................................................................................... 147 5. Эрдэм шинжилгээний тэмдэглэл Ариунгэрэл Н. ЯРУУ НАЙРАГЧ Д. БАЯНТУНГАЛАГИЙН ―ҮГИЙН ЭГШИГ‖ ТҮҮВРИЙН ЭРГЭН ТОЙРОНД .................................................................................................................................. 152 Чулуунбаатар Л. ДААЛУУНЫ ГУНШИНГ ЗЭРВЭС АЖИГЛАХАД.............................................157 Өрнөхдэлгэр Д., Мөнхбаяр Ч. ХОВД ИХ СУРГУУЛИЙН НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНЛЭГИЙН УХААНЫ СУРГУУЛИАС ЭРХЛЭН ГАРГАСАН ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ БИЧИГ БОЛОН БУСАД ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРАЛ, ӨГҮҮЛЛИЙН ЭМХЭТГЭЛИЙН ТОВЬОЁГ ....... 163

189

190