EDUKIMI I MIRËFILLTË - Rrugë e suksesit të garantuar by mergim lushtaku

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Mr. Driton MORINA

EDUKIMI I MIRËFILLTË RRUGË E SUKSESIT TË GARANTUAR

©Qendra për Aftësimin Profesional INVESTIMI NË TË ARDHMEN Skënderaj, 2008

Mr. Driton Morina

Biblioteka: Ardhmëria Redaktor: Muhamed JUSUFI - KAJOLLI Redaktore gjuhësore: Mimoza SINANI Ballina dhe përpunimi kompjuterik: Osman D. GASHI Adresa: Rr. 28 nëntori, p.n., Skënderaj, Kosovë Qendra për Aftësimin Profesional INVESTIMI NË TË ARDHMEN

©Copyright. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara për botuesin INVESTIMI NË TË ARDHMEN

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Mr. Driton MORINA

EDUKIMI I MIRËFILLTË RRUGË E SUKSESIT TË GARANTUAR •

©Qendra për Aftësimin Profesional INVESTIMI NË TË ARDHMEN Skënderaj, 2008

Mr. Driton Morina

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Hyrje

avdia, i takon vetëm All-llahut të Gjithëfuqishëm, Krijuesit, Mirëmbajtësit dhe Furnizuesit të gjithësisë. Paqja, përshëndetjet, bekimet dhe uratat qofshin mbi zotëriun e njerëzimit, edukatorin dhe të edukuarin më të mirë që njohu bota, të Dërguarin Muhammed s.a.v.s., familjen e tij të edukuar, shokët e tij dhe gjithë ata që ndjekin udhëzimin hyjnor deri në ditën e fundit. Padyshim çështja e edukimit është njëra nga çështjet më me rëndësi që preokupon botën bashkëkohore. Shkencëtarët dhe mendimtarët, pothuajse në tërë botën, ndajnë ide dhe opinione të ndryshme rreth edukimit, qoftë rreth metodologjive të edukimit, qoftë edhe rreth sistemit dhe planprogramit të tij. Ndaj, duke pasur parasysh se edukimi është një çështje aq e rëndësishme saqë Kur’ani

Mr. Driton Morina

famëlartë e filloi komandën e parë me fjalën “Ikre-Lexo” dhe duke pasur parasysh se edukimi është një e drejtë elementare e garantuar në të gjitha konventat ndërkombëtare, pas një konsulte të dobishme me disa nga kolegët e mi, vendosa që t’i përvishem këtij studimi të shkurtër, në mënyrë që t’iu prezantoj lexuesve të nderuar disa nga pikat më të rëndësishme të kësaj fushe. Natyrisht, në këtë prezantim do të orvatem të sjell diçka që do të jetë në interes të popullit tonë, në veçanti të rinisë së nderuar, e cila kohët e fundit duket sikur është bërë vegël eksperimentale e sistemeve të ndryshme edukative në Kosovë, sisteme këto të cilat po ndryshojnë nga një vit shkollor në tjetrin, duke u munduar të imitojnë sistemet perëndimore në mënyrë që të bëhemi të “suksesshëm” sikurse ata.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Ky punim, pas një hyrje të shkurtër dhe definimit të edukimit, i qaset kësaj teme përmes 5 pikave kryesore: 1. Zanafilla dhe historiku i edukimit, 2. Dallimi mes arsimimit dhe edukimit, 3. Edukimi nga prizmi sociologjik dhe religjioz, 4. Edukimi dhe Islami, si dhe 5. Përmes edukimit Islami ofron sukses të garantuar. Lusim All-llahun Fuqiplotë që këtë punim ta begatojë dhe ta bëjë të dobishëm për lexuesit. Mr. Sci. Driton Morina, 16 Shtator 2008/16 Ramazan 1429 Drenas

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

DEFINIMI I EDUKIMIT

dhe pse ekzistojnë disa definicione rreth edukimit, në këtë punim nuk do të zgjerohemi shumë rreth tyre, pasi që ato nuk janë synimi kryesor i këtij prezantimi. Prandaj një nga definicionet e njohura të edukimit është edhe ai i dhënë në Fjalorin Elektronik Shpjegues (FESH), i cili edukimin e definon në bazë të foljes “edukoj”, pra sipas këtij fjalori ‘edukoj’ do të thotë: “Ndikoj me një punë të vetëdijshme, sistematike e të pandërprerë për formimin e zhvillimin e përgjithshëm e të veçantë të një njeriu a të një grupi njerëzish, për mënyrën e të menduarit, për ndjenjat e tyre etj”.1 Ndërsa sa i përket definicionit të edukimit në aspektin ndërkombëtar shohim se edukimi

1 Fjalor Elektronik Shpjegues (FESH), Qendra për Edukim dhe Përparim, www.gjuha-shqipe.com.

Mr. Driton Morina

ka një mori definicionesh, në këtë rast, definicioni më unik do të ishte ai i dhënë në fjalorin Merriam-Webster Online Dictionary ku thuhet: “Edukimi përfshin të mësuarit dhe mësimdhënien e diturisë, sjelljes së mirë, dhe kompetencave teknike. Kështu ai fokusohet në kultivimin e aftësive, tregtisë dhe profesioneve, po ashtu edhe në zhvillimin mental, moral dhe estetik”.2 Sipas kësaj që u tha më lart, mund të kuptohet se edukimi në përgjithësi nuk nënkupton vetëm të mësuarit e shkencës, aftësisë intelektuale dhe profesionale por, edhe zhvillimin mental dhe moral të njeriut. Andaj, pikërisht këtu është pikënisja e definicioneve dhe opinioneve të ndryshme botërore lidhur me edukimin. Sidoqoftë, këtë problematikë do ta kuptojmë më mirë atëherë kur të flasim rreth dallimit mes edukimit dhe arsimimit. 2 Merriam-Webster Online Dictionary. 2008. http:// www.merriam-webster.com

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

ZANAFILLA DHE HISTORIKU I EDUKIMIT

’ka dyshim se edukimi ka zanafillën e vet qysh herët në historinë njerëzore. Edukimi pothuajse u lind me njerëzimin dhe do të vazhdojë ta shoqërojë atë deri në fundin e tij. Shkencëtarët e ndryshëm bëjnë të ditur se edukimi e ka zanafillën e vet para miliona vjetësh. E drejta e edukimit është e drejtë njerëzore elementare, andaj që nga viti 1952, neni 2 i Protokollit të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut i obligon të gjitha palët që të garantojnë të drejtën e edukimit. Për sa i përket nivelit botëror, Konventa Ndërkombëtare për të Drejta Ekonomike, Sociale dhe Kulturore e vitit 1996 garanton të gjitha të drejtat e edukimit nën artikullin e 13-të.3 3

Wikipedia, the Free Encyclopedia, “Education”.

Mr. Driton Morina

Prandaj, pikërisht lidhur më këtë, Robert Prouty ka përpiluar edhe vargjet e njohura ku thotë: S’kam nevojë ta fitoj të drejtën që të mësoj Ajo është e drejtë e imja e garantuar madje edhe në qoftë se ligjet gabim janë përpiluar madje edhe në ndonjë vend të largët ku njerëzit nuk përkujdesen për mua.4 Sa i përket zanafillës së edukimit, profesori i mirënjohur Dieter Lenzen, dikur kryetar i “Freie Universität” të Berlinit, pohon se “edukimi ka filluar ose para miliona vitesh ose në fund të vitit 1770”. Ai me këtë ka për qëllim të 4 A Human Rights-Based Approach to Education for all, UNESCO, New York, 2007.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

pohojë se në qoftë se edukimin e konsiderojmë si shkencë që ka filluar aty rreth viteve 1770, atëherë sigurisht edukimin nuk mund ta ndajmë nga format e tij të hershme tradicionale që kanë ekzistuar shumë kohë më parë. Edukimi është rezultat i civilizimeve të hershme si përpjekje për të mbijetuar dhe ruajtur traditën, religjionin dhe kulturën; mësimi privat është një nga karakteristikat kryesore të edukimit. Persona të rritur të caktuar i trajnonin të vegjlit, të cilët kur aftësoheshin ua transmetonin brezave me radhë atë që kishin mësuar nga paraardhësit.5 Sa i përket historikut të edukimit dihet se edukimi tradicional zakonisht ishte një përcjellje orale e ngjarjeve, historive dhe legjendave të ndryshme. Rrëfimet religjioze, 5 Wikipedia, the Free Encyclopedia, “History of Education” (Historia e edukimit).

Mr. Driton Morina

po ashtu, zinin një vend të rëndësishëm në gojëdhënat popullore të përcjella nga një brez tek tjetri. Gjuha popullore, respektivisht gojëdhënat e transmetuara brez pas brezi, nga një person tek tjetri, më vonë, u zhvilluan dhe u transformuan në shenja dhe simbole të shkruara, dhe si rrjedhojë e këtyre shenjave dhe simboleve u paraqitën edhe shkollat-mësonjëtoret e para. Mësonjëtore të tilla, për herë të parë në botë, u paraqitën në Egjiptin e lashtë ndërmjet viteve 3000 dhe 500 p.e.r.6 Duke filluar nga viti 3500 p.e.r., në pjesë të ndryshme të botës u paraqitën sisteme të ndryshme shkrimesh. Kështu, alfabeti më i lashtë i njohur është alfabeti hieroglif, i cili u shfaq aty rreth viti 2000 p.e.r. në Egjiptin e Lashtë. Më pas, aty rreth shekullit 11 p.e.r., u shfaq edhe alfabeti fenikas i cili u adoptua nga 6

Po aty

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

grekët e vjetër të cilët e zhvilluan alfabetin e tyre, kurse më pas edhe latinët, duke adoptuar alfabetin grek, përpiluan alfabetin e tyre të veçantë. Pasardhës i alfabetit grek, me disa karakteristika të veta, është edhe ai cirilik i cili me vonë u adoptua nga rusët dhe popujt e tjerë më prejardhje sllave. Alfabeti fenikas, në anën tjetër, u adoptua edhe nga populli aramik (Aramaic) gjatë lashtësisë në Lindjen e Mesme dhe si rrjedhojë e atij alfabeti u shfaqën dy alfabete të tjera, ai hebre (çifut) dhe arab.7 Natyrisht rolin kryesor në zhvillimin e këtyre sistemeve të shkrimit e patën institucionet dhe elitat e ndryshme udhëheqëse fetare. Kina e pat zhvilluar alfabetin e vet falë teksteve religjioze të trashëguara kohë më parë nga paraardhësit e panjohur. Në Kinë edukimi u zhvillua më

7 Wikipedia, the Free Encyclopedia, “Education in Ancient Civilizations-The Development of Writing” (Edukimi në civilizimet e lashta – Zhvillimi i shkrimit)

Mr. Driton Morina

shumë duke u bazuar në leximin tradicional të teksteve klasike sesa duke u bazuar në ndonjë fe të organizuar. Periudha më e mirë e edukimit arriti gjatë dinastisë Zhou (1122 p.e.r.-256 p.e.r.). S’ka dyshim se njerëzit më me ndikim në civilizimin e lashtë kinez ishin Kong Fuzi (i njohur si Konfuçio-Confucius), themeluesi i Konfuçionizmit dhe Laozi, themeluesi i Taoizmit. Kina e shtriu ndikimin e saj edhe në vendet fqinjë. Kështu historiku i edukimit në Japoni daton që nga shekulli i 6-të kur mësimet kineze depërtuan në gjykatën Yamato. Ndikimi kinez në Japoni vazhdoi pothuajse për tre shekuj, ku krahas mësimeve budiste në Japoni depërtoi edhe sistemi i shkrimit kinez, tradita letrare dhe Konfuçionizmi, i cili me vonë u adoptua nga vendasit dhe u shndërrua në Shintoizëm.8 8 Wikipedia, the Free Encyclopedia, “Formal Education in Ancient Civilizations” (Edukimi formal në civilizimet e hershme).

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

India, gjithashtu, zhvilloi alfabetin e vet si rrjedhojë e teksteve religjioze. Përreth luginës së lumit Ind (Hind) ka ekzistuar një civilizim, duke filluar që nga viti 2000 para erës së re. Kjo luginë sundohej nga një popull i njohur si arian (Aryan), që në gjuhën sanskrite d.m.th. fisnik. Gjuha ariane ishte paraardhëse e gjuhës sanskrite dhe si e tillë ajo u bë gjuhë e shenjtë e librave “të shenjta” Veda dhe e vet Hinduizmit.9 S’ka dyshim se priftërinjtë Brahmin si dhe mësuesit - Guru-t hindusë janë konsideruar dhe konsiderohen akoma si transmetuesit, rojtarët, udhërrëfyesit dhe mësuesit shpirtërorë, të cilët bartin me besnikëri revelatën e librave “të shenjta” Veda, edhe pse Guru-t dhe të dërguarit e hershëm të Hinduizmit janë të panjohur dhe nuk dihet se kur kanë jetuar.10

9 Hinduism: Foundation Phenomenon, Ikatan Resource Centre (Selangor, Malaysia), fq. 56. 10 Po aty

Mr. Driton Morina

Sa i përket Evropës dhe botës perëndimore, zanafilla e edukimit në përgjithësi kthehet tek sistemi i edukimit romak të zhvilluar gjatë Perandorisë Romake, aty rreth vitit 4 p.e.r. Sipas burimeve të ndryshme perëndimore bëhet e ditur se gjatë perandorisë romake, edhe meshkujt edhe femrat edukoheshin edhe pse nuk mësonin të gjithë së bashku.11 Më vonë sistemi i edukimit në Evropë pësoi ndryshime të mëdha për shkak të depërtimit të krishterimit. Shtrirja e kësaj feje pati një jehonë të madhe në tërë Evropën. Murgjit dhe manastiret kishin një ndikim mjaft të madh jo vetëm mbi çështjet fetare por edhe ato politike. Murgjit dhe manastiret konsideroheshin burimet kryesore të edukimit. Kështu Kisha Katolike konsiderohej si institucioni kryesor

11 Oxford Classical Dictionary, Edited by Simon Hornblower and Antony Spawforth, Third Edition. Oxford; New York: Oxford University Press, 1996

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

që kishte ndikim kulturor përmes rrjetit administrativ të priftërinjve.12 Sidoqoftë, Kisha kishte një sistem njëkahor të edukimit ngase ajo ishte e fokusuar vetëm në aspektin fetar kishtar dhe çdo ide që vinte në kundërshtim me mësimet kishtare, qoftë edhe e dobishme dhe e saktë, ajo e refuzonte si të kotë dhe heretike. Kështu, gjatë kohës së Renesancës edhe pse shumë universitete u themeluan mbi baza të krishtera, sikurse Universiteti i Parisit i themeluar me 1150,13 megjithatë ato më vonë kaluan në universitete laike-sekulare duke e ndarë fenë nga shkenca dhe duke konsideruar fenë si diçka të prapambetur. Shkaku kryesor i kësaj ndarjeje ishte qasja shkencore ndaj krishterimit, respektivisht periudha iluministe evropiane e cila u mundua që religjionin e krishterë ta stu12 Wikipedia, the Free Encyclopedia, “Europe after the 15th Century BC” (Evropa pas shekullit të 15-të e.r.) 13 Po aty

Mr. Driton Morina

dionte dhe ta shpjegonte përmes perspektivës shkencore, kështu kur iluministët filluan ta zbatojnë një sistem të atillë erdhën në përfundim se krishterimi ishte i dështuar dhe i prapambetur. Se këtejmi sistemi i edukimit perëndimor, fillimisht në Evropë e më pas edhe në tërë botën perëndimore, u transformua nga qasja religjioze, mbi të cilën ishte themeluar, në qasje laike-sekulare jo-religjioze për të kaluar më vonë në frymën anti-religjioze. Natyrisht se problemi qëndronte në vet krishterimin dhe politikën kishtare mesjetare e cila shtypte çdo ide që vinte në kundërshtim më interesat kishtare. Si rezultat i kësaj ndodhi që gjatë Mesjetës kisha të ekzekutonte shumë mendimtarë dhe shkencëtarë siç ishte rasti me Galileo Galilein apo Xhordano Brunon (Giordano Bruno).14

14 Albert Van Helden, A Brief Biography of Giordano Bruno (1548-1600), (Një biografi e shkurtër e Xhordano Brunos), Dictionary of Scientific Biography.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Nga ana tjetër, sa i përket edukimit në Lindjen e Mesme, respektivisht në botën arabe, edukimi nuk ishte i shprehur para Islamit. Gadishulli Arabik, ose Hixhazi siç njihej në periudhat e hershme, karakterizohej nga luftërat fisnore dhe nga një degradim moral gjithëpopullor. Kjo periudhë njihej si injoranca para-islame. Edhe pse në Gadishullin Arabik ekzistonin disa civilizime të vjetra si Adi, Themudi, Sebe’ë etj., megjithatë këto civilizime për shkak se ishin dhënë pas anës materiale dhe kishin lënë anash çdo gjë morale dhe edukative, nuk janë të njohura në aspektin edukativ. E vetmja gjë që e karakterizonte civilizimin arab para islamit ishte poezia e cila ishte e zhvilluar në çdo kënd dhe në çdo fushë. Sido që të jetë, poezia në shumicën e rasteve nuk sillte rezultate pozitive meqë ajo përdorej për gjëra jo edukative, si përshkrimi i tepruar i femrës

Mr. Driton Morina

dhe alkoolit, që nxiste drejt amoralitetit dhe lavdërimi i tepruar i trimërisë dhe luftërave që nxisnin vëllavrasje të pamëshirshme.15 Megjithatë, gjendja ndryshoi krejtësisht pas ardhjes së Islamit, aty rreth gjysmës së parë të shekullit të VII-të. Ardhja e Muhammedit a.s. ishte një periudhë e re për arabët e Gadishullit Arabik. Muhammedi a.s. ishte i pari që ndërtoi Xhaminë e Kubasë, e pastaj edhe Xhaminë e Medinës ku u shpërngulën muslimanët nga vende të ndryshme. Aty muslimanët filluan të edukoheshin në frymën e re të Islamit. Kjo edukatë ndikoi shumë pozitivisht saqë arabët nga jeta nomade kaluan në një civilizim të plotë islam. Edhe qytetin e Jethribit e emërtuan Medine – vend i kulturës dhe civilizimit islam. Po ashtu, kjo edukatë u përcoll tek pasardhësit. 15 Sheuki Dajf, Tariku-l-Edebi El Arabij, El Asru El Xhahilij, Kajro, Darul Mearif, 1976, fq. 17.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Kështu institucioni i parë i themeluar për edukim ishte medreseja, e cila u themelua nga dinastia seljxhuke në shekullin VIII-të.16 Është e rëndësishme të potencohet se bota islame është ajo që solli për herë të parë në jetë bazat e edukimit sipas sistemit modern, fakultetet, magjistraturat dhe doktoratat. Medresetë mesjetare ishin një institucion shumë i përafërt me universitetet e ditëve të sotme. Shkolla mjekësore në Bimaristan e shekullit të IX-të ishte një nga shkollat tipike që për herë të parë në rruzullin tokësor lëshoi diploma në mjekësi dhe ai i cili diplomonte në këtë shkollë fitonte titullin e Doktorit të Mjekësisë. Ndërsa Universiteti i Karvijin-it (Qarwiyin) në qytetin Fes të Marokut ishte Universiteti i parë në rru16 George Makdisi, “Scholasticism and Humanism in Classical Islam and the Christian West” (Shkollimi dhe humanizmi në Islamin klasik dhe Perëndimin e krishterë), Journal of the American Oriental Society (April-June 1989),: 175-182

Mr. Driton Morina

zullin tokësor i cili filloi të lëshonte diploma universitare nga viti 859-të dhe si i tillë ai theu rekordin botëror dhe hyri në librin e Genisit (Guinnes) si universiteti më i lashtë në botë.17 Përveç kësaj, Universiteti Al Az’har i themeluar në vitin 975 ishte universiteti i parë që ofroi diploma posdiplomike në fusha të ndryshme. Prandaj, origjina e doktoratës kthehet tek sistemi edukativ islam i kohës mesjetare që njihej si Ixhazetu et Tedris ve el Ifta (licenca e mësimdhënies dhe dhënies së fetvave-mendimeve sheriatike). Kështu origjina e fakultetit katërvjeçar rrjedh pikërisht nga sistemi islamik mesjetar, ku brenda katër viteve studenti përfundonte fakultetin dhe i duheshin edhe dhjetë vite të tjera për të arritur shkallën e Fakihit (mjeshtër–magjistër), pra që është ekuivalent 17 The Guinness Book Of Records, (Libri i Genisit i rekordeve botërore) 1998, p. 242

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

me doktoratën bashkëkohore. Pra, titujt fakih (mjeshtër), mufti (shpjegues i mendimeve sheriatike) dhe muderris (profesor) u përkthyen shumë vonë në gjuhën latine si magjistër, profesor dhe doktor.18 DALLIMI MES EDUKIMIT DHE ARSIMIMIT

ur marrin në konsideratë atë që u tha më sipër rreth edukimit, veçanërisht kur meditojmë më shumë rreth definimit të edukimit, atëherë na bëhet e qartë se edukimi dhe arsimimi, edhe pse përdoren si sinonime, megjithatë ato shprehin dy gjëra të ndara dhe të ndryshme në veten e tyre. 18 Syed Farid Alatas, “From Jami`ah to University: Multiculturalism and Christian–Muslim Dialogue” (Nga Xhami’a tek Universiteti: Multikulturalizmi dhe dialogu krishtero-musliman), Current Sociology 54 (1): 112-32

Mr. Driton Morina

Për ta bërë më të lehtë dallimin në edukimit dhe arsimimit do të japim definicionin e filozofit anglez Hurbert Spencer i cili edukimin e definon si vijon: “Edukimi është përgatitje e njeriut që të bëjë një jetë sa më të kompletuar” apo “edukimi është gjithçka që veprojmë ne për vetveten tonë dhe krejt çfarë bëjnë të tjerët për neve në mënyrë që të plotësojmë natyrën tonë reale”.19 Me këtë kuptohet qartë se edukimi nuk është i njëjtë me arsimimin, ngase ai përfshin një koncept shumë më të gjerë sesa arsimimi. Prandaj ky dallim mund të përshkruhet sipas pesë pikave në vijim: 1. Arsimimi përfshin vetëm anën mentale të njeriut, zhvillimin e njohurive dhe informacioneve të cilat arrihen përmes potencialit mendor, ndërsa edukimi përfshin 19 Ibrahim Nasirudin, Et Terbije El Islamije (Edukata Islame), Amman, Daru Ammar, 1980. fq. 14.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

një sferë më të gjerë të zhvillimit të personalitet dhe karakterit njerëzor. 2. Arsimimi i ofron njeriut mësimin e ndonjë profesioni të caktuar apo zanati, ndërsa edukimi e përgatit njeriun që ta kuptojë jetën në përgjithësi. 3. Arsimimi përfshin një periudhë të caktuar kohore ndërsa, edukimi e shoqëron njeriun gjatë tërë jetës. 4. Edukimi synon qëllime të mira dhe fisnike, ndërsa arsimimi nganjëherë mund të jetë për qëllime vetjake dhe satanike të individit në dëm të shoqërisë. 5. Edukimi konsiderohet synim dhe objektiv human, ndërsa arsimimi është mjet përmes të cilit mund të arrihet deri tek edukimi apo te ndonjë profesion i caktuar. Nga kjo mund të themi se edukimi është qëllimi final i njeriut që ta kuptojë drejt jetën

Mr. Driton Morina

dhe të jetë i respektuar në shoqëri, ndërsa arsimimi është mjet përmes të cilit mund të arrihet deri tek edukimi i mirëfilltë, nëse karakteri i njeriut është si duhet, por, edhe mund ta devijojë njeriun nëse karakteri dhe personaliteti i tij është i prishur. EDUKIMI NGA KËNDVËSHTRIMI SOCIOLOGJIK DHE RELIGJIOZ

eqë njeriu është një pjesëtar i familjes së madhe njerëzore të quajtur shoqëri, atëherë nuk ka dyshim se shoqëria, tradita dhe rrethi ku jeton njeriu ka një ndikim të jashtëzakonshëm tek individi. Pikërisht për këtë sociologë të ndryshëm ndajnë qëndrime dhe vështrime të ndryshme ndaj edukimit. Disa prej tyre e shohin njeriun si krijesë që është kri-

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

juar vetëm për hir të shoqërisë, i cili duhet të veprojë konform asaj që ndodh në shoqëri dhe nuk duhet të ndahet nga ajo. Të tjerët mendojnë se njeriu duhet të ketë lirinë e tij të veprimit dhe nuk është e domosdoshme të ndjekë më përpikëri atë që ngjan në shoqëri. Nga ana tjetër, religjioni edhe pse e konsideron njeriun si krijesë që nuk mund të jetojë pa shoqëri, megjithatë ai pothuajse ka një këndvështrim krejtësisht tjetër ndaj edukimit duke e konsideruar atë si obligim individual në rend të parë, e pastaj shoqëror. Sipas këndvështrimit religjioz, që edukimi të jetë sa më i suksesshëm, ai duhet të konsiderohet si obligim individual, ashtu që të gjithë njerëzit duhet të kontribuojnë për edukimin dhe asnjëri prej tyre nuk duhet të privohet nga edukimi pa marrë parasysh pozitën e tij në shoqëri. Kështu religjionet, duke u orvatur që edukimi të jetë sa më i suksesshëm,

Mr. Driton Morina

që nga zanafilla pretenduan ndarjen e gjinive duke iu dhënë disa drejtime-profesione vetëm meshkujve dhe disa të tjera vetëm femrave. Elita udhëheqëse religjioze, sa për ilustrim, është çështje e rezervuar vetëm për meshkujt në shumë religjione. Prej këtu lindi ideja e edukimit të ndarë, respektivisht themelimit të shkollave të një gjinie (shkolla vetëm për meshkuj dhe shkolla vetëm për femra). Edhe pse sociologët bashkëkohorë e kundërshtojnë edukimin e ndarë (njëgjinor) për shkaqe subjektive, megjithatë shumica absolute e tyre pajtohet se gjinia luan një rol mjaft të rëndësishëm në edukim. Sipas sociologëve, në ambiente ku edukimi është njëgjinor, vajzat dëshirojnë të studiojnë më shumë dhe tregohen më të suksesshme në arte, ndërsa djemtë tregohen më të suksesshëm në matematikë dhe në shkencat ekzakte. Prandaj Margrét

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Pála Ólafsdóttir, një edukatore e Islandës e cila e themeloi çerdhen e parë të njëgjinie në Islandë në vitin 1989, deklaron se: “Të dy gjinitë mësyjnë atë që dinë dhe kanë prirje. Ata zgjedhin sjellje që i konsiderojnë të përshtatshme për gjininë e tyre. Në shkollat e përziera secila gjini manipulon me aftësitë e paragjykuara, kështu që gjinisë që vërtet ka nevojë të praktikojë gjëra të nevojshme për gjininë e vet, asnjëherë nuk i jepet mundësia”.20 Po ashtu, sociologët pohojnë se ekzistojnë dallime fizike dhe neurologjike tek nxënësit. Femra mesatare besohet të përdorë hemisferën e saj të majtë të trurit më shumë, gjë që i ndihmon në të folur, lexim dhe shkrim. Gjithashtu, pjesa e përparme e trurit tek to është më ak20 Ferarra, 2005. The single gender middle school classroom: A close-up look at gender differences in learning. The Australian Association for Research in Education Retrieved from: http://www.aare.edu.au/05pap/fer05090.pdf

Mr. Driton Morina

tive. Disa, madje, pretendojnë se kjo ekziston tek të gjitha vajzat pa dallim moshe. Në këtë mënyrë vajzat posedojnë një procedurë më të mirë të informacionit që u ndihmon atyre në të shprehur. Sipas disa studimeve, bëhet e ditur se femrat dëgjojnë më mirë, kështu që kjo do të bënte që meshkujt të ulen përpara, pra, ndryshe nga radhitja tradicionale e shkollave të përziera. Gjithashtu, femrat posedojnë nivel më të lartë të estrogjenit të trurit, gjë që e zvogëlon sjelljen agresive tek to dhe kështu besohet se ato mund të ofrojnë një atmosferë më të qetë mësimore në klasë. Ato marrin shumë më lehtë rolin udhëheqës në klasat e një gjinie sesa në klasat e përziera.21 Besohet se pa prezencën e gjinisë së kundërt, nxënësit do të jenë më pak të dekoncentruar 21 Gurian, M., Henly, P., Truman, T. (2001). Boys and girls learn differently! (Djemtë dhe vajzat mësojnë ndryshe nga njëri tjetri) San Francisco: Jossey-Bass.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

nga studimet e tyre akademike. Po ashtu mësuesit do të kenë më shumë kohë t’iu përkushtohen udhëzimeve akademike sesa disiplinës. Me fjalë të tjera, sociologët pretendojnë se të gjithë meshkujt dhe femrat pranojnë informacionet dhe zhvillojnë njohuritë në mënyrë të veçantë. Ata dëgjojnë dhe shohin ndryshe nga njeri tjetri, prandaj edhe procesi i mësimdhënies dhe struktura e klasave duhet të jetë e atillë që t’i përshtatet secilës gjini sipas nevojës së vet. Përkrahësit argumentojnë se familjarizimi nuk është i njëjtë me përzierjen. Kur kemi të bëjmë me edukimin duhet pasur parasysh edukimi i shprehive të ndryshme si: respekti, bujaria, drejtësia, besueshmëria etj, e kjo mund të bëhet më me lehtësi kur kemi parasysh tendencat e dallueshmërisë mes djemve dhe vajzave. Përkrahësit, gjithashtu, deklarojnë se në shkollat e përziera ka shumë raste

Mr. Driton Morina

të shtatzënisë se parakohshme si dhe të ngacmimit seksual, gjë që nuk mund të jetë prezent në shkollat njëgjinore.22 Edukimi njëgjinor bëhet duke u bazuar në vlerat tradicionale, por edhe religjioze të vendeve të ndryshme. Shumë studime të viteve të 90-ta sjellin të dhëna statistikore se nxënësit e shkollave njëgjinore ua tejkalojnë shumëfish nxënësve të shkollave të përziera. Pikërisht për këtë në SHBA, por edhe në Evropë, ka shumë prindër që mbështesin edukimin njëgjinor. Si rezultat i këtyre studimeve dhe mbështetjes së prindërve, Ligji Amerikan i vitit 1972, që i pati dhënë mandat shkollimit të përzier, u pat anuluar për një periudhë kohore dhe shumë fondacione u mblodhën në favor të edukimit njëgjinor.23

22 Wikipedia, the Free Encyclopedia, “Single-Sex Education” (Edukimi njëgjinor) 23 Ibid, po aty.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Nga ana tjetër, mbrojtësit e edukimit të përzier nuk kursejnë as metodë e as shprehje për të kundërshtuar dhe kritikuar edukimin njëgjinor. Sipas tyre, edukimi njëgjinor është një trashëgimi e padrejtë, madje ai është një sistem anak që shton paragjykimet e njërës gjini ndaj tjetrës, duke shkaktuar padrejtësi sociale në mundësitë që i ofrohen vetëm meshkujve apo vetëm femrave. Kritikët e edukimit njëgjinor mendojnë se djemtë nuk do të kenë qasje në ekonominë shtëpiake, ndërsa vajzat nuk do të mund të dinë rreth punëve që kanë të bëjnë me metalin apo përpunimin e drurit. Ata pohojnë se pa përzierjen e gjinive, që të dy gjinitë nuk do të mund të dinë për botën reale njerëzore dhe se secila gjini do të mbetet përgjithmonë në injorancë dhe paragjykime për gjininë e kundërt. Sido që të jetë, ky grup i mendimtarëve, qofshin madje edhe soci-

Mr. Driton Morina

ologë, nuk kanë argumente të mjaftueshme për atë që pretendojnë. Pretendimi i tyre më shumë duket kokëfortësi njerëzore sesa bindje dhe argumentim intelektual, ngase qëndrimet dhe pretendimet e tyre vijnë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me rastet studiuese të viteve të 90-ta, të cilat na e argumentojnë qartazi triumfin e nxënësve të shkollave njëgjinore ndaj atyre me edukim të përzier.24 Sa i përket shkollave të edukimit njëgjinor, përderisa ato kanë pësuar një rënie të dukshme në dyzetë vjetët e fundit në Evropë, përkundrazi në SHBA ato kanë arritur një rritje të bujshme. Sipas Leonard Sax, drejtor i Asociacionit Kombëtar për Edukim Publik-Njëgjinor, numri i shkollave njëgjinore nga 3, në vitin 1995 ka arritur në 241, në vitin 2006. Kështu, rajoni i 24 Diana Jean Schemo (2006-10-25). “Correction Appended”. New York Times. Retrieved on 2007-08-17.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Green County-t në shtetin Gjeorgji (Georgia) të Amerikës, pretendoi të kthente edukimin e ndarë njëgjinor përmes ligjit, në shkurt të vitit 2008. Kryetari i rajonit Green County, Shawn Arevalo McCollough, deklaroi se: “Ne kemi vendosur pro shkollimit njëgjinor për një arsye të vetme: t’i ndihmojmë fëmijët ta kalojnë provimin përfundimtar”. Sipas tij, kur dikush vendos në favor të shkollimit njëgjinor apo të klasave të ndara, ai ka ngritur notat e testeve dhe arritjeve shkollore dhe ka zvogëluar shkallën e shtatzënive të parakohshme dhe disiplinës.25 Shkollimi i ndarë njëgjinor, edhe pse jo shumë i përhapur, ekziston edhe në Britaninë e Madhe, por edhe në pjesë të tjera të botës, si: Australi, Indonezi, Malajzi, Tailandë etj. Natyrisht dihet se ky lloj shkollimi është karakteristikë e Lindjes se Mesme, respektivisht botës arabe, por edhe 25

Po aty, burimi i njëjtë.

Mr. Driton Morina

pothuajse botës islame në përgjithësi. Prandaj, krahas botës arabe ku shumica e shkollave janë të ndara, shkollimi i ndarë njëgjinor praktikohet së tepërmi edhe në Iran, Pakistan, Afganistan, Azerbajxhan, Uzbekistan dhe në disa ishrepublika të Bashkimit Sovjetik ku muslimanët janë shumicë dërrmuese.26 EDUKIMI I MIRËFILLTË DHE ISLAMI

ara se të flasim për edukimin në Islam është e udhës që së pari ta definojmë edukimin sipas Islamit e më pas të bëjmë të qartë qëndrimin e Islamit ndaj edukimit. Edukimi në Islam njihet me emrin Et Terbijeh, apo shpeshherë përdoret edhe si Et Terbi26 Maureen A. Lewis and Marlaine E. Lockheed (2007-06-01). “Getting All Girls into School” (Vendosja e të gjitha vajzave në shkollë). Finance and Development. Retrieved on 2007-08-17.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

jeh El Islamijeh (edukimi apo edukata islame). Meqenëse fjala Et Terbijeh rrjedh nga origjina reba-jerbu që do të thotë rritje-zhvillim, apo rabe-jerubu që do të thotë përmirësim dhe kujdesie, dijetarët muslimanë kanë ofruar disa definime rreth edukimit në Islam, duke pasur parasysh se edukimi ndikohet nga shumë faktorë që mbretërojnë në një shoqëri të caktuar, siç janë ata filozofikë, sociologjikë, fetarë, shkencorë dhe kulturorë. Pikërisht për këtë, dijetari i shquar musliman Ebu El Hasen En Nedevij thotë: “S’ka dyshim se sistemi i edukimit ka shpirt dhe ndërgjegje, shpirti dhe ndërgjegjja e edukimit janë besimi dhe bindshmëria e individëve si dhe qëllimi i tyre se çka dëshirojnë të arrijnë përmes shkencës, studimit të gjithësisë, studimit të jetës dhe moralit të tyre”.27 27 Ebu El Hasen En Nedevij, “Et Terbijetu El Islamijeh el Hurreh” (Edukimi i lirë islam). Vol. II, Bejrut, Muesesetu Err Rrisaleh, 1986. fq.23.

Mr. Driton Morina

Natyrisht Islami karakterizohet nga mësimet shembullore të Kur’anit famëlartë, prandaj Kur’ani është baza kryesore e Islamit që i sqaron të gjitha normat, dispozitat dhe rregullat e jetës së muslimanit. Edhe në këtë rast, edukimi duhet të shikohet dhe të definohet duke u nisur nga ajo se çfarë thotë Kur’ani për edukimin dhe se me çfarë kuptimi ka ardhur edukimi në Kur’an. Dihet fare mirë se Kur’ani famëlartë ka filluar shpalljen e tij me fjalët “lexo në emër të Zotit, i cili krijoi çdo gjë”. 28Megjithatë fjala Et Terbijeh - edukim (mund të kuptohet edhe si edukatë) në Kur’anin famëlartë është përmendur në dy ajete të ndryshme, në ajetin 24 të Kaptinës El Isra, ku thuhet: “Thuaj: O Zoti im mëshiroi ata të dy (nënën dhe babanë) ashtu siç me edukuan kur isha i vogël”, si dhe në aje28 H. Sherif Ahmeti, Kur’ani - përkthim dhe komentim, Prishtinë. Kaptina EL Alek, ajeti nr 1.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

tin 18 të Kaptinës Esh Shua’ra, ku thuhet: “Ai (faraoni) tha: A nuk të edukuam (O Musa) në mesin tonë sa ishe fëmijë dhe i kalove me ne disa vite të jetës sate”. Prandaj, në të dy këto ajete është përmendur edukimi dhe rëndësia e tij. Në ajetin e parë bëhet e qartë përgjegjësia e prindërve ndaj përgatitjes dhe përkujdesjes së fëmijëve derisa ata të jenë të vegjël, kurse në ajetin e dytë shfaqet mendjemadhësia e faraonit ndaj Musait a.s. se e kishte edukuar sa ishte i vogël dhe nuk e kishte vrarë në mesin e fëmijëve të tjerë që i kishte vrarë. Edukimi në Kur’anin famëlartë ka ardhur edhe me emërtime të tjera si: Et Tezkije - pastrim dhe Et-Talim-arsimim apo mësimdhënie. Kështu në ajetin e dytë të kaptinës El Xhumu’a, All-llahu i madhërishëm thotë: “Allllahu është Ai i cili dërgoi tek të pashkolluarit një të Dërguar nga mesi i tyre që ua lexon

Mr. Driton Morina

atyre ajetet e Tij, i pastron ata (nga të metat dhe mëkatet) dhe ua mëson Librin (Kur’anin) dhe urtësinë, madje edhe pse ata më parë ishin të devijuar tërësisht” (El Xhumu’a: 2). Edukimi, gjithashtu, është përmendur edhe në hadithet e Muhammedit a.s. nga njëherë si Et Terbijeh, por edhe si Et Te’dib - edukim dhe Ria’ jeh - mbikëqyrje, përkujdesje. Në këtë kontekst vjen thënia e Muhammedit a.s. “S’ka prind që i lë fëmijës së vet ndonjë trashëgimi më të mirë sesa edukimin e mirë” apo “Secili prej jush është mbikëqyrës dhe përgjegjës për atë që i është lënë në përgjegjësi”.29 Duke pasur parasysh atë që u tha më sipër mund të cekim dy definimet më të njohura të edukimit islam: 1. Edukimi islam nënkupton: “Disa koncepte të caktuara, të cilat ndërlidhen njëra 29 Sahih El Buhari, Kitab El Xhihad, El Mektebtu El Islamije, 1981, vol.4. fq 20.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

me tjetrën brenda rrethit të një ideologjie, e cila mbështetet në bazat dhe vlerat e Islamit, ideologji kjo që përmban në vete një mori procedurash dhe metodash shkencore që e bëjnë pasuesin e tyre të ketë sjellje që janë në pajtim me besimin islam”.30 2. Edukimi islam nënkupton: Shkencën e cila e përgatit besimtarin për këtë botë dhe për botën tjetër me një përgatitje të plotë nga aspekti shëndetësor, mental, fetar, shkencor, shpirtëror, moral, sociologjik, ambicioz, kreativ, gjatë të gjitha periudhave të zhvillimit sipas mësimeve dhe vlerave të Islamit dhe sipas mënyrave dhe metodave edukative të cilat i preferon Islami”.31 30 Seid Ismail Ali, “Usul Et Terbijeh El Islamijeh” (Bazat e edukimit islam), Kajro, Daru Thekafe, 1977, fq. 5. 31 Mikdad Jalxhin, Mealim Binai Nadharijet Et Terbijeh El Islamije (Udhëzime të sendërtimit të teorisë së edukimit islam), Rijad, Dar Alemu El Kutub, 1991, fq. 74.

Mr. Driton Morina

Siç u tha edhe më herët, Islami i kushtoi një rëndësi të veçantë edukimit, ngase fjala e parë hyjnore e Islamit ishte “Lexo në emër të Zotit i cili krijoi çdo gjë”. Prandaj Muhammedi a.s. nuk ishte dërguar për tjetër vetëm se t’i edukonte njerëzit dhe t’i nxirrte ata nga errësira e injorancës r në dritën e Islamit, i cili ndriçoi botën anekënd dhe i ndryshoi arabët e shekullit të VII-të nga roli i barinjve në rolin e udhëheqësve shembullorë të botës. Andaj, Muhammedi a.s. e konsideronte edukimin e mirëfilltë si obligim të shenjtë të çdo muslimani a myslimaneje. Lidhur me vlerën e diturisë së mirëfilltë, ai s.a.v.s. ka thënë: “Vërtet melekët vendosin krahët e vet mbi zjarr të xhehennemit si mburojë për kërkuesin e diturisë (së mirëfilltë) madje edhe balenat në det kërkojnë falje për kërkuesin diturisë (së mirëfilltë)”.32 32

Sahih El Buhari, Kitab El Ilm.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Të joshur nga ajetet e Kur’anit dhe Hadithet e Muhammedit a.s që lavdëronin diturinë dhe dijetarët, muslimanët qysh në fillim të shpalljes së Kur’anit famëlartë iu rrekën seriozisht shkencave islame duke filluar me nxënien përmendsh të Kur’anit, por edhe të haditheve të Muhammedit a.s, e deri të komentimi i tyre, gjë që rezultoi në qindra e mijëra volume librash. Ndoshta rasti më i mirë për ilustrim, që dëshmon se sa të etur dhe sa të dhënë ishin muslimanët pas diturisë dhe edukimit të mirëfilltë, është vetë historiku i Bagdadit, gjatë kohës së sundimit të Xhingis Hanit, i cili pasi kishte shkatërruar një mori qytetesh muslimane, kur arriti në Bagdad dogji dhe hodhi në lumin e binjak-bigëzuar Tigër dhe Eufrat qindra mijëra libra, saqë, sipas historianëve, lumi Tigër e pati pothuajse dy javë ujin e turbulluar nga ngjyra e librave dhe dorëshkrimeve që Xhingis Hani dhe ushtria e tij kishin hedhur në lumë.

Mr. Driton Morina

Kur kihen parasysh të arriturat dhe dobitë që i solli Islami njerëzimit, atëherë vetëm mendjengushtët do të mund ta përshkruan Islamin si të prapambetur, dogmatik, fundamentalist apo fe [religjion] në kuptimin e ngushtë të fjalës, që nuk përkon me rrjedhat moderne të botës bashkëkohore. Nëse Islamin e vështrojmë pak më realisht, do të shohim se për shkak të vlerave dhe sistemit të edukimit që ofron, ai me të vërtetë do të ishte më shumë një fe gjithëpërfshirëse, që ofron një civilizim unik të llojit të vet, që ka sfiduar dhe vazhdon t’i sfidojë civilizimet botërore, sesa një fe, që në kuptimin e ngushtë të fjalës ka filluar evoluimin e saj në fillim të shekullit VII-të. Kështu, kur u hedhim një sy të arriturave shkencore moderne shohim se shumica e zbulimeve bashkëkohore e kanë zanafillën e vet tek shkencat ekzakte të cilat u themeluan nga

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

dijetarët muslimanë, ndërmjet shekullit të X-të dhe të XIII-të. Prandaj, s’ka dyshim se analistët objektivë perëndimorë u janë mirënjohës kontributeve të dijetarëve muslimanë të këtyre shekujve, të cilët me kontributin e tyre ndaj shkencës sollën dritën e edukimit të mirëfilltë në Evropën Mesjetare, e cila ishte zhytur në injorancën e besëtytnive kishtare, dhe si rezultat i atij ndriçimi Evropa Mesjetare erdhi deri tek vetëdijesimi i përgjithshëm i njohur në Evropë si Renesancë.33 Kontributet islame ndaj Evropës Mesjetare ishin të rëndësishme dhe të shumëllojshme. Këto kontribute kishin të bënin më shumë lëmi, si: artet, arkitekturën, shkencat, teknikat, medicinën, ushqimet, fjalorët, edukimin, lit33 Lebedel, Without Contacts with the Arab Culture, Renaissance could probably not have happened in the 15th and 16th century”, (Pa kontaktet me kulturën arabe, Renesanca ndoshta nuk do të ndodhte në shekullin 15-të dhe 16-të) p. 109.

Mr. Driton Morina

eraturën, ligjin, filozofinë dhe teknologjinë. Sipas D. B. Macdonald, është në rritje e sipër numri i studiuesve të cilët pranojnë se ndikimi i civilizimit islam, si tërësi, mbi Evropën Mesjetare ka qenë jashtëzakonisht më i madh se sa që është pranuar gjer më tani dhe se ai ndikim ka prekur më shumë fusha se sa ato që tashmë janë të njohura.34 Ndikimi i Islamit dhe transformimi i shkencave islame në Evropë ishte i shpeshtë dhe në periudha të ndryshme kohore, por kryesisht ndikimi më i madh ndodhi përmes dy pikave: përmes Sicilisë, kur ajo ra nën sundimin e arabëve-normanë në vitin 1091 dhe përmes Spanjës myslimane në vitet 1114-1187. Muslimanët kishin pushtuar shumë toka të reja, andaj ata ishin në dijeni të plotë 34 Macdonald, D. B. (April 1931), Reviewed work(s): Historical Facts for the Arabian Musical Influence (Fakte historike për ndikimin e muzikës arabe) by Henry George Farmer, 15, pp. 370-372 [371]

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

rreth ndryshimeve historiko-gjeografike që po ndodhnin në rajon, veçanërisht gjatë sundimit të Roxherit II, pas vitit 1091 në Sicili, sundimtar ky i cili në pallatin e tij krahas ushtarëve muslimanë kishte edhe poetë dhe shkencëtarë. Një nga gjeografët më të njohur ishte edhe marokeni Muhamed El Idrisi, i cili përpiloi librin më të njohur gjeografik gjatë Mesjetës, të titulluar Kitab Rugjer (Libri i Roxherit II).35 Sido që të jetë, Islami nuk ishte vetëm ritransformues i njohurive nga kohërat e lashta. Përkundrazi, ai zhvilloi shkencat e veta si algjebrën, kiminë, gjeologjinë, trigonometrinë sferike, etj. të cilat më vonë u transmetuan në Perëndim. Stefani nga Pise, rreth vitit 1127, përktheu në latinisht një doracak arab plot teori mjekësore. Metoda e algoritmit, e cila 35 Bernard Lewis in What Went Wrong? Western Impact and Middle Eastern Response (Çka shkon mbrapsht? Ndikimi i Perëndimit dhe përgjigja e Lindjes së Mesme).

Mr. Driton Morina

futi në praktikë aritmetikën me numra indiano-arabë, ishte zhvilluar nga El-Havarizmi në shekullin e IX-të dhe u bë e njohur në Evropë nga Leonardo Fibonacci (1170-1250). Ibn El-Hajthem (980-1037) përpiloi tekstet e para mbi shkencat optike të cilat u shfrytëzuan më vonë si referenca nga Njutoni dhe Dekarti. Shkencat mjekësore ishin gjithashtu shumë të zhvilluara tek muslimanët, ashtu siç dëshmojnë edhe vetë pjesëmarrësit e kryqëzatave të cilët në shumicën e rasteve vareshin nga mjekët muslimanë. Xhonvilli (Joinville) raporton sa atij ia kishte shpëtuar jetën një mjek musliman në vitin 1250. Kontributin për rritjen e shkencave evropiane, në shumicën e rasteve, evropianët mund ta gjenin vetëm tek muslimanët, veçanërisht në Sicili dhe Andaluzi (Spanjë). Kështu shumica e studiuesve evropianë përkthyen tekste të

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

ndryshme filozofike dhe shkencore nga arabishtja në latinisht.36 Prandaj, muslimanët përveç kontributit të jashtëzakonshëm në arte dhe arkitekturë konsiderohen si themeluesit e parë të shkencave ekzakte, si kimisë, fizikës, matematikës astronomisë e pse jo edhe medicinës, filozofisë dhe jurisprudencës. Për t’i parë për së afërmi këto kontribute, në vijim do të sjellim disa terminologji shkencore latine që kanë origjinë të drejtpërdrejtë nga gjuha arabe, gjuhë e shkencës, teknologjisë dhe avancimit ndërmjet shekullit të IX-të dhe XIII-të. Nuk duhet harruar ajo që është thënë më herët se edhe vetë termi doktoratë - doctorate rrjedh nga latinishtja docere, që 36 Lebedel, fq 111-112, gjithashtu shih: Fielding H. Garrison, An Introduction to the History of Medicine: with Medical Chronology, Suggestions for Study and Bibliographic Data, (Hyrje në historinë e mjekësisë me kronologji mjekësore, Sugjerime për studime dhe të dhëna bibliografike) p. 86

Mr. Driton Morina

do të thotë “të japësh mësim”, pra shkurtesë e titullit latin licentia docendi d.t.th. “licence-leje për mësimdhënie.” Ky term ishte përkthyer nga termi arab ijazat at-tadris, që ka të njëjtin kuptim (licencë-leje e mësimdhënies) dhe që u jepej dijetarëve muslimanë të kualifikuar për mësimdhënie. Ngjashëm me këtë, edhe termi latin doktor (doctor), që do të thotë “mësues”, ishte përkthyer nga termi arab muderris, i cili u jepej profesorëve të kualifikuar për mësimdhënie.37 Adoptimi i teknikave dhe materialeve nga bota islame reflektohet edhe sot e kësaj dite në origjinën e shumë fjalëve që akoma përdoren sot në botën perëndimore. • Admiral, nga Emir el Bahr (“Princ i Detit”) • Kimia (Chemistry), nga El Kemiya’ 37 George Makdisi, “Scholasticism and Humanism in Classical Islam and the Christian West” (Shkollimi dhe humanizmi në Islamin klasik dhe Perëndimin e krishterë), Journal of the American Oriental Society (April-June 1989),: 175-182

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

• Algjebra, e cila rrjedh nga El-Xhëbr (forcë-fuqi) • Algoritëm (Algorithm), nga emri i shkencëtarit El Havarizm (al-Khwarizmi) • Manual (Almanac), nga El-Menakh (tabelë kohe-orar) • Amper, nga El-Enbar • Karat (Carat), nga kīrāt (masë) • Kafe (Coffee), nga Kahwa • Pambuk (Cotton), nga El Kutun • Ludë (Lute), nga El-U’ud • Revistë (Magazine), nga makhâzin (Vend grumbullim [i të dhënave në këtë rast]) • Mat (Mate) (sikur shah-mat-dorëzim, kapitullim), nga mât (vdekje) • Shurup (Syrup), nga shurab (pije) • Sheqer (Sugar), nga sukker • Zero, nga Greqishtja zephyrus e cila vjen nga fjala sifr (zbrazët-zero).38 38

Lebedel, fq. 113.

Mr. Driton Morina

PËRMES EDUKIMIT ISLAMI OFRON SUKSES TË GARANTUAR

exues i nderuar, tashmë veç është bërë e qartë se edukimi (Education - Et Terbijeh) dhe arsimimi (Teaching - Et Ta’lim) nuk janë të njëjtë, edhe pse këto dy terma e plotësojnë njëra tjetrën. Megjithatë, mes edukimit dhe arsimimit ka një lidhje të fortë që assesi nuk bën të shkëputet, sepse arsimimi i mirëfilltë mund të realizohet vetëm përmes edukimit të mirëfilltë. Siç u tha më herët, edukimi ka të bëjë me karakterin dhe personalitetin e njeriut. Kështu, përmes edukimit njeriu arrin ta përmirësojë vetveten e tij në aspektin mental, fizik, psikologjik, shpirtëror dhe moral. Ndërsa përmes edukimit ai arrin që ta ruajë diturinë e fituar dhe ta shndërrojë atë në veprimtari pozitive dhe frytdhënëse. Prandaj edu-

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

kimi është hyrje dhe bazë e arsimimit dhe ato duhet të jenë të lidhura ngushtë, saqë asnjëra prej tyre nuk mund të qëndrojë pa tjetrën. Nga këtu buron domosdoshmëria e lidhjes mes edukimit dhe arsimimit. Islami i kushton një vëmendje të veçantë kësaj lidhjeje dhe konsideron se ndarja mes tyre është mjaft e rrezikshme dhe e dëmshme, qoftë për individin, qoftë për shoqërinë. Lidhur me këtë, një studiues thotë: “Vërtet ndarja mes edukimit dhe arsimimit, apo anashkalimi i edukimit duke u fokusuar vetëm në arsimim, ka sjellë si rezultat këtë lloj të “të shkolluarve” gjenialë të cilët kontribuuan dhe po kontribuojnë akoma për shkatërrimin e botës dhe jetës njerëzore në tokë. Prandaj çfarë vlerë ka ky lloj “shkencëtarësh” që përshkruhen si ndërtues (konstruktiv), kur në fakt ata janë rrenacakë dhe mashtrues që e hijeshojnë të pavërtetën

Mr. Driton Morina

dhe e mbrojnë të pamoralshmen?”.39 Më të vërtetë, bota bashkëkohore ka përjetuar një zhvillim të jashtëzakonshëm në të gjitha fushat shkencore. Ky zhvillim shkencor i ka dhuruar njerëzimit zbulime të mëdha, prodhime të majme materiale dhe mirëqenie jetësore. Mirëpo, i tërë ky zhvillim nuk ia ka dalë që të sigurojë qetësim shpirtëror, të mbjellë harmoni dhe mëshirë mes njerëzve dhe të ofrojë lumturi sociale-shoqërore. Prandaj, pikërisht këtu qëndron problemi pse në botë sot ka aq shumë grindje, konflikte interesash dhe vrasje, qoftë mes individëve apo kombeve të ndryshme.40 39 Axhil Xhasim En Neshmij, Mealimun Fi Et Terbijeh (Udhëzime në Edukim), Kuvait, Mektebetu El Menar El Islamijeh, 1979, fq. 30 40 Muhamed Shedid, Minhexh El Kur’an fi Et Terbijeh (Metodologjia e Kur’anit në Edukim), Bejrut, Muesesetu err Rrisaleh, 1979, fq. 123.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

Tashmë është bërë e natyrshme se kur flasim për përparimin apo prapambeturin e një vendi apo shoqërie gjithherë për këtë fajësohet sistemi i edukimit. Pikërisht për këtë, kur Gjermania fitoi luftën e saj, njeri nga oficerët gjermanë pat deklaruar se “ka fituar mësuesi i shkollës gjermane”. Po ashtu, kur Franca humbi luftën, francezët fajësuan sistemin e edukimit të tyre si të prapambetur, ndërsa kur rusët tentuan të shkonin në hapësirë para amerikanëve në vitet e 60-ta, amerikanët pyesnin se çfarë po ndodhte me sistemin e tyre edukativo-arsimor?! Sot, kur shikojmë gjendjen e edukimit, vërejmë se ka një ndarje të rrezikshme mes edukimit edhe arsimimit. Dëshmi për këtë është se shumë organizata edukativo-arsimore nuk i japin rëndësi aspektit edukativ, por vetëm atij arsimor. Këto organizata si duket janë të interesuara që të bartin njohuritë nga libri dhe

Mr. Driton Morina

kompjuteri deri tek kokat e nxënësve. Pikërisht për shkak të kësaj kemi gjenerata e gjenerata që janë diplomuar, por nuk janë të formuar si duhet, sepse atyre u mungon personaliteti. Për më tepër, sot shumica e shoqërive moderne në botë vuan nga shthurja morale, shfrenimi, shkalla e lartë e papunësisë, shkalla e lartë e krimeve, pavarësisht se sistemet e arsimimit në ato vende pretendojnë të jenë ndër më të avancuarat dhe se numri i institucioneve dhe organizatave arsimore është mjaft i lartë për sa i përket shifrave statistikore!41 Së këndejmi na bëhet e qartë rëndësia e fokusimit të Islamit mbi edukimin e drejtë para arsimimit, ngase arsimimi, si i vetëm, në vend se të jetë i dobishëm mund të jetë i dëmshëm nëse nuk është i shoqëruar nga edu41 Abdurrahman Ibn Abdulhalik, Med’halun Ila Et Terbije El Islamije (Hyrje në Edukimin Islam), Riad, Dar el Harixhij, 1998, fq. 10.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

kimi i mirëfilltë. Pikërisht për këtë, Kur’ani famëlartë ka sjellë si shembull popujt para nesh që u ngarkuan me bartjen e Tevratit d.m.th. bartjen e amanetit të tij dhe mesazhit hyjnor që kishte. Andaj Kur’ani i krahasoi ata të cilët bartën Tevratin si libër fizik, por nuk e bartën mesazhin e tij realisht dhe nuk praktikuan mësimin e tij, me gomarin i cili bart barra të rënda, madje edhe libra, por nuk i kupton ato e as që di të zbatojë në praktikë ndonjë mësim apo porosi të tyre.42 Ndaj nuk është e dobishme një dituri apo arsimim që nuk ka për qëllim përmirësimin e karakterit dhe personalitetit të njeriut, pastrimin e shpirtit të tij si dhe përmirësimin e sjelljes dhe moralit të tij. Pikërisht për këtë Muhammedi a.s. ka thënë: “E pra, e keqja e të gjitha të këqi-

42 Abdurrahman Ibn Abdulhalik, Med’halun Ila Et Terbije El Islamije (Hyrje në Edukimin Islam), Riad, Dar el Harixhij, 1998, fq. 10.

Mr. Driton Morina

jave janë dijetarët (të shkolluarit) e këqij dhe e mira nga të gjithë të mirat janë dijetarët (të shkolluarit) e mirë”.43 Kështu pra, i nderuari lexues, Kur’ani famëlartë është kryevepra hyjnore që Allllahu e zbriti si dritë dhe udhëzim për mbarë njerëzimin. Ai ofron sukses të garantuar për të gjithë ata që ndjekin sistemin e tij edukativ. Të gjithë dijetarët dhe shkencëtarët muslimanë të cilët ishin prijës të shkencave ekzakte dhe etike, ndërmjet shekullit të IX-të dhe XIII-të, si Avicena (Ibn Sina), Averreosi (Ibn Rrushdi), Ibn El Hajthemi, El Havarizmi, Ibn Tejmije, El Gazaliu, dhe shumë të tjerë ishin rezultat i sistemit edukativ islam. Sipas Islamit edukimi i mirëfilltë është më me rëndësi sesa arsimimi, sepse edukimi e mbron njeriun nga devijimi, 43 Sunen Ed Darimij, Dar Ihaju Es Sunneh En Nebevije, vol.1, fq124.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

ndërsa arsimimi pa edukim mund të jetë shkak i fortë i devijimit njerëzor. Islami konsideron se rëndësia e edukimit të mirëfilltë manifestohet përmes dy segmenteve kryesore: 1. Edukimit të mirëfilltë të individit, dhe 2. Edukimit të mirëfilltë të shoqërisë. 1.

Rëndësia e edukimit të individit në Islam manifestohet për faktin se njeriu është një krijesë e veçantë nga krijesat e tjera. Ai ka aftësi që të edukohet dhe ka nevojë për përkrahjen e të tjerëve, përveç All-llahut të Lartëmadhëruar, veçanërisht gjatë periudhës së parë të zhvillimit të tij. Si i tillë, individi duhet të edukohet në mënyrë të mirëfilltë, ashtu që ta kuptojë veten e vet dhe të jetojë një jetë të lumtur dhe kuptimplote. Një aspiratë e këtillë mund të arrihet vetëm kur indi-

Mr. Driton Morina

vidi e kupton drejt jetën e tij të përbërë prej materiales dhe shpirtërores. Vetëm sistemi edukativ islam mund t’i sigurojë njeriut një bilanc edukativ të mirëfilltë mes materiales dhe shpirtërores. 2.

Edukimi i shoqërisë në Islam realizohet përmes edukimit të mirëfilltë të individit. Rëndësia e edukimit të shoqërisë manifestohet në tri pika kryesore: a. rëndësia e ruajtjes dhe mbrojtjes së civilizimit, fesë dhe trashëgimisë kulturore të një shoqërie islame. b. rëndësia e thjeshtëzimit dhe shfrytëzimit sa më të mirë të trashëgimisë kulturore islame të një shoqërie të caktuar, dhe c. spastrimi dhe fisnikërimi i trashëgimisë kulturore islame të një shoqërie

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

të caktuar, ngase dihet se trashëgimia kulturore është një proces që bartet nga prindërit në pasardhës dhe shpeshherë ndodh që njerëzit gjatë periudhave të ndryshme kohore të shtojnë dhe të ndryshojnë trashëgiminë e tyre kulturore në dëm të shoqërisë, duke menduar se ajo është e dobishme. Prandaj shoqëritë muslimane, përmes mekanizmave dhe organizatave të ndryshme edukative, duhet të orvaten ta pastrojnë dhe fisnikërojnë trashëgiminë e tyre kulturore nga elementet negative që kanë mundur t’i vishen asaj trashëgimie, me ose pa vetëdije, gjatë periudhave të ndryshme historike. Prandaj përmes edukimit të mirëfilltë të këtyre dy segmenteve, Islami synon edukimin e mirëfilltë të individit dhe shoqërisë, ashtu që ata të jenë të aftë për ndërtimin e një shteti

Mr. Driton Morina

bashkëkohor, ku muslimanët do të mund të jetojnë të lirë, me dinjitet dhe krenari. Shembulli më i mirë i një shoqërie muslimane që jetoi në paqe dhe harmoni me të gjithë fqinjët, qofshin ata muslimanë apo jomuslimanë, ishte Medina e Ndritshme (Medinetu Rresul-Qyteti i Pejgamberit a.s.) qytet-shtet ky që mbeti në analet e historisë për mbarëvajtjen dhe harmoninë që kishte. Gjithashtu, përmes edukimit të dy segmenteve të sipërpërmendura, Islami synon të realizojë drejtësi dhe barazi në tërë rruzullin tokësor, në mënyrë që botës t’i kthehet harmonia dhe lumturia të cilën e ka humbur për dekada apo ndoshta edhe shekuj, që kur sistemi i edukimit dështoi dhe bota e ndau materialen prej shpirtërores. Është e rëndësishme të ceket se sistemi edukativ islam nuk ka ndryshuar dhe as që ndry-

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

shon. Edhe sot e kësaj dite, shumë universitete islame ofrojnë studime të bashkëdyzuara mes materiales dhe shpirtërores. Fakulteti i Shkencave të Shpallura Islame dhe Shkencave Njerëzore në Kuala Lumpur të Malajzisë është vetëm një shembull modest i universiteteve moderne që orvaten të mbyllin derën e çarjes mes shpirtërores dhe materiales. Sistemi edukativ islam është sistem i garantuar përmes kryeveprës hyjnore: Kur’anit famëlartë. Andaj, sa herë që njerëzit t’i kthehen dhe të praktikojnë me vendosmëri sistemin edukativ islam sipas Kur’anit dhe sunnetit (traditës së Muhammedit a.s.) ata do të jenë në gjendje të kthejnë prapë në jetë njerëz kolosalë sikur Avicena, Averreosi, El Havarizmi, Ibn Tejmije etj. Islami përkrah edukimin e ndarë (njëgjinor), veçanërisht gjatë fazës më të ndjeshme të zhvillimit njerëzor – pubertetit, jo për të nënçmuar

Mr. Driton Morina

ndonjërën nga gjinitë, por për t’i ruajtur dhe mbrojtur që të dyja nga lakmitë dhe cytjet e epshit. Përmes edukimit të mirëfilltë, në rend të parë të shpirtit, ndjenjës, arsyes, logjikës, vetëdijes, e madje edhe epshit dhe anës materiale të njeriut, Islami ofron sukses të garantuar për të gjithë ata që ndjekin udhëzimet e tij. PËRFUNDIM DHE SUGJERIME

ga e tërë ajo që u tha në këtë punim modest mund të konkludohet se origjina e edukimit dhe arsimimit e ka bazën e vet tek religjionet, pothuajse në të gjitha shoqëritë njerëzore, të hershme apo moderne. Andaj religjioni nuk duhet shikuar si i prapambetur dhe i dëmshëm, përkundrazi ai medoemos

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

duhet shikuar si ndikuesi më pozitiv që ka njohur shoqëria njerëzore. Po të mos ishte roli i religjionit në botë, ndoshta bota akoma nuk do të dinte për shkrim-leximin e lëre më për zbulimet bashkëkohore. Në këtë rast, le të mos harrojmë faktin se antipatia ndaj religjionit në Perëndim u shfaq si rezultat i persekutimit që kisha u bëri mendimtarëve të ndryshëm evropianë gjatë periudhës iluministe të Renesancës. Ndërsa sa i përket Islamit, njerëzit medoemos duhet t’i heqin iluzionet e tyre dhe të vetëdijesohen më shumë rreth rolit pozitiv që luajti Islami në ndriçimin e Evropës Mesjetare, siç u ilustrua shkurtimisht gjatë këtij punimi. Islami nuk ka qenë asnjëherë kundër dijes, e as që do të jetë ndonjëherë, por ai kërkon që diturisë njerëzore t’i shtohet edhe edukimi, devotshmëria dhe mirësjellja shpirtërore, ashtu që shoqëria njerë-

Mr. Driton Morina

zore të mund të qëndroj në rrugë të mbarë dhe t’u shmanget lajthitjeve. Sa i përket iluzioneve të disave se ne jemi në Evropë dhe jo në Azi, u bëjmë me dije se në Mançester të Britanisë së Madhe gjendet shkolla islame “Islamia” e cila funksionon krahas shkollave të tjera laike pa më të voglin problem. Madje, gjatë punimit shpjeguam së kërkesat për shkolla të ndara (njëgjinore) janë në rritje e sipër në perëndim, veçanërisht në SHBA. Por çështja qëndron tek fakti se kur njerëzit dëshirojnë të bëjnë një gjë, ata gjejnë metoda, kurse kur nuk dëshirojnë, ata gjejnë arsye.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

SYGJERIM

eqenëse sistemi edukativ në Republikën e Kosovës ka një orientim më shumë “arsimor”- sekularo-materialist sesa edukativ dhe moral, ky prezantim ofron sugjerimet në vijim, si nevojë imediate për përmirësimin e nivelit të edukimit: • Reduktimin e lëndëve filozofike, duke i zëvendësuar disa prej tyre më lëndë edukative, si Edukatë Morale, Sjellje dhe Etikë (Behaviour and Ethics), etj. • Promovimin e Kodit Moral dhe Kodit të veshjes adekuate nëpër institucione arsimore, shkolla, kolegje, universitete, dhe ambiente akademike.

Mr. Driton Morina

• Futja e lëndëve të reja edukative nëpër institucione arsimore me qëllim të përmirësimit të karakterit dhe personalitetit të të rinjve si: Aftësia e përforcimit të personalitetit (Strengthening Personality Skills), Aftësia e ndryshimit të sjelljeve (Changing Behaviour Skills). • Futja e lëndës së Edukatës Religjioze nëpër shkolla dhe institucione. • Shtimi i programeve edukative në media, veçanërisht në TV publike dhe private. • Inkurajimi i debateve qytetare me të rinj rreth problemeve të pasionit (epshit) dhe shthurjes morale në shoqëri.

Edukimi i mirëfilltë rrugë e suksesit...

PËRMBAJTJA Hyrje.................................................................... 5 Definimi i edukimit........................................... 9 Zanafilla dhe historiku i edukimit................ 11 Dallimi mes edukimit dhe arsimimit............ 25 Edukimi nga këndvështrimi sociologjik dhe religjioz.............................................................. 28 Edukimi i mirëfilltë dhe Islami...................... 38 Përmes edukimit Islami ofron sukses të garantuar..................................................................... 54 Përfundim dhe sugjerime............................... 66 Sugjerim............................................................. 69 Përmbajtja.......................................................... 71