«Մենք մեր մասին» ամսագիր: "We about ourselves" magazine.

«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ www.menq.org

«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ 3/23 2013

ԵՐԵՎԱՆ YEREVAN ÅÐÅÂÀÍ “MENQ MER MASIN” MAGAZINE THE SPIRIT OF MENQ 3/23 2013

124 ԷՋ ՏԱՐԱԾՎՈՒՄ Է

ԱՆՎՃԱՐ

3/23 2013

այս համարում

պատմության քառուղ իններ

ԵՐԵՎԱՆԸ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՀՈԼՈՎՈՒՅԹՈՒՄ

24

Արձաններ

ԱՐՎԵՍՏԻ ԼՈՒՌ ՎԿԱՆԵՐ, ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ ԱՐՁԱՆՆԵՐԻՆ

Շուկաներ

ԵՐԵՎԱՆԻ ՇՈՒԿԱՆԵՐԸ

96

«ՉՏԵՍՆՎԱԾ ԵՐԵՎԱՆ» ՆԱԽԱԳԻԾ

«ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ ԹՄԲՈՒԿՆԵՐ». «ՀՆՉԵՂ» ՆՈՐՈՒԹՅՈՒՆ ՄԵՐ ՔԱՂԱՔՈՒՄ

4

70

Ֆոտոպատմություն

Ֆոտոպատմություն

3 (23) 2013

14

114

մ եր մասին «Մենք մեր մասին» ամսագրի հատուկ թողարկման տպագրական ծախսերը համաֆինանսավորվել են Երևանի քաղաքապետարանի կողմից: Տպագրվում է «Անտենոր» ՍՊԸ տպարանում։ 0010, ք. Երևան, Տպագրիչների 8/8 Հանձնվել է տպագրության` 24.09.2013թ. ամսագրում ընդգրկված է 124 էջ Տպաքանակը` 2.000 օրինակ Ամսագիրը տարածվում է անվճար Իրավաբանական հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Խմբագրության հասցե` ք.Երևան, Երվանդ Քոչարի փ., 3 շ., բն. 95 Կայք` www.menq.org էլ. փոստ` info@menq.org Գովազդի և համագործակցության համար զանգահարել` հեռ.`(+374 93) 999 390

Распространяется бесплатно. Юридический адрес: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95. Адрес редакции: г. Ереван, ул. Ерванда Кочара, дом 3, кв. 95. Сайт: www.menq.org, эл. почта: info@menq.org Для рекламы и сотрудничества звонить по номеру (+374 93) 999 390.

Publisher։ “SPAY” LLC Founder and Director։ Pavel Sargsyan, Responsible for the issue։ Pavel Sargsyan.

Editorial Council: Anush Amseyan, Hamo Suqiasyan, Editor, Stylist: Ester Khanikyan, Designer: Ani Mesropyan.

Շապիկի ձևավորումը՝ Անի Մեսրոպյանի

Հրատարակիչ`«ՍՊԱՅ» ՍՊԸ

Издатель: ООО “СПАЮ”

Հիմ նադիր և տնօրեն` Պավել Սարգսյան, Համարի թողարկման պատասխանատու` Պավել Սարգսյան, Խմբագրական խորհուրդ՝ Անուշ Ամսեյան, Համո Սուքիասյան, Խմբագիր, ոճաբան` Էսթեր Խանիկյան , Դիզայներ՝ Անի Մեսրոպյան:

Основатель и директор: Павел Саргсян, Ответственный за выпуск номера: Павел Саргсян,

Թղթակիցներ` Արփինե Արզումանյան, Արուսիկ Գրիգորյան, Սյուզաննա Թուսինյան, Գայանե Իգիթյան, Ագապի Խամոյան, Լիլիթ Խանդակարյան, Անահիտ Ծատուրյան, Անահիտ Կիրակոսյան, Սվետլանա Պողոսյան, Արմինե Սարգսյան, Մարինե Ստեփանյան, Գոհար Ֆահրադյան: Լուսանկարները` Հայաստանի ազգային արխիվ, “Panarmenian photo”, Երևանի պատմության թանգարան, Վահագն Ալեքսանյան, Հայկ Բիանջյան, Արթուր Խաչատրյան, Արամ Կիրակոսյան, Յուրի Ղազարյան, Արմեն Ղուկասյան, Արտաշես Մարտիրոսյան, Սերգեյ Կարապետյան: Լրատվական գործունեություն իրականացնող` «ՍՊԱՅ» ՍՊԸ Տառատեսակը` «Փարաթայփ» ընկերության Գրանցված է ՀՀ իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի կենտրոնական մարմնի կողմից 04.09.2009թ. Վկայականի համար` 03 Ա 088271, գրանցման համար` 222.160.01209: «Մենք մեր մասին» ամսագրում տպագրված նյութերի օգտագործումն առանց տնօրինության գրավոր թույլտվության և ամսագրին հղման` արգելվում է։ Ամսագիրը չի պատվիրում նյութեր. դրանք ներկայացվում են թղթակիցների նախաձեռնությամբ։ Տպագրված նյութերը հետ չեն վերադարձվում։ Գովազդային նյութերի բովանդակության համար խմբագրությունը պատասխանատվություն չի կրում։ 3 (23) 2013 6

Редакторская коллегия: Ануш Амсеян, Амо Сукиасян, Редактор дизайна: Эстер Ханикян, Дизайнер: Ани Месропян. Корреспонденты: Арпине Арзуманян, Арусик Григорян, Сюзанна Тусинян, Гаяне Игитян, Агапи Хамоян, Лилит Хандакарян, Анаит Цатурян, Анаит Киракосян, Светлана Погосян, Армине Саргсян, Марине Степанян, Гоар Фаградян. Фотографии: Национальный архив Армении, “Panarmenian photo”, Музей истории Еревана, Ваагн Алексанян, Айк Бианджян, Артур Хачатрян, Арам Киракосян, Юрий Казарян, Армен Гукасян, Арташес Мартиросян, Сергей Карапетян. Исполнитель корреспонденции: ООО “СПАЮ” Шрифты компании “ПАРАТАЙП” Зарегистрировано 04.02.09г. центральным органом государственного регистра юридических лиц РА, Номер сертификата-03 Ա 088271, номер регистрации - 222.160.01209. Запрещается использовать материалы, опубликованные в журнале “Мы о нас” без письменного разрешения директора и без ссылки на журнал. Опубликованные материалы не возвращаются. За содержание рекламных материалов редакция не несет ответственности. Специальный выпуск журнала "Мы о нас" была совместно финансирована Мерией города Ереван. Отпечатано в типографии ''Антенор'' ООО 0010 РА, г. Ереван, Тпагричнери 8/8 Сдано в печать 24.09.2013г. Тираж: 2.000 экземпляров

Correspondents: Arpine Arzumanyan, Arusik Grigoryan, Syuzanna Tusinyan, Gayane Igityan, Agapi Khamoyan, Lilit Khandakaryan, Anahit Tsaturyan, Anahit Kirakosyan, Svetlana Poghosyan, Armine Sargsyan, Marine Stepanyan, Gohar Fahradyan.

Photo: National Archives of Armenia, “Panarmenian photo”, Yerevan History Museum, Vahagn Aleqsanyan, Hayk Bianjyan, Artur Khachatryan, Aram Kirakosyan, Yuri Ghazaryan, Armen Ghukasyan, Artashes Martirosyan, Sergey Karapetyan.

Fonts by “ParaType” Functioning as a mass medium։ “SPAY” LLC Registered by the central body of the RA Legal Persons State Register on 04.02.09 License 03 Ա 088271 registration No 222.160.01209 No publication of ''Menq Mer Masin'' Magazine may be used in any way without prior written permission of the management and without referral to the Magazine.

Published materials are not returned. The editorial office bears no responsibility for the advertised materials.

The special issue of “Menq Mer Masin” (We about Ourselves) Magazine expenses were cofunded by Municipality of Yerevan.

Printed by ''Antenor'' LLC Printing house.

0010 RA, Yerevan, Tpagrichneri 8/8 Handed for printing 24.09.2013, the magazine involves 124 pages Circulation։ 2.000 copies; it's free Legal address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Editorial Office address։ 3 Yervand Kochar st. apt. 95, Yerevan Site։ www.menq.org, e-mail։ info@menq.org Call for adverts and cooperation Tel։ (+374 93) 999 390

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

ըն­թ եր­ց ո­ղ ին

Երևանը մենք ենք Յուրաքանչյուր պետության մայրաքաղաք ներկայացնում է տվյալ պետության դեմքը: Մեր սիրելի մայրաքաղաքն էլ բացառություն չի, այն իր մեջ ամփոփում է հայի էությունը, մտածելակերպն ու նիստուկացը: Երևանը մինչ օրս հաղթահարել և շարունակում է հաղ թահարել մի շարք փորձություններ, որոնց մեծ մասը մենք` երևանցիներս ենք ստեղծում նրա համար` փոխարեն այն էլ ավելի գեղեցկացնելու, հարմարավետ դարձնելու: Մենք ժառանգել ենք մի քաղաք, որի արժեքը մինչ օրս դեռ լիովին չենք գիտակցում: Երևանն աշխարհի հնագույն քաղաքներից է: Մեր բոլորի կողմից ադքան սիրված և փայփայված մայրաքաղաքն ավելի հին է, քան նույն ինքը`Հռոմը, իսկ աշխարհում շատերը, ցավոք սրտի, նույնիսկ չգիտեն, թե որտեղ է այն գտնվում: 2795-ամյա այս պատմական հրաշքն ունի նաև իր հիմնադրման ապացույցը` Երևանի «անձնագիրը» համարվող սեպագիր արձանագրությունը, որն ինչպես մեզանում, այնպես էլ ողջ աշխարհում դեռ լիովին հանրահռչակված չէ: Պետք է ապագա սերնդին դաստիարակել այնպես, որ զգա քաղաքի շունչը, որ ապրի նրանով, կարևորի նրա դերն ու վերաիմաստավորի իր արժեքային համակարգը` քաղաքային մշակույթը զարգացնելու համար: Երևանը վերջին շրջանում շատ է փոխվել, այդ են փաստում նաև մեր արտերկրացի հյուրերը: Բացասական երևույթների կողքին ամեն քայլափոխի կարող ենք հանդիպել նաև դրականին, լուսավորին: Երևանը ապրում է մեզանով` անընդհատ շարունակելով վերակերպավորվել և նորովի ներկայացնել ինքն իրեն: Մենք ենք այս քաղաքի տերը, մենք ենք նրա ներկան ու ապագան. Երևանը մենք ենք:

«Մենք» ազգային արժեքների պահպանման հիմնադրամի հիմնադիր և գլխավոր տնօրեն «Մենք մեր մա­սին» ամ­սագ­րի հիմ­նա­դիր և տնօ­րեն Պա­վել Սարգս­յան

3 (23) 2013 7

մայրաքաղաքներ

Հայաստանի 12

նկարազարդումները` SHARM design

ՏՈԻՇՊԱ-Վ Ա Ն ­ ատ­մա­կան Հայաս­տա­նի ա­ռա­ջին և Պ ա­մ ե­նա­հին մայ­րա­քա­ղա­քը. ան­վան­վել է Վան, Տո­սպ, Վան­տո­սպ, Վան Տոս­ պա, Տո­ւշ­պա, Քա­ղա­քն Շա­մի­րա­մա, Շա­մի­րա­մա­կե­րտ, Շա­մի­րա­մա­շեն, Եր­ վան­դա­վան, Ա­մո­ւրն ա­վան: Գտն­վո­ւմ է Մեծ Հայ­քի Վաս­պու­րա­կան նա­հան­գի Տո­սպ գա­վա­ռո­ւմ` Վա­նա լճի ար­ևե­լ յան ա­փին: Են­թա­դր­վո­ւմ է, որ ա­նո­ւնն ա­ռա­ ջա­ցել է ու­րար­տա­կան սե­պագ­րե­րո­ւմ հի­շա­տակ­վող` երկ­րի Բի­այ­նա, Բի­այ­ նի­լ ի ան­վա­նու­մից: Քա­ղա­քի կա­ռու­ ցու­մը ժո­ղո­վ ր­դա­կան ա­վան­դ ու­թյա­մբ վե­րա­գր­վել է Ա­սո­րես­տա­նի Շա­մի­րամ թա­գ ու­հո­ւն: Ի­րա­կա­նո­ւմ այն հիմ­նադ­ րել է Սար­դ ու­րի Ա (Ք.ա. 835-825 թթ.) թա­գա­վո­րը: Նա իր նոր քա­ղա­քը դա­րձ­ նո­ւմ է ար­ևի աստ­վա­ծու­թյան` Շի­վ ի­նի­ի պաշ­տա­մո­ւն­քի գլ­խա­վոր կե­նտ­րո­նը, կա­ռու­ցո­ւմ է նրան նվիր­ված տա­ճար և 3 (23) 2013 8

նրա կնոջ` Տո­ւշ­պո­ւե­ա աստ­վա­ծու­հու ա­նու­նով կո­չո­ւմ Տո­ւշ­պա: Ժա­մա­նա­կի գե­ղե­ցիկ, հա­րո­ւստ ու հզոր քա­ղաք­նե­ րից մե­կն է ե­ղել Վա­նը: Վա­նի թա­գա­վո­ րու­թյան ան­կու­մից հե­տո Ք.ա. VI դ-ում և IV-III դդ. դառ­նո­ւմ է Եր­վան­դ ու­նի­ նե­րի թա­գա­վո­րու­թյան մայ­րա­քա­ղա­ քը՝ շա­րու­նա­կե­լով մնալ Հայաս­տա­նի ա­մ ե­նա­մ եծ ու ծաղ­կո­ւն քա­ղա­քը: Ա­քե­ մե­նյան տի­րա­կալ­նե­րը Ք.ա. VI-IV դդ. Վա­նը դա­րձ­նո­ւմ են ի­րե­նց` XIII սատ­ րա­պու­թյան կե­նտ­րո­նը: Հին ու շքեղ Վան քա­ղա­քը, որ­պես մայ­րա­քա­ղաք (908-1020 դ.), պատ­մա­կան աս­պա­րեզ է իջ­նո­ւմ ար­դեն Վաս­պու­րա­կա­նի Արծ­ րու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան շր­ջա­նում: Այն նո­րից դառ­նո­ւմ է Հայաս­տա­նի զար­գա­ցած ու խո­շոր քա­ղաք­նե­րից մե­ կը: Արծ­րու­նի­նե­րը կա­ռու­ցո­ւմ են նոր ե­կե­ղե­ցի­ներ, պա­լատ­ներ, հա­սա­րա­կա­ կան շի­նու­թյո­ւն­ներ, ջր­մո­ւղ, ամ­րու­թյո­ ւն­ներ: Դրա­նից հե­տո Վա­նը դա­դա­րո­

ւմ է մայ­րա­քա­ղաք լի­նե­լո­ւց, բայց մեր պատ­մու­թյան ողջ ըն­թաց­քում շա­րու­ նա­կո­ւմ է մնալ Հայաս­տա­նի ա­մ ե­նա­ խո­շոր, ­գե­ղե­ցիկ ու զար­գա­ցած քա­ղաք­ նե­րից մե­կը, ար­հե­ստ­նե­րի, ար­դ յու­նա­ գոր­ծու­թյան, մշա­կույ­թի, ազ­գային գա­ ղա­փար­նե­րի զար­գաց­ման, ազ­գայինա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի կե­նտ­րոն: ԱՐՄԱՎԻՐ Պատ­մա­հայր Մով­սես Խո­րե­նա­ցին Ար­մա­վ ի­րի հիմ­նա­դիր և ան­վա­նա­դիր է հա­մա­րո­ւմ Հայկ Նա­հա­պե­տի թոռ Ա­րա­մայի­սին: 331թ-ին Հայաս­տա­նը ան­կախ հռ­չա­կե­լով և երկ­րո­րդ ան­գամ գա­հա­կա­լե­լով, Եր­վան­դ ու­նի ար­քա­ ներն ի­րե­նց մայ­րա­քա­ղա­քի հա­մար ընտ­րո­ւմ են Վա­նի թա­գա­վո­րու­թյան հզոր քա­ղաք­նե­րից մե­կի` Ար­գիշ­տի­ խի­նի­լ ի­ի արևմ­տյան միջ­նա­բեր­դը, և այն­տեղ կա­ռու­ցո­ւմ ի­րե­նց նոր մայ­րա­

մայրաքաղաքներ

մայրաքաղաքները

քա­ղա­քը: Այն շու­տով դառ­նո­ւմ է տըն­ տե­սա­կան, մշա­կու­թային և պաշ­տա­ մուն­քային խո­շոր կենտ­րոն, ո­րի մեհ­ յան­նե­րո­ւմ, ըստ պատ­մա­հոր, Վա­ղար­ շակ թա­գա­վո­րը կա­նգ­նեց­նո­ւմ է ար­ևի, լո­ւս­նի և իր նախ­նի­նե­րի ար­ձան­նե­րը: Մեր­ձա­կայ­քո­ւմ էր Ա­րա­մա­նյա­կի Սոսյաց ան­տա­ռը, ո­րի ծա­ռե­րի սա­ղար­ թի սո­սափյու­նով գու­շա­կու­թյո­ւն­ներ են ա­րել քր­մ ե­րը: Պահ­պան­ված ար­ձա­ նագ­րու­թյո­ւն­նե­րը վկայո­ւմ են, որ այս­ տեղ ծա­նոթ են ե­ղել հու­նա­կան գրա­կա­ նու­թյա­նը, գոր­ծել է թատ­րոն: Ե Ր ՎԱ Ն Դ Ա Շ Ա Տ ­ ա­ռու­ցել է Եր­վան­դ ու­նի վեր­ջին` Եր­ Կ վա­նդ Դ թա­գա­վո­րը (220-201 թթ.), Մեծ Հայ­քի Այ­րա­րատ նա­հան­գի Ե­րաս­խա­ ձոր գա­վա­ռո­ւմ, Ա­րաք­սի ու Ա­խու­րյա­նի մի­ա­խա­ռն­ման տե­ղո­ւմ: Մայ­րա­քա­ղա­ քի տե­ղա­փոխ­ման պատ­ճա­ռը պատ­մա­

հայր Մով­սես Խո­րե­նա­ցին հա­մա­րո­ւմ է Ա­րաք­սի հու­նի փո­փո­խու­մը, ո­րով Ար­ մա­վ ի­րի բնա­կիչ­նե­րը զրկ­վել է­ին ջրից, բայց ի­րա­կա­նո­ւմ պատ­ճառ­նե­րը քա­ղա­ քա­կան է­ին: ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ ­Հայոց հին­գե­րո­րդ մայ­րա­քա­ղա­քը: Կա­ ռու­ցել է Տիգ­րան Բ Մե­ծը Ք.ա. 70-թ­վա­ կան­նե­րին, Մեծ Հայ­քի Աղձ­նիք նա­ հան­գ ո­ւմ, Քաղ­րիդ գե­տի հով­տո­ւմ (այժ­մյան Սիլ­վան քա­ղա­քի մոտ, Դի­ ար­բե­քի­րից 60 կմ հս-արլ.), որ­տեղ ժա­ մա­նա­կին նա թա­գա­դր­վել էր «ար­քայից ար­քա»: Տար­բեր ժա­մա­նակ­նե­րո­ւմ ան­ վա­նել են նաև Մար­տի­րո­սու­պո­լ իս, Մու­ֆար­կին, Ֆար­կին: Տիգ­րա­նի օ­րոք այն դառ­նո­ւմ է Հին Ար­ևել­քի հռ­չա­կա­ վոր ու հա­րո­ւստ քա­ղաք­նե­րից մե­կը, առևտ­րի ու մշա­կու­թային կե­նտ­րոն:

Ա Ր Տ Ա ՇԱ Տ ­Հին Հայաս­տա­նի մայ­րա­քա­ղա­քը` Ք.ա.

II- Ք.հ. V դա­րե­րո­ւմ: Ար­տա­շի­սյան հա­ րս­տու­թյան հիմ­նա­դիր Ար­տա­շես Ա-ն Ք.ա.189 թ-ին ի­րեն հռ­չա­կո­ւմ է Մեծ Հայ­քի թա­գա­վոր և, հե­նց նույն տա­ րին էլ, Այ­րա­րատ նա­հան­գի Ոս­տան Հայոց գա­վա­ռո­ւմ, Ե­րա­սխ և Մե­ծա­մոր գե­տե­րի խառ­նա­րա­նո­ւմ, հիմ­նադ­րո­ ւմ է նոր մայ­րա­քա­ղաք` ան­վա­նե­լով այն Ար­տա­շատ ( հու­նա­րեն`Ար­տաք­ սա­տա, իսկ պա­րս­կե­րեն` Ար­տա­շա­ շադ, որ նշա­նա­կո­ւմ է Ար­տա­շե­սի ու­ րա­խու­թյո­ւն): Ըստ ա­վան­դ ու­թյան, իսկ այդ մա­սին ակ­նար­կո­ւմ են նաև օ­տար պատ­միչ­նե­րը, Հայոց նոր մայ­րա­քա­ղա­ քի տե­ղ ի ընտ­րու­թյո­ւնն ու հա­տա­կագ­ ծու­մը կա­տա­րել է, այդ օ­րե­րին Ար­տա­ շե­սի մոտ ա­պաս­տա­նած, Կար­թա­գե­նի հռ­չա­կա­վոր զո­րա­վար Հան­նի­բա­լը: Ար­տա­շա­տը դառ­նո­ւմ է հայ­կա­կան հել­ 3 (23) 2013 9

մայրաքաղաքներ

լե­նիս­տա­կան մշա­կույ­թի խո­շոր կե­նտ­րոն: Ար­տա­շա­տո­ւմ Ար­տա­շե­սը կա­ռու­ցո­ւմ է Ա­նա­հիտ-Ար­տե­մի­սի և Տիր-Ա­պոլ­ լո­նի տա­ճար­նե­րը,որ­տեղ և կա­նգ­նեց­վել են նրա­նց պղն­ձա­ ձույլ ոս­կե­զօծ ար­ձան­նե­րը:­ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ Հ­նո­ւմ մտել է Մեծ Հայ­քի Այ­րա­րատ նա­հան­գի Ա­րա­գա­ծո­տն գա­վա­ռր մեջ: Այս տա­րա­ծք­նե­րը բնա­կեց­ված են ե­ղել հնա­ գույն ժա­մա­նակ­նե­րից, իսկ Ք. ա. VI դ-ում Եր­վա­նդ Սա­կա­ վա­կ յա­ցի (Ք.ա. 570-560 դդ.) փե­սան` Վա­րդ­գես Մա­նու­կը, այս­տեղ հիմ­նել է բնա­կա­վայր և ան­վա­նել Վա­րդ­գե­սա­վան: Հե­տա­գայո­ւմ Հայոց Վա­ղա­րշ Ա թա­գա­վո­րը (117-140 թթ.) պա­րս­պա­պա­տո­ւմ է այն , վե­րան­վա­նո­ւմ Վա­ղար­շա­պատ և հռ­չա­կո­ւմ մայ­րա­քա­ղաք: Վա­ղար­շա­պա­տին, սա­կայն, ա­վե­ լի մեծ դեր էր վե­րա­պահ­ված` լի­նել Ա­մ ե­նայն հայոց հոգ­ևոր կե­նտ­րո­նը: ԴՎԻՆ IV դ. 30-ա­կան թվա­կան­նե­րին Հայոց Խոս­րով Բ Կո­տակ ար­ քան Մեծ Հայ­քի Այ­րա­րատ նա­հան­գի Ոս­տան Հայոց գա­վա­ ռո­ւմ Դվին կոչ­վող բլ­րի վրա հիմ­նո­ւմ է նոր մայ­րա­քա­ղաք և ար­քու­նի­քը Ար­տա­շա­տից տե­ղա­փո­խո­ւմ այն­տեղ: Քա­ղա­քի կլի­ման բա­րե­լա­վե­լու նպա­տա­կով հս­կայա­կան տա­րա­ծութ­ յո­ւն­նե­րի վրա հի­մ ն­վո­ւմ են ան­տառ­ներ: Խոս­րո­վն ան­տառ­ նե­րը պա­րս­պա­պա­տո­ւմ է, լց­նո­ւմ վայ­րի կեն­դա­նի­նե­րով և ան­տա­ռը դա­րձ­նո­ւմ ար­քու­նի որ­սա­տե­ղ ի: Ար­շա­կու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան ան­կու­մից հե­տո (428 թ.) Դվի­նը դառ­նո­ւմ է Մա­րզ­պա­նա­կան Հայաս­տա­նի կե­նտ­րո­նը: Գյո­ւտ կա­թո­ղ ի­ կո­սը (461-478 թթ.) կա­թո­ղ ի­կո­սա­րա­նը Վա­ղար­շա­պա­տից տե­ղա­փո­խո­ւմ է Դվին, այն դա­րձ­նե­լով ոչ մի­այն Հայաս­տա­ նի քա­ղա­քա­կան ու տն­տե­սա­կան, այլև հոգ­ևոր ու մշա­կու­ թային կե­նտ­րոն:­ ԲԱԳԱՐԱՆ ­ ագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան ա­ռա­ջին մայ­րա­քա­ղա­քը Բ 885-890 թթ-ին:Կա­ռու­ցել է Եր­վա­նդ Դ – ն` Եր­վան­դա­շա­տի հետ մի­աժ ­ ա­մա­նակ, որ­պես պաշ­տա­մո­ւն­քային կե­նտ­րոն` Մեծ Հայ­քի Այ­րա­րատ նա­հան­գի Ար­շա­րու­նիք գա­վա­ռո­ւմ, Ա­խու­րյա­նի աջ ա­փին: Այս­տեղ էր Բագ­րա­տու­նյաց ար­քա­նե­ րի տոհ­մա­կան դամ­բա­րա­նը: ՇԻՐԱԿԱՎ Ա Ն ­Շի­րա­կա­վան կամ Ե­րազ­գա­վո­րս, մտել է Մեծ Հայ­քի Այ­րա­ րատ նա­հան­գի Շի­րակ գա­վա­ռի մեջ, կա­ռո­ւց­վել է Ա­խուր­ յա­նի աջ ա­փին: Սկզ­բո­ւմ հի­շա­տակ­վել է Ե­րազ­գա­վո­րս ան­ վամբ (VII դ.) Ե­ղել է Հայոց ին­նե­րո­րդ մայ­րա­քա­ղա­քը 890928 թթ-ին` Սմ­բատ Ա Բագ­րա­տու­նու (890-914 թթ.) և Ա­շոտ Բ Բագ­րա­տու­նու (914-928 թթ.) գա­հա­կա­լու­թյան տա­րի­նե­ րին: ԿԱՐՍ ­Կա­ռո­ւց­վել է Այ­րա­րատ աշ­խար­հի Վա­նա­նդ գա­վա­ռո­ւմ, Ա­խու­րյա­նի ա­ջա­կող­մյան վտակ Կա­րս գե­տի ա­փին, ծո­վ ի մա­կերե­վույ­թից 1850 մ բա­րձ­րու­թյան վրա, շատ ա­վե­լ ի հին բնա­կա­վայ­րի տե­ղո­ւմ: Ա­ռա­ջին ան­գամ հի­շա­տակ­վո­ւմ է IX դ-ում` որ­պես բեր­դա­քա­ղաք: Կար­սը ե­ղել է դե­ռևս IV դ-ից հի­շա­տակ­վող Վա­նան­դի նա­խա­րա­րա­կան տան ա­թո­ռա­նիս­ 3 (23) 2013 10

մայրաքաղաքներ

տը, Բագ­րա­տու­նի­նե­րի թա­գա­վո­րու­թյան եր­րո­րդ մայ­րա­քա­ ղա­քը Ա­բաս Բագ­րա­տու­նու գա­հա­կա­լու­թյան տա­րի­նե­րին (929-953 թթ.): ԱՆԻ Հայոց Բագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան մայ­րա­քա­ղա­քը` 961 – 1045 թթ-ին: ­Մ իջ­նա­դա­րյան աշ­խար­հի չք­նա­ղա­գ ույն քա­ղաք­նե­րից`«­Տի­ ե­զե­րա­հռ­չակ», «1000 ու 1 ե­կե­ղե­ցի­նե­րի քա­ղաք», վա­ճա­ռա­ շահ ու հա­րո­ւստ Ա­նի­ի համ­բա­վը տա­րած­ված էր Հայաս­տա­ նի սահ­ման­նե­րից շատ հե­ռու: Գի­տու­թյան, մշա­կույ­թի ու ար­ վե­ստ­նե­րի այս շքեղ ու փար­թամ քա­ղա­քո­ւմ, գրե­թե հա­րյո­ւր տա­րով կան­խե­լով եվ­րո­պա­կա­նին, ար­դեն ի հայտ է­ին ե­կել Վե­րա­ծնն­դին բնո­րոշ գա­ղա­փար­նե­րի, գե­ղա­գի­տա­կան պատ­ կե­րա­ցո­ւմ­նե­րի, տն­տե­սա­կան ու հա­սա­րա­կա­կան հա­րա­բե­ րու­թյո­ւն­նե­րի ա­ռա­ջին սաղ­մ ե­րը: Ե Ր ԵՎ Ա Ն «­Խա­լդ աստ­ծու մե­ծու­թյա­մբ Ար­գիշ­տին` Մե­նո­ւայի որ­դին, այս ա­նա­ռիկ ամ­րո­ցը կա­ռու­ցեց և ան­վա­նեց Է­րե­բու­նի քա­ղաք` ի հզո­րու­թյո­ւն Բի­այ­նայի և ի սար­սափ թշ­նա­մ ի­նե­րի …»: Ար­գիշ­տի ար­քա` որ­դ ի Մե­նո­ւայի, Ք.ա. 782 թ .­ Աշ­խար­հո­ւմ քիչ հնա­գ ույն քա­ղաք­ներ կան, ո­րո­նք ու­նեն ի­րե­նց, հս­տակ թվա­գր­ված, «ծնն­դ յան վկայա­կա­նը»: Դրան­ ցից մե­կը Հայոց աշ­խար­հի տաս­ներ­կո­ւե­րո­րդ` մեր այ­սօր­վա մայ­րա­քա­ղաք Եր­ևա­նն է: Մեր քա­ղա­քը տա­րի­քով «­պաշ­ տո­նա­պես» մեծ է նաև «­հա­վեր­ժա­կան քա­ղա­քից»` Հռո­մից: Բայց այն շատ ա­վե­լ ի հին է: Բնա­կու­թյան հա­մար նպաս­ տա­վոր պայ­ման­նե­րի շնոր­հիվ այ­սօր­վա Եր­ևա­նի ու նրա շր­ջա­կայ­քի տա­րա­ծք­նե­րը բնա­կեց­վել են դե­ռևս Քա­րի դա­ րա­շր­ջա­նո­ւմ (Հ­րազ­դա­նի ձո­րի քա­րան­ձավ­նե­րը, Ա­վա­նի ձո­րի լան­ջե­րը): Եր­ևա­նի ու նրա շր­ջա­կայ­քի տա­րա­ծք­նե­րում հայտ­նա­բեր­վել են մար­դ ու զար­գաց­ման ըն­թաց­քը և նրա գոր­ծու­նե­ու­թյան պատ­մա­կան փու­լե­րը ներ­կայաց­նող մշա­ կու­թային շեր­տեր, հնա­գ ույն բնա­կա­տե­ղ ի­ներ ու բնա­կա­վայ­ րեր, դամ­բա­րա­նա­դաշ­տեր (Շեն­գա­վ իթ, Ծի­ծեռ­նա­կա­բե­րդ, Կար­միր բլո­ւր, Ա­րին բե­րդ, Բեր­դա­ձոր )… Չնայած այս ա­մ ե­ նին, Եր­ևան քա­ղա­քի պատ­մու­թյան սկիզ­բը, որ­պես հա­մա­ կա­րգ­ված քա­ղա­քային բնա­կա­վայ­րի, ըն­դ ո­ւն­ված է հա­մա­րել Ք.ա.782 թվա­կա­նը, երբ Վա­նի թա­գա­վոր­նե­րից Ար­գիշ­տի Ա-ն քա­րի վրա սե­պա­գիր ար­ձա­նագ­րու­թյա­մբ ա­պա­գա ժա­մա­ նակ­նե­րին ի պահ է տա­լ իս Է­րե­բու­նի- Եր­ևան քա­ղաք-ամ­ րո­ցի կա­ռո­ւց­ման մա­սին վկայու­թյու­նը: Ա­րին բեր­դի ստո­ րո­տո­ւմ 1879 թ. հայտ­նա­բեր­վո­ւմ է Ար­գիշ­տի Ա-ի սե­պա­գիր ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը` հա­ցա­հա­տի­կի շտե­մա­րան կա­ռու­ցե­լու մա­սին: Սա ա­ռիթ է դառ­նո­ւմ 1894 թ-ին այս­տեղ պե­ղո­ւմ­ներ կա­տա­րե­լու: Բլ­րի հնա­գի­տա­կան ու­սո­ւմ­նա­սի­րու­թյու­նը վեր­ սկս­վո­ւմ է մի­այն 1950 թ-ին, և հե­նց այդ ժա­մա­նակ էլ հայտ­ նա­բեր­վել է Ար­գիշ­տի ար­քայի սե­պա­գիր ար­ձա­նագրու­թյու­ նը` Է­րե­բու­նի-Եր­ևա­նի կա­ռո­ւց­ման մա­սին «­փաս­տա­թո­ւղ­ թը» Մի­նչ այս, Եր­ևա­նի ան­վան ծա­գ ու­մը կա­պել են Նոյ Նա­ հա­պե­տի աստ­վա­ծա­շն­չյան պատ­մու­թյան հետ, կամ բխեց­րել են Վա­նի թա­գա­վո­րու­թյան սե­պա­գիր ար­ձա­նագ­րու­թյո­ւն­ նե­րո­ւմ հի­շա­տակ­վող Է­րի­ա­նի երկ­րա­նու­նից, քա­ղա­քի ան­ վա­նա­դիր է հա­մար­վել նաև հայոց Եր­վա­նդ Դ թա­գա­վո­րը: Ինչ­պես մեր, գրե­թե, բո­լոր հնա­գ ույն քա­ղաք­նե­րը, Է­րե­ բու­նին ևս կա­ռո­ւց­վել է էլ ա­վե­լ ի հին բնա­կա­վայ­րի տե­ղո­ւմ: Ար­գիշ­տի Ա-ն 6.600 ռազ­մա­գե­րի­նե­րի և տե­ղ ի բնա­կիչ­նե­ րի աշ­խա­տան­քով կա­ռու­ցո­ւմ է ամ­րա­կո­ւռ մի բնա­կա­վայր, ո­րը դառ­նում է երկ­րա­մա­սի վար­չա­տն­տե­սա­կան կե­նտ­րոն 3 (23) 2013 11

մայրաքաղաքներ

ու փո­խար­քայի նս­տա­վայր: Հզոր պա­ րի­սպ­նե­րով պա­շտ­պան­ված միջ­նա­բեր­ դո­ւմ կա­ռո­ւց­վո­ւմ են որմ­նան­կար­նե­րով զար­դա­րո­ւն և դե­կո­րա­տիվ-կի­րա­ռա­ կան ար­վես­տի բա­րձ­րար­ժեք ստեղ­ ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րով ու պեր­ճան­քի ա­ռար­կա­նե­րով լե­ցո­ւն տա­ճար­ներ ու պա­լատ­ներ, բնա­կե­լ ի ա­ռա­նձ­նատ­ներ, զո­րա­նոց­ներ, պա­հե­ստ­ներ, տն­տե­ սա­կան շի­նու­թյո­ւն­ներ, մա­ռան­ներ ու հս­կայա­կան շտե­մա­րան­ներ: Իսկ պա­ րիսպ­սպ­նե­րից դո­ւրս, միջ­նա­բեր­դի շու­ր­ ջը տա­րած­վո­ւմ են բնա­կե­լ ի թա­ղա­մա­ սե­րը: Կար­գա­վ ի­ճա­կն ու առևտ­րա­կան ճա­նա­պա­րհ­նե­րին մոտ գտն­վե­լը նպաս­ տո­ւմ են քա­ղա­քի ա­րագ զար­գաց­մա­նն ու շե­նա­նա­լո­ւն, կու­տակ­վո­ւմ է զգա­լ ի հա­րս­տու­թյո­ւն: Է­րե­բու­նու կա­ռու­ցու­ մից գրե­թե մեկ դար ան­ց, ոչ հե­ռու` այժ­մյան Կար­միր բլու­րի վրա, հիմ­նա­ դր­վո­ւմ է պա­տե­րազ­մի և բնու­թյան տա­ րեր­քի աստ­վա­ծու­թյա­նը` Թեյ­շե­բային նվիր­ված` Թեյ­շե­բաի­նի քա­ղաք-ամ­ րո­ցը, ո­րը դառ­նո­ւմ է տա­րա­ծա­շր­ջա­նի վար­չա­տն­տե­սա­կան նոր կե­նտ­րո­նը, ուր տե­ղա­փոխ­վո­ւմ է Է­րե­բու­նի­ու­ մ բնակ­ վող աշ­խար­հիկ, զին­վո­րա­կան ու կրո­ նա­կան վեր­նա­խա­վը, իր հետ տա­նե­լով հա­րյո­ւր տար­վա ըն­թաց­քո­ւմ կու­տակ­ 3 (23) 2013 12

ված հա­րս­տու­թյու­նը: Եվ չնայած դրա­ նից հե­տո Է­րե­բու­նին ան­կո­ւմ է ապ­րո­ւմ, իր բազ­մա­դա­րյան գոյու­թյան ըն­թաց­ քո­ւմ ան­ցնե­լով ճա­կա­տագ­րա­կան վայ­ րի­վե­րո­ւմ­նե­րով լի ճա­նա­պա­րհ, պե­տա­ կա­նու­թյան չգոյու­թյան պայ­ման­նե­րո­ւմ հա­ճախ հի­շա­տակ­վո­ւմ է որ­պես Այ­րա­ րա­տյան աշ­խար­հի ոչ պաշ­տո­նա­կան մայ­րա­քա­ղաք: Թեյ­շե­բաի­նին ևս, ինչ­ պես Է­րե­բու­նին և Վա­նի թա­գա­վո­րու­ թյան մյո­ւս քա­ղաք­նե­րը, բաղ­կա­ցած էր 3 մ հաս­տու­թյա­մբ`աշ­տա­րա­կա­վոր պա­ րս­պով շր­ջա­պատ­ված միջ­նա­բեր­դից և դրա­նից դո­ւրս տա­րած­ված քա­ղա­քային թա­ղա­մա­սե­րից: Այս­տեղ ևս, պե­ղո­ւմ­ նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ, հայտ­նա­բեր­վել են պա­լատ­ներ, տա­ճար­ներ, զո­րա­նոց­ներ, ար­հես­տա­նոց­ներ, տն­տե­սա­կան շի­նու­ թյո­ւն­ներ: Հի­աց­մո­ւնք ու զար­մա­նք են պատ­ճա­ռո­ւմ գի­նու հս­կայա­կան կա­ րաս­նե­րով մա­ռան­նե­րը, գա­րեջ­րի թոր­ ման ա­նոթ­նե­րի մեծ քա­նա­կու­թյու­նը: Գտն­վել են նաև քա­ղա­քի դի­վա­նա­տան մնա­ցո­րդ­նե­րը: 590-585 թթ., մա­րե­րի և սկյո­ւթ­նե­րի ար­շա­վա­նք­նե­րի հետ­ևան­ քով կոր­ծան­վո­ւմ է Վա­նի թա­գա­վո­րու­ թյու­նը, մյո­ւս քա­ղա­քային կե­նտ­րոն­նե­ րի հետ, ա­վեր­վո­ւմ են նաև Է­րե­բու­նին ու Թեյ­շե­բաի­նին: Է­րե­բու­նի­ո­ւմ կյան­քը

ո­րոշ աշ­խու­ժու­թյո­ւն է ապ­րո­ւմ Ա­քե­ մե­նյան տի­րա­պե­տու­թյան ժա­մա­նակ (Ք.ա. VI դ. կե­սե­րից-IV դ. երկ­րո­րդ կես), երբ այն դառ­նո­ւմ է հայ­կա­կան եր­կու սատ­րա­պու­թյո­ւն­նե­րից մե­կի կե­ նտ­րո­նը: Հնա­գի­տա­կան պե­ղո­ւմ­նե­րը փաս­տո­ւմ են, որ այդ ժա­մա­նակ վե­րա­ կա­ռո­ւց­վո­ւմ են քա­ղա­քի պա­րի­սպ­նե­րը, պա­լա­տա­կան հա­մա­լ ի­րը, տա­ճար­նե­րը: Ա­քե­մ ե­նյան լծի թո­թա­փու­մից հե­տո, շո­ւրջ հա­զար տա­րի Է­րե­բու­նու մա­սին պատ­մու­թյու­նը լռո­ւմ է, և մի­այն միջ­նա­ դա­րյան ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ է կր­կին հի­շա­տակ­վո­ւմ: VII դ. սկզ­բին ա­ռա­ջին ան­գամ Եր­ևա­նի մա­սին տե­ղե­կու­թյան ենք հան­դի­պո­ւմ մա­տե­նագ­րու­թյան մեջ` Դվի­նի ժո­ղո­վ ի կա­պակ­ցու­թյա­ մբ, ո­րին մաս­նակ­ցած հոգ­ևո­րա­կան­ նե­րի թվո­ւմ է ե­ղել Դա­վ իթ ա­նու­նով մի ե­կե­ղե­ցա­կան` Եր­ևա­նից: Հա­ջո­րդ հի­շա­տա­կու­թյու­նը Սե­բե­ո­սի­նն է, ըստ ո­րի 643 և 660 թվա­կան­նե­րին ա­րաբ­նե­ րը պա­տե­րազ­մ ել են Եր­ևա­նի հա­մար: Երևա­նի պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­ րի ու­սո­ւմ­նա­սի­րու­թյու­նը վկայո­ւմ է, որ վաղ միջ­նա­դա­րո­ւմ Երևա­նը, ոչ այն­ քան քիչ բնակ­չու­թյա­մբ, բնա­կա­վայր է ե­ղել (գյո­ւղ կամ գյու­ղա­քա­ղաք): Այդ են վկայել Եր­ևա­նի ա­նե­նա­հին Սբ Պո­ղոս-

մայրաքաղաքներ

Պետ­րոս ե­կե­ղե­ցու չա­փե­րը, ներ­քին հար­դա­րան­քը (պա­տե­րը նկա­րա­զա­րդ­ված են ե­ղել 6 շե­րտ որմ­նան­կար­նե­րով, ո­րոն­ ցից ա­ռա­ջին եր­կու­սը ար­վել է­ին 5-6 դդ-ում): Բագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան ժա­մա­նակ Եր­ևա­նը դառ­նո­ւմ է այ­գե­վետ ու վա­ճա­ռա­շահ քա­ղաք: Մեզ հա­սած ար­ձա­նագ­րու­թյո­ւն­նե­ րում խոս­վո­ւմ է եր­ևա­նյան այ­գի­նե­րի նվի­րատ­վու­թյան կամ վա­ճառ­քի մա­սին, Եր­ևա­նի եր­ևե­լ ի հա­րո­ւստ­նե­րի ու իշ­խան­ նե­րի մա­սին: Են­թա­դր­վում է, որ 12-13 դդ-ում Եր­ևա­նն ու­ նե­ցել է 15-20 հազ. բնա­կիչ: Սա­կայն սկս­վո­ւմ են բար­բա­րոս հրո­սակ­նե­րի ի­րար հա­ջոր­դ ող, կոր­ծա­նա­րար ար­շա­վա­նք­նե­ րը, և Եր­ևա­նին էլ է բա­ժին հաս­նո­ւմ Հայաս­տան աշ­խար­հին հա­սած ճա­կա­տա­գի­րը, թեև 14րդ դ-ում մի հի­շա­տա­կա­րա­նո­ ւմ ան­վան­վո­ւմ է «­պա­տո­ւա­կան քա­ղաք»: Երե­ևա­նը ո­րո­շա­կի վե­րե­լ ք է ապ­րո­ւմ 15դ., երբ կա­րա­կոյո­ւն­լու ցե­ղ ից` Ջհան­շա­ հի իշ­խա­նու­թյան(1437-1467 թթ.) ժա­մա­նակ դառ­նո­ւմ է Այ­ րա­րա­տյան աշ­խար­հի գե­րա­կշռող մա­սն ընդ­գր­կող կու­սա­ կա­լու­թյան կե­նտ­րո­նը և հա­ճախ հի­շա­տակ­վո­ւմ որ­պես «Այ­ րա­րա­տյան երկ­րի մայ­րա­քա­ղաք»: Հայաս­տա­նի հա­մար` թո­ւրք-պա­րս­կա­կան եր­կա­րա­տև, ա­րյու­նա­հեղ ու ա­մայաց­ նող պայ­քա­րից հե­տո, 1639թ. հաշ­տու­թյո­ւն է կնք­վում, և Ե-­ րևա­նն ան­ցնո­ւմ է Պա­րս­կաս­տա­նի տի­րա­պե­տու­թյան տակ, դառ­նա­լով նոր ձևա­վոր­ված խա­նու­թյան կե­նտ­րոն: Սա­կայն Հայաս­տա­նը հյու­ծող պայ­քա­րը շա­րու­նակ­վո­ւմ է, և մի­այն 1735 թ. թո­ւր­քե­րն ի­րե­նց իսկ ա­ռա­ջար­կած դա­շին­քով Երևա­ նը հա­նձ­նո­ւմ են պար­սիկ­նե­րին: Բայց դրա­նով Եր­ևա­նի ու եր­ևան­ցու ծա­նր վի­ճա­կը չի թեթ­ևա­նո­ւմ: Այս ան­գամ Եր­ևա­ նի խա­նու­թյու­նը են­թա­րկ­վո­ւմ է լեզ­գի­նե­րի, Ղա­զա­խի թուր­ քե­րի և, ի­րեն ան­կախ հռ­չա­կած, Ատր­պա­տա­կա­նի Ա­զատ խա­նի, ա­պա XVIII դ-ի 60-80-ա­կան թթ. նաև` Վրաց Հե­րա­կլ թա­գա­վո­րի հար­ձա­կո­ւմ­նե­րին: Չկա­րո­ղա­նա­լով գրա­վել Եր­ ևա­նը` Հե­րակ­լը վե­րա­դառ­նո­ւմ է Թիֆ­լ իս, թա­լա­նե­լով և գե­ րե­վա­րե­լով շր­ջա­կա հայ բնակ­չու­թյա­նը, ո­րի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ էլ ա­ռա­ջա­նո­ւմ է Թիֆ­լ ի­սի Հավ­լա­բար թա­ղա­մա­սը: XVIII դ-ի հայ ազ­գային-ա­զա­տագ­րա­կան շա­րժ­ման գոր­ ծիչ­նե­րը (Մես­րոպ Թա­ղ ի­ա­դ յան, Շա­հա­միր Շա­հա­մի­րյան, Հով­սեփ Ար­ղու­թյան. Հով­հան­նես Լա­զա­րյան) ևս Եր­ևա­նը դի­տար­կել են, որ­պես ա­պա­գա ան­կախ Հայաս­տա­նի մայ­րա­ քա­ղաք (Շ. Շա­հա­մի­րյա­նի պատ­վե­րով 1787 թ. Վե­նե­տի­կո­ւմ տպ­ված պատ­մա­կան Հայաս­տա­նի քար­տե­զ ի վրա Եր­ևա­նը նշ­ված է որ­պես մայ­րա­քա­ղաք): Պա­րս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թյան օ­րոք Եր­ևա­նը սո­վո­րա­կան ար­ևե­լ յան քա­ղաք էր` փո­շոտ փո­ղոց­նե­րով, հո­ղա­շեն տնե­ րով ու փար­թամ այ­գի­նե­րով, ո­րո­նք գար­նա­նը ծաղ­կե­լով մեծ հմայք է­ին հա­ղոր­դ ո­ւմ քա­ղա­քին: Կյան­քը աշ­խույժ էր մի­այն շու­կա­նե­րո­ւմ, հյու­րատ­նե­րո­ւմ և խա­նո­ւթ­նե­րով շր­ջա­պատ­ ված հրա­պա­րակ­նե­րո­ւմ, ո­րո­նք հի­նգն է­ին: Եր­ևա­նո­ւմ վե­ րա­կա­նգն­վո­ւմ ու, թեև դան­դաղ, բայց զար­գա­նո­ւմ են ար­հե­ ստ­նե­րն ու առև­տու­րը: Այն աս­տի­ճա­նա­բար սկ­սո­ւմ է վե­րա­ կա­նգ­նել նաև մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նի իր դե­րը: Դե­ռևս XI դ. Այս­տեղ ապ­րել ու ստեղ­ծա­գ որ­ծել է հայտ­նի գիտ­նա­կան և տո­մա­րա­գետ Հով­հան­նես Կո­զեռ­նը, իսկ XIII դ-ում` պատ­ միչ Մխի­թար Այ­րի­վա­նե­ցին: XVII-XVIII դդ-ում այս­տեղ են ի­րե­նց գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւնն սկ­սել ճա­նաչ­ված պատ­մա­գիր­ ներ ու գոր­ծիչ­ներ Զա­քա­րի­ա Քա­նա­քեռ­ցին, Աբ­րա­համ Եր­ ևան­ցին, Ոս­կան Եր­ևան­ցին, Սի­մ ե­ոն կա­թո­ղ ի­կոս Եր­ևան­ ցին և շատ ու­րիշ­ներ: Հի­մ ն­վել են կր­թա­կան (Ա­նա­նի­ա Ա­ռա­ քյա­լ ի ա­նա­պա­տը` XV դ.,) և գր­չու­թյան (Սբ Աստ­վա­ծա­ծին կա­թո­ղ ի­կե, Սբ Սար­գիս ե­կե­ղե­ցի­նե­րը` XIII դ.) կե­նտ­րոն­ներ, իսկ 1620 թ-ին Մով­սես Գ Տաթ­ևա­ցի կա­թո­ղ ի­կո­սը հիմ­նո­ւմ իր դպ­րո­ցը: ­Պա­րս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թյան ժա­մա­նակ Երե­ վա­նը բա­ժան­ված է ե­ղել 9 թա­ղե­րի (մա­հալ­նե­րի), ո­րո­նք կա­ ռա­վա­րել են մե­լ ի­քի տիտ­ղոս կրող հայ թա­ղա­պե­տե­րը: 3 (23) 2013 13

պատմության քառուղ իներ

Երևանը պատմության հոլովույթում

PanARMENIAN Photo Archive

հեղինակ՝ Համո Սուքիասյան

Երևանի բերդ

Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան մայ­րա­քա­ղաք Եր­ևա­նն աշ­խար­հի հնա­գ ույն քա­ղաք­նե­րից է: Հա­րյու­րա­մյակ­ներ շա­ րու­նակ հայ­կա­կան բա­նա­վոր ա­վան­դա­պա­տու­մը «Եր­ևան» ան­վան ծա­գ ու­մը կա­պո­ւմ էր Նոյի ա­ռաս­պե­լ ի հետ. երբ տա­ պա­նը կա­նգ է ա­ռել Ա­րա­րա­տի լան­ջին, Նոյը դո­ւրս է ե­կել և բա­ցա­կան­չել` «եր­ևա~ց», այն է` ցա­մա­քը եր­ևաց, ո­րից էլ ա­ռա­ջա­ցել է «Եր­ևան» ա­նու­նը: Այժմ ըն­դ ո­ւն­ված է հա­մա­րել, որ «Եր­ևան» ա­նո­ւնն ա­ռա­ջա­ցել է ներ­կայիս քա­ղա­քի հա­ րավ-ար­ևե­լ յան մա­սո­ւմ մ. թ. ա. 782թ. Ա­րա­րա­տյան թա­գա­ վո­րու­թյան (Ու­րար­տու) ար­քա Ար­գիշ­տի I-ի կա­ռու­ցած Է­րե­ բու­նի բեր­դա­քա­ղա­քի ա­նու­նից: ­Պատ­մա­կան սկզբ­նաղ ­բյո­ւր­նե­րո­ւմ ա­ռա­ջին ան­գամ Եր­ևա­ նի հի­շա­տակ­ման առն­չու­թյա­մբ մաս­նա­գետ­նե­րի շր­ջա­նո­ւմ մի­ան­ման մո­տե­ցո­ւմ գոյու­թյո­ւն չու­նի: Ան­հեր­քե­լ ի փա­ստ է, որ քա­ղա­քի ա­նու­նը հի­շա­տակ­վո­ւմ է 607թ. Դվի­նո­ւմ գու­ մար­ված ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վ ի կա­պակ­ցու­թյա­մբ, ո­րի մաս­ նա­կից­նե­րի թվո­ւմ նշո­ւմ են նաև եր­ևան­ցի Դա­վ իթ և Ջո­ջիկ վա­նա­կան­նե­րը: Այս հան­գա­ման­քը վկայո­ւմ է Եր­ևա­նի` ժա­ մա­նա­կի Հայաս­տա­նի հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան և կրո­ նա­կան կյան­քո­ւմ ու­նե­ցած կար­ևոր դե­րի մա­սին: Այ­նու­հե­տև 3 (23) 2013 14

Եր­ևա­նը հի­շա­տակ­վո­ւմ է 7-րդ դա­րի հայ պատ­միչ Սե­բե­ո­սի կող­մից` 640-ա­կան թթ. ա­րա­բա­կան ար­շա­վա­նք­նե­րի առըն­ չու­թյամբ, ո­րը այն` որ­պես «­քա­ղա­քա­գ յո­ւղ» և «­բե­րդ» է ան­ վան­վո­ւմ: Զար­գա­ցած միջ­նա­դա­րի հայ պատ­միչ­նե­րի մոտ ևս տար­բեր վկայու­թյո­ւն­ներ կան Եր­ևա­նի մա­սին: ­Բա­նո­ւկ ճա­նա­պա­րհ­նե­րի խաչ­մ ե­րու­կո­ւմ գտն­վե­լու հան­գա­ ման­քը նպաս­տեց Եր­ևա­նի դե­րի ու նշա­նա­կու­թյան մե­ծաց­ մա­նը: 15-րդ դա­րո­ւմ այն վեր է ած­վո­ւմ Հայաս­տա­նի արե­ վե­լ յան մա­սի կար­ևոր բնա­կա­վայ­րե­րից մե­կի` դառ­նա­լով 1440թ. ստե­ղծ­ված նույ­նա­նո­ւն թա­թար-մոն­ղո­լա­կան կու­սա­ կա­լու­թյան կե­նտ­րո­նը: Եր­կա­րա­տև պա­տե­րա­զմ­նե­րից հե­ տո 1639թ. Հայաս­տա­նը բա­ժան­վեց Օս­մա­նյան Թո­ւր­քի­այի և Սե­ֆյան Պա­րս­կաս­տա­նի մի­ջև: Ար­ևե­լ յան Հայաս­տա­նը` Եր­ևա­նով հան­դե­րձ, ան­ցավ Պա­րս­կաս­տա­նի տի­րա­պե­տութ­ յան տակ: Պար­սիկ­նե­րին ան­ցած հայ­կա­կան տա­րա­ծք­նե­րի մի մա­սը մտավ Եր­ևա­նի խա­նու­թյան մեջ: Խա­նն օժտ­ված էր, ինչ­պես վար­չա­տն­տե­սա­կան, այն­պես էլ զին­վո­րա­կան իշ­ խա­նու­թյա­մբ: Այն պա­րս­կա­կան պե­տու­թյան կար­ևո­րա­գ ույն պաշ­տոն­նե­րից էր:­ Ար­ևե­լ յան Հայաս­տա­նո­ւմ պա­րս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թյու­նը

ՀՀ կառավարության շենք

տևեց մի­նչև 19-րդ դա­րի սկիզ­բը: Գե­նե­րալ Ի­վան Պա­սկե­ վի­չ ի ղե­կա­վա­րած ռու­սա­կան զո­րա­մա­սե­րի կող­մից 1827թ. հոկ­տեմ­բե­րի 1-ին Եր­ևա­նի բեր­դի գրա­վու­մը 1826-1828 թթ. ռո­ւս-պա­րս­կա­կան պա­տե­րազ­մի գլ­խա­վոր ռազ­մա­կան գոր­ ծո­ղու­թյո­ւնն էր: 1828թ. փե­տր­վա­րի 10-ին Թո­ւրք­մ են­չայո­ւմ ստո­րա­գր­ված պայ­մա­նագ­րով Պա­րս­կաս­տա­նը հօ­գ ո­ւտ Ռու­ սաս­տա­նի հրա­ժար­վեց իր ան­դր­կով­կա­սյան տի­րույթ­նե­րից (այդ թվո­ւմ` Եր­ևա­նից): Ռու­սաս­տա­նին մի­ա­նա­լով` ար­ևե­ լա­հայու­թյո­ւնն ա­զատ­վեց ֆի­զ ի­կա­կան ոչն­չաց­ման վտան­ գից: Ռու­սա­կան կայս­րու­թյա­նը մի­աց­վե­լո­ւց հե­տո Եր­ևա­նը դար­ձավ 1828թ. կազ­մա­վոր­ված Հայ­կա­կան մար­զ ի (18281840 թթ.), 1840-1849 թթ. Եր­ևա­նի գա­վա­ռի, իսկ 1849-1917 թթ. նույ­նա­նո­ւն նա­հան­գի կե­նտ­րո­նը: Նա­հան­գա­կան կե­նտ­ րոն լի­նե­լու հան­գա­ման­քը նպաս­տեց Եր­ևա­նի նշա­նա­կութ­ յան մե­ծաց­մա­նը: Այն վե­րած­վեց Ա­րա­րա­տյան դաշ­տի և շր­ ջա­կայ­քի գլ­խա­վոր վար­չա­կան, տն­տե­սա­կան ու կր­թամ­շա­ կու­թային կե­նտ­րո­նի, զգա­լ ի ա­ճեց քա­ղա­քի բնակ­չու­թյու­նը: 1917թ. փե­տր­վա­րյան հե­ղա­փո­խու­թյա­նը հա­ջոր­դ ող շր­ջա­ նում, երբ լու­ծար­վո­ւմ է­ին ցա­րա­կան ժա­մա­նակ­նե­րի իշ­խա­ նու­թյան մար­մին­նե­րը, երկ­րա­մա­սի մյո­ւս քա­ղաք­նե­րի օ­րի­ նա­կով, Եր­ևա­նո­ւմ ևս ստե­ղծ­վեց Ազ­գային խոր­հո­ւրդ, որն սկ­սեց նախ­կին նա­հան­գի տա­րած­քո­ւմ փաս­տա­ցի տնօ­րի­նել բո­լոր կար­ևոր գոր­ծե­րը: Այդ ժա­մա­նակ Եր­ևա­նը դար­ձավ Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նից մա­զա­պո­ւրծ արևմ­տա­հայութ­ յան հիմ­նա­կան ա­պաս­տա­րան­նե­րից մե­կը:­ Եր­ևա­նի նշա­նա­կու­թյու­նը կտ­րո­ւկ փոխ­վեց 1918 թվա­կա­նից հե­տո: 1918թ. մայի­սի 26-ին Անդր­կով­կա­սյան սեյ­մի ինք­նա­ լու­ծա­րու­մից հե­տո, մայի­սի 28-ին Թիֆ­լ ի­սո­ւմ տե­ղա­կայ­ված Հայոց ազ­գային խոր­հո­ւր­դը հայ­տա­րա­րեց Հայաս­տա­նի ան­ կա­խու­թյան մա­սին: Ան­կա­խու­թյան հռ­չակ­ման շր­ջա­նո­ւմ հայ ղե­կա­վար գոր­ծիչ­նե­րի հա­մար մի­ան­շա­նակ պա­րզ էր, որ նո­ րան­կախ հայ­կա­կան պե­տու­թյան մայ­րա­քա­ղա­քը դառ­նա­լու է Եր­ևա­նը: Ար­դեն հու­նի­սի 1-ին լրագ­րային մի տե­ղե­կատ­վութ­ յան մեջ նշ­վո­ւմ էր, որ Հայոց ազ­գային խոր­հո­ւր­դը մտա­դիր է հնա­րա­վո­րու­թյան դեպ­քո­ւմ տե­ղա­փոխ­վել Եր­ևան` Հայաս­ տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան մայ­րա­քա­ղա­քը: Սա մեզ հայտ­նի ա­ռա­ջին վկայու­թյո­ւնն է, որ­տեղ Եր­ևա­նը որ­պես մայ­րա­քա­ ղաք է նշ­ված: Մի շա­րք դժ­վա­րու­թյո­ւն­ներ հաղ­թա­հա­րե­լո­ւց հե­տո Հայոց ազ­գային խոր­հո­ւր­դը և ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան ան­դամ­նե­րը 1918թ. հու­լ ի­սի 19-ին Թիֆ­լ ի­սից ժա­մա­նե­ցին Եր­ևան: Օ­գ ոս­տո­սի 1-ին մայ­րա­քա­ղաք Եր­ևա­նո­ւմ բաց­վեց

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

պատմության քառուղ իներ

ՀՀ Նախագահի նստավայր

Հայաս­տա­նի խո­րհր­դի (պառ­լա­մ ե­նտ) ան­դրա­նիկ նիս­տը: ­ այ­րա­քա­ղա­քի վե­րած­վե­լով` Եր­ևա­նն սկ­սեց կար­ևո­րա­գ ույն Մ դեր խա­ղալ ոչ մի­այն ՀՀ-ի, այլև ողջ հայու­թյան կյան­քո­ւմ: Զար­մա­նա­լ ի չէ, որ ժա­մա­նա­կի ո­րոշ գոր­ծիչ­ներ Հայաս­տա­ նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյո­ւնն ան­վա­նո­ւմ է­ին «Եր­ևա­նյան հան­րա­պե­տու­թյո­ւն»:­ Ար­տա­քին և ներ­քին ան­նպա­ստ հան­գա­մա­նք­նե­րով պայ­մա­ նա­վոր­ված` 1920թ. դեկ­տեմ­բե­րի 2-ին Հայաս­տա­նի Հան­րա­ պե­տու­թյու­նը խո­րհր­դայ­նաց­վեց` իր տե­ղ ը զի­ջե­լով Հայաս­ տա­նի երկ­րո­րդ (խո­րհր­դային) հան­րա­պե­տու­թյա­նը: Խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին կտ­րո­ւկ փոխ­վեց նախ­կին գա­ վա­ռա­կան քա­ղա­քի ար­տա­քին տես­քը: 1924թ. հաս­տատ­վեց ճար­տա­րա­պետ Ա­լեք­սա­նդր Թա­մա­նյա­նի կազ­մած Եր­ևա­ նի գլ­խա­վոր հա­տա­կա­գի­ծը, ո­րի հի­ման վրա սկս­վեց մայ­ րա­քա­ղա­քի կա­ռու­ցա­պա­տու­մը: Հա­ջո­րդ տաս­նա­մյակ­նե­րին թա­մա­նյա­նա­կան հա­տա­կա­գի­ծը ո­րոշ փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի են­թա­րկ­վեց: Ար­դեն հետ­պա­տե­րազ­մյան տա­րի­նե­րին Եր­ևա­ նը վե­րած­վեց զար­գա­ցած ար­դ յու­նա­բե­րա­կան քա­ղա­քի: Այն դար­ձավ հան­րա­պե­տու­թյան ոչ մի­այն վար­չա­կան, այլև տըն­ տե­սա­կան, կր­թա­կան, գի­տա­կան ու մշա­կու­թային կե­նտ­րոն, իսկ բնակ­չու­թյան թվա­քա­նա­կն ան­ցավ մեկ մի­լ ի­ո­նից (հա­ մե­մա­տու­թյան հա­մար նշե­նք, որ, օ­րի­նակ, 1926թ. մայ­րա­քա­ ղա­քի բնակ­չու­թյան թի­վը շո­ւրջ 65.000 էր): 1991թ-ին` Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան ան­կա­խա­ցու­ մից հե­տո, Եր­ևա­նը դար­ձավ եր­րո­րդ հան­րա­պե­տու­թյան մայ­րա­քա­ղա­քը: Ներ­կայո­ւմս Եր­ևա­նն ըն­կալ­վո­ւմ է իբրև աշ­ խար­հաս­փյո­ւռ հայու­թյան մայ­րա­քա­ղաք: Այն ու­նի իր դրո­շը, զի­նան­շա­նը և օրհ­ներ­գը: 1996թ. ՀՀ-ում ի­րա­կա­նաց­ված վար­ չա­կան նոր բա­ժան­ման ար­դ յո­ւն­քո­ւմ Եր­ևա­նը մար­զ ի կար­ գա­վ ի­ճակ ստա­ցավ` բա­ժան­վե­լով 12 թա­ղային հա­մայնք­նե­ րի, ո­րո­նք 2009թ. վե­րած­վե­ցին վար­չա­կան շր­ջան­նե­րի: Ն­շե­նք, որ 1968թ. հոկ­տեմ­բե­րին մեծ հան­դի­սու­թյա­մբ տոն­ վեց Է­րե­բու­նի-Եր­ևա­նի հիմ­նա­դր­ման 2750-ա­մյա­կը: Տո­ նա­կա­տա­րու­թյո­ւն­նե­րի շր­ջա­նակ­նե­րո­ւմ Լե­նի­նի ան­վան (ներ­կայո­ւմ` Հան­րա­պե­տու­թյան) հրա­պա­րա­կին հա­րա­կից տա­րած­քո­ւմ բաց­վեց քա­ղա­քի տա­րի­քը խո­րհր­դան­շող շա­ տըր­վան­նե­րի հա­մա­լ ի­րը: Այդ ժա­մա­նա­կից էլ ա­վան­դ ույթ դար­ձավ յու­րա­քան­չյո­ւր հոկ­տեմ­բե­րին նշե­լու մայ­րա­քա­ղաք Եր­ևա­նի ծնն­դ յան տա­րե­դար­ձը, ին­չը շա­րու­նակ­վո­ւմ է մի­նչև օրս: Իսկ ար­դեն 2018թ. կտո­նե­նք մեր սի­րե­լ ի մայ­րա­քա­ղա­քի 2800-ա­մյա­կը: 3 (23) 2013 15

վարչական շրջաններ

Երևանի վարչական շրջանների համեմատություն

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

հեղինակ՝՝ Արփինե Արզումանյան

«Եր­ևան քա­ղա­քո­ւմ տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ռա­վար­ման մա­սին» ՀՀ օ­րեն­քով Եր­ևա­նո­ւմ ար­դ յու­նա­վետ տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ ռա­վա­րո­ւմ և տա­րած­քային կա­ռա­վա­րո­ւմ ի­րա­կա­նաց­նե­լու, Եր­ևա­նի տե­ղա­կան ինք­նա­կա­ռա­վար­ման մար­մին­նե­րը բնակ­ չութ­յա­նն ա­ռա­վել մատ­չե­լ ի դա­րձ­նե­լու նպա­տա­կով Եր­ևան քա­ղա­քը բա­ժան­վել է 12 վար­չա­կան շր­ջա­նի՝ Ա­ջափ­նյակ, Ա­վան, Ա­րաբ­կիր, Դա­վ ի­թա­շեն, Է­րե­բու­նի, Կե­նտ­րոն, Մա­լա­թի­ա-Uե­բաu­տի­ա, Նոր Նո­րք, Նո­րք-Մա­րաշ, Նու­բա­րա­շեն, Շեն­գա­վ իթ, Քա­նա­քեռ-Զեյ­թո­ւն: Եր­ևան քա­ղա­քի ընդ­հա­նո­ւր տա­րած­քի* 21.5%-ը զբա­ղեց­նո­ւմ է Է­րե­բու­նի վար­չա­կան շր­ջա­նը՝ 4880 հա, ըստ այդմ՝ այն ա­մ ե­նա­ մե­ծն է իր զբա­ղեց­րած տա­րած­քո­վ։ Երկ­րո­րդ տե­ղո­ւմ է Շեն­գա­վ իթ վար­չա­կան շր­ջա­նը, այն զբա­ղեց­նո­ւմ է 4099 հա տա­րա­ծք, ո­րը կազ­մո­ւմ է Եր­ևան քա­ղա­քի ընդ­հա­նո­ւր տա­րած­քի 18.1%-ը։ Եր­րո­րդ տե­ղո­ւմ է Ա­ջափ­նյակ վար­չա­կան շր­ջա­նը՝ 2606 հա տա­րա­ծք, կազ­մո­ւմ է Եր­ևան քա­ղա­քի ընդ­հա­նո­ւր տա­րած­քի 11.5%-ը։ Ա­մ ե­նա­փո­քր տա­րած­քը զբա­ղեց­նո­ւմ է Նո­րք-Մա­րաշ վար­չա­կան շր­ջա­նը՝ 470 հա տա­րա­ծք, ո­րը կազ­մո­ւմ է Եր­ևան քա­ղա­քի ընդ­հա­նո­ւր տա­րած­քի 2.1%-ը։ (Հաշ­վա­րկ­նե­րը ներ­ կայաց­վել են` հի­մք ըն­դ ու­նե­լով «­Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյու­նը և մար­զե­րը թվե­րով, ՀՀ ԱՎԾ, Վի­ճա­կագ­րա­կան ժո­ղո­ վա­ծու, 2010թ»-ի տվյալ­նե­րը): 2012թ-ի տվյալ­նե­րով վար­չա­կան շր­ջան­նե­րից ա­մ ե­նա­մ եծ բնակ­չու­թյո­ւն ու­նեն Նոր Նոր­քը և Շեն­գա­վ ի­թը՝ 148.6 հազ. մա­րդ: Մա­լա­թի­ա-Սե­բաս­տի­ա վար­չա­կան շր­ջա­նի բնակ­չու­թյու­նը կազ­մո­ւմ է 142.6 հազ. մա­րդ՝ զբա­ղեց­նե­լով մեր կազ­մած ցու­ցա­ կո­ւմ երկ­րո­րդ տե­ղ ը։ Բնակ­չու­թյան քա­նա­կով եր­րո­րդ տե­ղո­ւմ է Կե­նտ­րոն վար­չա­կան շր­ջա­նը՝ 131.6 հազ.­մա­րդ: Բնակ­չու­թյան ա­մ ե­նա­ցա­ծր թվա­քա­նա­կն ու­նի Նու­բա­րա­շեն վար­չա­կան շր­ջա­նը, ո­րի բնակ­չու­թյու­նը կազ­մո­ւմ է 9.8 հազ. մա­րդ: (Տ­վ յալ­նե­րի հա­մար աղ ­բյո­ւր է ծա­ռայել ՀՀ ազ­գային վի­ճա­կագ­րա­կան ծա­ռայու­թյան կայ­քը): 2011թ-ի դրու­թյա­մբ ծնո­ւնդ­նե­րի քա­նա­կով աչ­քի է ընկ­նո­ւմ Շեն­գա­վ ի­թը՝ 2604, ո­րին հա­ջոր­դ ո­ւմ է Նոր Նոր­քը, իսկ եր­րո­րդ 3 (23) 2013 16

վարչական շրջաններ

տե­ղո­ւմ է Մա­լա­թի­ա-Սե­բաս­տի­ան: Նո­րք-Մա­րա­շը ծնո­ւնդ­նե­րի քա­նա­կով ա­մ ե­նա­քի­չն է՝ 127, և եզ­րա­փա­կո­ւմ է ցու­ցա­կը: ­Մյո­ւս վար­չա­կան շր­ջան­նե­րո­ւմ ծնո­ ւնդ­նե­րի քա­նա­կը 2011թ.-ի դրու­թյա­մբ հետ­ևյա­լն է.­ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Է­րե­բու­նի – 2192 ­Կե­նտ­րոն – 1630­ Ա­ջափ­նյակ - 1453 ­Քա­նա­քեռ-Զեյ­թո­ւն - 1016­ Ա­րաբ­կիր – 1005­ Ա­վան – 489 ­Դա­վ ի­թա­շեն – 401 ­Նու­բա­րա­շեն – 153:

2011թ. դրու­թյա­մբ ա­մո­ւս­նու­թյո­ւն­ներն ա­մ ե­նից շատ գրա­նց­վել են Շեն­գա­վ ի­ թո­ւմ, ա­մ ե­նա­քի­չը՝ Նու­բա­րա­շե­նո­ւմ: Ա­մո­ւս­նա­լու­ծու­թյո­ւն­նե­րի մե­ծա­քա­նա­ կու­թյա­մբ աչ­քի է ընկ­նո­ւմ Նոր Նոր­ քը, իսկ ա­մ ե­նա­քի­չն ար­տա­հայտ­ված է Նո­րք-Մա­րա­շո­ւմ: (Տ­վ յալ­նե­րը հա­մար աղ ­բյո­ւր է ծա­ռայել ՀՀ ազ­գային վի­ ճա­կագ­րա­կան ծա­ռայու­թյան կայ­քը (http://www.armstat.am/file/article/ marz_12_35.pdf):­ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի են­թա­ կայու­թյա­մբ գոր­ծո­ւմ է 161 ման­կա­ պար­տեզ: Մա­լա­թի­ա Սե­բաս­տի­ա վար­ չա­կան շր­ջա­նը, Նոր Նոր­քը և Շեն­գա­ վի­թը ման­կա­պար­տեզ­նե­րի քա­նա­կով ա­ռա­ջա­տար դիր­քո­ւմ են՝ յու­րա­քան­չյու­ րը 22-ա­կան: Ե­րե­խա­նե­րի ցու­ցա­կային թի­վը Մա­լա­թի­ա-Սե­բաս­տի­այո­ւմ ա­մ ե­ նա­բա­րձրն է՝ 4838, իսկ ման­կա­վա­րժ­նե­ րի քա­նա­կով ա­ռա­ջա­տար է Շեն­գա­վ ի­ թը՝ 244: ­Ման­կա­պար­տեզ­նե­րի քա­նա­կով ցու­ ցա­կը եզ­րա­փա­կո­ւմ է Նու­բա­րա­շեն վար­չա­կան շր­ջա­նը, որն ու­նի մեկ ման­ կա­պար­տեզ: Ե­րե­խա­նե­րի ցու­ցա­կային թվի և աշ­խա­տող­նե­րի քա­նա­կով նույն­ պես Նու­բա­րա­շե­նն է ցու­ցա­կը եզ­րա­փա­ կո­ղ ը: (Տ­վ յալ­նե­րը ներ­կայաց­վել են ըստ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի պաշ­տո­ նա­կան կայ­քի տվյալ­նե­րի (http://www. yerevan.am/main.php?lang=1&page_ id=125):­ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի են­ թա­կայու­թյա­մբ 6 ման­կա­պար­տեզ­ նե­րո­ւմ ի­րա­կա­նաց­վո­ւմ է կր­թու­թյան առանձնահատուկ պայ­ման­նե­րի կա­ րիք ու­նե­ցող նա­խա­դպ­րո­ցա­կան հա­ սա­կի ե­րե­խա­նե­րի կր­թու­թյո­ւն: Այն ի­րա­կա­նաց­վո­ւմ է 5 վար­չա­կան շր­ջան­ նե­րո­ւմ (Ա­ջափ­նյակ, Մա­լա­թի­ա-Սե­ բաս­տի­ա, Նոր Նո­րք, Քա­նա­քեռ-Զեյ­ թո­ւն, Շեն­գա­վ իթ) տե­ղա­կայ­ված 6 ման­ կա­պար­տեզ­նե­րո­ւմ:­ Ը­ստ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի պաշ­տո­նա­կան կայ­քի տվյալ­նե­րի՝ Երե­

Աղյուսակ N 1-ը՝ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կայքի, տվյալները՝ 2010թ-ի հունվարի 1-ի դրությամբ:

Ք. Երևան Աջափնյակ Ավան Արաբկիր Դավիթաշեն Էրեբունի Կենտրոն ՄալաթիաՍեբաստիա Նոր Նորք ՆորքՄարաշ Նուբարաշեն

22700 2606 808 1320 656 4880 1339 2539

Բնակչության Երևանի թվաքանակը, տարածքում վարչական շրջանի հազ. մարդ տեսակարար կշիռը, % 1116.6 11.5 108.8 3.6 50.3 5.8 131.0 2.9 41.0 21.5 121.5 5.9 130.4 11.2 141.5

1440 470

6.3 2.1

146.4 11.3

13.12 1.02

1731

7.6

9.6

0.86

Շենգավիթ

4099

18.1

145.9

13.07

ՔանաքեռԶեյթուն

775

3.4

79.1

7.08

Տարածքը, հա

Երևանի բնակչության թվաքանակում տեսակարար կշիռը, % 9.67 4.55 11.73 3.67 10.88 11.67 12.68

Աղյուսակ N 2-ը ՝ ըստ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կայքի: ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿՆ ԸՍՏ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԻ ՎԱՐՉԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆՆԵՐԻ Հունվարի 1-ի դրությամբ հազ. մարդ Վարչական շրջանների անվանումը Ք. Երևան, ընդամենը Աջափնյակ Ավան Արաբկիր Դավիթաշեն Էրեբունի Կենտրոն ՄալաթիաՍեբաստիա

Բնակչության թվաքանակը 2008 2008 1 107,8

2009 2009 1 111,3

2010 2010 1 116.6

2011 2011 1 121.9

2012 2012 1 127.3

107.1 50.8 131.3 40.6 120.1 129.7 140.6

107.5 50.9 131.1 40.8 120.6 130.0 141.0

108.0 50.9 131.0 41.0 121.5 130.4 141.5

108.3 51.00 130.6 41.2 122.5 131.0 141.9

108.8 51.00 130.3 41.3 123.5 131.6 142.6

144.5

146.4 11.3 9.6

147.5 11.3 9.7

148.6 11.3 9.8

Նուբարաշեն

9.5

145.2 11.3 9.6

Շենգավիթ

143.8

144.6

145.9

147.3

148.6

ՔանաքեռԶեյթուն

78.4

78.7

79.1

79.6

79.9

Նոր Նորք

Նորք-Մարաշ 11.4

3 (23) 2013 17

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

վարչական շրջաններ

վա­նի Կե­նտ­րոն վար­չա­կան շր­ջա­նում­ դպ­րոց­նե­րի քա­նա­կն ա­մ ե­նա­շատն է՝ 33: Նու­բա­րա­շե­նո­ւմ ա­մ ե­նա­քի­չն է՝ 2-ը: Ա­վագ դպ­րոց­նե­րի քա­նա­կով ևս ա­ռա­ ջա­տար է Կե­նտ­րոն վար­չա­կան շր­ջա­նը: ­Հատ­կան­շա­կան է մշա­կու­թային օ­ջախ­ նե­րի կե­նտ­րո­նա­ցու­մը Կե­նտ­րոն վար­ չա­կան շր­ջա­նո­ւմ: Այս­տեղ են գտն­վո­ւմ Եր­ևա­նի 3 հա­մ եր­գաս­րահ­նե­րը՝ Ա­րամ Խա­չատ­րյա­նի հա­մ եր­գաս­րա­հը, «Առ­նո Բա­բա­ջա­նյա­նի ան­վան» հա­մ եր­գային 3 (23) 2013 18

դահ­լ ի­ճը, Կո­մի­տա­սի ան­վան Կա­մ ե­ րային ե­րա­ժշ­տու­թյան տու­նը: Եր­ևա­նի Կե­նտ­րոն վար­չա­կան շր­ջա­նո­ւմ են տե­ ղա­կայ­ված գոր­ծող եր­կու կի­նո­թատ­ րոն­նե­րը՝ «­Նաի­րի» և «­Մո­սկ­վա» կի­նո­ թատ­րոն­նե­րը, թատ­րոն­նե­րի մեծ մա­սը, բա­րձ­րա­գ ույն ու­սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­ տու­թյո­ւն­նե­րի հիմ­նա­կան մա­սը և այլն: 2012 թվա­կա­նի ըն­թաց­քո­ւմ կա­տա­րած աշ­խա­տա­նք­նե­րի հա­մար լա­վա­գ ույն վար­չա­կան շր­ջան են ճա­նաչ­վել Ա­վա­

նը և Դա­վ ի­թա­շե­նը՝ զբա­ղեց­նե­լով 1-ին տե­ղ ը: Երկ­րո­րդ և եր­րո­րդ տե­ղե­րո­ւմ հա­մա­պա­տաս­խա­նա­բար Կե­նտ­րոն և Ա­րաբ­կիր վար­չա­կան շր­ջան­նե­րն են: ­Վար­չա­կան շր­ջան­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­ թյա­նը, կա­տար­վող աշ­խա­տա­նք­նե­րին հնա­րա­վոր է հետ­ևել www.facebook.com սո­ցի­ա­լա­կան ցան­ցո­ւմ առ­կա պաշ­տո­ նա­կան է­ջե­րի մի­ջո­ցով:

ճարտարապետություն

Երևանը՝ պատմամշակութային կենտրոն

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

հեղինակներ` Սյուզաննա Թուսինյան և Անահիտ Կիրակոսյան

Ալ. Թ ամանյանի արձան

Եր­ևա­նն իր ճար­տա­րա­պե­տու­թյա­մբ տա­րա­ծա­շր­ջա­նի և աշ­խար­հի գե­ղե­ցիկ քա­ղաք­նե­րից է: Նրա ճար­տա­րա­պե­ տության մեջ, հայ­կա­կան ա­վան­դա­կան ճար­տա­րա­պե­տա­ կան ո­ճի ու ա­վան­դ ույթ­նե­րի հետ մի­ա­սին, օգ­տա­գ ո­րծ­ված են ռու­սա­կան և եվ­րո­պա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թյան ժա­մա­նա­ կա­կից նվա­ճո­ւմ­նե­րն ու ձե­ռք­բե­րո­ւմ­նե­րը: Բո­ւռն զար­գա­ցող և ըն­դար­ձակ­վող հին Եր­ևա­նո­ւմ ստե­ղծ­վել են ճար­տա­րա­ պե­տա­կան տաս­նյակ հա­մա­լ իր­ներ, ո­րո­նք քա­ղա­քի զա­րդն են: Դրա­նց թվո­ւմ են Եր­ևա­նի պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­ րը, ո­րո­նք ա­ռա­նձ­նա­հա­տո­ւկ դեր ու­նեն քա­ղա­քի պատ­մութ­ յան մեջ և առ­հա­սա­րակ կար­ևոր նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նեն երե­ վան­ցի­նե­րի հա­մա­ր։ Դրա­նք ի­րե­նց մեջ պահ­պա­նո­ւմ են հին Եր­ևա­նի հո­գին, ներ­կայաց­նո­ւմ են մշա­կույթն ու պատ­մո­ւմ Եր­ևա­նի տաս­նա­մյակ­նե­րի պատ­մու­թյու­նը։ Խո­րհր­դային իշ­ խա­նու­թյան տա­րի­նե­րին քա­ղա­քը նոր շո­ւնչ ստա­ցավ: Եր­ևա­ նը գյու­ղա­քա­ղա­քից վե­րած­վեց քա­ղա­քի, որ­տեղ հո­ղե տնե­րը փո­խա­րին­վե­ցին շեն­քե­րով, ո­րո­նք ի­րե­նց ամ­րու­թյան շնոր­ հիվ պահ­պան­վել են մի­նչ այ­սօր:­ Եր­ևա­նո­ւմ կա մո­տա­վո­րա­պես 982 հու­շար­ձան, ո­րոն­ցից 70-ը հա­մար­վո­ւմ է պատ­մա­կա­ն։ Եր­ևա­նի հա­մա­լ իր­նե­րի ձևա­վոր­ման մեջ խո­շոր դեր են խա­ղա­ցել ա­ռա­ջին հեր­թին բնա­կե­լ ի տնե­րն ու հա­սա­րա­կա­կան շեն­քե­րը: Դրա­նք ճար­ տա­րա­պե­տա­կան ա­ռու­մով զգա­լ ի փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ են կրել: Եր­ևան քա­ղա­քի բնա­կե­լ ի տնե­րի հիմ­նա­կան զա­նգ­ված­նե­րը բա­ժան­վո­ւմ են խմ­բե­րի` առևտ­րա­կան­նե­րի ու ար­հես­տա­վոր­ նե­րի տնե­րի և այ­գե­գ ո­րծ­նե­րի: Այդ ժա­մա­նակ­վա բնա­կե­լ ի տնե­րը և՛ ի­րե­նց կա­ռո­ւց­ված­քով, և՛ նշա­նա­կու­թյա­մբ ի­րա­րից մե­ծա­պես տար­բեր­վո­ւմ է­ին: Առևտ­րա­կան­նե­րի և ար­հես­տա­ 3 (23) 2013 20

վոր­նե­րի տնե­րն ամ­բող­ջու­թյա­մբ տար­բեր­վո­ւմ է­ին: Դրա­նք գտն­վո­ւմ է­ին քա­ղա­քի կե­նտ­րո­նո­ւմ և թեև երկ­հար­կա­նի է­ին, բայց ճար­տա­րա­պե­տա­կան ա­ռու­մով որ­ևէ հե­տա­քրք­րու­թյո­ւն չէ­ին ներ­կայաց­նո­ւմ: Այ­գե­գ ո­րծ­նե­րի տնե­րի մեծ մա­սը քա­ ղա­քի կե­նտ­րո­նա­կան մա­սից դո­ւրս է­ին գտն­վո­ւմ, իսկ բան­ վոր­նե­րի մեծ մա­սը ապ­րո­ւմ է­ին հան­րա­կա­ցա­րան­նե­րո­ւմ, մյո­ւս` հա­մ ե­մա­տա­բար փո­քր մա­սի տնե­րը, գրե­թե, ա­ռա­նց բա­ցա­ռու­թան, մի­հար­կա­նի է­ին, մեծ մա­սը` հյու­ղակ­ներ: Վա­ ճա­ռա­կան­նե­րը, ձեռ­նար­կա­տե­րե­րը և մյո­ւս հա­րո­ւստ­նե­րն ի­րե­նց տնե­րը կա­ռու­ցել են հա­տո­ւկ պլա­նով` ժա­մա­նա­կա­կից պա­հա­նջ­նե­րին հա­մա­պա­տաս­խան: Այդ տնե­րը երկ­հար­կա­ նի է­ին, ճա­կա­տային մա­սը շար­ված էր սր­բա­տաշ սև տու­ֆով: Դրա­նք նա­խո­րդ ժա­մա­նակ­նե­րի բնա­կե­լ ի տնե­րից տար­բեր­ վո­ւմ է­ին նաև այլ հատ­կա­նիշ­նե­րով: Նոր կա­ռո­ւց­վող բնա­կե­լ ի տնե­րը փո­ղո­ցի կող­մից ու­նե­ին մե­ծա­դիր պա­տու­հան­ներ, ըն­ դար­ձակ պա­տշ­գա­մբ­ներ, նո­րա­ձև շքա­մո­ւտ­քեր: Այդ շր­ջա­նի թե՛ հիմ­նար­կային, թե՛ բնա­կե­լ ի տնե­րից շա­տե­րը պահ­պան­վել են մի­նչ օրս, և կա­րե­լ ի է դրա­նք տես­նել այժ­մյան Հան­րա­ պե­տու­թյան, Նալ­բան­դ յա­նի, Տե­րյա­նի, Տեր-Գաբ­րի­ե­լ յա­նի, Մով­սես Խո­րե­նա­ցու, Ա­մի­րյա­նի, Սպան­դա­րյա­նի փո­ղոց­նե­ րո­ւմ ու Թու­մա­նյա­նի պո­ղո­տայի վրա, իսկ մի մա­սն էլ քա­ղա­ քի վե­րա­կա­ռո­ւց­ման պատ­ճա­ռով ար­դեն քա­նդ­վել է, և դրա­նց տե­ղո­ւմ բա­րձ­րա­ցել են նո­րաոճ շեն­քեր: ­ Աֆ­րի­կ յան­նե­րը հայտ­նի են որ­պես հին եր­ևան­ցի­ներ, այս­տեղ հաս­տատ­ված` 1829 թվա­կա­նից: Եր­ևա­նո­ւմ հայտ­նի տոհ­մ ե­ րից են ե­ղել. նրա­նք մեծ նշա­նա­կու­թյո­ւն են ու­նե­ցել Եր­ևա­ նի զար­գաց­ման գոր­ծո­ւմ: Նրա­նց ջան­քե­րով և մի­ջոց­նե­րով

ճարտարապետություն է 1911թ-ին ա­ռա­ջին ան­գամ եր­ևան­ցի­նե­րին տր­վեց խմե­լու ջո­ւր, կա­վե խո­ղո­վակ­նե­րով 40 աղ ­բյո­ւր­նե­րից ե­կավ հա­սավ Եր­ևան: Այժմ Աֆ­րի­կ յան­նե­րի տու­նը Եր­ևա­նի պատ­մու­թյան մի մա­սն է կազ­մո­ւմ: Այն կա­ռու­ցել է 19-րդ դա­րի վեր­ջե­րին Աֆ­րի­կ յան եղ ­բայր­նե­րը։ 1913թ-ին շի­նու­թյու­նը դար­ձել էր ե­զա­կի հա­վա­քա­տե­ղ ի։ Քա­նի որ Աֆ­րի­կ յան­նե­րի մեծ մա­սը քա­ղա­քային դու­մայի ան­դամ­ներ է­ին և հա­սա­րա­կա­կան գոր­ ծիչ­ներ, քա­ղա­քի հետ առնչ­վող շատ քն­նար­կո­ւմ­ներ ան­ց է­ին կաց­վո­ւմ այս­տե­ղ։ Ճար­տա­րա­պե­տա­կան նո­ւրբ ու ան­կրկ­նե­լ ի լու­ծո­ւմ­նե­րի շնոր­հիվ շի­նու­թյու­նը ե­զա­կի է իր տե­սա­կի մե­ ջ։ Շի­նու­թյան ճա­կա­տային մա­սի քան­դակ­նե­րը, շեն­քի ներ­ քին ճար­տա­րա­պե­տու­թյան հետ մի­աս ­ ին այն դա­րձ­նո­ւմ են ճար­տա­րա­պե­տա­կան գլո­ւխ­գ որ­ծո­ց։ Խո­րհր­դային կար­գե­րի

PanARMENIAN Photo Archive

Yerevan Brandy Company Archives

իր վե­րջ­նա­կան տե­սքն ստա­ցել է 1953թ-ին:­ Ալ. Թա­մա­նյա­նի ա­ռա­ջին խո­շոր ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյու­նը Երևա­նի հա­սա­րա­կա­կան ա­ռա­ջին խո­շոր շեն­քի` Ժո­ղո­վ ր­ դա­կան տան (օ­պե­րայի և բա­լե­տի թատ­րոն) շեն­քի նա­խագ­ ծո­ւմն է, որ նա ստա­նձ­նել է Խո­րհր­դային Հայաս­տա­նի կա­ ռա­վա­րու­թյան կող­մից 1926 թ-ին հայ­տա­րար­ված մր­ցույ­թով: Ճար­տա­րա­պե­տա­կան ա­ռու­մով այս ան­կրկ­նե­լ ի շեն­քի կա­ ռու­ցումն­ սկս­վեց 1926թ-ին։ Թա­տե­րա­կան մա­սի շի­նա­րա­ րու­թյու­նը ա­վա­րտ­վել է 1939թ-ին, իսկ ֆիլ­հար­մո­նի­այի դահ­ լի­ճի­նը` 1963թ-ին: Շեն­քի նա­խա­գի­ծը 1936թ-ին Փա­րի­զո­ւմ ան­ցկաց­վող հա­մաշ­խար­հային ցու­ցա­հան­դե­սին ար­ժա­նա­ ցել է Գրանպ­րի մր­ցա­նա­կի և Մեծ ոս­կ յա մե­դա­լ ի։ Սա­կայն նա­խա­գծ­ված շի­նու­թյու­նը փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի է են­թա­րկ­վել

Երևանի կոնյակի գործարան

հաս­տա­տու­մից հե­տո Աֆ­րի­կ յան­նե­րի եր­կու ա­ռա­նձ­նատ­նե­ րը և ամ­բո­ղ ջ ու­նեց­ված­քը պե­տա­կա­նաց­վեց, իսկ մե­նատ­նե­րը մտց­վե­ցին պատ­մամ­շա­կու­թային հու­շար­ձան­նե­րի ցու­ցա­կի մե­ջ։ Աֆ­րի­կ յան­նե­րի թիվ 11 տու­նը, որ­տեղ ապ­րել է նրա­նց գեր­դաս­տա­նը, դար­ձավ բազ­մաբ­նա­կա­րա­նային շենք` մի քա­նի ըն­տա­նի­քի ա­պա­հո­վե­լով կա­ցա­րա­նո­վ։ 2004թ. Հյու­ սի­սային պո­ղո­տայի շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տա­նք­նե­րի ի­րա­ կա­նաց­ման պատ­ճա­ռով Աֆ­րի­կ յան­նե­րի տու­նը ո­րակ­վեց որ­պես տե­ղա­փոխ­ման են­թա­կա։ Աֆ­րի­կ յան­նե­րի տան ա­պա­ մո­տն­տաժ­ման հար­ցով մտա­հոգ­ված են ինչ­պես ան­հատ քա­ ղա­քա­ցի­ներ, այն­պես էլ Մշա­կույ­թի նա­խա­րա­րու­թյան աշ­խա­ տա­կից­նե­րը։ Տար­բեր կա­ռույց­նե­րի, ինչ­պես նաև ան­հատ քա­ ղա­քաց­նի­նե­րի՝ քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նին ուղղ­ված նա­մակ­նե­րը, դա­դա­րեց­նել տան ա­պա­մոն­տա­ժու­մը դե­ռևս ան­պա­տաս­խան են:­ Եր­ևա­նի կո­նյա­կի գոր­ծա­րա­նը կա­ռու­ցել է 1887թ. Ներ­սես Թաի­րո­վը (Թաի­րյան) Եր­ևա­նի բեր­դի տե­ղո­ւմ։ Այն հայ­կա­ կան ի­րա­կա­նու­թյան մեջ ա­ռա­ջին կա­տա­րե­լա­գ ո­րծ­ված և մաս­նա­գի­տաց­ված գոր­ծա­րա­նն է ե­ղե­լ։ 1899թ. Ներ­սես Թաի­ րո­վն ան­սպա­սե­լ ի իր գոր­ծա­րա­նը վա­ճա­ռո­ւմ է «­Շո­ւս­տով և որ­դի­ներ» ըն­կե­րու­թյա­նը։ Գոր­ծա­րա­նն ու­ներ գի­նու, օ­ղու և կո­նյա­կի ար­տադ­րու­թյո­ւն։ «­Շո­ւս­տով և որ­դի­ներ» ըն­կե­րու­ թյան գոր­ծա­րա­նի ար­տադ­րան­քը` բա­զո­ւմ մր­ցա­նակ­ներ է ստա­ցել (որ­պես ո­րա­կ յալ խմի­չք): Հայաս­տա­նի խո­րհր­դայ­ նա­ցու­մից հե­տո այս գոր­ծա­րա­նը ևս պե­տա­կա­նաց­վեց: Գոր­ ծա­րա­նի ներ­կայիս շի­նու­թյու­նը կա­ռո­ւց­վել է 1949-1953 թթին: Ներ­կայիս շի­նու­թյան նա­խա­գիծ 1949թ-ին կազ­մ ել են Հո­ վհ. Մար­գա­րյա­նը և Բ. Ար­զու­մա­նյա­նը։ Գոր­ծա­րա­նի շենքն

Կասկադ

վե­րա­կա­ռու­ցո­ւմ­նե­րի ժա­մա­նակ, և այդ­պես էլ նախ­նա­կան տես­քով չի կա­ռո­ւց­վել: Իսկ վեր­ջե­րս էլ Ա­զա­տու­թյան հրա­ պա­րա­կի տակ կա­ռո­ւց­վեց 500 ավ­տո­մ ե­քե­նայի հա­մար նա­ խա­տես­ված ե­ռա­հա­րկ ավ­տո­կայա­նա­տե­ղ ի, ո­րը շատ ճար­ տա­րա­պետ­նե­րի մտա­հո­գ ու­թյան ա­ռար­կան դար­ձավ, քա­նի որ շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տա­նք­նե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ժա­մա­ նակ թու­լա­ցել է շեն­քի հիմ­նային մա­սը։­ Եր­ևա­նի կա­ռո­ւց­ված­քո­ւմ կար­ևոր քա­ղա­քա­շի­նա­կան նշա­ նա­կու­թյո­ւն ու­նի Կաս­կադ հա­մա­լ ի­րը։ Այն Եր­ևա­նի խո­ րհըր­դա­նիշ­նե­րից մե­կն է։ Կաս­կա­դի տա­րած­քը բազ­մաոճ և յուրօ­րի­նակ է, քա­նի որ այն նոր և հին ճար­տա­րա­պե­տու­թյան սին­թեզ է։ Չնայած խո­շոր ծա­վալ­նե­րին, նրան գե­ղեց­կու­թյուն են հա­ղոր­դ ո­ւմ նո­ւրբ ման­րա­մաս­նե­րը։ Կաս­կադ ու­նե­նա­լու հա­մար եր­ևան­ցի­նե­րը պար­տա­կան են ճար­տա­րա­պետ­ներ Ջիմ Թո­րո­սյա­նին,­Սար­գիս Գյո­ւր­զա­դ յա­նին և Աս­լան Մխի­ թա­րյա­նի­ն։ Այս կա­ռույ­ցով ճար­տա­րա­պետ­նե­րը ա­վար­տե­ ցին 1924թ-ին Ալ. Թա­մա­նյա­նի կող­մից նա­խագ­ծած Եր­ևա­նի գլ­խա­վոր հա­տա­կագ­ծի ա­ռա­նց­քը՝ «­Հյու­սի­սային ա­ռա­նց­քը», ո­րը հա­տո­ւմ է քա­ղա­քը հյու­սիս-հա­րավ ուղ­ղու­թյա­մբ։ Կաս­ կա­դի յու­րա­քան­չյո­ւր դահ­լ իճ ու­նի իր թե­մա­տի­կա­ն։ Հա­մա­լ ի­ րի հիմ­նա­կան գա­ղա­փա­րն ազ­գային վե­րա­ծնն­դի ար­տա­հայ­ տո­ւմն է:

Փաս­տեր Կաս­կա­դ ի մա­սին.

­ աս­տի­ճան­նե­րի թի­վ ը` 572, ­ աս­կա­դ ի հիմ­քից մի­նչև գա­գաթ` 302 մ, Կ ­հիմ­քից մի­նչև վե­րին հար­թակ` 450 մ: 3 (23) 2013 21

ճարտարապետություն

­Մա­տե­նա­դա­րա­նի շեն­քը կա­ռո­ւց­վել է 1957թ-ին։ Այն բա­զալ­ տից է։ Հիմ­նա­կան շեն­քի նա­խագ­ծի հե­ղ ի­նա­կը Մա­րկ Գրի­ գորյա­նն է, իսկ գի­տա­կան մաս­նա­շեն­քի նա­խագ­ծի հե­ղ ի­նա­ կը` եր­գա­հան, ճար­տա­րա­պետ Ար­թո­ւր Մես­չյա­նը։ Մա­տե­ նա­դա­րա­նի շեն­քի առջև տե­ղա­դր­ված են մա­տե­նագ­րու­թյան հետ կապ ու­նե­ցող հայ ան­վա­նի գոր­ծիչ­նե­րի ար­ձան­նե­րը։ Եր­ևա­նի Մա­տե­նա­դա­րա­նո­ւմ են պահ­վո­ւմ միջ­նա­դա­րյան ձե­ռա­գիր մա­տյան­նե­րը։ Եր­ևա­նի Մա­տե­նա­դա­րա­նի շեն­քը տե­ղա­կայ­ված է Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տայի վեր­նա­մա­սո­ւմ։ ­Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան զո­հե­րի հի­շա­տա­կին նվիր­ված հու­ շա­հա­մա­լ ի­րը կա­ռո­ւց­ված է Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի բլ­րի վրա։ Կա­ռույ­ցի ճար­տա­րա­պետ­նե­րը Ար­թո­ւր Թար­խա­նյա­նն ու Սա­շո­ւր Քա­լա­շյա­նն են։ Ցե­ղաս­պա­նու­թյան 50-րդ տա­րե­լ ի­ ցին ըն­դա­ռաջ Եր­ևա­նո­ւմ կազ­մա­կե­րպ­վե­ցին ցույ­ցեր, ո­րո­

Երիտասարդական պալատ

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոն

Մատենադարան

նց ար­դ յո­ւն­քը ե­ղավ այն, որ 1966 թ-ին սկս­վեց հու­շար­ձա­նի կա­ռու­ցու­մը, որն ա­վա­րտ­վեց 1967 թ-ին։ Իսկ բա­ցու­մը տե­ղ ի ունե­ցավ նույն թվա­կա­նի նոյեմ­բե­րի 29-ին։ 44 մե­տր բա­րձ­ րու­թյո­ւն ու­նե­ցող սյու­նը պատ­կե­րո­ւմ է հայ ժո­ղո­վ ր­դի վե­ 3 (23) 2013 22

PanARMENIAN Photo Archive

PanARMENIAN Photo Archive

րածնո­ւն­դը։ 12 քա­րե սա­լե­րը շր­ջա­նա­գիծ են կազ­մո­ւմ, իսկ շր­ջա­նի կե­նտ­րո­նո­ւմ զո­հե­րի հի­շա­տա­կը հա­վեր­ժաց­նող ան­ մար կրա­կն է։ Հու­շար­ձա­նի ձախ կող­մո­ւմ 100 մե­տր եր­կա­ րու­թյա­մբ պատ է տե­ղա­դր­ված, ո­րի վրա գր­ված են Արևմտյան Հայաս­տա­նի ա­մ ե­նա­հայտ­նի քա­ղաք­նե­րի ա­նո­ւն­նե­րը­։ 1970թ. Հայաս­տա­նի կո­մ ե­րիտ­մի­ու­թյան ղե­կա­վար Ստե­ փան Պո­ղո­սյա­նի կար­գադ­րու­թյա­մբ ճար­տա­րա­պետ­ներ Հրաչ Պո­ղո­սյա­նին,Ար­թո­ւր Թար­խա­նյա­նին և Սպար­տակ Խա­չ իկյա­նին հա­նձ­նա­րար­վեց Ե­րի­տա­սար­դա­կան պա­լա­ տի նա­խագը­ծու­մը։ Չնայած, որ պա­լա­տն ինք­նին շատ բա­րդ կա­ռույց էր լի­նե­լու, դժ­վա­րու­թյո­ւն հա­րու­ցեց մի­այն տե­ղ ի ընտր­ման հար­ցը։ Մտահ­ղա­ցո­ւմ կար շի­նու­թյու­նը կա­ռու­ցել ներ­կայիս Ազ­գային ժո­ղո­վ ի հետ­նա­մա­սո­ւմ` Պա­սկ­ևի­չ ի բլ­րի վրա։ Փնտր­տո­ւք­նե­րից հե­տո ձեռ­նա­մո­ւխ ե­ղան շի­նաշ­խա­

տա­նք­նե­րի­ն։ Պա­լա­տն իր մեջ պե­տք է նե­րա­ռեր լո­ղա­վա­զան, սր­ճա­րան, հյու­րա­նոց և հար­սա­նյաց սրա­հ։ Տեխ­նի­կա­կան տե­սա­կե­տից այս ա­մ ե­նը նա­խագ­ծե­լը բա­վա­կա­նին բա­րդ բան էր։ Կա­ռու­ցու­մը կա­տար­վո­ւմ էր փո­ւլ առ փո­ւլ` կա­ռո­ւց­վեց հյու­րա­նո­ցը, լո­ղա­վա­զա­նը, իսկ դրա­նց կա­ռո­ւց­մա­նը հա­ջոր­ դեց ա­կո­ւմ­բի և դահ­լ ի­ճի կա­ռու­ցու­մը (1000 նս­տա­տե­ղով)։ Հա­մա­լ ի­րն ամ­բող­ջա­կան տես­քը ստաց­ված 1980-ա­կան­նե­րի երկ­րո­րդ կե­սի­ն։ Շի­նա­րա­րու­թյան վրա ծա­խս­վել էր 9,5 մլն ռուբ­լ ի։ Սա­կայն 2004թ. շեն­քը վա­ճառ­վեց ան­հատ ձեռ­նե­րե­ ցի։ 2005-2006 թթ. ըն­թաց­քո­ւմ այն հիմ­նո­վ ին քա­նդ­վեց` տե­ ղո­ւմ նոր է­լ ի­տար հյու­րա­նոց ստեղ­ծե­լու նպա­տա­կո­վ։ ­Տա­րի­ներ շա­րու­նակ մեր հայ ճար­տա­րա­պետ­նե­րի ջան­քե­ րով, Եր­ևա­նը դար­ձավ պատ­մամ­շա­կու­թային կե­նտ­րոն, քա­րը քա­րի վրա դնե­լով քա­ղա­քին նոր շո­ւնչ նե­րար­կե­ցին նրա­նք: Սա­կայն, տաս­նա­մյակ­նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ ստե­ղծ­վա­ծը, այժմ եր­բե­մ ն ա­նար­դար ձևով ոչն­չաց­վո­ւմ է։ Ո­րոշ հու­շար­ձան­ներ դեռ կի­սա­քա­նդ են (այդ թվո­ւմ` հին ու ար­ժե­քա­վոր բնա­կե­լ ի տներ), մյո­ւս­նե­րն ընդ­հան­րա­պես ժո­ղո­վ ր­դին հա­սա­նե­լ ի են մի­այն գր­քե­րի է­ջե­րի­ց։ Հու­շար­ձան­նե­րի ա­պա­մոն­տաժ­ման և քա­նդ­ման հար­ցե­րն ազ­գային ար­ժե­քը չգ­նա­հա­տե­լն ու պատ­մա­կան հու­շար­ձան­ նե­րի ար­ժե­քը չգի­տակ­ցե­լն է։ Չնայաց այս գոր­ծըն­թա­ցը հա­ ճա­խա­կի բնույթ է կրո­ւմ, բայց հու­սա­նք, որ մի օր եր­ևա­նյան հու­շար­ձան­նե­րը կպահ­պա­նեն հա­մա­տա­րած բո­լո­րը։

արձաններ

Արվեստի լուռ վկաններ. անդրադարձ արձաններին հեղինակներ` Ա ­ րփինե Արզումանյան, Արմինե Սարգսյան

Եր­ևա­նի քան­դակ­նե­րը, ար­ձան­նե­րը, կի­սա­նդ­րի­նե­րը քա­ ղա­քային մշա­կույ­թի մա­սն են կազ­մո­ւմ: Դրան­ցից յու­րա­ քան­չ յու­րը պատ­մու­թյո­ւն է ամ­փո­փո­ւմ, կրո­ւմ և հի­շեց­նո­ւմ:­ Ար­ձան­նե­րին ան­դրա­դար­ձը, սա­կայն, ձևա­չա­փային բնույ­թով պայ­մա­նա­վոր­ված չ ի կա­րող ամ­բող­ջա­կան և ընդ­գր­կո­ւն լի­նել: Ստո­րև ան­դրա­դառ­նո­ւմ ենք սո­սկ ար­ վես­տի մի քա­նի բնա­գա­վառ­նե­րի ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­րի ար­ձան­նե­րին:

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Գ­րող­նե­րի ար­ձան­նե­ր

3 (23) 2013 24

­ ա­նաս­տե­ղծ, փի­լ ի­սո­փա, ե­րա­ժի­շտ, ման­կա­վա­րժ Գրի­գ որ Բ Նա­րե­կա­ցու ար­ձա­նը կե­րտ­վել է Մա­լա­թի­ա-Սե­բաս­տի­ա թա­ ղա­պե­տա­րա­նի պատ­վե­րով: 2002թ-ի ապ­րի­լ ի 19-ին տե­ղ ի է ու­նե­ցել ար­ձա­նի բա­ցու­մը: Այն պատ­կե­րո­ւմ է Նա­րե­կա­ցուն ո­տա­բո­բիկ, ծո­ւն­կի ի­ջած, դեմ­քը հա­ռած դե­պի եր­կի­նք՝ առ Աստ­ված: Թևե­րի լայն բաց­ված­քը նրա սր­տի խոր­քից բխած զգա­ցո­ւմ­նե­րի պո­ռթ­կու­մի ար­տա­հայ­տու­թյո­ւնն է Ա­րար­չ ի հան­դեպ: Ըստ հու­շար­ձա­նի ճար­տա­րա­պե­տի մտահ­ղաց­ման` ար­ձա­նի մոտ տե­ղա­դր­ված 7 բա­զալ­տե սա­լա­քա­րե­րը մա­տյա­ նի է­ջե­րն են, ո­րո­նց վրա փո­րա­գր­ված են հատ­ված­ներ Նա­րե­ կա­ցու «­Մա­տյան ող ­բեր­գ ու­թյան» պոե­մից: Ար­ձա­նի քան­դա­ կա­գ որ­ծը Սե­րժ Մեհ­րա­բյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­տը՝ Ա­շոտ Սմ­ բա­տյա­նը:­ Ա­ռա­կա­գիր Մխի­թար Գո­շի ար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է Մա­տե­նա­ դա­րա­նի մո­ւտ­քի մոտ 1967թ-ին: Մ. Գո­շի ար­ձա­նը հայ­կա­կան կո­թո­ղային ար­վես­տի լա­վա­գ ույն նմո­ւշ­նե­րից է: Ար­ձա­նը բա­ զալ­տից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ղու­կաս Չու­բա­րյա­նն է: ­Միջ­նա­դա­րի բա­նաս­տե­ղծ Ֆրի­կի ար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1967 թ-ին Մա­տե­նա­դա­րա­նի մո­ւտ­քի մոտ: Ար­ձա­նը բա­զալ­տից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Սու­րեն Նա­զա­րյա­նն է:­ Ո­ւշ միջ­նա­դա­րի հայ բա­նաս­տե­ղծ Սայաթ-Նո­վայի աղ ­բյո­ւրհու­շար­ձա­նի հան­դի­սա­վոր բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1963թին մեծ երգ­չ ի ա­նու­նը կրող ե­րա­ժշ­տա­կան դպ­րո­ցի մոտ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա­րա Հա­րու­թյու­նյա­նն է: 2009թ-ին ՍայաթՆո­վայի և Խան­ջյան փո­ղո­ցի խաչ­մ ե­րու­կո­ւմ տե­ղա­դր­վել է Սայաթ-Նո­վայի բրոն­զա­ձույլ կի­սա­նդ­րին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Թո­րոս Ռաս­քե­լ յա­նն է: 2012թ-ին Սայաթ-Նո­վայի ծնն­դ յան 300-ա­մյա­կի հո­բե­լ յա­նա­կան մի­ջո­ցա­ռո­ւմ­նե­րի շր­ջա­նա­կո­ ւմ Ա­վան վար­չա­կան շր­ջա­նո­ւմ տե­ղ ի ու­նե­ցավ Սայաթ-Նո­ վայի կի­սա­նդ­րու բա­ցու­մը: Քան­դա­կի հե­ղ ի­նա­կը Լևոն Թոք­ մաջյա­նն է: ­Խա­չա­տո­ւր Ա­բո­վ յա­նի ար­ձա­նը, բազ­մա­թիվ փոր­ձու­թյո­ւն­նե­

րի մի­ջով ան­ցնե­լով, 1964թ-ի սեպ­տեմ­բե­րին հաս­նո­ւմ է Քա­ նա­քեռ և առ այ­սօր կա­նգ­նած է մեծ լու­սա­վոր­չ ի թան­գա­րա­նի մոտ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա. Տեր-Մա­րու­քյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­ տը՝ Մ. Գրի­գ ո­րյա­նը: Գրո­ղ ի երկ­րո­րդ ար­ձա­նը տե­ղա­դր­ված է իր ան­վան պու­րա­կո­ւմ: Ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել է 1950թ-ին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Սու­րեն Ստե­փա­նյա­նն է, ճար­ տա­րա­պե­տը` Գևո­րգ Թա­մա­նյա­նը: ­Հով­հան­նես Թու­մա­նյա­նի ար­ձա­նը բաց­վել է 1957թ-ին Սպեն­դի­ա­րյա­նի ան­վան օ­պե­րայի և բա­լե­տի թատ­րո­նի շեն­քի մոտ: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա­րա Սա­րգսյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­տը՝ Գրի­գ որ Ա­ղա­բա­բյա­նը: ­Գաբ­րի­ել Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի կի­ա­սնդ­րու բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1972 թ-ին Թա­տե­րա­կան այ­գ ո­ւմ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա­րա Հա­ րու­թյու­նյա­նն է: Ար­ձա­նը նա­րն­ջա­գ ույն տու­ֆից է:­ Ե­ղ ի­շե Չա­րեն­ցի հու­շար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1985թ-ին Օ­ղա­կա­ձև զբո­սայ­գ ո­ւմ: Ճար­տա­րա­պե­տը Նի­կո­ ղայոս Նի­կո­ղո­սյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­տը՝ Ջիմ Թո­րո­սյա­նը: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից է: 2012թ-ին Շա­ռլ Ազ­նա­վու­րի հրա­պա­րա­ կո­ւմ՝ նս­տա­րան­նե­րից մե­կին տե­ղա­դր­վել է Ե. Չա­րեն­ցի կա­վե ար­ձա­նը:­ Ա­վե­տիք Ի­սա­հա­կ յա­նի ար­ձա­նը բաց­վել է 1965թ-ին Օ­ղա­կա­ ձև զբո­սայ­գ ո­ւմ՝ բա­նաս­տեղ­ծի ա­նու­նը կրող փո­ղո­ցի հարե­ վա­նու­թյա­մբ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Սար­գիս Բաղ­դա­սա­րյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­տը` Լի­պա­րիտ Մա­դ ոյա­նը: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: ­Վա­հան Տե­րյա­նի ար­ձա­նի հան­դի­սա­վոր բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­ նե­ցել 2000թ-ին Օ­ղա­կա­ձև զբո­սայ­գ ո­ւմ՝ բա­նաս­տեղ­ծի ա­նու­ նը կրող փո­ղո­ցի հար­ևա­նու­թյա­մբ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Նո­րայր Կար­գա­նյա­նն է, ճար­տա­րա­պե­տը՝ Համ­լետ Խա­չատ­րյա­նը: Ար­ձա­նը բա­զալ­տից է: ­Պա­րույր Սևա­կի հու­շար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1978թ-ին իր ա­նու­նը կրող N 123 դպ­րո­ցի պա­տի խոր­շո­ւմ: Քան­դա­կա­ գոր­ծը Ա­րա Շի­րա­զն է: 2012թ-ին մայ­րա­քա­ղա­քո­ւմ Հրա­չյա Ղափ­լա­նյա­նի ան­վան դրա­մա­տի­կա­կան թատ­րո­նի հար­ևա­ նու­թյա­մբ՝ նս­տա­րան­նե­րից մե­կին, տե­ղա­դր­վել է Պա­րույր Սևա­կի կա­վե ար­ձա­նը: ­Վա­հան Թե­քեյա­նի ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1990թ-ին իր ա­նու­նը կրող N 92 դպ­րո­ցի մոտ: Ար­ձա­նը բրոն­ զից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Լևոն Թոք­մա­ջյա­նն է: ­Հով­հան­նես Շի­րա­զ ի մա­հար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1989թ-ին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը նրա որ­դին է՝ Ա­րա Շի­րա­զը, ճար­տա­րա­պե­ տը՝ Աս­լան Մխի­թա­րյա­նը: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և տրա­վեր­տի­ նից է: ­Մի­քայել Նալ­բան­դ յա­նի ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1965թ-ին Օ­ղա­կա­ձև զբո­սայ­գ ո­ւմ, իր ա­նու­նը կրող փո­ղո­ցի սկզբ­նա­մա­սո­ւմ: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: Քան­դա­ կա­գ որ­ծը Նի­կո­ղայոս Նի­կո­ղո­սյա­նն է: ­Վի­լ յամ Սա­րոյա­նի մա­հար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1984թ-ին: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա­րա Շի­րա­զն է: 2008թ-ի դեկ­տեմ­բե­րի 13-ին Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տայի և Մոս­ կով­յան փո­ղո­ցի խաչ­մ ե­րու­կո­ւմ բաց­վել է Վի­լ յամ Սա­րոյա­ նի ար­ձա­նը: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Դա­վ իթ Եր­ևան­ցին է: Նա­խա­ ձեռ­նու­թյու­նը ի­րա­կա­նաց­վել է Վ. Սա­րոյա­նի 100-ա­մյա­կին նվիր­ված հո­բելյա­նա­կան մի­ջո­ցա­ռո­ւմ­նե­րի շր­ջա­նա­կո­ւմ: ­

Ե­րա­ժի­շտ­նե­րի ար­ձան­նե­ր

­Կոմ­պո­զ ի­տոր Ա­լեք­սա­նդր Սպեն­դի­ա­րյա­նի ար­ձա­նի բա­ցու­

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

արձաններ

3 (23) 2013 25

արձաններ

մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1957թ-ին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ղու­կաս Չու­ բա­րյա­նն է: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և բաց վար­դա­գ ույն գրա­նի­տից է: ­Կոմ­պո­զ ի­տոր Ար­մ են Տիգ­րա­նյա­նի ար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1987թ-ին Օ­ղա­կա­ձև զբո­սայ­գ ո­ւմ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ար­տա­ շես Հով­սե­փյա­նն է: Ար­ձա­նը բա­զալ­տից է: ­Կոմ­պո­զ ի­տոր, ե­րա­ժշ­տա­գետ, եր­գիչ, խմ­բա­վար Կո­մի­տա­ սի մա­հար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1955թ-ին Կո­մի­տա­սի ան­վան զբո­սայ­գ ու պան­թե­ո­նո­ւմ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ա­րա Հա­րութ­ յունյա­նն է: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: Կո­մի­տա­սի 2-րդ ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1988թ-ին իր ա­նու­նը կրող Ե­րա­ժշ­տա­նո­ցի մեր­ձա­կա այ­գ ո­ւմ: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: ­Կոմ­պո­զ ի­տոր Ա­րամ Խա­չատ­րյա­նի ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1999թ-ին իր ա­նու­նը կրող Հայ­ֆիլ­հար­մո­նյայի մեծ դահ­լ ի­ճի մոտ: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Յու­րի Պետ­րո­սյա­նն է: Ար­ ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: ­Կոմ­պո­զ ի­տոր Առ­նո Բա­բա­ջա­նյա­նի ծնն­դ յան 80-ա­մյա­կի ա­ռի­թով ո­րոշ­վել է Կա­րա­պի լճի մոտ կա­ռու­ցել նրա հու­ շար­ձա­նը: 2002թ-ի հոկ­տեմ­բե­րին դր­ված ար­ձա­նը հա­սա­ րա­կության պա­հան­ջով ու­ղա­րկ­վել է ձևա­փոխ­ման: Ո­րոշ փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ կա­տա­րե­լո­ւց հե­տո 2003թ. հու­նի­սին Բա­բա­ջա­նյա­նի ար­ձա­նը նո­րից ամ­րաց­վել պատ­վան­դա­նին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Դա­վ իթ Բե­ջա­նյա­նն է: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է:

Ն­կա­րիչ­նե­րի ար­ձան­նե­ր

13-րդ դա­րի երկ­րո­րդ կե­սի հայ ման­րան­կա­րիչ և գրիչ Թո­րոս Ռոս­լ ի­նի ար­ձա­նը տե­ղա­դր­վել է 1967թ-ին Մա­տե­նա­դա­րա­նի մո­ւտ­քի մոտ: Ար­ձա­նը բա­զալ­տից է: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Ար­շամ Շա­հի­նյա­նն է: ­Ծո­վան­կա­րիչ Հով­հան­նես Այ­վա­զո­վս­կու ար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 2003թ-ի մայի­սի 1-ին: Քան­դա­կա­գ որ­ծը Յու­ րի Պետ­րո­սյան­ն է: Ար­ձա­նը բրոն­զ ից և գրա­նի­տից է: Ն­կա­րիչ Մար­տի­րոս Սա­րյա­նի հու­շար­ձա­նի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1986թ-ին իր ա­նու­նը կրող փո­ղո­ցի հար­ևա­նու­թյա­մբ գտն­վող զբո­սայ­գ ո­ւմ: Ար­ձա­նը մար­մա­րից է: Քան­դա­կա­գ որ­ ծը Լևոն Թոք­մա­ջյա­նն է:

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

­Վի­շա­պա­քա­ր

3 (23) 2013 26

­Մեր քա­ղա­քո­ւմ տե­ղա­դր­ված հնա­գ ույն այդ քա­րե­րը հա­վա­ նա­բար շա­տե­րին ո­չ ի­նչ չեն ա­սո­ւմ: Վի­շա­պա­քա­րե­րը բնո­րոշ են մի­այն Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խար­հին. հան­դի­պո­ւմ են հիմ­ նա­կա­նո­ւմ բա­րձր լեռ­նային գո­տի­նե­րո­ւմ` 2500-3000 մ բարձ­ րու­թյան վրա: Են­թա­դր­վո­ւմ է, որ խո­րհր­դան­շել են ջրի պաշ­ տա­մո­ւն­քը: «­Սո­վո­րո­բար դրա­նք դր­վել են աղ ­բյո­ւր­նե­րի ա­կո­ւնք­նե­ րի, ջրամ­բար­նե­րի, ար­հես­տա­կան լճե­րի մո­տա­կայ­քո­ւմ և մարմ­­նա­վո­րել են հա­մայ­նա­կան հի­շո­ղու­թյան պահ­պան­ման ո­լոր­տը: Թվագ­րու­թյան ժա­մա­նա­կը դե­ռևս ստույգ չէ, հա­վա­ նա­բար դրա­նք բրոն­զե­դա­րյան եր­ևույթ են, ա­մ ե­նա­հա­վա­նա­ կա­նը վե­րա­բե­րո­ւմ է Ք.ա. 2-րդ հա­զա­րա­մյա­կին: Ըստ ձևի ու պատ­կե­րագ­րու­թյան բա­ժան­վո­ւմ են ե­րեք տի­պի` ցլա­կե­րպ,

արձաններ

ձկ­նա­կե­րպ և ձկ­նաց­լա­կե­րպ»,- ա­սո­ւմ է հնա­գետ, պատ­մա­ կան գի­տու­թյո­ւն­նե­րի թեկ­նա­ծու Ար­սեն Բո­բո­խյա­նը և նշո­ւմ, որ վի­շա­պա­քա­րե­րի տե­ղա­փո­խու­մը և վե­րաօգ­տա­գ որ­ծու­մը սկս­վել է դե­ռևս վաղ շր­ջա­նո­ւմ: Մաս­նա­վո­րա­պես, ան­ցած 50 տա­րո­ւմ բա­րձ­րա­դիր վայ­րե­րից Եր­ևան և Հայաս­տա­նի այլ են­թա­շր­ջան­ներ են տե­ղա­փոխ­վել 18 վի­շա­պա­քար, այդ թվում` Ա­րա­գա­ծից, Գե­ղա­մա և Վար­դե­նի­սի լեռ­նե­րից: ­Բա­ցի այդ, ըստ հնա­գե­տի` հա­ճախ ոչ պաշ­տո­նա­կան ան­հատ­նե­ րի կող­մից վի­շա­պա­քա­րե­րի վե­րա­տե­ղա­դր­ման ըն­թաց­քո­ւմ ոչ ար­հես­տա­վա­րժ մո­տե­ցո­ւմ է դրս­ևոր­վել: Այս­պես, բե­տո­նե հիմ­քի մեջ գլ­խի­վայր են դր­ված Դաշ­տա­դե­մի, Դավ­թա­շե­նի, Հայ­սե­րի Օ­բայի, Ա­րա­գա­ծի ֆի­զ ի­կայի եր­կու (Նոր Ամ­բե­րդ և Ա­լ ի­խա­նյա­նի ան­վան) ինս­տի­տո­ւտ­նե­րի բա­կե­րո­ւմ դր­ված վի­շա­պա­քա­րե­րը: Դրան­ցից վեր­ջի­նը, նույն գլ­խի­վայր վի­ճա­ կո­ւմ, հայտն­վել է «­Սաս­նա ծռեր» մո­ւլտ­ֆիլ­մո­ւմ: Գ­րող, ան­ձա­վա­խույզ Վա­հան Տեր-Ղա­զա­րյա­նի կար­ծի­քով` հու­շար­ձան­նե­րի տե­ղա­հան­մա­մբ ոչն­չա­նո­ւմ է պատ­մամ­շա­ կու­թային մի­ջա­վայ­րը, պար­տա­դիր է դրա­նք ի­րե­նց տե­ղե­րը վե­րա­դա­րձ­նե­լը, քա­նի դեռ հնա­րա­վոր է, ցան­կա­ցո­ղ ը կա­րող է գնալ, տես­նել իր տե­ղո­ւմ: «­Խո­րհր­դային ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ հու­շար­ձան­նե­րը տե­ ղա­փոխ­վո­ւմ և տե­ղա­դր­վո­ւմ է­ին ա­մ ե­նաան­հե­թեթ վայ­րե­րո­ւմ, զբո­սայ­գի­նե­րո­ւմ, հա­ճախ դառ­նա­լով աղ ­բա­նո­ցի բաղ­կա­ցու­ ցիչ մաս, ին­չ ի հետ­ևան­քով խա­թար­վո­ւմ էր պատ­մամ­շա­կու­ թային մի­ջա­վայ­րը: Պատ­մու­թյան ոչն­չաց­ման այդ գոր­ծըն­ թա­ցը շա­րու­նակ­վո­ւմ է նաև այ­սօր»,- ա­սո­ւմ է հնա­գե­տը: «Ա­նհ­րա­ժե­շտ է ստեղ­ծել պա­շտ­պա­նա­կան մի­ջա­վայ­րեր վի­ շա­պա­քա­րե­րի գտն­վե­լու վայ­րե­րո­ւմ, դրա­նք դա­րձ­նել պատ­ մա­կան հի­շո­ղու­թյան վե­րա­կեն­դա­նաց­ման վկա­ներ, զար­գաց­ նել նաև զբո­սա­շր­ջու­թյու­նը»,-հա­վե­լո­ւմ է Ար­սեն Բո­բո­խյա­նը: Ն­շե­նք, որ 2012-ի ամ­ռա­նը տե­ղ ի է ու­նե­ցել «­վ ի­շապ­նե­րի» ա­ռա­ջին ճա­նա­չո­ղա­կան հե­տա­խու­զու­թյու­նը:

­Խաչ­քա­րը ճար­տա­րա­պե­տա­կան փո­քր ձևի հու­շար­ ձան է` խա­չ ի պատ­կե­րով, կա­նգ­նեց­ված է ու­ղա­ձիգ, ճա­ կա­տով` դե­պի արև­մո­ւտք: Կե­նտ­րո­նո­ւմ պատ­կեր­ված խա­չը շր­ջա­պատ­ված է զար­դա­քան­դակ­նե­րով, ե­րե­սին և թիկ­նային մա­սո­ւմ հան­դի­պո­ւմ են ար­ձա­նագ­րու­թյուն­ ներ: Ար­տա­հայ­տո­ւմ է քրիս­տո­նե­ու­թյան հիմ­նա­կան գա­ղա­փա­րը` Հի­սո­ւս Քրիս­տո­սի փրկ­չա­գ որ­ծու­թյու­նը: Հ­նա­գ ույն խաչ­քա­րե­րը 8-րդ դա­րից են: Մի­նչ այդ ե­ղել են քա­ ռա­նի­ստ կամ բազ­մա­նի­ստ կո­թող­ներ: Խաչ­քա­րե­րը կա­նգ­նեց­վել են սր­բա­վայ­րե­րո­ւմ, գե­րեզ­մա­ նատնե­րո­ւմ, ճամ­փա­բա­ժան­նե­րին, եր­բե­մ ն բլո­ւր­նե­րի ու ժայ­ռե­րի վրա` իբրև ու­ղե­ցույց, ա­գ ո­ւց­վել են ե­կե­ղե­ցի­նե­րի որ­մ ե­րին` դառ­նա­լով շեն­քի հար­դա­րան­քի մի մա­սը և ընդ­ գծե­լով նրա սր­բու­թյու­նը: Խաչ­քա­րե­րը նաև պատ­մա­կան վա­ վե­րագ­րեր են, կա­նգ­նեց­վել են ռազ­մա­կան հաղ ­թա­նակ­նե­րն ու պատ­մա­կան կար­ևոր դեպ­քե­րը հա­վեր­ժաց­նե­լու հա­մար: Հան­դի­պո­ւմ են պատ­վան­դա­նա­վոր, որմ­նա­փակ և կո­թող­նե­ րի նմա­նու­թյա­մբ` բազ­մաս­տի­ճան պատ­վան­դա­նին տե­ղա­դր­ ված խաչ­քա­րեր: ­Հայաս­տա­նո­ւմ կան հա­զա­րա­վոր ձե­ռա­կե­րտ խաչ­քա­րեր, ո­րոն­ցից ոչ մե­կը մյու­սին նման չէ: Ինչ­պես վի­շա­պա­քա­րե­րը, դրա­նք ևս բնո­րոշ են մի­այն Հայ­կա­կան լեռ­նաշ­խա­հին: Ինչ վե­րա­բե­րո­ւմ է մեր քա­ղա­քին: Հու­շար­ձան­նե­րը վե­րա­կա­նգ­

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

­Խաչ­քա­ր

3 (23) 2013 27

հուշակոթող

նող ճար­տա­րա­պետ­նե­րի հայ­կա­կան ա­սո­ցի­ա­ցի­այի փոխ­ նա­խա­գահ, վե­րա­կա­նգ­նող-ճար­տա­րա­պետ Ստե­փան Նալ­ բան­դ յա­նը նշո­ւմ է, որ Եր­ևա­նո­ւմ շատ կային ե­կե­ղե­ցի­ներ, բնա­կա­նա­բար ե­կե­ղե­ցու տա­րած­քո­ւմ, պա­տե­րին ե­ղել են նաև խաչ­քա­րեր: Խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին դրա­նց զգա­լ ի մա­սը ոչն­չաց­վել է: Նրա խոս­քով`այ­սօր հայտ­նի, նշա­նա­վոր խաչ­ քա­րեր, Եր­ևա­նի կե­նտ­րո­նո­ւմ ար­դեն չկան: Պահ­պան­վել են մա­սո­ւնք­ներ, խաչ­քա­րե­րի փշո­ւր­ներ, պա­տե­րին ա­գ ո­ւց­ված խաչ­քա­րեր: Ինչ­պես օ­րի­նակ, Սբ Զո­րա­վոր Աստ­վա­ծա­ծին, Սբ Հով­հան­նես Մկր­տիչ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի պա­տե­րի խաչ­քա­ րե­րը: Նշ­ված ե­կե­ղե­ցի­նե­րի տա­րած­քո­ւմ գրե­թե խաչ­քար չի մնա­ցել: Եր­ևա­նի ա­մ ե­նա­հին շի­նու­թյո­ւն­նե­րից մե­կի` Սբ Պո­ղոս-Պետ­րոս ե­կե­ղե­ցու խաչ­քա­րե­րից պահ­պան­վո­ւմ են Եր­ևա­նի պատ­մու­թյան թան­գա­րա­նո­ւմ: Նշա­նա­վոր խաչ­քա­ րեր են ե­ղել Սբ Սար­գիս ե­կե­ղե­ցու տա­րած­քո­ւմ, հի­մա դըժ­ վար է ա­սել` ուր են դրա­նք: Մա­սո­ւնք­ներ են պահ­պան­վել Սբ Մա­րի­ամ Աստ­վա­ծա­ծին (Կա­թո­ղ ի­կե) ե­կե­ղե­ցու բա­կո­ւմ (գտնվում է ներ­կայիս Ա­բո­վ յան փո­ղո­ցո­ւմ): «Եր­ևա­նը ու­նե­ցել է հա­րա­կից տա­րա­ծք­ներ, ո­րով սնո­ւց­ վել է քա­ղա­քը, եր­ևան­ցին էլ գնա­ցել է այն­տեղ ե­կե­ղե­ցա­կան տո­նե­րին, սգո ա­րա­րո­ղու­թյո­ւն­նե­րին,-ա­սո­ւմ է Ստե­փան Նալ­բան­դ յա­նը:- Պատ­մա­կան խա­քա­րեր կան Քա­նա­քե­ ռում, Նո­րա­գավ­թո­ւմ, ո­րո­նք այ­սօր ար­դեն Եր­ևա­նի կազ­ մում են: Եր­ևա­նա­մ ե­րձ տա­րա­ծք­նե­րից նշա­նա­վոր են Ա­ռինջ գյու­ղ ի գե­րեզ­մա­նա­տան խաչ­քա­րե­րը: Ցա­վոք, նոր գե­րեզ­ ման­նե­րը «մխրճ­վել են» պատ­մա­կան գե­րեզ­մա­նա­տան մեջ: Ան­փու­թո­րեն ոչն­չաց­վո­ւմ է հի­նը, կա­ռո­ւց­վո­ւմ նո­րը»:­ Այ­սօր էլ են խաչ­քա­րեր ստե­ղծ­վո­ւմ, սա­կայն զրու­ցա­կի­ցս նկա­տո­ւմ է, որ, մե­րօ­րյա խաչ­քա­րա­գ ո­րծ-վար­պետ­նե­րը չեն պահ­պա­նո­ւմ հայ­կա­կան խա­չ ի ձևը, հա­մա­չա­փու­թյու­նը, տե­ սա­կը: Նա ընդ­գծո­ւմ է նաև, որ խաչ­քա­րե­րի գե­ղեց­կու­թյո­ւնն ու զո­րու­թյո­ւնն իր պար­զու­թյան մեջ է:

Ն­շա­նա­վոր մա­հար­ձա­նը` սր­բա­տե­ղ ի­

­ ա­նա­քե­ռո­ւմ` ճամ­փեզ­րի խա­ղաղ ու գո­ղտ­րիկ մի ան­կ յու­ Ք նում է գտն­վո­ւմ Պետ­ևա­նի նշա­նա­վոր մա­հար­ձա­նը: 1265-ի այս խաչ­քա­րը Եր­ևա­նի սա­կա­վա­թիվ հու­շար­ձան­նե­րից է, ո­րո­նք երկ­րա­շար­ժե­րի ժա­մա­նակ չեն կոր­ծան­վել և ան­խա­ թար հա­սել են մեզ: Միջ­նա­դա­րյան Հայաս­տա­նի առևտը­ րային ա­մ ե­նաըն­դար­ձակ պայ­մա­նա­գի­րն է ար­ձա­նա­գր­ված խաչ­քա­րի վրա, փո­րա­գր­ված են նաև մա­րդ­կային զա­նա­զան ֆի­գ ո­ւր­ներ: Ցան­կա­պատ­ված այդ տա­րած­քո­ւմ տե­ղա­դր­ված է ևս 8 խաչ­ քար: Ժո­ղո­վո­ւրդն այն կո­չո­ւմ է Ա­մ ե­նա­փրկ­չ ի մա­տո­ւռ, թե ին­չու, դժ­վար է ա­սել: Խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին, երբ փակ­ ված են ե­ղել ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, մար­դիկ ընտ­րել են այս վայ­րը` Բարձրյա­լ ի հետ հա­ղոր­դա­կց­վե­լու, մոմ վա­ռե­լու հա­մար: Շա­տե­րը չգի­տեն ան­գամ, որ Ա­մ ե­նա­փրկ­չ ի մա­տո­ւռ կոչ­վող տա­րա­ծքն ի­րա­կա­նո­ւմ Քա­նա­քե­ռի պատ­մա­կան գե­րեզ­մա­ նա­տան մի մա­սն է: Այս մա­սին խոս­վո­ւմ է, գր­վո­ւմ, բայց միև­ նույն է, երկ­րա­շար­ժե­րից փրկ­ված, մո­մ ե­րի կրա­կից սևա­ցած, հա­զա­րա­վոր ա­ղո­թք­նե­րով մեզ հա­սած Պետ­ևա­նի հու­շար­ ձա­նը շա­րու­նա­կո­ւմ է մնալ յու­րա­տե­սակ «սր­բա­տե­ղ ի»: Մա­ հար­ձա­նի մո­տով ան­ցնե­լ իս այ­սօր էլ շա­տե­րը խա­չա­կն­քո­ւմ են:

3 (23) 2013 28

այգիներ

Երևանի թոքերը անդրադարձը` Սյուզաննա Թուսինյանի,

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Անահիտ Ծատուրյանի

3 (23) 2013 630

19-րդ դա­րի վեր­ջին Եր­ևա­նը ար­դեն սկ­սո­ւմ էր ստա­նալ քա­ ղա­քի տե­սք։ Օր օ­րի ա­վե­լա­նո­ւմ է­ին բազ­մա­թիվ շեն­քեր ու շի­ նու­թյո­ւն­ներ` թատ­րոն­ներ, կի­նո­թատ­րոն­ներ, բնա­կե­լ ի տներ, ստե­ղծ­վո­ւմ է­ին հա­սա­րա­կա­կան հա­նգս­տի ու զվար­ճան­քի վայ­րե­ր։ Եր­ևա­նը ար­դեն կա­ռո­ւց­վո­ւմ էր թեև պար­զու­նակ, բայց ըստ հա­տա­կագ­ծի, ո­րի մեջ պար­տա­դիր մտց­վել է­ին քա­ ղա­քի տար­բեր մա­սե­րո­ւմ այ­գի­նե­րի կա­ռու­ցու­մը։ Մի­նչ այդ, որ­պես զբո­սայ­գի­ներ, եր­ևան­ցի­նե­րի հա­մար ծա­ռայո­ւմ է­ին մզ­կիթ­նե­րի ու ե­կե­ղե­ցի­նե­րի բա­կե­րի ծա­ռա­շատ հատ­ված­նե­ րըն ու սե­փա­կան ա­ռա­նձ­նատ­նե­րի բա­կե­րը։ Եր­ևա­նի կա­նա­ չա­զա­րդ այս տա­րա­ծք­նե­րը ի­րե­նց ձևով շատ հե­ռու են ե­ղել հե­տա­գայո­ւմ կա­ռո­ւց­ված այ­գի­նե­րի­ց։ 20-րդ դա­րի սկզ­բին Եր­ևա­նո­ւմ կար 3 այ­գի դե­կո­րա­տիվ ծա­ռե­րով և թփե­րով զար­ դար­վա­ծ։­ Ժո­ղո­վ ր­դի շր­ջա­նո­ւմ ա­ռա­վել հայտ­նի այ­գի­նե­րին է­ին Անգ­լ ի­ա­կան այ­գին և Նոր այ­գին (Լե­նի­նի և Շա­հու­մյա­նի ար­ձան­նե­րի տա­րած­քո­ւմ ըն­կած հատ­վա­ծը):­ Ա­նգ­լ ի­ա­կան այ­գին ա­ռա­ջին և ա­մ ե­նա­մ եծ եր­ևա­նյան այ­գին է ե­ղել նա­խա­սո­վե­տա­կան շր­ջա­նո­ւմ։ Չնայած նրան, որ այ­գին եր­կար ժա­մա­նակ գոր­ծած­վո­ւմ էր, սա­կայն այն բա­րե­կար­գե­ լու խն­դիր ու­ներ (ծա­ռե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը փտած է­ին և ոչ պետ­քա­կան, չկար պատ­շաճ լու­սա­վո­րու­թյո­ւն)։ Ա­ռա­ջին ան­գա­մ՝ 1881թ. այ­գին բա­րե­կար­գե­լու վրա ու­շադ­րու­թյո­ւն է դա­րձ­րել բժի­շկ Լևոն Տիգ­րա­նյա­նը (ըստ նրա ծրագ­րի` այ­գ ու մի մա­սը պե­տք է դառ­նար տն­կա­րան քա­ղա­քի փո­ղոց­նե­րին և մյո­ւս այ­գի­նե­րին տն­կի­ներ մա­տու­ցե­լու հա­մար)։ Սա­կայն քաղ­դ ու­ման մեր­ժո­ւմ է այս ա­ռա­ջար­կը, իսկ այ­գին մնո­ւմ է ան­մ խի­թար վի­ճա­կո­ւմ։ Բա­զո­ւմ փոր­ձե­րից հե­տո այ­գին զգա­ լի բա­րե­լա­վել է քա­ղա­քագ­լո­ւխ Իս. Մե­լ իք-Ա­ղա­մա­լ յա­նի օ­րո­ ք։ Այ­գ ու բա­րե­կա­րգ­ման աշ­խա­տա­նք­նե­րը տևել են շուրջ կես դար (19-րդ դա­րի 60-ա­կան­նե­րից մի­նչև 20-րդ դա­րի սկիզբ)։ Բա­րե­կա­րգ­ման աշ­խա­տա­նք­նե­րի հետ կապ­ված այ­գին այ­ցե­ լու­նե­րի հա­մար մոտ 10 տա­րի փակ է ե­ղել, պաշ­տո­նա­պես այն բաց­վել է 1910թ-ին։­ Եր­ևա­նի կա­նա­չա­պատ­ման հար­ցին կար­ևո­րու­թյո­ւն է տր­վել նաև խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ։ 1924թ Ալ. Թա­մա­նյա­նի նա­ խագ­ծած հա­տա­կագ­ծո­ւմ էլ ևս մեծ տեղ էր տր­ված այ­գի­նե­րի ստե­ղծ­մա­նն ու կա­նաչ տա­րա­ծն­քե­րի ա­վե­լաց­մա­նը­։ ­ աղ­թա­նա­կի զբո­սայ­գ ու ներ­կայիս տա­րած­քո­ւմ մի­նչ այ­գ ու Հ կա­ռու­ցու­մը ե­ղել է ա­մայի։ 1924թ. թա­մա­նյա­նա­կան հա­տա­ կագ­ծով այս տա­րած­քո­ւմ պե­տք է ստե­ղծ­վեր այ­գի, ո­րը կենտ­ րո­նի թո­քե­րը պե­տք է լի­նե­ր։ Այ­գ ու կա­ռու­ցո­ւմն սկս­վո­ւմ է 1930թ. և տևո­ւմ է շո­ւրջ 10 տա­րի (մի­նչև 1940-ա­կան­նե­րը)։ Այ­գին տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ փո­փո­խու­թյու­նե­րի է են­թա­րկ­ վել. ա­վե­լա­ցել են ար­ձան­ներ, հու­շար­ձան­նե­ր։ Այ­գ ո­ւմ կան ե­րե­խա­նե­րի հա­մար ատ­րակ­ցի­ոն­ներ, ո­րո­նց տե­ղա­դր­մա­մբ այ­գին իր սկզբ­նա­կան ձևից շատ է հե­ռա­ցե­լ։ ­ Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դ ի կա­ռու­ցո­ւմն սկս­վել է 1949թ.։ Իսկ մի­նչ

այգիներ

այդ ներ­կայիս այ­գ ու տա­րած­քո­ւմ ե­ղել է ա­մայի։ Ծա­ռա­տընկ­ ման շնոր­հիվ կա­րճ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ փո­շոտ ու կեղ­ տոտ վայ­րը վե­րած­վել է ծա­ռա­շատ այ­գ ո­ւ։ Ըստ ա­վան­դ ույ­թի` հին ժա­մա­նակ­նե­րո­ւմ Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի տա­րած­քո­ւմ ե­ղել է Ա­նա­հիտ աստ­վա­ծու­հու տա­ճա­րը, ո­րի վեր­նա­հար­կո­ւմ բնակ­ վել են սո­ւր­հան­դակ ծի­ծեռ­նակ­ներ, ո­րո­նք Վա­հա­գն աստ­ծո­ւն լու­րեր են տա­րե­լ։ Ներ­կայո­ւմս Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դը ա­մ ե­նա­ մեծ այ­գին է Եր­ևա­նո­ւմ (շո­ւրջ 132 հա)։ ­

փո­քր հա­սա­կից, շատ ա­վե­լ ի լավ է դաջ­վո­ւմ մեր են­թա­գի­ տակ­ցության մեջ, քան տա­րի­ներ հե­տո սո­վո­րա­ծը: Նույ­նը վե­րա­բե­րո­ւմ է նաև է­կո­լո­գի­ա­կան կր­թու­թյա­նը. բնու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու և պա­շտ­պա­նե­լու հա­մար նախ պե­տք է ճա­նա­ չել այն, իսկ դրա հա­մար ան­հրա­ժե­շտ է, ան­մի­ջա­կան շփո­ւմ, ա­պա մի­այն հոգ տա­նել նրա ա­մ են մի մաս­նի­կի մա­սին: Հի­րա­վ ի, այս նպա­տա­կով են ժա­մա­նա­կին ստե­ղծ­վել Եր­ևա­ նի բու­սա­բա­նա­կան և կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գի­նե­րը.

Հով­հան­նես Թու­մա­նյա­նի ան­վան այ­գին, կամ ինչ­պես ժո­ ղո­վո­ւրդն է ան­վա­նո­ւմ Թու­մոյի այ­գին, ստե­ղծ­վել է Հո­վհ. Թու­մա­նյա­նի 100-ա­մյա­կի կա­պակ­ցու­թյա­մբ` 1969թ.։ Այ­գին գտն­վո­ւմ է Հրազ­դա­նի կիր­ճո­ւմ ու զբա­ղեց­նո­ւմ է շո­ւրջ 15,6 հա տա­րա­ծք։ 1973թ. այս­տեղ տե­ղա­դր­վել է եր­ևան­ցի­նե­րին շատ հայտ­նի «Ա­նո­ւշ և Սա­րո» ար­ձա­նը։ Ներ­կայո­ւմս այ­գին գտնվո­ւմ է «Էյ­փի­ջի լա­բս էյէմ» կազ­մա­կեր­պու­թյան խնա­մա­ կա­լու­թյան ներ­քո։­

Եր­ևա­նի բու­սա­բա­նա­կան այ­գին­

18-րդ դա­րի վեր­ջե­րին այժ­մյան Սի­րա­հար­նե­րի այ­գ ու տա­ րած­քո­ւմ ե­ղել է ու­րիշ այ­գի, ո­րը կոչ­վել է Կո­զեռ­նի այ­գի։ Այ­ գին եր­կար ժա­մա­նակ ան­տե­րու­թյան է մա­տն­ված ե­ղե­լ։ Բա­ րե­կա­րգ­ման աշ­խա­տա­նք­նե­րն այս­տեղ սկ­սել են սո­վե­տա­կան շր­ջա­նո­ւմ։ 1949թ. այն վե­րան­վան­վել է Պո­ւշ­կի­նի ան­վան, 1970թ.՝ Բա­րե­կա­մու­թյո­ւն, իսկ այժ­մյան ան­վա­նո­ւմն ստա­ցել է 1995թ.։ ­ Ներ­կայո­ւմս Եր­ևա­նո­ւմ կան եր­կու տաս­նյա­կից ա­վե­լ ի այ­գի­ ներ ու պու­րակ­նե­ր։ Չկա այն­պի­սի մի վար­չա­կան շր­ջան, որ­ տեղ գո­նե մեկ այ­գի չլի­նի։ Չնայած նրան, որ այ­գի­նե­րը շատ են և գե­ղե­ցիկ, միև­նույնն է դրա­նք գրե­թե բո­լո­րն ու­նեն նույն խն­դիր­նե­րը՝ պար­բե­րա­բար ծա­ռա­հա­տո­ւմ­ներ են ի­րա­կա­նաց­ վո­ւմ` սր­ճա­րան­ներ (լա­վա­գ ույն դեպ­քո­ւմ խա­ղահ­րա­պա­ րակ­ներ) կա­ռու­ցե­լու հա­մար, և այ­գի­նե­րի մե­ծա­մաս­նությու­ նը նա­խա­տես­ված չէ սահ­մա­նա­փակ կա­րո­ղու­թյո­ւն­նե­րով մարդ­կա­նց հա­մա­ր։

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

Օ­ղա­կա­ձև այ­գին ե­զա­կի է իր տե­սա­կի մեջ: Այն Եր­ևա­նի տա­րած­քո­ւմ մի­ակ այ­գին է, ո­րը բա­ժա­նո­ւմ է մեծ և փո­քր կե­նտ­րոն­նե­րը։ Մի­նչ 1960թ. այ­գ ու տա­րած­քո­ւմ ե­ղել են սե­ փա­կան տներ` պտ­ղա­տու այ­գի­նե­րո­վ։ Ներ­կայիս Օ­ղա­կա­ձև այ­գ ու ծա­ռե­րի մեծ մա­սը պահ­պան­վել են դեռ 1960-ա­կան­ նե­րի­ց։ 1980-ա­կան­նե­րին այ­գին ար­դեն բա­րե­կա­րգ­ված տե­սք ու­նե­ր։ 1990-ա­կան­նե­րի սկզ­բին այն մա­տն­վել էր ա­նու­շադ­ րու­թյան` թեև այ­գ ո­ւմ սկ­սե­ցին բա­րե­կա­րգ­ման և վե­րա­կա­ նգ­նո­ղա­կան աշ­խա­տա­նք­ներ կա­տար­վե­լ։ Չնայած որ այ­գին այժմ գտն­վում է բա­րե­կա­րգ վի­ճա­կո­ւմ, այն շատ տար­բեր­վո­ւմ է իր նա­խա­տաի­պի­ց։ Հին ծա­ռե­րին այժմ այ­գ ու տա­րած­քո­ւմ փո­խա­րի­նե­լու են ե­կել սր­ճա­րան­նե­րն ու ատ­րակ­ցի­ոն­նե­րը­։

Աշ­խար­հո­ւմ բո­լոր բու­սա­բա­նա­կան այ­գի­նե­րը գի­տա­հե­տա­ զո­տա­կան, կր­թա­կան և մշա­կու­թային հաս­տա­տու­թյո­ւն­ներ են, որ­տեղ մշակ­վո­ւմ և ու­սո­ւմ­նա­սիր­վո­ւմ են բույ­սե­րի բազ­ մա­զան հա­վա­քա­ծու­ներ: Նմա­նա­տիպ այ­գի­նե­րը, ըստ է­ու­ թյան, կեն­դա­նի թան­գա­րան­ներ են, որ­տեղ ցու­ցա­դր­վո­ւմ են երկ­րա­գն­դի բու­սա­կա­նու­թյան կար­ևոր տե­սակ­նե­րը: ՀՀ-ում այդ­պի­սի դե­րա­կա­տա­րու­թյո­ւն ու­նի ՀՀ ԳԱԱ բու­սա­ բա­նու­թյան ինս­տի­տու­տին կից Եր­ևա­նի բու­սա­բա­նա­կան այ­ գի­ն՝ Վա­նա­ձո­րի և Սևա­նի բա­ժան­մո­ւնք­նե­րով: Այն հիմ­նա­դր­վել է 1935թ.-ին ՀՀ ԳԱԱ-ի նա­խա­ձեռ­նությամբ` Եր­ևա­նի հյու­սի­սո­ւմ՝ 105 հա տա­րած­քի վրա։ 1954թ-ին այ­ գում ստե­ղծ­վել է «­Հայաս­տա­նի բու­սա­կան և կեն­դա­նա­կան աշ­խա­րհ» ­հատ­վա­ծը, որ­տեղ ներ­կայաց­ված են մոտ 1000 ա­նո­ւն բույ­սե­ր։ 60-70-ա­կան թվա­կան­նե­րին բու­սա­բա­նա­կան այ­գ ո­ւմ մոտ 5000 բու­սա­տե­սակ կար, իսկ այ­սօր վե­րա­ցել է տե­սա­կա­նու գրե­թե կե­սը:­ Եր­ևա­նի բու­սա­բա­նա­կան այ­գ ո­ւմ մի­նչև 1992 թ. գոր­ծո­ւմ էր ջեր­մա­տո­ւն, որ­տեղ ներ­կայաց­ված է­ին ար­ևա­դար­ձային և մեր­ձար­ևա­դար­ձային բույ­սե­րի 1260 տե­սակ, ո­րից մնա­ցել է մի­այն 300-ը: Եր­ևա­նի բու­սա­բա­նա­կան այ­գ ու կազ­մի մեջ մտ­նող Եր­ևա­ նի դե­նդ­րա­րի­ու­մը ստե­ղծ­վել է է­կո­լո­գաաշ­խար­հագ­րա­կան սկզբո­ւն­քով: Այս­տեղ տե­ղա­բա­շխ­ված են Կով­կա­սի, Ղրի­մի, Սի­բի­րի, Ար­ևե­լ յան Ա­սի­այի (Չի­նաս­տան, Ճա­պո­նի­ա, Կո­ րե­ա, Հե­ռա­վոր Ար­ևե­լ ք), Հյու­սի­սային Ա­մ ե­րի­կայի և Եվ­րո­ պայի դե­նդ­րոֆ­լո­րա­նե­րի ներ­կայա­ցու­ցիչ­ներ: Բու­սա­բա­նա­կան այ­գ ու բու­սա­կան ֆոն­դե­րն օգ­տա­գ ո­րծ­վո­ւմ են ու­սա­նող­նե­րի ու դպ­րո­ցա­կան­նե­րի ու­սո­ւց­ման և բնակ­ չության բու­սա­բա­նա­կան գի­տե­լ իք­նե­րը հա­րս­տաց­նե­լու նպա­տա­կով, իսկ այդ բնա­գա­վա­ռո­ւմ կար­ևոր դե­րա­կա­տա­ րում ու­նի այ­գ ու տա­րած­քո­ւմ ստե­ղծ­ված կեն­սա­բազ­մա­զա­ նու­թյան պահ­պա­նու­թյան կե­նտ­րո­նը:­ Եր­ևա­նի բու­սա­բա­նա­կան այ­գին կա­պե­րի մեջ է աշ­խար­հի

Ապ­րեց­րու, որ ապ­րես­ Այ­սօ­ր՝ 21-րդ դա­րո­ւմ, մա­րդ­կու­թյան առջև ծա­ռա­ցել են մի շա­րք բնա­պահ­պա­նա­կան խն­դիր­ներ, ո­րո­նք ի­րե­նց բնույ­թով մար­դա­ծին են, իսկ դրա­նց դեմ պայ­քա­րե­լու ա­մ ե­նաար­դ յու­ նա­վետ մի­ջո­ցը հա­մա­պա­տաս­խան գի­տակ­ցու­թյան ձևա­վո­ րո­ւմն է, ո­րը պե­տք է լի­նի ոչ մի­այն տե­սա­կան, այլ նաև իր գո­րծ­նա­կան կի­րա­ռու­թյու­նը ստա­նա մեր ա­ռօ­րյա կյան­քո­ւմ: ­Բո­լո­րս էլ գի­տե­նք, որ այն, ինչ սո­վո­րեց­նո­ւմ են մեզ դեռ 3 (23) 2013 317

3 (23) 2013

32

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

այգիներ

այգիներ

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

շուրջ 40 բու­սա­բա­նա­կան գի­տա­կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­նե­րի հետ: Չ­նայած վե­րը նշ­վա­ծի­ն՝ ան­բա­վա­րար ֆի­նա­նա­սա­վոր­ման պատ­ճա­ռով, այ­սօր բու­սա­բա­նա­կան այ­գին ի վի­ճա­կի չէ պատ­շաճ կեր­պով ի­րա­կա­նաց­նե­լու իր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը: Այ­գին, լի­նե­լով բու­սա­բա­նու­թյան ինս­տի­տու­տի ստո­րա­բա­ ժա­նո­ւմ­նե­րից մե­կը, ֆի­նան­սա­վոր­վո­ւմ է ինս­տի­տու­տի խի­ստ ան­բա­վա­րար բա­զային ֆի­նան­սա­վոր­ման շր­ջա­նակ­նե­րո­ւմ, ո­րով ան­հնար է ի­րա­կա­նաց­նել գի­տա­կան, կր­թա­կան և ար­ տադ­րա­կան բնա­կա­նոն գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւն:

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

• Այ­գ ո­ւմ գրե­թե բա­ցա­կայո­ւմ է շո­ւր­ջօ­րյա պահ­պա­ նու­թյու­նը (պա­հա­կային ծա­ռայու­թյո­ւն):­ • Այ­գ ու կա­նո­նա­վոր ո­ռո­գ ու­մը (շո­ւրջ 55 հա տա­րած­ քով) մայիս-հոկ­տեմ­բեր ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ ի­րա­կա­ նաց­վո­ւմ է մաս­նա­կի­որ ­ են` 50-60%-ով` առ­կա ֆի­նան­սա­կան խն­դիր­նե­րի պատ­ճա­ռով: • Բույ­սե­րի խնամ­քը և մշա­կու­մը պատ­շաճ չի ի­րա­կա­ նաց­վո­ւմ` այ­գե­գ ո­րծ­նե­րի թվի ան­բա­վա­րա­րու­թյան պատ­ճա­ ռով: • Չ­կա այ­գ ու խնամ­քի և բա­րե­կա­րգ­ման հա­մար ան­ հրա­ժե­շտ գյու­ղա­տն­տե­սա­կան տեխ­նի­կա (տ­րակ­տոր, բեռ­ նա­տար մե­քե­նա, վե­րամ­բա­րձ տեխ­նի­կա` ծա­ռե­րի չո­րա­ցած ճյու­ղե­րը հե­ռաց­նե­լու հա­մար, բեն­զաս­ղոց­ներ և այլն), որն ինս­տի­տո­ւտն իր ու­ժե­րով ի վի­ճա­կի չէ ձե­ռք բե­րե­լու և այլն:­

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

Չ­նայած 20-րդ դա­րի 30-ա­կան թվա­կան­նե­րից Եր­ևա­նում կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գի ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րը կար, բայց այն կյան­քի կոչ­վեց 1940թ-ին` Հայաս­տա­նի Գե­րա­գ ույն խորհր­դի ո­րոշ­մա­մբ, 3 հա տա­րա­ծու­թյան վրա հի­մ ն­վեց Երևա­նի կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գին: Սկզ­բո­ւմ ձե­ռք բեր­վե­ցին 2 տաս­նյակ կեն­դա­նի­ներ ու թռ­չո­ւն­ ներ` Եր­ևա­նո­ւմ ան­ցկաց­վող 12-րդ պե­տա­կան կեն­դա­նա­բա­ նա­կան ցու­ցա­հան­դե­սո­ւմ ներ­կայաց­նե­լու հա­մար: 1954-ին այ­գին ար­դեն ու­ներ 332 գլո­ւխ կեն­դա­նի (թե քա­ նի տե­սակ է ե­ղել` հայտ­նի չէ), ո­րո­նք տե­ղա­բա­շխ­ված է­ին 4 բա­ժին­նե­րո­ւմ՝ սմ­բա­կա­վոր­նե­րի, գի­շա­տիչ­նե­րի, թռ­չո­ւն­նե­րի, սո­ղո­ւն­նե­րի: Իսկ 1980թ-ին Եր­ևա­նի կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­ գին ար­դեն ու­ներ 350 տե­սա­կի կեն­դա­նի (գլ­խա­քա­նա­կը չի նշ­վում). մի­նչ­դեռ 1990 թվա­կան­նե­րի սկզբ­նե­րին այդ թի­վը նվա­զել է 90-ով: 2013թ.-ին Եր­ևա­նի կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գին շա­րու­նա­կո­ւմ է ու­նե­նալ 4 բա­ժի­ն՝ թռ­չո­ւն­նե­րի, սմ­բա­կա­վոր­նե­րի, գի­շա­տիչ­ նե­րի և ակ­վա­տե­ռա­րու­մի: Թռ­չո­ւն­նե­րի բաժ­նո­ւմ բ­նակ­վո­ւմ են մոտ 350 տե­սա­կի թռ­չո­ւն (գառ­նա­նգղ, գա­ճաճ ար­ծի­վը, ա­լե­ձև թու­թակ և այլն): Թըռ­ չուն­նե­րի այդ հս­կայա­կան և բազ­մա­զան ըն­տա­նի­քը խնա­ մում են ըն­դա­մ ե­նը 5 աշ­խա­տա­կից: Կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գին լի­ար­ժեք չէր լի­նի, ե­թե չու­նե­ նար սմ­բա­կա­վոր կեն­դա­նի­նե­րի մի ամ­բող­ջու­թյո­ւն: Սմ­բա­ կա­վոր­նե­րի բաժ­նո­ւմ կա­րե­լ ի է հան­դի­պել 21 տե­սա­կի կեն­ դա­նի­նե­րի, ո­րո­նց մեջ` եղ­նիկ­ներ, այ­ծեր, ուղ­տեր, փիղ և մի շա­րք այլ սմ­բա­կա­վոր­ներ, նաև մեր հայ­կա­կան մո­ւֆ­լո­նը, ո­րը հայտնվել է Կար­միր գր­քո­ւմ: ­ Ի­նչ վե­րա­բե­րո­ւմ է գի­շա­տիչ­նե­րին, ա­պա Եր­ևա­նի կեն­դա­ նա­բա­նա­կան այ­գ ո­ւմ այդ կեն­դա­նի­նե­րից բնակ­վո­ւմ են մոտ 33 տե­սակ` բեն­գա­լ յան վա­գր, ան­դր­կով­կա­սյան լու­սան, ըն­ ձառյո­ւծ, ա­մու­րյան վա­գր, աֆ­րի­կ յան ա­ռյո­ւծ և այլն:­ Եվ վեր­ջա­պես, ակ­վա­տե­ռա­րի­ու­մի բա­ժի­նը, որ­տեղ պահ­վում է օ­ձե­րի, մո­ղես­նե­րի, կրի­ա­նե­րի, ձկ­նե­րի լայն տե­սա­կա­նի:

լուսանկարը` Երևանի կենդանաբանական այգու

Եր­ևա­նի կեն­դա­նա­բա­նա­կան այ­գի­ն

Այս­տեղ ա­ռա­նձ­նա­հա­տո­ւկ ու­շադ­րու­թյան են ար­ժա­նի կաս­ կա­վել­լան կամ շա­ռա­չող օ­ձը, թույն նե­տող կար­միր կոբ­րան, մե­հե­նագ­րային պի­թո­նը (անվ­տան­գ ու­թյան կա­նոն­նե­րը պահ­պա­նե­լու հա­մար այս սո­ղո­ւն­նե­րը մե­կու­սաց­ված են ան­ մի­ջա­կան շփու­մից. նրա­նք պահ­վո­ւմ են հա­տո­ւկ ակ­վա­րի­ ում­նե­րի մեջ): 3 (23) 2013 33

մշակութային կ յանք

20-րդ դարասկզբին Երևանում Կոմիտաս է հնչում անդրադարձը` Մարինե Ստեփանյանի

Հայաստանի ազգային արխիվ

19-րդ դա­րի վեր­ջե­րին և 20-րդ դա­րի սկզբ­նե­րին Եր­ևա­նի ե­րա­ժշ­տա­կան կյա­նքն սկ­սո­ւմ է իր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը. ու­սո­ւց­չա­կան սե­մի­նա­րի­այո­ւմ, Գայա­նյան օ­րի­որ­ դաց ու­սո­ւմ­նա­րա­նո­ւմ, Հռիփ­սի­մյան գիմ­նա­զ ի­այո­ւմ, կի­նո­թատ­րոն­նե­րո­ւմ կազ­ մա­կե­րպ­վո­ւմ է­ին երգ­չա­խմ­բեր:­ Եր­ևա­նի հան­դի­սա­կա­նի հա­մար մեծ նո­րու­թյո­ւն­ներ է­ին օ­պե­րե­տային և օ­պե­ րային հյու­րա­խա­ղե­րն ու հա­մ ե­րգ­նե­րը: 1912թ.-ի հոկ­տեմ­բե­րին Եր­ևան հյու­րա­ խա­ղե­րի ե­կած ա­ռա­ջին կո­լեկ­տի­վը գեր­մա­նա­կան օ­պե­րե­տային մի խո­ւմբ էր:

­ ա­կայն Եր­ևա­նի ե­րա­ժշ­տա­կան ար­ Ս վես­տի այդ շր­ջա­նի մե­ծա­գ ույն ի­րա­ դար­ձու­թյու­նը Կո­մի­տա­սի երգ­չա­խըմ­ բի հա­մ ե­րգն էր, ո­րը տե­ղ ի է ու­նե­ցել 1906թ-ի սեպ­տեմ­բե­րին Ջան­փո­լադ­ յա­նի թատ­րո­նո­ւմ և Ար­մ են Տիգ­րան­ յա­նի «Ա­նո­ւշ» օ­պե­րայի բե­մադ­րու­ թյու­նը 1913թ-ին: Խո­շոր է Եր­ևա­նի դե­րն այժմ աշ­խար­ հով մեկ հռ­չակ­ված հայ ե­րա­ժշ­տու­ թյան զար­գաց­ման գոր­ծո­ւմ: Ե­րա­ժըշ­ տա­կան լու­սա­վո­րա­կան գոր­ծու­նե­ութ­ յան ա­կա­նա­վոր ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­ րից է­ին Ա­լեք­սա­նդր Սպեն­դի­ա­րյա­նը (1871-1928), Սպի­րի­դ ոն Մե­լ ի­քյա­նը (1881-1933), Ռո­մա­նոս Մե­լ ի­քյա­ նը (1883-1935), Ար­մ են Տիգ­րա­նյա­նը (1879-1950), Ա­նու­շա­վան Տեր-Ղ­ևոնդ­ յա­նը (1887-1961):­ Եր­ևա­նի ե­րա­ժշ­տա­կան կյան­քո­ւմ մշա­կու­թային մեծ ի­րա­դար­ձու­թյուն էր 1921 թվա­կա­նին ե­րա­ժշ­տա­կան ստու­դի­այի, իսկ եր­կու տա­րի հե­տո էլ՝ պե­տա­կան կոն­սեր­վա­տո­րի­այի ստեղ­ ծու­մը: 1932թ. Եր­ևա­նո­ւմ կազ­մա­կե­րպ­վեց

Կոմիտաս

3 (23) 2013 34

Առնո Բաբաջանյան

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

տեսարան՝ «Ա­նո­ւշ» օ­պե­րայից

Արմեն Տիգրանյան

մշակութային կ յանք

Հայաս­տա­նի խո­րհր­դային կոմ­պո­ զի­տո­րի­նե­րի մի­ու­թյու­նը, ո­րը հա­մա­ խըմ­բեց հան­րա­պե­տու­թյան ստեղ­ծա­ գոր­ծա­կան ու­ժե­րը: Հ. Ստե­փա­նյա­նը, Ա. Սա­թյա­նը, Մ. Միր­զոյա­նը, Ա. Այ­ վազ­յա­նը և մյո­ւս­նե­րը դեռ 1930-ա­կան թվա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին ստեղ­ծե­ցին բազ­մա­թիվ հե­տա­քր­քիր յու­րա­հա­տո­ւկ ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­ներ: Եր­ևա­նո­ւմ ե­րա­ժշ­տա­կան ար­վես­տը նոր բո­ւռն ծաղ­կո­ւմ ապ­րեց հետ­պա­տե­ րազ­մյան շր­ջա­նո­ւմ: Ի հայտ ե­կան բազ­ մա­թիվ նոր ա­նո­ւն­ներ. լայն ճա­նա­չո­ւմ են գտել Է. Միր­զոյա­նի, Գ. Ե­ղ ի­ա­զա­ րյա­նի, Ա. Բա­բա­ջա­նյա­նի և ու­րիշ­նե­րի ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րը: Ռոք ե­րա­ժշ­տու­թյու­նը Եր­ևա­նո­ւմ սկիզբ ա­ռավ 1960-ա­կան թվա­կան­նե­րի կե­ սե­րից: Եր­ևա­նո­ւմ գոր­ծո­ւմ է­ին մե­ծա­ թիվ ռոք-խմ­բեր և կա­տա­րող­ներ, այդ թվո­ւմ Ար­թո­ւր Մես­չյա­նի «Ա­ռաքյալ­ նե­րը», «­Կա­լեյ­դ ոս­կոպ», «1+2»: Եր­ ևա­նի «­Դի­նա­մո» դահ­լ ի­ճո­ւմ տե­ղ ի է­ին ու­նե­նո­ւմ միջ­հան­րա­պե­տա­կան ռոքփա­ռա­տոն­ներ: «Ոս­տան Հայոց» ռոք խո­ւմ­բը, թե­րևս, ա­մ ե­նան­շա­նա­կա­լ ի ու ազ­դե­ցիկ խմ­բե­րից էր, որն ստեղ­ծել է 1986թ-ին Ա­րեգ Նա­զա­րյա­նը: Խո­ւմ­ բը դար­ձավ 1980-ա­կան­նե­րի ազ­գային շա­րժ­ման, ինչ­պես նաև Եր­ևա­նի ա­ռա­ ջին ռոք-ա­կո­ւմ­բի հի­ման­դիր­նե­րից մե­կը: Ներ­կայո­ւմ ակ­տի­վո­րեն գոր­ ծող խմ­բե­րից են` «The Kings Cross»-ը, Cross»-ը, «Alter Ego»-ն, «­Նաի­րի»-ն

և «Empyray»-ը, «Daeron»-ը, Դի­վա­ հա­րը, «­Դո­րի­ա­նս»-ը, «The Beautified Project»-ը, «­Սա­րդ»-ը, «­Բամ­բիռ»-ը, «Ա­ստ­ծո բա­նա­կը», «Որ­դան կար­ միր», «­Ռե­ին­կար­նա­ցի­ա»-ն և «Ա­րա­ մազդ» ս­փիդ-մե­թալ խո­ւմ­բը­։ ­Հայաս­տա­նո­ւմ ջազ սկ­սել են կա­տա­ րել 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րի­ց։ 1930ա­կան թվա­կան­նե­րին հայտն­վե­ցին հա­մույթ­ներ, ո­րոն­ցից ա­մ ե­նա­հայտ­նի խո­ւմ­բը հա­մար­վո­ւմ էր Ցո­լակ Վար­ դա­զա­րյա­նի ն­վա­գա­խո­ւմ­բը: Վեր­ջի­նս հա­մ եր­գային ե­լույթ­ներ էր ու­նե­նո­ւմ «­Մո­սկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նո­ւմ։ Պաշ­տո­ նա­պես ա­ռա­ջին ջա­զային կո­լեկ­տի­վը 1938թ-ին կազ­մա­վոր­ված Հայաս­տա­նի պե­տա­կան ջա­զային նվա­գա­խո­ւմ­բը` կոմ­պո­զ ի­տոր և թավ­ջու­թա­կա­հար Ար­ տե­մի Այ­վա­զ յա­նի ղե­կա­վա­րու­թյա­մբ, իսկ դի­րի­ժո­րը Ցո­լակ Վար­դա­զա­րյա­նն է: 1950-60-ա­կա­նե­րից հե­տո ճա­նա­չո­ւմ ստա­ցան Լ­ևոն Մալ­խա­սյա­նի ­ջա­զային քա­ռյա­կը, Ար­մ են Թու­թո­ւն­ջյա­նը, Ար­ թո­ւր Աբ­րա­մյա­նը և Ա­լեք­սա­նդր Զա­ խա­րյա­նը, ո­րո­նք հա­ճա­խա­կի ե­լույթ­ ներ է­ին ու­նե­նո­ւմ Եր­ևա­նո­ւմ, ինչ­պես և մաս­նակ­ցո­ւմ է­ին հա­մա­մի­ու­թե­նա­ կան փա­ռա­տոն­նե­րի­ն։ 1970-ա­կան­նե­րի սկզ­բին հան­դես ե­կան նոր տա­ղան­դա­ վոր ե­րա­ժի­շտ­ներ` Դա­վ իթ Ա­զա­րյա­նը և Ար­տա­շես Քար­թա­լ յա­նը, կի­թա­ռա­ հար Բո­րիս Անդ­րե­ա­սյա­նը, դաշ­նա­ կա­հար Մի­քայել Զա­քա­րյա­նը, Ար­մ են

Տաթևիկ Հովհաննիսյան

Գոռ Սուջյան

Տեր-Թադ­ևո­սյա­նի քա­ռյա­կը, Է­դ ո­ւա­րդ Բախ­չ իյա­նի ղե­կա­վա­րած հա­մույ­թը­։ 1970-ա­կան­նե­րին Հայաս­տա­նի պե­ տա­կան էստ­րա­դային նվա­գա­խո­ւմ­բը Կո­նս­տան­տին Օր­բե­լ յա­նի գլ­խա­վո­ րու­թյա­մբ, ա­ռա­ջի­նը ԽՍՀՄ ջա­զային նվա­գա­խմ­բե­րից, հյու­րա­խա­ղե­րի մեկ­ նեց ԱՄՆ։ 1980-ա­կան թվա­կան­նե­րին խո­րհըր­ դային ջա­զ ի մեջ մեծ ճա­նա­չո­ւմ ու­ ներ Տաթ­ևիկ Հով­հան­նի­սյա­նը: Նա սկ­սել է ջազ եր­գել 11 տա­րե­կա­նից հե­ ռո­ւս­տա­տե­սու­թյան և ռա­դի­ոյի նվա­ գա­խմ­բո­ւմ, իսկ 17 տա­րե­կա­նից որ­պես մե­նե­րգ­չու­հի մի­ա­ցել է Կո­նս­տան­տին Օր­բե­լ յա­նի նվա­գա­խմ­բի­ն։ Տա­րի­ներ շա­րու­նակ նրան տր­վել է Խո­րհր­դային Մի­ու­թյան լա­վա­գ ույն ջազ-երգ­չու­հու տիտ­ղո­սը­։ Ներ­կայո­ւմ Հայաս­տա­նո­ւմ գոր­ծո­ ւմ են ջա­զային տար­բեր ուղղ­վա­ծութ­ յուն­նե­րով հան­դես ե­կող բա­զո­ւմ խըմ­ բե­ր։ Հայտ­նի են էթ­նո ջա­զային «Time Report», Վա­հա­գն Հայ­րա­պե­տյա­ նի ­ջազ-ռո­քային «­Կա­տու­ներ», ա­վան­ դա­կան ջա­զ ի «Chiko & Friends», fusion-ջա­զային «Art Voices», կա­ նա­ցի «Jazzel», ինչ­պես և «Ու­լ ի­խան­ յան», «NooZ» խմ­բե­րը: Եր­ևա­նի ա­մ ե­ նից ճա­նաչ­ված ջազ­մ են­նե­րն են` Մար­ տին Վար­դա­զա­րյանը, Լ­ևոն Մալ­խաս­ յանը (Մալ­խաս), Վա­հա­գն Հայ­րա­պե­ տյանը, Ար­մ են Թու­թո­ւն­ջյանը (Չի­ կո) և այ­լո­ք։

Արթուր Մեսչյան

3 (23) 2013 35

մշակութային կ յանք

Հայկական պոեզիան, փիլ իսոփայությունն ու գրականությունը երևանյան թատրոններում և կինոյում

3 (23) 2013 36

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի

մշակութային կ յանք

խմ­բե­րին: 1865թ-ին Եր­ևան հյու­րա­խա­ղե­րի է ե­կել Գ. Չմըշ­ կյա­նը, այ­նու­հե­տև` Ա­մ ե­րի­կ յա­նը և Ման­դի­նյա­նը: Նրա­նք տե­ղ ի ու­սու­ցիչ­նե­րի հետ մի­ա­սին ներ­կայաց­րել են «Ար­շակ Բ», «­Շու­շա­նիկ», «­Մի­հր­դատ», «­Վար­դա­նա­նց պա­տե­րա­զմ» և այլ պի­ես­ներ: 1895թ. սկ­սած գա­լ իս են Թիֆ­լ ի­սի հայ դե­ րա­սան­նե­րի խո­ւմ­բը, ո­րո­նց թվո­ւմ՝ Ա­րու­սյա­կը, Ժաս­մ ե­նը, Գու­լա­զ յա­նը, Ի. Ա­լ ի­խա­նյա­նը: Բե­մա­դր­վել են Սո­ւն­դ ու­կ յա­ նի, Շիր­վան­զա­դե­ի կա­տա­կեր­գ ու­թյո­ւն­նե­րն ու դրա­մա­նե­րը և այլ նշա­նա­վոր գոր­ծեր: 20-րդ դա­րի սկզբ­նե­րից Բաք­վ ից պար­բե­րա­բար Եր­ևան էր գա­լ իս հայ բե­մի աստ­ղե­րից մե­կը՝ ան­զու­գա­կան Սի­րա­նույ­շը: Սի­րա­նույ­շը հին եր­ևան­ցու ա­մ ե­ նա­սի­րե­լ ի դե­րա­սա­նու­հին էր:

թատ­րո­նի շեն­քը) պատ­րաս­տո­ւմ են փոք­րիկ շար­ժա­կան բեմ: Ա­կո­ւմբ-թատ­րո­նը քա­ղա­քո­ւմ երկ­րո­դն էր: Քա­ղա­քի ա­ռա­ ջին թատ­րո­նը Ջան­փո­լա­դ յա­նի թատ­րո­նն էր, ո­րը հա­մա­պա­ տաս­խա­նո­ւմ է այժ­մյան սպայի տա­նը (Նալ­բան­դ յան փո­ղո­ ցի վրա): Վեր­ջի­նս սպա­սար­կո­ւմ էր հյու­րա­խա­ղե­րի ե­կած

­ այ ժո­ղո­վ ր­դի թա­տե­րա­կան մշա­կույ­թի պատ­մու­թյան մեջ Հ նոր շր­ջան բաց­վեց Եր­ևա­նո­ւմ Պե­տա­կան ա­կա­դե­մի­ա­ կան թատ­րո­նի՝ Գաբ­րի­ել Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի ան­վան թատ­րո­նի, ստեղծ­մա­մբ, ո­րը հիմ­նա­դր­վեց 1921թ-ի օ­գ ոս­տո­սի 16-ին: Եր­ևա­նի հան­դի­սա­տե­սի ա­ռաջ սո­ւն­դ ու­կ յան­ցի­նե­րը ա­ռա­

Հայաստանի ազգային արխիվ

Եր­ևա­նո­ւմ ա­ռա­ջին թա­տե­րա­կան խո­ւմ­բը կազ­մ ել են թե­մա­ կան դպ­րո­ցի ու­սու­ցիչ­նե­րը 1866թ-ին: Նրա­նք բե­մադ­րել են ներ­կայա­ցո­ւմ­նե­ր՝ Գ. Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի «­Պե­պոն», «­Խա­թա­բա­ լան» և «­Գի­շեր­վա սաբ­րը խեր է», ինչ­պես և մի քա­նի թա­րգ­ մա­նա­կան պի­ես­ներ Շե­քս­պի­րից և ու­րիշ­նե­րից: Ինք­նա­գ ո­րծ խմ­բո­ւմ ա­մ ե­նակ­տիվ դե­րը խա­ղո­ւմ էր Է­մին Տեր-Գ­րի­գ ո­րյա­ նը, ո­րը նաև պի­ես­ներ էր գրո­ւմ: Հայ­կա­կան թա­տե­րա­կան խմ­բի ա­ռա­ջին շեն­քը Եր­ևա­ նում կա­ռո­ւց­վել է 1879թ-ին Պո­ղոս-Պետ­րոս ե­կե­ղե­ցո­ւն կից, Գայա­նյան օ­րի­որ­դաց ու­սո­ւմ­նա­րա­նի մոտ (այժ­մյան «­Մոսկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նի տե­ղո­ւմ): 1898թ-ին քա­ղա­քի ա­կո­ւմ­բո­ւմ (այժ­մյան ե­րա­ժշ­տա­կան կո­մ ե­դի­այի պե­տա­կան

3 (23) 2013 37

մշակութային կ յանք կի­նոյի հիմ­նա­դիր­նե­րից: Նրա Պե­պոն մտել է խո­րհր­դային կի­նոյի պատ­մու­թյան մեջ որ­պես ազ­գային դա­սա­կան դրա­ մա­տո­ւր­գի­այի լա­վա­գ ույն եր­կի կի­նոն­կա­րա­հան­ման հա­ջող օ­րի­նակ:­ Եր­ևա­նո­ւմ օ­պե­րայի և բա­լե­տի թատ­րո­նի վա­րա­գ ույ­րը բա­րձ­ րա­ցավ 1933թ-ի հո­ւն­վա­րին և նրա բե­մո­ւմ հն­չեց Ալ. Սպեն­ դի­ա­րյա­նի «Ալ­մաս­տը»: Եր­ևա­նի օ­պե­րային թատ­րո­նի ա­ռա­ ջին ար­տի­ստ­նե­րի մեջ է­ին ազ­գային եր­գի ու ե­րա­ժշ­տա­կան մշա­կույ­թի հոյա­կապ վար­պետ­ներ Հայ­կա­նո­ւշ Դա­նի­ե­լ յա­նը,

վոր ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­րի շար­քո­ւմ բա­ցա­ռիկ տեղ է գրա­վո­ւմ Ա­րո­ւս Ոս­կա­նյա­նը (1889-1943): 1921թ-ին հաս­տատ­վե­լով Եր­ևա­նո­ւմ` նա ամ­բո­ղ ջ կյան­քը կա­պեց Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի ան­ վան թատ­րո­նի հետ: Հայ բե­մի ա­կա­նա­վոր վար­պետ Վահ­ րամ Փա­փա­զ յա­նի (1888-1968) ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան կյան­քը կապ­ված էր Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի ան­վան թատ­րո­նի հետ, ո­րի բե­ մո­ւմ նա հան­դես է ե­կել 1922 թվա­կա­նից: Այս­տեղ նա կեր­ տել է Օ­թել­լոյի, Դոն-Ժո­ւա­նի, Ար­քա Լի­րի և այլ կեր­պար­ներ: Նույն թատ­րո­նո­ւմ փայ­լա­տա­կել է մե­ծա­գ ույն վար­պետ Հրա­ չյա Ներ­սի­սյա­նը: Հրա­չյա Ներ­սի­սյա­նը հա­մար­վո­ւմ է հայ

Շա­րա Տա­լ յա­նը, Պո­ղոս Լի­սի­ցյա­նը և ու­րիշ­ներ: Թատ­րո­ նի խո­շոր նվա­ճու­մը պատ­մա­կան թե­մա­նե­րով ազ­գային մի շա­րք օ­պե­րա­նե­րի բե­մա­կան մա­րմ­նա­վո­րո­ւմն էր: Դրան­ցից ա­ռա­ջին հեր­թին Տ. Չու­խա­ջյա­նի «Ար­շակ Բ» ներ­կայա­ցու­մը: Մեծ ի­րա­դար­ձու­թյո­ւն էր Ա. Տիգ­րա­նյա­նի «­Դա­վ իթ Բե­կի»-ի բե­մադ­րու­թյու­նը: Ար­դի­ա­կա­նու­թյու­նը իր ե­րա­ժշ­տա­կան-բե­ մա­կան մա­րմ­նա­վո­րու­մը գտավ 1938թ-ին Հա­րո Ստե­փան­ յա­նի «­Լու­սա­բա­ցին» և 1950թ-ին բե­մա­դր­ված «­Հե­րո­սու­ հին» օ­պե­րա­նե­րո­ւմ: Ե­րա­ժշ­տա­կան թատ­րո­նի զար­գաց­ման հա­մար խո­շոր նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ցավ մեր մշա­կույ­թի ա­կա­նա­վոր վար­պետ Ա­րամ Խա­չատ­րյա­նի գոր­ծու­նե­ու­թյու­ նը: Կոմ­պո­զ ի­տո­րի մեծ տա­ղան­դը դրս­ևոր­վեց «­Գայա­նե» բա­լե­տո­ւմ, ո­րը հա­տո­ւկ գր­վեց Եր­ևա­նի օ­պե­րայի և բա­լե­տի թատ­րո­նի հա­մար:­ Ազ­գային թա­տե­րա­կան ար­վես­տի զար­գաց­ման շնոր­հիվ Եր­ևա­նո­ւմ ստե­ղծ­վե­ցին նոր պրո­ֆե­սի­ո­նալ թատ­րոն­նե­ր՝ Պա­տա­նի հան­դի­սա­տե­սի (1929թ.), Ռու­սա­կան դրա­մայի (1937թ.), Ե­րա­ժշ­տա­կան կո­մ ե­դի­այի (1942թ.) և այլն: 20-րդ դա­րի սկզբ­նե­րից Եր­ևա­նո­ւմ գոյու­թյո­ւն ու­նե­ին եր­ կու կի­նո­թատ­րո­ն՝ Գևոր­գ յա­նին պատ­կա­նող «Ա­պոլ­լոն»-ը և Ջա­նի­բե­կ յա­նի «Գ­րա­նդ իլ­լ յու­զ ի­ոն»-ը: Դրան­ցից ա­ռա­ջի­նը գտն­վո­ւմ էր քա­ղա­քային Նոր այ­գ ո­ւմ (այժ­մյան Հան­րա­պե­

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

ջին ան­գամ հան­դես ե­կան 1922թ-ի հո­ւն­վա­րի 25-ին: Թատ­ րո­նը սկ­սեց իր գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը Գ. Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի «­Պե­պո» ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյու­նով: Եր­ևա­նի թա­տե­րա­կան կյան­քո­ւմ ան­գնա­հա­տե­լ ի ծա­ռայութ­ յո­ւն ու­նե­ն՝ Հաս­մի­կը, Ա. Ոս­կա­նյա­նը, Օ. Գու­լա­զ յա­նը, Լ. Քա­լան­թա­րը, Հ. Ներ­սի­սյա­նը, Վ. Փա­փա­զ յա­նը, Ա. Ա­վե­ տիս­յա­նը, Դ. Մա­լ յա­նը, Վ. Ա­ճե­մյա­նը, Գ. Ջա­նի­բեր­կ յա­նը, Խ. Աբ­րա­հա­մյա­նը, Ս. Սա­րգ­սյա­նը, Մ. Մկրտ­չյա­նը, Վ. Մու­ րա­դ յա­նը և ու­րիշ­ներ: Թա­տե­րա­կան ար­վես­տի այդ ա­կա­նա­

3 (23) 2013 38

մշակութային կ յանք

«­Զան­գե­զու­րը» (1938թ.): Նա­խա­պա­տե­րազ­մյան կի­նե­մա­ տոգ­րա­ֆի­այի շր­ջա­նի նշա­նա­վոր գոր­ծե­րից է­ին նաև «­Լեռ­ նային մար­շը» և «Ս­ևա­նի ձկ­նո­րս­նե­րը»: Մեծ հա­ջո­ղու­թյո­ւն էր «­Դա­վ իթ Բեկ» հայ­րե­նա­սի­րա­կան ֆիլ­մը, որն ստե­ղծ­վեց Երկ­րո­րդ հա­մաշ­խար­հային պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին: Հետ­ պա­տե­րազ­մյան շր­ջա­նի ֆիլ­մ ե­րից են «Ան­ձա­մբ ճա­նա­չո­ւմ եմ» և «Ար­տա­կա­րգ հա­նձ­նա­րա­րու­թյո­ւն» կի­նոն­կար­նե­րը: 1923թ-ին Եր­ևա­նո­ւմ բաց­վել են «­Պետ­կի­նո» ա­մա­ռային, 1924թ-ից «­Նաի­րի» կի­նո­թատ­րոն­նե­րը, իսկ «Ա­պոլ­լո»-ն`

ցու­ցադ­րու­մը ժա­մ եր էր տևո­ւմ: «Ա­պոլ­լոն» կի­նո­թատ­րո­նո­ւմ ցու­ցա­դր­ված մեզ հայտ­նի կի­նոն­կար­նե­րից են՝ «­Տի­տա­նի­կի կոր­ծա­նու­մը» և «1812 թվա­կա­նը»: Եր­ևա­նո­ւմ գոր­ծել է նաև «Ա­վա­նե­սով և Խա­չա­տու­րով» ա­մա­ռային կի­նո­թատ­րո­նը։ Հայ­կա­կան կի­նոյի հիմ­նա­դի­րը Հ. Բեկ­նա­զա­րյա­նն է, ո­րը կի­ նոյի բնա­գա­վա­ռո­ւմ մեծ փոր­ձա­ռու­թյա­մբ, ռու­սա­կան կի­նոյի ճա­նաչ­ված դե­րա­սան­նե­րից էր։ Հե­նց Եր­ևա­նո­ւմ է գտն­վո­ւմ Հ. Բեկ­նա­զա­րյա­նի ան­վան Հայ­ֆի­լմ կի­նոս­տու­դի­ան, ո­րի հետ ան­խզե­լ ի­ո­րեն կապ­ված է ազ­գային կի­նոար­վես­տի ծնո­ւնդն ու զար­գա­ցու­մը, և փաս­տա­վա­վե­րագ­րա­կան կի­նոն­կար­նե­րի ստու­դի­ան: Հայ կի­նոյի ծնն­դ յան պաշ­տո­նա­կան տա­րե­թի­վը հա­մար­վո­ւմ է «­Պե­տա­կան կի­նոյի կազ­մա­կե­րպ­ման մա­սին» կա­ռա­վա­րա­կան դեկ­րե­տի ըն­դ ո­ւն­ման օ­րը` 1923թ-ի ապ­րի­ լի 16-ը, ո­րով բո­լոր մաս­նա­վոր կի­նո­թատ­րոն­նե­րն ազ­գայ­ նաց­վել են։ Կի­նո­հան­դի­սա­տե­սը ա­ռա­ջին ան­գամ ծա­նո­թա­ ցավ Հայ­ֆիլ­մի հետ 1924թ.-ին, երբ էկ­րա­նի վրա ցու­ցա­դր­վեց նրա թո­ղար­կած փա­ստ­վա­վե­րագ­րա­կան ֆիլ­մը` նվիր­ված Խորհրդային Հայաս­տա­նին: 1926թ-ին նկա­րա­հան­վեց «­Նա­ մու­սը», ո­րով սկի­զ բ­նա­վոր­վեց ազ­գային կի­նե­մա­տոգ­րա­ֆի­ ան: Էկ­րան բա­րձ­րա­ցան «­Զա­րե», «­Գի­քոր» և ու­րիշ այլ ֆիլ­ մեր: 1935 թվա­կա­նին Հայ­ֆիլ­մը թո­ղար­կեց ա­ռա­ջին հն­չո­ւն ֆիլ­մը՝ «­Պե­պոն»: Խո­րհր­դային կի­նոյի դա­սա­կան եր­կե­րից է

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

տու­թյան հրա­պա­րա­կի հա­րա­վային ծայ­րո­ւմ), իսկ երկ­րոր­դը՝ նույ­նի դի­մա­ցի` Ջան­փո­լա­դ յա­նի թատ­րո­նի շեն­քո­ւմ, Սպայի տա­նը: Շու­տով Գևոր­գ յա­նն ու Ջա­նի­բե­կ յա­նը սնան­կա­նո­ւմ են և 1910թ-ին ստիպ­ված հրա­ժար­վո­ւմ կի­նո­թատ­րոն­նե­րից: Նոր տե­րե­րը բա­րձր գներ են սահ­մա­նո­ւմ տոմ­սե­րի հա­մար: «Ա­պոլ­լո­նի» մեկ հա­սա­րակ տոմ­սը 1911-1912թթ. ար­ժեր 50 կո­պեկ` չհաշ­ված ե­րա­ժշ­տու­թյան սահ­ման­ված հա­տո­ւկ վճա­ րը, իսկ «Գ­րա­նդ իլ­լ յու­զ ի­ոն ­ ո­ւմ» յու­րա­քան­չյո­ւր տո­մսն ար­ ժեր 35 կո­պեկ: Եր­ևա­նի կի­նո­թատ­րոն­նե­րո­ւմ կի­նոն­կար­նե­րի

վե­րան­վան­վել «Պ­րո­լե­տար»։ Եր­ևա­նի խո­շոր կի­նո­թատ­րոն­ նե­րից են ե­ղել «Այ­րա­րատ»-ը, «­Մո­սկ­վա»-ն, «­Նաի­րի»-ն, «­Հայ­րե­նիք»-ը, «­Կո­մի­տաս»-ը, «Ա­րա­գած»-ը, «Ա­նի»-ն և այլն։ 1924թ-ից Եր­ևա­նո­ւմ ար­դեն գոր­ծել է կի­նո­լա­բո­րա­տո­ րի­ա, իսկ նույն տաս­նա­մյա­կո­ւմ Հայաս­տա­նն ու­ներ տեխ­նի­ կա­պես հա­գե­ցած կի­նոս­տու­դի­ա` նկա­րա­հան­ման մեծ տա­ ղա­վա­րով, ո­րը հե­տա­գայո­ւմ հա­մա­լ ր­վել է լու­սա­վոր­ման և ձայ­նա­գր­ման ան­հրա­ժե­շտ սար­քա­վո­րո­ւմ­նե­րո­վ։ «­Նաի­րի»-ն Եր­ևա­նի ա­մ ե­նա­հին կի­նո­թատ­րո­նն է, ո­րը 192050-ա­կան թվա­կան­նե­րին գտն­վել է Ա­մի­րյան փո­ղո­ցո­ւմ` ներ­ 3 (23) 2013 39

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

մշակութային կ յանք

3 (23) 2013 40

կայիս Ար­տա­քին գոր­ծե­րի նա­խա­րա­ րու­թյան շեն­քո­ւմ։ Կի­նո­թատ­րո­նն ու­նե­ ցել է փակ և բաց` ա­մա­ռային, դահ­լ իճ­ ներ, որ­տեղ ցու­ցա­դր­վել է հայ­կա­կան ա­ռա­ջին ֆիլ­մը` «­Զա­րե»-ն։ 1952-1954 թվա­կան­նե­րին կի­նո­թատ­րո­նը տե­ղա­ փոխ­վել է Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տայի և Ի­սա­ հա­կ յան փո­ղո­ցի խաչ­մ ե­րու­կո­ւմ Ալ. Թա­մա­նյա­նի (այ­նու­հե­տև նրա որ­դի Գ. Թա­մա­նյա­նի) նա­խագ­ծով կա­ռո­ւց­ված նոր շե­նք։ «­Նաի­րի» կի­նո­թատ­րո­նո­ւմ կան մեծ (231 նս­տա­տե­ղով), փո­քր (42 նս­տա­տե­ղով) և VIP` ա­ռա­նձ­նաց­ված (12 նս­տա­տե­ղով) դահ­լ իճ­նե­ր։ «­Մո­սկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նի շեն­քը կա­ ռո­ւց­վել է 1937թ-ի ՀՀ մայ­րա­քա­ղա­քի սր­տո­ւմ (ճար­տա­րա­պետ­ներ` Տ. Եր­կա­ նյան և Գ. Քո­չար): Այն գլ­խա­վոր ճա­ կա­տով ուղղ­ված է Շա­ռլ Ազ­նա­վու­րի ան­վան հրա­պա­րա­կին, մի թևը փռ­ված է Ա­բո­վ յան փո­ղո­ցի վրա` մի­նչև Թու­ մա­նյան փո­ղոց, իսկ մյո­ւսն ընկ­նո­ւմ է փո­ղոց­նե­րի ան­կ յու­նո­ւմ տա­րած­վող թա­ղա­մա­սի վրա։ Կի­րառ­վել է 1930-ա­ կան թթ-ի կի­նո­թատ­րոն­նե­րի շեն­քե­րին հա­տո­ւկ ո­ճեր, կի­նո­թատ­րո­նի շեն­քո­ւմ կա 4 դահ­լ իճ` մեծ դահ­լ իճ` Կար­միր դահ­լ իճ (491 նս­տա­տե­ղով), Կա­պույտ դահ­լ իճ (352 նս­տա­տե­ղով), VIP` ա­ռա­ նձ­նաց­ված (35 նս­տա­տե­ղով), և բա­ցօթ­ յա ա­մա­ռային դահ­լ ի­ճ։

Ես քո գր­կո­ւմ` կա­րոտ եմ քե­զ… հեղինակ՝ Գոհար Ֆահրադ յան

­Շա­տե­րն են գո­վեր­գել Եր­ևա­նը, հի­ա­ցել նրա գե­ղեց­կու­թյա­մբ ու հո­գ ո­վ…­ Ոչ մի կոմ­պո­զ ի­տոր չի ցան­կա­ցել ան­մա­սն մնալ բո­լոր հայե­րի սր­տո­ւմ յու­րա­հա­տո­ւկ տեղ ու­նե­ցող մայ­րա­քա­ղա­քը ներ­ կայաց­նե­լու և նրա նկատ­մա­մբ իր սե­րը դրս­ևո­րե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից. Ա.­Խա­չատ­րյան և Ա.­Բա­բա­ջա­նյան, Կ.Օր­բե­լ յան և Ա.Այ­վա­զ յան, Ալ.­Դո­լու­խա­նյան և Վ.­Կո­տոյան, Է. Հով­հան­նի­սյան և Է.­Գյան­ջու­մյան և ու­րիշ­ներ: Մեր նվի­րա­կան զգա­ցում­ ներն են ար­տա­հայտ­ված սի­րե­լ ի քա­ղա­քի մա­սին եր­գե­րո­ւմ` Օ, իմ սր­տո­ւմ դու թա­նկ ա­նո­ւն ես, ոս­կե իմ Եր­ևան, /­Կա­րոտ սր­տիս ե­րա­զն ես դու իմ ան­նման: Ա­սես մեզ­նից յու­րա­քան­չյու­րի մա­սին լի­նեն բո­լո­րիս ծա­նոթ եր­գի բա­ռե­րը` Այս­տեղ եմ ծն­վել, այս­տեղ մե­ծա­ցել, /այս ջու­րը խմել սառ­նո­րակ.…/­Քա­րդ քա­րիդ եմ շա­րել, քեզ հետ հա­սակ եմ ա­ռել : Եր­ևա­նն ա­մ են հայի սր­տո­ւմ է, մեր ազ­գային մի­աս­նու­թյան ու պե­տա­կա­նու­թյան խո­րհր­դա­նի­շն է, մեր պատ­մու­թյան կրո­ղն ու փո­խան­ցո­ղն է, ազ­գային մղո­ւմ­նե­րի ամ­բող­ջա­ցու­մը. Քեզ բա­րի լույս, օրդ բա­րի, / իմ Եր­ևան, սի­րտն ես հայի կամ Իսկ մե­նք բո­լո­րս ենք քե­զա­նով ար­բել, / Տաք է սե­րը մեր` շեկ քա­րե­րիդ պես, / Հին է սե­րը մեր` ձիգ դա­րե­րիդ պես: Եր­ևա­նը հմայո­ւմ ու գրա­վո­ւմ է իր խո­րա­խոր­հո­ւր­դ ու­թյա­մբ ու ե­րի­տա­սար­դա­կան ա­վ յու­նով` Ես լսո­ւմ եմ քո երգդ ու­րախ, / Ար­ևոտ ու լու­սե իմ Եր­ևան, / Կան­չո­ւմ եմ քեզ իմ եր­գ ով, / Տեն­չո­ւմ եմ քեզ իմ սր­տով / Իմ ա­նո­ւշ ե­զե­րք, իմ Եր­ևան: Ն­րան ենք պատ­մո­ւմ մեր հույ­զե­րն ու մտո­րո­ւմ­նե­րը, նրա շնոր­հիվ հա­վա­տո­ւմ մեր ու­ժե­րին` Ե­ղ իր Եր­ևան մի­շտ այդ­պես Մոր նման, / Սփո­փիչ և խա­ղաղ մայ­թե­րով, / Դու մի­շտ մտե­րիմ և բա­րի պա­հե­րի օր­րան, / Ե­րեկ, վա­ղ ը և ա­մ են մի օր կամ էլ` Շատ հույ­սեր եմ քեզ հետ կա­պո­ւմ / Եվ ժպի­տով խոր­հո­ւմ ան­վե­րջ, / Արդյոք ես եմ քո մեջ ապ­րո­ւմ, / Թե հե­նց դու ես ապ­րո­ւմ իմ մեջ: Եր­ևա­նի ու եր­ևան­ցի­նե­րի ջեր­մու­թյո­ւնն ու հյու­րա­սի­րու­թյո­ւնն է շե­շտ­վո­ւմ Հեյ ջան Եր­ևան եր­գ ո­ւմ` Բո­լո­րիդ կան­չո­ւմ եմ, ե­կեք Եր­ևան, / Ջու­րը ա­նու­շիկ է, օ­դը ան­նման,,,,­Հե~յ, ջան Եր­ևան, իմ լավ օթ­ևան, / Հեյ ջան, հեյ ջան, ծաղ­կիր Եր­ևան: Ա­մ են բաց­վող ա­ռա­վոտ / Քեզ եր­գեմ կր­կին, / Ա­մ են իջ­նող ե­րե­կո, / Նո­րից նոր վառ­վեն լույ­սե­րը / Եվ փար­վեն քո տա­ռա­պած / ՈՒ կա­րոտ գր­կին, / Քեզ նվի­րե­լով ողջ իմ սե­րը. սա է բո­լոր եր­գե­րի հիմ­նա­կան բո­վան­դա­կու­թյո­ւնն ու տրա­մադ­րու­թյու­նը: 3 (23) 2013 41

մշակութային կ յանք

Գրական շրջադարձերը՝ Երևանում

Համո Սահյան

Հայաստանի ազգային արխիվ

Սիլվա Կապուտիկյան

Հովհաննես Շիրազ 3 (23) 2013 42

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի

2012-ին ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ն Եր­ևա­նը հռ­չա­կեց գր­քի ­հա­մաշ­ խար­հային ­մայ­րա­քա­ղաք, զու­գա­հեռ նշ­վեց հայ գրատը­ պության 500-ա­մյա­կը: ­Թադ­ևոս ­Հա­կո­բյա­նի «Եր­ևա­նի պատ­մու­թյո­ւն» աշ­խա­տու­թյու­նից տե­ղե­կա­նո­ւմ ենք, որ hար­ յո­ւր տա­րի ա­ռաջ ևս` 1912 թվա­կա­նին մեր քա­ղա­քո­ւմ մեծ շու­քով ­տոն­վել են հայոց գրե­րի գյու­տի 1500-ա­մյա­կն ու տպագ­րու­թյան 400-ա­մյա հո­բե­լ յա­նը: Այդ տա­րի­նե­րին Երե­ վա­նն ակ­տի­վո­րեն ար­ձա­գան­քել է հա­մա­հայ­կա­կան դեպ­քե­ րին, տո­նե­րին ու հո­բե­լ յան­նե­րին: 1917-ին ս­տե­ղծ­վել է գրա­ սեր­նե­րի ըն­կե­րու­թյո­ւն` հան­րու­թյա­նը ­հայ գրա­կա­նու­թյա­նը ծա­նո­թաց­նե­լու նպա­տա­կով: ­Սա­կայն Եր­ևա­նի մշա­կու­թային, հատ­կա­պես գրա­կան կենտ­րոն դառ­նա­լը խո­րհր­դային տա­րի­նե­րի ի­րո­ղու­թյո­ւն է: Եր­ևա­նի հետ է կապ­ված Չա­րեն­ցի, Ի­սա­հա­կ յա­նի, Շիր­ վան­զա­դե­ի, Դե­միր­ճյա­նի, Բա­կո­ւն­ցի, Շի­րա­զ ի, Սևա­կի, Սա­ հյա­նի և հայ այլ ան­վա­նի­նե­րի գրա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը: 1922-ին մայ­րա­քա­ղա­քո­ւմ ստե­ղծ­վել են գրա­կան ա­ռա­ջին խմ­բակ­նե­րը: 1934-ին կազ­մա­վոր­վել է Հայաս­տա­նի գրող­նե­ րի մի­ու­թյու­նը:­ Ի­նչ­պես նշո­ւմ է «Ան­տա­րես» հրա­տա­րկ­չու­թյան գլ­խա­վոր խմ­բա­գիր, գրա­քն­նա­դատ Արք­մ ե­նիկ Նի­կո­ղո­սյա­նը, մի­նչ այդ` ­մ եր գրա­կա­նու­թյան հիմ­նա­կան օ­ջախ­նե­րն է­ին Թիֆ­ լի­սն ու Պո­լ ի­սը: «­Մեր գրա­կա­նու­թյու­նը մի­շտ զար­գա­ցել է Հրա­նտ Մաթ­ևո­սյա­նի ձևա­կե­րպ­մա­մբ` «­չե­զոք գո­տո­ւմ»` ու­րիշ վայ­րե­րո­ւմ: Խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին շր­ջան­նե­րո­ւմ աչ­քի ընկ­նող գրող­նե­րը, ո­րո­նք տպա­գր­վել են «­Գա­րու­նո­ւմ», «Գ­րա­կան թեր­թո­ւմ», «Ա­վան­գար­դ ո­ւմ», տե­ղա­փոխ­վել են Եր­ևան: Նույն մի­տու­մը նկատ­վո­ւմ է նաև այ­սօր: Եր­ևա­նո­ւմ ապ­րող և ստեղ­ծա­գ որ­ծող ե­րի­տա­սա­րդ գրող­նե­րի մի զգա­լ ի խո­ւմբ մար­զե­րից է: Շր­ջան­նե­րից ե­կած գրող­նե­րի ստեղ­ծա­ գոր­ծու­թյան ա­կո­ւն­քը հիմ­նա­կա­նո­ւմ ի­րե­նց գյո­ւղն է, ի­րե­նց

մշակութային կ յանք

պա­տու­մի ձևը հե­տա­հայաց է, Եր­ևա­նո­ւմ ծն­ված գրող­նե­րը ա­վե­լ ի ռե­ալ են, ա­ռօ­րե­ա­կան»,- ա­սո­ւմ է Արք­մ ե­նիկ Նի­կո­ ղո­սյա­նը` ներ­կայաց­նե­լով գրա­կան շր­ջա­դար­ձե­րը` խո­րհըր­ դային տա­րի­նե­րից մի­նչև մեր օ­րե­րը: ­Խո­րհր­դային գրա­կա­նու­թյու­նը կա­րե­լ ի է մի քա­նի փու­լ ի բա­ ժա­նել. սկզբ­նա­կան շր­ջա­նո­ւմ` 20-ա­կան­նե­րին չկո­ղմ­նո­րոշ­ վա­ծու­թյո­ւն կար, ձգ­տո­ւմ է­ին սո­ցի­ալ­ իս­տա­կան կար­գե­րի գո­վե­րգ­ման ու կու­րո­րեն մեր­ժո­ւմ է­ին ան­ցա­լը: Հե­տո գա­լ իս

է այդ կար­գե­րից ո­րո­շա­կի հի­աս­թա­փու­թյան շր­ջա­նը` 1937 թվա­կա­նի ռեպ­րե­սի­ա­նե­րը և այլն: Նա­խա­խո­րհր­դային շըր­ ջա­նի մեր գրա­կա­նու­թյու­նը պե­տա­կա­նու­թյան ­ֆո­ւնկ­ցի­ա­ներ էր կա­տա­րո­ւմ, մի տե­սակ ան­տես­վո­ւմ է­ին գրո­ղ ի ան­ձը, ան­ հա­տա­կա­նու­թու­նը: Խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ ար­դեն պատ­ կերն այլ էր: Այդ տա­րի­նե­րին չկար պե­տա­կա­նու­թյո­ւն, բայց կար պե­տա­կա­նու­թյան ֆիկ­ցի­ա` Խո­րհր­դային Հայաս­տա­նը: Ստե­ղծ­վո­ւմ է գրա­կա­նու­թյո­ւն, որ լծ­ված էր խո­րհր­դային մի­ ու­թյան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան քա­րոզ­մա­նը, և գրա­կա­նութ­ յո­ւն, որ փոր­ձո­ւմ էր ազ­գային պե­տա­կա­նու­թյան չգոյու­թյան պայա­ման­նե­րո­ւմ ժո­ղո­վ ր­դի մեջ վառ պա­հել ազ­գային ո­գին: Հատ­կա­պես 60-ա­կան­նե­րին ստե­ղծ­ված մեր գրա­կա­նու­ թյունը դրա լա­վա­գ ույն վկայու­թյո­ւնն է (Վի­գեն Խե­չու­մյան, Հրա­նտ Մաթ­ևո­սյան, Պե­րճ Զեյ­թո­ւն­ցյան, Զո­րայր Խա­լափ­ յան, Ա­ղա­սի Այ­վա­զ յան և ու­րիշ­ներ): ­ Այ­սօր, ար­դեն Ան­կախ Հայաս­տա­նո­ւմ մեր գրող­նե­րին տր­վել է բա­ցա­ռիկ հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն` ստեղ­ծե­լու այս­պես կոչ­ված մա­քո­ւր գրա­կան երկ, զբաղ­վե­լու բա­ցա­ռա­պես գրա­կա­նութ­ յա­մբ: Սա­կայն երկ­րո­ւմ կան խն­դիր­ներ, և ստե­ղծ­վո­ւմ է նաև ընդ­դի­մա­դիր գրա­կա­նու­թյո­ւն, մի բան, որ բնո­րոշ է բո­լոր ա­ռո­ղ ջ հա­սա­րա­կու­թյո­ւն­նե­րին: ­Նույն Մար­կե­սի, Ֆո­լ ք­նե­րի գրա­կա­նու­թյան մեջ իշ­խա­նու­թո­ւն­նե­րի հան­դեպ կաս­կած, քն­նա­դա­տու­թյո­ւն կա: ­Դա պե­տու­թյան դեմ չի: Նրա­նք պե­ տա­կա­նու­թյան ջա­տա­գ ով են և ու­զո­ւմ են պե­տու­թյու­նը տես­ նել ա­վե­լ ի կա­տա­րյալ: Ցա­վոք, ա­վան­դ ույ­թի ու­ժով, մեր ժո­ ղո­վո­ւրդն այ­սօր էլ գրա­կա­նու­թյու­նից սպա­սո­ւմ է ազ­գային վեհ գա­ղա­փար­ներ, հա­ճախ երկ­րի նա­խա­գա­հին, կր­թու­թյան, պա­շտ­պա­նու­թյան նա­խա­րա­րին թո­ղած, գրող­նե­րից են հար­ ցե­րի լու­ծո­ւմ պա­հան­ջո­ւմ: Գրա­կա­նու­թյո­ւնն ու­նի իր օ­րե­նք­ նե­րը և իր տա­ղան­դա­վո­րու­թյա­մբ ա­սո­ւմ է, որ երկ­րո­ւմ ինչոր բան այն չէ, ան­պայ­ման չի, որ ա­սի` սա լավ է, սա վատ:

Ստեփան Զորյան

Հայաստանի ազգային արխիվ

Գուրգեն Մահարի

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

Գ­րա­քն­նա­դա­տը, ի լրո­ւմն իր խոս­քի, նշո­ւմ է նաև, որ այ­ սօր մե­նք ու­նե­նք մր­ցու­նակ, ներ­կայա­նա­լ ի գրա­կա­նու­թյո­ւն, պար­զա­պես մի­ջազ­գային հար­թակ դո­ւրս գա­լու հա­մար ա­նհ­ րա­ժե­շտ է նաև պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թո­ւն, հրա­տա­րակ­ չու­թյո­ւն­նե­րի ճի­շտ գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւն, գրա­կան գոր­ծա­կալ­ներ և այլն:

Հովհաննես Թ ումանյան 3 (23) 2013 43

մշակութային կ յանք

Երևանը հայ գրականության մեջ

Երևանի պատմության թանգարան

հեղիանակ` Լ ­ իլիթ Խանդակարյան

Գուբերնսկայա փողոց (ներկայիս՝ Հանրապետության փողոց)

­ ա­ղա­քային տա­րած­քը, ներ­քին կյան­ Ք քը, ժա­մա­նա­կագ­րու­թյու­նը հաս­կա­ նա­լու հա­մար կար­ևոր նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նի տվյալ քա­ղա­քի տե­քս­տայ­նա­ցու­ մը: Այս ա­ռու­մով հե­տա­քր­քիր է հատ­ կա­պես գրա­կա­նու­թյան դե­րը, քա­նի որ նրա մի­ջո­ցով ոչ մի­այն նկա­րա­գր­վո­ւմ է քա­ղա­քը, մա­րդ­կա­նց ա­ռօ­րյան, այլև ստե­ղծ­վո­ւմ է նոր ի­րա­կա­նու­թյո­ւն, որ ի­րե­նն է թե­լադ­րո­ւմ: Բազ­մա­թիվ խո­շոր քա­ղաք­ներ հե­տա­քր­քիր են աշ­խար­հին հե­նց այն պատ­ճա­ռով, որ տե­քս­տայ­ նաց­ված են ու գրա­կա­նու­թյան մի­ջո­ցով ստեղ­ծած կեր­պա­րի և, ին­չու ոչ, նաև կա­րծ­րա­տի­պե­րի շնոր­հիվ օ­տա­րի հա­ մար ըն­թեռ­նե­լ ի են: Այս ա­ռու­մով հե­ տա­քր­քիր է նաև Եր­ևա­նի վեր­լու­ծութ­ յու­նը: Հայ դա­սա­կան գրա­կա­նու­թյան մեջ Եր­ևա­նի կեր­պա­րի զար­գա­ցո­ւմն ու­ 3 (23) 2013 44

րույն բնույթ ու­նի: Ըն­թեր­ցո­ղ ի հա­մար բո­ւն քա­ղա­քի պատ­կե­րը, փո­ղոց­նե­րի շար­ժը, ա­ռօ­րյան, շատ ան­գամ փակ են մնո­ւմ: Ա­ռա­վել շատ տես­նո­ւմ ես որևէ ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ ու քա­ղա­քա­ կան-հա­սա­րա­կա­կան ի­րադ­րու­թյու­ նում ո­րո­շա­կի վե­րա­բեր­մո­ւնք քա­ղա­քի նկա­րագ­րու­թյան հար­ցո­ւմ: Օ­րի­նակ` Խա­չա­տո­ւր Ա­բո­վ յա­նի «­Վե­րք Հայաս­ տա­նի»-ում Եր­ևա­նի կեր­պա­րը ընդ­գըծ­ վո­ւմ է Եր­ևա­նի բեր­դի մի­ջո­ցով: Բեր­դի սիմ­վո­լը, ներ­կայաց­նե­լով քա­ղա­քը, տա­ լիս է պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նի պատ­կե­րո­ւմ, սա­կայն բո­ւն քա­ղա­քն այս ա­մ ե­նից ան­մա­սն է մնո­ւմ: Այս շր­ջա­նի ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ տես­նո­ւմ ենք բան­տա­րկ­ված գա­վա­ռա­կան Երե­ վա­նը: Պատ­մա­կան ի­րադ­րու­թյան փո­փո­խութ­ յո­ւն­նե­րով փո­փոխ­վո­ւմ է նաև քա­ղա­քի

կեր­պա­րը: Այս տե­սա­կե­տից հե­տա­քր­ քիր է հատ­կա­պես խո­րհր­դային շըր­ ջա­նը: Այս շր­ջա­նի ստեղ­ծա­գ որ­ծութ­ յո­ւն­նե­րո­ւմ Եր­ևա­նը պատ­կեր­վո­ւմ է որ­պես հա­մա­կար­գի մի մաս: Չա­րե­նցն իր «Եր­ևա­նին» պոե­մո­ւմ ներ­կայաց­ նո­ւմ է քա­ղա­քի խեղ­ճու­թյու­նը, թշ­վա­ ռու­թյու­նը, ինք­նաս­պա­նու­թյան եզ­րին կա­նգ­նած լի­նե­լու տրա­մադ­րու­թյու­նը, ո­րին, սա­կայն, հա­ջոր­դ ո­ւմ է «­սե­փա­ կան»-ի քա­ղ ցր լի­նե­լու զգա­ցու­մը: Չա­ րեն­ցի ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ է, որ հայ գրա­կա­նու­թյան մեջ ա­ռա­ջին ան­ գամ սկս­վո­ւմ է ուր­վա­գծ­վել, ընդ­գծ­վել քա­ղա­քային պեյ­զա­ժը՝ իր հետ բե­րե­լով նաև կյան­քի պատ­կե­րո­ւմ: Մոս­կո­վ յան, նաև կար­սյան շր­ջա­նի փոր­ձա­ռու­թյու­ նը նրան հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն է տա­լ իս ըն­թեռ­նել Եր­ևա­նը: Չա­րեն­ցի ստեղ­ծա­ գոր­ծու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ ընդ­գծ­վո­ւմ է թշ­վառ,

Տեր-Ավետիքովների տուն, Գուբերնսկայա փողոց PanARMENIAN Photo Archive

դա­տա­րկ քա­ղա­քի պատ­կե­րը, ո­րը, սա­ կայն, սր­տա­մոտ է, հա­րա­զատ: Նրա բա­ նաս­տեղ­ծու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ է, որ տես­նո­ւմ ենք քա­ղա­քի ու բա­նաս­տեղ­ծի շփու­մը, հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րի զար­գա­ցո­ւմն ու փո­փո­խու­թյու­նը: Ա­ռա­ջին ան­գամ Երե­ վա­նը գրա­կա­նու­թյան մեջ հայտն­վո­ւմ է որ­պես փո­փոխ­վող կեն­դա­նի օր­գա­նի­զմ: Հատ­կան­շա­կան են նաև Գո­ւր­գեն Մա­ հա­րու ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րը, որ­ տեղ Եր­ևա­նյան կյան­քը ձգ­վո­ւմ է իր ողջ ձա­նձ­րույ­թով: Մա­հա­րին իր ստեղ­ ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ ներ­կայաց­նո­ւմ է Եր­ևա­նը որ­պես մեծ գյու­ղա­քա­ղա­ք՝ կանգ ա­ռած կյան­քով: 1918-1920-ա­կան­նե­րի Եր­ևա­նի պատ­ կեր­ման գոր­ծո­ւմ Մա­հա­րու ստեղ­ծա­ գոր­ծու­թյո­ւն­նե­րից բա­ցի, ան­փո­խա­ րի­նե­լ ի է Կոս­տան Զա­րյա­նի «­Նա­վը լե­ռան վրա» վե­պը: Վե­պի մի­ջո­ցով տես­նո­ւմ ենք այդ շր­ջա­նի քա­ղա­քը, ան­ կա­խու­թյան նվա­ճո­ւմն ու դրա­նից հե­տո տի­րող ա­նա­սե­լ ի թշ­վա­ռու­թյու­նը: Պատ­ մա­կան շր­ջա­նի նկա­րագ­րու­թյո­ւնն ու կար­ևոր շր­ջա­նը տես­նո­ւմ ենք հե­նց բուն քա­ղա­քո­ւմ: Քա­ղա­քը դառ­նո­ւմ է կարե­ վոր տա­րա­ծու­թյո­ւն, որ­տեղ պատ­կեր­ վո­ւմ է հա­սա­րա­կա­կան ի­րադ­րու­թյու­նը: Տա­րա­ծու­թյան պատ­կե­րու­մը դառ­նո­ւմ է նույն­քան կար­ևոր, որ­քան այդ տա­րա­ ծու­թյան մեջ կա­տար­վող գոր­ծո­ղութ­ յուն­նե­րը: Հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ քա­ղա­ քային պատ­կե­րը շր­ջա­դար­ձային փո­ փո­խու­թյո­ւն է կրո­ւմ: Ազ­գային շա­րժ­ ման զար­գա­ցո­ւմն իր շե­շտն է դնո­ւմ քա­ղա­քի կեր­պա­րի վրա: Եր­ևա­նին նվիր­ված ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րում ա­ռա­վել շատ տես­նո­ւմ ենք քա­ղա­քի գո­վ ք, քա­ղա­քը որ­պես ազ­գային ո­գին բա­րձ­րաց­նե­լու մի մաս: Կեր­պա­րն սկսո­ւմ է ար­տա­հայտ­վել կա­րծ­րա­տի­ պե­րի մի­ջո­ցո­վ՝ Եր­ևա­նի ջո­ւր, Եր­ևա­նի գի­շեր­ներ, Եր­ևա­նի աղ­ջիկ­ներ, վար­դա­ գույն քա­ղա­քի պատ­կեր: Ժա­մա­նա­կա­ կից գրա­կա­նու­թյան մեջ Հով­հան­նես Գրի­գ ո­րյա­նի բա­նաս­տեղ­ծու­թյո­ւն­նե­րի մի­ջո­ցով ար­դեն ա­ռա­վել շո­շա­փե­լ ի է դառ­նո­ւմ քա­ղա­քի պատ­կե­րը: Իր ե­րի­ տա­սար­դ ու­թյան օ­րե­րի փոր­ձա­ռու­ թյա­մբ ցույց տա­լ իս քա­ղա­քն ար­դեն իր շար­ժո­ւն կյան­քով, ե­րի­տա­սա­րդ­նե­րի խն­դիր­նե­րով, կեղ­տոտ փո­ղոց­նե­րով ու շեն­քե­րով: Մեր օ­րե­րո­ւմ գր­ված ստեղ­ ծա­գ որ­ծու­թյու­նե­րո­ւմ Եր­ևա­նն սկ­սո­ւմ է ա­ռա­վել ո­րո­շա­կի դառ­նալ: Կա­րծ­րա­ տի­պային պատ­կեր­նե­րին ու մակ­դիր­ նե­րին սկ­սո­ւմ են փո­խա­րի­նել շար­ժո­ւն, փո­փոխ­վող կյան­քը: Քա­ղա­քը սկ­սո­ւմ է կար­ևոր­վել ոչ մի­այն որ­պես տա­րա­ծու­ թյո­ւն, այլև որ­պես կեր­պար:

PanARMENIAN Photo Archive

մշակութային կ յանք

Նալբանդյան փողոց 3 (23) 2013 45

գրատպություն

Հայ գիրքը՝ Գուտենբերգի գյուտից 67 տարի անց

անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի

Հայ գիրքը «­Շու­տով մա­րդ­կային հան­ճա­րը կթե­ վա­ծի ամ­բո­ղ ջ աշ­խար­հո­ւմ, և նրա թևե­րը կլի­նեն թղ­թից» Վաղ միջ­նա­դա­րյան մի ի­մաս­տո­ւն ­ այ ա­ռա­ջին գիր­քը` «Ո­ւր­բա­թա­ Հ գիրք»-ը լույս աշ­խա­րհ է ե­կել 1512-ին, Վե­նե­տի­կո­ւմ, Գու­տեն­բեր­գի գյու­տից 67 տա­րի ան­ց` Հա­կոբ Մե­ղա­պար­տի ձեռ­ քով: Հայաս­տա­նո­ւմ ա­ռա­ջին տպա­րա­ նը հիմ­նադ­րել է Սի­մ ե­ոն Եր­ևան­ցին` Էջ­մի­ած­նո­ւմ, 1771-ին: Թիֆ­լ ի­սից Եր­ևան տե­ղա­փոխ­ված` մտա­վո­րա­կան, ման­կա­վա­րժ, հրա­տա­ րա­կիչ Զա­քա­րի­ա Գևոր­գ յա­նը 1874-ին հիմ­նել է Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին տպա­րա­նը, ո­րը հե­տա­գայո­ւմ տնօ­րի­նել է դրա­մա­ տո­ւրգ, մշա­կու­թային գոր­ծիչ Է­մին ՏերԳ­րի­գ ո­րյա­նը: Այս տպա­րա­նը քա­ղա­ քո­ւմ մի­ա­կն էր, և շատ ա­րագ այս­տեղ կե­նտ­րո­նա­նո­ւմ է պաշ­տո­նա­կան և ոչ պաշ­տո­նա­կան կար­գադ­րու­թյո­ւն­նե­րի, հայ­տա­րա­րու­թյո­ւն­նե­րի, ցա­վակ­ցութ­ յո­ւն­նե­րի, մա­հազ­դե­րի, ար­տա­կա­րգ լու­րե­րի ամ­բո­ղ ջ տպագ­րու­թյու­նը: 1878ին սկ­սո­ւմ է գոր­ծել Եր­ևա­նի երկ­րո­րդ` 3 (23) 2013 46

Աբ­գար Գու­լա­մի­րյան­ցի տպա­րա­նը: 1880-ին տե­ղ ի ա­ռա­ջին պար­բե­րա­կա­ նի` «Պ­սա­կի» խմ­բա­գիր-հ­րա­տա­րա­ կիչ Վա­սակ Պա­պա­ջա­նյա­նը հիմ­նո­ւմ է հա­մա­նո­ւն տպա­րան, քա­նի որ փո­քր տպա­քա­նակ ու­նե­ցող թեր­թի տպագը­ րությու­նը ձե­ռն­տու էր սե­փա­կան տպա­րա­նո­ւմ: Վեր­ջի­նս տե­ղա­վոր­ված էր Նա­հա­պետ Հո­վա­կի­մյա­նի տա­նը՝ Սբ. Պո­ղոս-Պետ­րոս ե­կե­ղե­ցու դի­մաց (այժմյան «­Մոսկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նի տե­ղո­ւմ): Նույն տպա­րա­նը հրա­տա­րա­ կել է նաև 7 ա­նուն գի­րք: ­Հայաս­տա­նո­ւմ 19-րդ դա­րի սկզ­բից մինչև 1920-ա­կան թթ. հայ տպագ­ րության գլ­խա­վոր կե­նտ­րոն­ներ են ե­ղել Էջ­մի­ա­ծի­նը, Ա­լեք­սա­նդ­րա­պո­լը և Եր­ևա­նը: Մաս­նա­վոր տպա­րան­նե­րո­ւմ լույս է­ին տես­նո­ւմ գր­քեր, դա­սա­գր­քեր, քար­տեզ­ներ, գի­տա­կան ժո­ղո­վա­ծու­ներ: Ա­ռա­վել ծա­վա­լո­ւն գոր­ծե­րը, որ­պես կա­նոն, տպա­գր­վո­ւմ է­ին Էջ­մի­ած­նի տպա­րա­նո­ւմ, իսկ Եր­ևա­նո­ւմ հրա­տա­ րակ­ված ա­ռա­ջին գր­քե­րը մեծ մա­սա­մբ տար­բեր բնույ­թի պի­ես­ներ է­ին` մի մա­ սը հայ հե­ղ ի­նակ­նե­րի, մյու­սը` թա­րգ­ մա­նա­կան: Եր­ևա­նո­ւմ տպագ­րու­թյան հե­տա­գա աշ­ խու­ժա­ցու­մը կապ­ված 1905-ի հե­ղա­փո­ խու­թյան հետ, երբ տար­բեր կու­սակ­ցու­ թյո­ւն­ներ, խմ­բա­վո­րո­ւմ­ներ ստեղ­ծո­ւմ

է­ին ի­րե­նց տպա­րան­նե­րն ու հրա­տա­ րակ­չա­կան մար­մին­նե­րը: Հայ­կա­կան ան­կախ պե­տա­կա­նու­թյան վե­րա­կա­նգ­ նու­մից հե­տո 1918-ին` շա­րք են մտել նաև «Ու­րար­տի­ա», «­Հայ­րե­նիք», Սո­ ցի­ա­լ իս­տա­կան հե­ղա­փո­խա­կան կու­ սակ­ցու­թյան և Գլ­խա­վոր շտա­բի տպա­ րան­նե­րը: 1875–1920-ին Եր­ևա­նո­ւմ հրա­տա­րակ­վել է մոտ 230 ա­նո­ւն գի­րք: Տ­պագ­րու­թյան վե­րե­լ քն սկս­վել է խորհրդային տա­րի­նե­րին: Կար­ևոր ի­րա­դար­ձու­թյո­ւն էր 1921-ին Եր­ևա­ նում Հայ­պետհ­րա­տի ստեղ­ծու­մը, որ­ տեղ հայե­րեն և այլ լե­զու­նե­րով հրա­ տա­րակ­վել է բազ­մաբ­նույթ գրա­կա­ նություն: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ հի­մ ն­վել են նաև այլ հրա­տա­րակ­չու­ թյուն­նե­ր՝ ԵՊՀ-ի, ՀԽՍՀ ԳԱ-ի, «­Լույս», «Ա­նա­հիտ», «Ար­ևիկ» «­Գի­տե­լ իք» ըն­ կե­րութ­յան, Հայ­կա­կան հան­րա­գի­տա­ րա­նի գլխա­վոր խմ­բագ­րու­թյան և այլն: Չնայած այս շր­ջա­նո­ւմ գր­քե­րը են­թա­ րկ­վել են խի­ստ գրա­քն­նու­թյան, այ­դ ու­ հան­դե­րձ, ստե­ղծ­վել է բա­րձ­րար­ժեք տպա­գիր գրա­ֆո­նդ: Ի­նչ­պես նշո­ւմ է Հրա­տա­րա­կիչ­նե­րի ազ­գային ա­սո­ցի­ա­ցի­այի գոր­ծա­դիր տնօ­րեն Վա­հան Խա­չատ­րյա­նը, հրա­ տա­րակ­չու­թյան ո­լոր­տո­ւմ գոր­ծո­ւմ է­ին հս­տակ մե­խա­նի­զմ­ներ և պե­տու­թյան կող­մից ա­պա­հով­ված պլա­նային այդ

մամուլ

­Փոս­տա­րկ­ղե­րը բա­ցել-փա­կե­լը ա­մ ե­նօ­

րյա հա­ճե­լ ի ա­րա­րո­ղու­թյո­ւն էր: ­ եր­թը ձեռ­քին պա­հե­լու ան­բա­ցատ­րե­ Թ լի հա­ճույ­քը` 18-րդ դա­րո­ւմ հայ­կա­կան մշա­կույ­թի նվա­ճո­ւմ­նե­րից մե­կը, պար­ բե­րա­կան մա­մու­լ ի ստեղ­ծո­ւմն էր: Հայ

որ­ևէ այլ նյո­ւթ չի պա­րու­նա­կել: Կա­րե­ լի է ա­սել Եր­ևա­նո­ւմ եր­կար ժա­մա­նա­ կով, ընդ­հո­ւպ մի­նչև 20-րդ դա­րի ա­ռա­ ջին տաս­նա­մյա­կի վեր­ջե­րը մա­մու­լ ի կյա­նքն ընդ­հատ­վո­ւմ է: 20-րդ դա­րի սկզ­բի Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին թեր­թը «Հ­րազ­դա­նն» էր, որն ու­ներ գրա­

ա­ռա­ջին պար­բե­րա­կա­նը ` «Ազ­դա­րա­ րը» լույս է տե­սել 1794-ին Հնդ­կաս­տա­ նի Մադ­րաս քա­ղա­քո­ւմ` Հա­րու­թյո­ւն Շմա­վո­նյա­նի ստեղ­ծած տպա­րա­նո­ւմ: «Ազ­դա­րա­րը» ստա­նո­ւմ է­ին Մադ­րա­ սից դո­ւրս,­Հայաս­տա­նո­ւմ և շատ այլ հայաբ­նակ վայ­րե­րո­ւմ` Նոր Նա­խիջե­ վա­նո­ւմ, Մո­սկ­վայո­ւմ, Թիֆ­լ ի­սո­ւմ և այ­ լո­ւր:­ Եր­ևա­նո­ւմ հրա­տա­րակ­ված ա­ռա­ ջին պար­բե­րա­կա­նը «Պ­սա­կն» է, ո­րը ո­րոշ ընդ­մի­ջո­ւմ­նե­րով լույս է տե­սել 1880-1884թթ-ին: «Պ­սա­կն» իր դե­մոկ­ րա­տա­կան ուղղ­վա­ծու­թյա­մբ դար­ձել է հա­մա­հայ­կա­կան հե­տա­քրք­րու­թյան ա­ռար­կա: Նրա է­ջե­րո­ւմ տեղ են գտել Եր­ևա­նի նա­հան­գի և մա­նա­վա­նդ Եր­ ևան քա­ղա­քի ներ­քին կյան­քին վե­րա­բե­ րող հոդ­ված­ներ: Թեր­թի յու­րա­քան­չյո­ւր հա­մա­րը են­թա­րկ­վել է խի­ստ գրաք­նու­ թյան: 1884-ին հրա­տա­րա­կու­մը դա­դա­ րեց­վել է: Կա­րճ ժա­մա­նակ ան­ց փակ­վել է հա­մար­ձակ հոդ­ված­նե­րով աչ­քի ընկ­ նող «Ա­ռող­ջա­պա­հա­կան թե­րթ» հան­ դե­սը: Մի­այն հայե­րեն հրա­տա­րկ­վե­լու փաս­տը բա­վա­կան էր, որ նույն ճա­կա­ տագ­րին ար­ժա­նա­նար «Եր­ևա­նի հայ­ տա­րա­րու­թյո­ւն­ներ» թեր­թի­կը: Վեր­ջի­ նս 1900-ից հա­ջող­վո­ւմ է վե­րահ­րա­տա­ րա­կել, բայց ար­դեն` ռու­սե­րեն, և մի­նչև 1908-ը հայ­տա­րա­րու­թյո­ւն­նե­րից բա­ցի

կան, հա­սա­րա­կա­կան, տն­տե­սա­կան բնույթ: Քա­ղա­քի բնակ­չու­թյան կըր­ թա­կան մա­կար­դա­կի բա­րձ­րաց­մա­նը նպաս­տո­ւմ էր «Эриванский вестник» ե­ռա­լե­զու, բազ­մա­բո­վան­դակ օ­րա­թեր­ թը: Եր­ևա­նի սո­ցի­ալ-դե­մոկ­րա­տա­կան ա­ռա­ջին «Факты» թեր­թը լույս է տե­սել 1907-ին, հրա­տա­րակ­վել է ըն­դա­մ ե­նը ե­րեք հա­մար: Չո­րս տա­րի ան­ց եր­ևան է ե­կել «Կ­ռան» հա­սա­րա­կա­կան, տն­տե­ սա­կան և գրա­կան թեր­թը: Նշ­ված ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նի տար­բեր տա­րի­նե­րո­ւմ եր­ևա­նո­ւմ հրա­տա­րակ­վել են 11 ա­նո­ւն թեր­թեր, թեր­թիկ­ներ և մեկ ամ­սա­գիր: ­Հե­տա­գայի թեր­թե­րից կա­րե­լ ի է հի­շա­ տա­կել «Աշ­խա­տան­քը» (1915թ.), «­Զան­ գը»(1917թ.), «­Շան­թը» (1918թ.), «Եր­ կի­րը» (1919թ.), «­Հա­ռա­ջը» (1919թ.), «Ս­պար­տա­կը» (1919թ.) և այլն: Այլ էր պատ­կե­րը խո­րհր­դային շր­ջա­ նո­ւմ: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ հրա­տա­ րակ­չա­կան գոր­ծը հու­նի մեջ է ընկ­նո­ւմ, չնայած գա­ղա­փա­րա­կան կա­ղա­պար­ նե­րին` պար­բե­րա­կան մա­մու­լը դառ­ նո­ւմ է բազ­մաբ­նույթ ու բազ­մա­քա­նակ: Խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ լույս տես­նող պար­բե­րա­կան­նե­րից մի քա­նի­սը պահ­ պան­վել են մի­նչև օրս: Այդ տա­րի­նե­րին մա­մու­լ ի ըն­թեր­ցա­նու­թյու­նը դառ­նո­ւմ է կեն­ցա­ղ ի ան­բա­ժա­նե­լ ի մա­սը: Ա­ռա­ջի­

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

հա­մա­կա­րգն աշ­խա­տո­ւմ էր ան­խա­փան ժա­մա­ցույ­ցի պես: Տա­րե­կան լույս էր տես­նո­ւմ 1100 ա­նո­ւն գի­րք`յու­րա­քանչ­ յու­րը` նվա­զա­գ ույ­նը 1000-3000 տպա­ քա­նա­կով: Գր­քեր է­ին հրա­տա­րկ­վո­ւմ նաև 10, 30, մի­նչև 100 հա­զար տպա­քա­ նա­կով: Ան­ցու­մային շր­ջա­նո­ւմ`սկ­սած 1991-ից, ամ­բո­ղ ջ հա­մա­կար­գը մի­ան­ գա­մից սե­փա­կա­նաշ­նո­րհ­վեց: Գրա­ հրա­տա­րակ­չու­թյան գոր­ծը հա­մար­վեց ա­զատ գոր­ծու­նե­ու­թյան տե­սակ. յու­ րա­քա­նյո­ւր ոք կա­րող էր հրա­տար­կել ցան­կա­ցած գի­րք: Վա­հան Խա­չատ­րյա­ նի կար­ծի­քով`գ­րա­հա­տա­րակ­չա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյու­նը պե­տք է ինչ-որ ձևով կար­գա­վոր­վ ի, որ ա­զա­տու­թյու­նը չդառ­ նա չա­րիք: Խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին գոյու­թյո­ ւն ու­ներ 8 պե­տա­կան հրա­տա­րակ­ չու­թյուն, նո­րան­կախ Հայաս­տա­նո­ւմ դրա­նց թի­վը հաս­նո­ւմ է 300-ի: Գր­քե­րի տպա­քա­նա­կը նվա­զել է, բայց գր­քա­ նուն­նե­րի թի­վը կրկ­նա­պա­տկ­վել է, խոր­ հըր­դային տա­րի­նե­րին տպա­գր­վո­ւմ էր 1100 ա­նո­ւն գի­րք, մեր օ­րե­րո­ւմ` 2200 : «Այ­սօր կան փո­րձ­ված հրա­տար­կիչ­ներ, որ կա­րո­ղա­նո­ւմ են կա­պեր հաս­տա­տել մի­ջազ­գային մա­սշ­տա­բով, հա­մա­գ որ­ ծակ­ցել դր­սի հրա­տա­րա­կիչ­նե­րի հետ, ներ­կայաց­նել հայ գիր­քը: Ա­մ ե­նա­կար­ ևո­րը, մեր գր­քի ո­րա­կը, տես­քը, կա­ ռո­ւց­ված­քը դար­ձել է եվ­րո­պա­կա­նին հա­մար­ժեք»,- ա­սո­ւմ է զրու­ցա­կի­ցս` նշե­լով, սա­կայն, որ հրա­տա­րակ­չա­կան ո­լոր­տո­ւմ դեռ ա­նե­լ իք շատ ու­նե­նք: Հա­ճախ է խոս­վո­ւմ խո­րհր­դային գրա­քն­ նու­թյան մա­սին: Ար­գել­վել են, օ­րի­նակ, Պ. Սևա­կի «Ա­նլ­ռե­լ ի զան­գա­կա­տո­ւն» պոե­մը, Խ. Դաշ­տեն­ցի «­Ռանչ­պար­նե­ րի կան­չը», Հո­վհ. Շի­րա­զ ի գր­քե­րը և այլն: Այ­սօր «Ան­տա­րես» հրա­տա­րակ­ չու­թյու­նը ըն­թեր­ցո­ղ ին ներ­կայաց­նո­ւմ է «Ար­գել­ված գր­քեր» մա­տե­նա­շա­րը: Տպա­գր­վո­ւմ են այն գր­քե­րը, ո­րո­նք ժա­ մա­նա­կին ար­գել­ված են ե­ղել տար­բեր պատ­ճառ­նե­րով:­Մա­տե­նա­շա­րի ա­ռա­ ջին գիր­քը Հեն­րի Միլ­լե­րի «­Խեց­գետ­նի ար­ևա­դար­ձը» վե­պն է, ո­րը ան­ցել է բազ­ մա­թիվ դա­տա­վա­րու­թյո­ւն­նե­րի մի­ջով, ժա­մա­նա­կին ար­գել­ված է ե­ղել նաև ԱՄՆ-ում և Ֆրան­սի­այո­ւմ: «Ար­գել­ված գր­քեր» մա­տե­նա­շա­րո­ւմ տեղ են գտել նաև Ջո­րջ Օ­րո­ւե­լ ի «1984» վե­պը, Է­լ իֆ Շա­ֆա­քի «Ս­տամ­բու­լ ի բի­ճը» և այլն: Հա­վե­լե­նք, որ մեր այ­սօր­վա գրահ­րա­ տա­րկ­չա­կան ար­տադ­րան­քի 70 տո­կո­սը ա­պա­հո­վո­ւմ են խո­շոր հրա­տա­րակ­չու­ թյո­ւն­նե­րը ` «է­դիտ պրին­տը», «­Զան­գա­ կը», «Ան­տա­րե­սը» և այլն:

3 (23) 2013 47

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

մամուլ

նը, որ Եր­ևան­ցի­նե­րի ա­վագ սե­րո­ւն­դը հի­շո­ւմ է` բա­կե­րո­ւմ կամ շեն­քե­րի մո­ւտ­ քե­րի ան­կ յու­նո­ւմ տե­ղա­կայած փոս­տա­ րկ­ղե­րն է­ին, ո­րո­նք ստու­գե­լը ա­մ ե­նօ­րյա հա­ճե­լ ի «ա­րա­րո­ղու­թո­ւն» էր: Թի­թե­ղ յա այդ արկ­ղե­րի մեջ փոս­տա­տա­րը գցո­ւմ էր ոչ մի­այն օր­վա թա­րմ թեր­թե­րը, այլև նա­մակ­նե­րը, հե­ռագ­րե­րը, ամ­սագ­րե­րը: Այ­սօր նա­մակ­ներ ու ին­ֆոր­մա­ցի­ա մեզ հաս­նո­ւմ են ա­մ են վայր­կ յան` կայ­ծակ­ նային ա­րա­գ ու­թյա­մբ: Փոս­տա­րկ­ղե­րի բա­նա­լ ի­նե­րին փո­խա­րի­նո­ւմ են գա­ղտ­ նա­բա­ռե­րը, տպա­գիր մա­մու­լ ին` է­լե­կտ­ րո­նայի­նը, ձե­ռա­գիր նա­մակ­նե­րի մա­ սին այլևս խո­սք լի­նել չի կա­րող: Ը­ստ բա­նաս­տե­ղծ, լրագ­րող և հրա­պա­ րա­կա­խոս Հա­կոբ Սրա­պյա­նի` խո­րհր­ 3 (23) 2013 48

դային ժա­մա­նակ­նե­րի մա­մու­լ ի թե­րու­ թյու­նը գա­ղա­փա­րա­կա­նաց­ված լի­նե­լն էր, սա­կայն թեր­թե­րը, ամ­սագ­րե­րը հրա­ տա­րակ­վո­ւմ է­ին հս­տակ պար­բե­րա­կա­ նու­թյա­մբ, բա­րձ­րաց­ված խն­դիր­նե­րը, քն­նա­դա­տու­թյո­ւն­նե­րը հիմ­նա­կա­նո­ւմ ա­նար­ձա­գա­նք չէ­ին մնո­ւմ: 1975-ին Եր­ևա­նո­ւմ լույս էր տես­նո­ւմ 110 ա­նո­ւն պար­բե­րա­կան («Ա­վան­գա­ րդ», «­Հայ­րե­նի­քի ձայն», «Коммунист», «­Հայաս­տա­նի աշ­խա­տա­վո­րու­հի», «­Գի­տու­թյո­ւն և տեխ­նի­կա», «­Սո­վե­տա­ կան Հայաս­տան» , «­Պի­ո­ներ կա­նչ», «­Հայաս­տա­նի ֆիզ­կո­ւլ­տո­ւր­նիկ», «Ոզ­ նի» և այլն): ­Հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նն իր հետ բե­րեց խոս­քի ա­զա­տու­թյու­նը: Տաս­նյակ թեր­

թեր է­ին լույս տես­նո­ւմ, սա­կայն հիմ­նա­ կա­նո­ւմ մի­ջոց­ներ չու­նե­նա­լու պատ­ճա­ ռով դրա­նք ինչ­պես բաց­վո­ւմ, այն­պես էլ փակ­վո­ւմ է­ին: Իսկ ա­զատ խոս­քի, քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ մա­մու­լը, լրագ­րող­նե­րը, զե­րծ չմ­նա­ցին նաև հե­տա­պն­դ ո­ւմ­նե­րից, բռ­նու­թյո­ւն­ նե­րից: Ան­ցու­մային տա­րի­նե­րին ըն­թեր­ցո­ղ ի ու­շադ­րու­թյու­նը գրա­վեց «Այ­սօր» ամ­ սա­թե­րթն իր տար­բեր­վող, ան­նա­խա­ դեպ հոդ­ված­նե­րով, խաչ­բառ­նե­րի նոր տե­սակ­նե­րով : Մեր օ­րե­րո­ւմ կան ար­դեն ո­րո­շա­կի ճա­նա­պա­րհ ան­ցած, հս­տակ դի­մա­գիծ ու­նե­ցող թեր­թեր` «Ի­րա­տես de facto», «Ա­ռա­վոտ», «168 ժամ», «Ա­զգ», «­Հայ­ կա­կան ժա­մա­նակ», «Հ­րա­պա­րակ», «Եր­կիր» և այլն: Ար­ծա­րծ­վող թե­մա­նե­ րի ա­ռա­նց­քո­ւմ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­ քա­կան խն­դիր­նե­րն են: Հա­կոբ Սրապ­ յա­նը նկա­տո­ւմ է, որ կան ժո­ղո­վ ր­դի ցա­վ ից, սր­տից խո­սող թեր­թեր, բայց լո­ւրջ, ծան­րակ­շիռ խո­սքն ա­վե­լ ի շո­ւտ կա­րող է տեղ հաս­նել, քան հայ­հոյան­քը, ո­րից, զե­րծ չի մնո­ւմ մե­րօ­րյա մա­մու­լը: Գրա­կան մա­մու­լ ին ան­դրա­դառ­նա­լով նա նշո­ւմ է, որ «Գ­րա­կան թեր­թը» ժա­ մա­նա­կին գրա­կան դաշ­տի մայր թե­րթն էր, ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ է­ին նաև «­Նո­րք», «­Գա­րո­ւն» ամ­սագ­րե­րը, ո­րո­նք սե­րո­ ւնդ դաս­տի­ա­րա­կե­ցին, ի հայտ բե­րե­ցին ե­րի­տա­սա­րդ ստեղ­ծա­գ որ­ծող­նե­րի մի ամ­բո­ղ ջ փա­ղա­նգ: Պատ­մու­թյո­ւն ու­նե­ցող պար­բե­րա­կան­ նե­րը բո­լո­րո­ւմ են ի­րե­նց 100 տա­րին: Զրու­ցակ­ցիս խոս­քով` այ­սօր­վա խմ­ բա­գիր­նե­րը, ա­սես, ա­ռա­քե­լու­թյո­ւն են ստա­նձ­նել, որ ի­րե­նց օ­րոք չփակ­վեն դրա­նք: Իսկ դրա­նց բա­ցա­կայու­թյու­ նը,­կար­ծո­ւմ եմ, շա­տե­րն ար­դեն չեն նկա­տո­ւմ: Փո­խա­րե­նը եր­ևան են գա­լ իս տպա­գիր ու առ­ցա­նց նոր պար­բե­րակ­ ներ , ո­րո­նք նաև յու­րա­տե­սակ հա­վա­ քա­տե­ղ ի են ժա­մա­նա­կա­կից գրող­նե­րի ու գրա­կա­նու­թյան սի­րա­հար­նե­րի հա­ մար` «­Նար­ցիս», «Գ­րե­թե­րթ», «­Ցոլ­ քեր», «Գ­րա­նիշ» և այլն:­ Է­լե­կտ­րո­նային մա­մու­լը խմոր­ման փու­ լո­ւմ է, աչ­քի է ընկ­նո­ւմ ա­վե­լ ի շատ թվա­քա­նա­կով, քան` ո­րա­կ յալ նյու­թե­ րով: ժա­մա­նա­կա­կից մար­դը օր­վա զգա­ լի մա­սն ան­ցկաց­նո­ւմ է հա­մա­կա­րգ­չ ի էկ­րա­նի ա­ռաջ, այ­նո­ւա­մ ե­նայ­նիվ, դեռ կան մար­դիկ, որ նա­խը­նտ­րո­ւմ են ին­ ֆոր­մա­ցի­ա ստա­նա­լու դա­սա­կան ե­ղա­ նա­կը` վայե­լե­լով թեր­թը ձեռ­քին պա­հե­ լու ան­բա­ցատ­րե­լ ի հա­ճույ­քը:

3 (23) 2013 7

գրադարաններ

հեղինակ` Անահիտ Կիրակոսյան

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Գրքերը լի են կյանքով

Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարան

«­Հա­սա­րա­կա­կան լավ գրա­դա­րան մո­ւտք գոր­ծե­լու ան­ վճար թույլտ­վու­թյո­ւն տա­լո­ւց ա­վե­լ ի մեծ բա­րե­րա­րու­թյո­ ւն` ե­րի­տա­սար­դի հա­մար չ ի կա­րող լի­նել»: (Բ­րայ­թոմ) Գ­րա­դա­րան­նե­րը մշա­կույ­թի զար­գաց­ման վկա­նե­րն են և մար­դ ո­ւն ի­մաս­տու­թյա­նը հա­ղոր­դա­կց­վե­լու հնա­րա­վո­րու­ թյո­ւն են ըն­ձեռ­նո­ւմ: Գրա­դա­րան­ներ գոյու­թյո­ւն են ու­նե­ցել դե­ռևս մ.թ.ա. 3-րդ հա­զա­րա­մյա­կո­ւմ Ե­գիպ­տո­սո­ւմ և Չի­նաս­ տա­նո­ւմ: Հա­րո­ւստ գրա­դա­րան­ներ ու­նե­ին Հին Հու­նաս­տա­նը և Հռո­մը: Հին Հայաս­տա­նո­ւմ ե­ղած­նե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյո­ ւն­ներ կան հայ­կա­կան ձե­ռա­գիր մա­տյան­նե­րո­ւմ: 5-րդ դա­րի կե­սից գոյու­թյո­ւն է ու­նե­ցել Էջ­մի­ած­նի գրա­դա­րան-մա­տե­նա­ դա­րա­նը: Նշա­նա­վոր է ե­ղել Հաղ­պա­տի­նը՝ «Գ­րա­տո­ւն» ա­նու­ նով: Միջ­նա­դա­րյան Հայաս­տա­նո­ւմ կր­թու­թյան զար­գաց­ման գոր­ծին զու­գըն­թաց ու­սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­նե­րին կից կազ­մա­կե­րպ­վել և հիմ­նա­դր­վել են գրա­դա­րան­ներ: Այս­ 3 (23) 2013 50

պես բաց­վել է նաև Եր­ևա­նի գա­վա­ռա­կան դպ­րո­ցի գրա­դա­րա­ նը Եր­ևա­նի բեր­դի գրա­վու­մից 4 տա­րի ան­ց: Հայաս­տա­նո­ւմ դրա­նք տար­բեր ա­նո­ւն­ներ են ու­նե­ցել` գրա­տո­ւն, գան­ձա­րան, մա­տե­նա­դա­րան կամ դի­վան: Նոր ժա­մա­նակ­նե­րո­ւմ Եր­ևա­ նո­ւմ ա­ռա­ջին ան­գամ ­հան­րային գրա­դա­րան-ըն­թեր­ցաս­ րահ­ներ են բաց­վել 1902թ-ից: 1913թ-ին փոք­րիկ գա­վա­ռա­ կան քա­ղա­քն ար­դեն տաս­նե­րե­քն ու­նե­ր՝ 9000 մի­ա­վոր գր­քով: Հայաս­տա­նի խո­րհր­դայ­նա­ցու­մից հե­տո գրա­դա­րան­նե­րի դե­րն ա­վե­լ ի կար­ևոր­վեց, քա­ղաք­նե­րո­ւմ ու շր­ջան­նե­րո­ւմ նո­ րե­րը հի­մ ն­վե­ցին` Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի գրա­ դա­րա­նը (1920թ.), Խն­կո Ա­պոր ան­վան ման­կա­կան գրա­դա­ րա­նը (1933թ.), Եր­ևա­նի քա­ղա­քային գրա­դա­րա­նը (1935թ.), Գի­տու­թյո­ւն­նե­րի ա­կա­դե­մի­այի գրա­դա­րա­նը (1935թ.): ­Մեր երկ­րի գրա­դա­րա­նային ցան­ցի մե­թո­դա­կան կե­նտ­րո­նը հիմ­նա­դր­վել է 1832թ-ին` Եր­ևա­նի Ա­րա­կան գիմ­նա­զ ի­այի գրա­դա­րա­նի հիմ­քի վրա: Դպ­րո­ցին հատ­կաց­ված էր Եր­ևա­ նի բեր­դ ո­ւմ զին­վո­րա­կան տա­րած­քից մեկ հար­կա­նի տո­ւն: Դա Եր­ևա­նի մի­ակ կա­նո­նա­վոր պե­տա­կան դպ­րո­ցն էր: Լի­

գրադարաններ

ըն­թեր­ցաս­րահ­ներ, կա­բի­նետ­ներ: Պե­տա­կան գրա­դա­րա­նը իր ֆոն­դե­րո­ւմ պահ­պա­նել է ար­տե­րկ­րո­ւմ հրա­տա­րակ­ված հայա­տառ տպագ­րա­կան գր­քե­րը, թեր­թե­րը, հան­դես­նե­րը: Սա­կայն ար­տա­սահ­մա­նից գնո­ւմ­ներ կա­տա­րե­լու ի­րա­վո­ւնք չու­նե­նա­լու պատ­ճա­ռով ի վի­ճա­կի չի ե­ղել ձե­ռք բե­րել այն հրա­տա­րա­կու­թյո­ւն­նե­րը, ո­րո­նք բա­ցա­ռիկ կար­ևո­րու­թյո­ւն է­ին գրա­դա­րա­նի հա­մար:­ Այժմ գրա­դա­րա­նի սպա­սա­րկ­ման հա­մա­կա­րգն ընդ­լայն­վել է, ընդ­գր­կո­ւմ է մաս­նա­գի­տաց­ված 13 ըն­թեր­ցաս­րահ, մի­ջգրա­ դա­րա­նային և ան­հա­տա­կան բա­ժին­ներ: Ըն­թեր­ցող­նե­րին

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

նե­լով ա­ռա­ջին և մի­ակ պե­տա­կան գրա­դա­րա­նը, այն կա­տա­ րել է ոչ մի­այն դպ­րո­ցա­կան, այլ նաև հան­րային գրա­դա­րա­ նի և մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նի դեր: 1836թ. այն ու­նե­ցել է 14 ա­նուն գի­րք` 32 հա­տո­րով, իսկ 1837թ.՝ 18 գի­րք` 40 հա­տո­ րով, 6 ամ­սա­գիր: Տա­րի­նե­րը բա­րեն­պա­ստ ազ­դե­ցու­թյո­ւն են ու­նե­նո­ւմ գրա­դա­րա­նի զար­գաց­ման վրա, 1919թ-ի հու­լ ի­սի 4-ին ըն­դ ո­ւն­ված «­Պե­տա­կան հան­րային մա­տե­նա­դա­րա­նի մա­սին» օ­րեն­քով այն ստա­ցել է պե­տա­կան գլ­խա­վոր գրա­դա­ րա­նի կար­գա­վ ի­ճակ: 1925թ. Հայաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թյու­նը ներ­կայաց­րեց Հան­րային գրա­դա­րա­նի նոր շեն­քի կա­ռո­ւց­

Հայաստանի ազգային գրադարան

ման մա­սին հու­շա­գիր, որն իր ծա­վա­լով, կա­հա­վո­րու­մով ու հար­մա­րու­թյո­ւն­նե­րով բա­վա­րա­րո­ւմ էր այ­դօ­րի­նակ հաս­տա­ տութ­յո­ւն­նե­րին ա­ռա­ջա­դր­վող բո­լոր պա­հա­նջ­նե­րը: Ազ­գային գրա­դա­րա­նի գլ­խա­վոր մաս­նա­շեն­քի նա­խագ­ծու­մը և կա­ռու­ ցու­մը կապ­ված է մե­ծա­նո­ւն ճար­տա­րա­պետ Ալ. Թա­մա­նյա­նի ան­վան հետ: 1922-1923թթ-ին գրա­դա­րա­նի հա­ճա­խո­ւմ­նե­րի թի­վը հաս­նո­ւմ էր 18.955-ի, իսկ 1923-1924թթ-ին հա­ճա­խո­ւմ­ նե­րը կազ­մո­ւմ են 60732: Նման այ­ցե­լու­թյո­ւն­նե­րն ստի­պե­ցին քա­ղա­քային իշ­խա­նու­թյո­ւն­նե­րին ա­րա­գաց­նել գրա­դա­րա­նի նոր շեն­քի կա­ռո­ւց­ման աշ­խա­տա­նք­նե­րը: 1925-1990թթ. այն կոչ­վել է հայ նշա­նա­վոր քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ Ա­լեք­սա­նդր Մյաս­նի­կ յա­նի ա­նու­նով, ո­րը զգա­լ ի նե­րդ­րո­ւմ է ու­նե­ցել գրա­ դա­րա­նի կայաց­ման և զար­գաց­ման գոր­ծո­ւմ: 1955թ-ին գրա­դա­րա­նը տա­րե­կան ստա­ցել է մոտ 287 հա­զար մի­ա­վոր տպագ­րա­կան ար­տադ­րա­նք: Ըն­թեր­ցա­րան­նե­րը բո­ լո­րո­վ ին ի վի­ճա­կի չէ­ին բա­վա­րա­րե­լու մե­ծա­քա­նակ ըն­թեր­ ցող­նե­րի պա­հա­նջ­նե­րը: Բա­վա­րա­րել է մի­այն գլ­խա­վոր ըն­ թեր­ցաս­րա­հի 5871 ըն­թեր­ցո­ղ ի: 1940թ. հե­տո բաց­վել են նոր

տար­վա ըն­թաց­քո­ւմ տր­վո­ւմ է շո­ւրջ 1,7 մլն մի­ա­վոր գրա­կա­ նու­թյո­ւն, օ­րա­կան այ­ցե­լու­նե­րի քա­նա­կը 900-1000 ըն­թեր­ցող է: Գ­րա­դա­րա­նի հա­վա­քա­ծո­ւն 2012թ. հո­ւն­վա­րի 1-ի դրու­թյա­մբ կազ­մո­ւմ է ա­վե­լ ի քան 6,8 մլն հաշ­վա­ռային մի­ա­վոր: Դրանք գր­քեր, ամ­սագ­րեր, լրագ­րեր, քար­տեզ­ներ, պլա­կատ­ներ, ա­տե­նա­խո­սու­թյո­ւն­ներ, նո­տա­ներ, բա­ցիկ­ներ, նա­մա­կա­նիշ­ ներ, օ­րա­ցույց­ներ, մա­տե­նա­նիշ­ներ, թղ ­թադ­րամ­ներ, տե­ սալսո­ղա­կան և է­լե­կտ­րո­նային (CD, DVD) կրիչ­ներ են: 1933թ. Եր­ևա­նի հին հո­ղա­շեն տնե­րի կող­քին, հայ մեծ լու­ սա­վո­րիչ Խ. Ա­բո­վ յա­նի ա­նու­նը կրող դպ­րո­ցի հար­ևա­նու­թյա­ մբ, հիմ­նա­դր­վեց մեր հան­րա­պե­տու­թյան ման­կա­կան գր­քի ա­ռա­ջին օ­ջա­խը: Նրա դպ­րո­ցի կող­քին գտն­վե­լը իր մեջ լու­ սա­վոր խոր­հո­ւրդ ու­ներ: 1937թ. գրա­դա­րա­նը տե­ղա­փոխ­վեց Թու­մա­նյան փո­ղո­ցի վրա գտն­վող ման­կա­տան ա­զատ­ված շեն­քը: Այդ տար­նե­րին գրա­դա­րա­նն ու­ներ շո­ւրջ 2000 կտոր գի­րք: 1935թ-ին մա­հա­նո­ւմ է ման­կա­գիր Խ. Ա­պե­րը և այն ան­ վան­վո­ւմ է նրա պատ­վ ին: Գրա­դա­րա­նը լայն մաս­սայա­կա­ նու­թյո­ւն է ձե­ռք բե­րո­ւմ դպ­րո­ցա­կան­նե­րի շր­ջա­նում, ա­նընդ­­ 3 (23) 2013 51

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

գրադարաններ

Խնկո Ապոր անվան մանկական գրադարան

հատ ա­ճո­ւմ է ըն­թեր­ցող­նե­րի թի­վը: Ե­թե 1933թ-ին գրա­դա­ րա­նն ու­ներ 800 ըն­թեր­ցող, ա­պա 1963թ-ին` 6000, ո­րո­նց տրա­մադ­րու­թյան տակ էր գտն­վո­ւմ ա­վե­լ ի քան 89.000 կտոր գի­րք ու հան­դես, իսկ 2012 թ-ի տվյալ­նե­րով ` 514.321 հա­զար կտոր գի­րք : 1980թ-ին վե­րա­բաց­վեց գրա­դա­րա­նի նո­րա­կա­ռույց շեն­քը, իսկ 1982թ-ին Եր­ևա­նո­ւմ տե­ղ ի ու­նե­ցավ մա­կա­պա­տա­նե­կան գր­քի հա­մա­մի­ու­թե­նա­կան շա­բա­թի բա­ցու­մը: Գրա­դա­րա­նը ման­կա­պա­տա­նե­կան գրա­կա­նու­թյան պրո­պա­գա­նդ­ման է: Այն պա­տա­նի ըն­թեր­ցող­նե­րի հա­մար դար­ձել է հան­րա­գի­ տա­րան, որ­տեղ նրա­նք կա­րող են գտ­նել ի­րե­նց հու­զող բո­լոր հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը: Խն­կո Ա­պոր ան­վան հան­րա­պե­ տա­կան ման­կա­կան գրա­դա­րա­նի աշ­խա­տա­կից­նե­րը սի­րո­ ւմ են ի­րե­նց գոր­ծը և ջա­նք չեն խնայո­ւմ, որ Հայաս­տա­նո­ւմ մա­նո­ւկ­նե­րի մոտ եր­բեք «­հո­գ ու ե­րա­շտ» չլի­նի: Փոր­ձո­ւմ են մա­նո­ւկ­նե­րին ըն­կե­րաց­նել գր­քի հետ, դրա­նց է­ջե­րո­ւմ ի­րե­նց հե­քի­ա­թը գտ­նե­լու հա­մար: Եր­ևա­նի Ավ. Ի­սա­հա­կ յա­նի ան­վան կե­նտ­րո­նա­կան գրա­դա­ րա­նը հայ գր­քի խոր­հո­ւր­դը պա­հող օ­ջախ­նե­րից մե­կն է: Այն օ­ջախ է, որ­տեղ կու­տակ­ված են մա­րդ­կու­թյան հան­ճար­նե­րի ստեղ­ծած մտա­վոր գան­ձե­րը, ո­րո­նք ըն­թեր­ցո­ղ ին հնա­րա­վո­ րու­թյո­ւն են ըն­ձե­ռո­ւմ հա­ղոր­դա­կց­վե­լու դրա­նց, ճա­նա­չե­լու և բա­ցա­հայ­տե­լու դրա­նց է­ու­թյու­նը: 1935թ-ին Ա­մի­րյան փո­ղո­ցի սկզբ­նա­մա­սո­ւմ բաց­վեց Երե­ վան քա­ղա­քի ա­ռա­ջին` ­կե­նտ­րո­նա­կան գրա­դա­րա­նը: Այն 1955 թ-ին Ա­վե­տիք Ի­սա­հա­կ յա­նի ծնն­դ յան 80-ա­մյա­կի կա­ պակ­ցու­թյա­մբ ան­վա­նա­կոչ­վեց մեծ դա­սա­կա­նի ա­նու­նով: 3 (23) 2013 52

Այդ ­տա­րի­նե­րին գրա­դա­րա­նը դար­ձել էր իս­կա­կան կըր­ թամշա­կու­թային կե­նտ­րոն` ման­կա­կան, գի­տա­կան, գրա­ կան ­բա­ժին­նե­րով: Գրա­դա­րա­նն ու­նի 7 մաս­նա­ճյո­ւղ: Ու­նե­ նա­լով տար­բեր մաս­նա­գի­տու­թյան տեր ըն­թեր­ցող­ներ, ա­պա­ հո­վե­լով նրա­նց պա­հաջ­մո­ւնք­նե­րը` գրա­դա­րա­նո­ւմ 1993թ-ին բաց­վեց ար­վես­տի, մա­մու­լ ի, օ­տար լեզ­վ ի և տեխ­նի­կա­կան գրա­կա­նու­թյան բա­ժին­ներ, ինչ­պես նաև Ավ. Ի­սա­հա­կ յա­նի ան­վան հան­դի­սու­թյո­ւն­նե­րի դահ­լ ի­ճը: Այժմ գրա­նց­ված է 300.050 ըն­թեր­ցող, և մի­այն կե­նտ­րո­նա­կան մաս­նա­ճյու­ղո­ւմ կա 300.000 տ­պա­գիր նյո­ւթ, ո­րը հա­սա­նե­լ ի է բո­լո­րին: Գըր­ քե­րը կա­րող են տո­ւն տա­նել ոչ մի­այն եր­ևան­ցի­նե­րը, այլև Եր­ևա­նո­ւմ աշ­խա­տող և սո­վո­րող յու­րա­քան­չյո­ւր ոք: 2011 թ. «­Մա­րդ­կային ռե­սո­ւրս­նե­րի զար­գաց­ման» հիմ­նադ­րա­մը գրա­դա­րա­նին նվի­րեց 15 մի­ա­վոր հա­մա­կա­րգ­չային տեխ­ նի­կա: 2011թ ա­վար­տեց ֆոն­դե­րի մո­ւտ­քագ­րու­մը՝ «ALEPH» ծրագ­րով: Դրա շնոր­հիվ գր­քա­սեր մեր հա­սա­րա­կու­թյու­նը կա­րո­ղա­նո­ւմ է ա­վե­լ ի հե­շտ և ա­րագ գտ­նել այն գիր­քը, որ առ­ կա է գրա­դա­րա­նային առ­ցա­նց ֆոն­դ ո­ւմ: Տա­րի­նե­րի ըն­թաց­ քո­ւմ կա­տա­րե­լա­գ ո­րծ­վել և տա­րեց-տա­րի հա­մա­լ ր­վել է նոր բա­ժի­նե­րո­վ՝ բրի­տա­նա­կան, ան­գլի­ա­կան, ֆրան­սի­ա­կան, ո­րո­նք մեծ նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նեն ե­րի­տա­սա­րդ­նե­րի հոգե­ վոր և մտա­վոր զար­գաց­ման հա­մար: Գրա­դա­րա­նը ստեղ­ծել է մի ջե­րմ մթ­նո­լո­րտ, որ­տեղ կր­թո­ւմ և դաս­տի­ա­րա­կո­ւմ է սե­ րունդ­նե­րի: 2012թ-ին շեն­քի ներ­սո­ւմ բաց­վեց «Ի­սա­հա­կ յան» գրա­խա­նու­թը, բա­կո­ւմ՝ «Գր­քի պու­րա­կը»: 2013թ-ին հո­ւն­վա­ րից գրա­դա­րա­նո­ւմ ի­րա­կա­նաց­վո­ւմ է ըն­թեր­ցող­նե­րի է­լե­կտ­ րո­նային սպա­սար­կո­ւմ և գրա­դա­րա­նային գոր­ծա­ռույթ­նե­րի ավ­տո­մա­տա­ցո­ւմ:

խորհրդանշան

Դարերի խորքից եկող առյուծի խորհրդանիշը անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի

­Եր­ևա­նի խո­րհր­դա­նիշ­նե­րն են՝ զի­նան­շա­նը, դրո­շն ու օրհ­ներ­գը:­ Եր­ևա­նի զի­նան­շա­նը ըն­դ ո­ւն­վել է 2004թ-ի սեպ­տեմ­բե­րի 27ին: Զի­նան­շա­նի տե­սքն այս­պի­սին է. կա­պույտ ֆո­նին հայե­ րեն բրոն­զա­գ ույն մե­ծա­տա­ռե­րով գր­ված է «Ե­ՐԵ­ՎԱՆ», պատ­վան­դա­նին` կա­նգ­նած, գլու­խը` հետ շր­ջած, իշ­խա­նու­ թյան խո­րհր­դա­նի­շը գա­վա­զա­նը բռ­նած ա­ռյո­ւծն է: Նրա գըլ­ խա­վեր­ևո­ւմ թա­գն է՝ մեջ­տե­ղ ից բա­րձ­րա­ցող Կե­նաց ծա­ռի խո­րհր­դա­նիշ վար­սան­դ ով: Ա­ռյու­ծի կրծ­քի­ն՝ հա­վեր­ժու­թյան նշա­նի վրա, Ա­րա­րատ լե­ռան պատ­կե­րն է: Ողջ պատ­կե­րը ե­րիզ­ված է ուղ­ղան­կ յու­նա­ձև վա­հա­նա­կով: Գոր­ծած­ված են բրոն­զա­գ ույն և կա­պույտ գույ­նե­րը: Եր­ևա­նի զի­նան­շա­նի հե­ ղի­նա­կը Ալ­բե­րտ Սո­խի­կ յա­նն է: 19-րդ և 20-րդ դա­րե­րի հայ­կա­կան զի­նան­շան­նե­րի տար­ բե­րակ­նե­րո­ւմ նույն­պես կան ա­ռյո­ւծ­նե­րի պատ­կեր­ներ: Մխի­թա­րյան մի­ա­բան­նե­րի կող­մից պատ­րա­ստ­ված դրո­շի մի նմո­ւշ կա, ո­րի վրա նույն­պես պատ­կեր­ված է թա­գա­կիր ա­ռյուծ: Ա­ռյու­ծի պատ­կե­րն իր հաս­տա­տո­ւն տե­ղ ը զբա­ղեց­րեց Հայաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյան զի­նան­շա­նի վրա, որն այ­սօր մաս­նա­կի փո­փոխ­ված տար­բե­րա­կով նաև եր­րո­րդ հան­րա­պե­տու­թյան զի­նան­շա­նն է: Ի դեպ, Կյու­րի­կ յան­նե­րը, ո­րո­նք սե­րո­ւմ է­ին Բագ­րա­տու­նի­նե­րից, ի­րե­նց զի­նան­շա­նո­ւմ ևս ու­նե­ին ա­ռյու­ծի կեր­պա­րը: Զա­քա­րյան­նե­րից Ի­վան Ա-ի իշ­խա­նու­թյան օ­րոք ևս ի հայտ ե­կավ ա­ռյու­ծի և ցու­լ ի պատ­ կե­րագ­րու­թյա­մբ զի­նան­շան: Այս­պի­սի­ով, ա­ռյու­ծի խո­րհր­դա­ նի­շը դա­րեր շա­րու­նակ իր հաս­տա­տո­ւն տեղ է զբա­ղեց­րել մեր ժո­ղո­վ ր­դի պատ­կե­րան­շա­նային-զի­նան­շային հա­մա­կար­գե­ րո­ւմ, ե­ղել է ո­գե­շն­չող, ա­րի­ու­թյո­ւն սեր­մա­նող տար­բե­րան­շան:­ Եր­ևա­նի դրո­շը հաս­տատ­վել է 2004 թվա­կա­նի սե­պտմ­բե­ րի 27-ին: Դրո­շի ուղ­ղան­կ յո­ւն խա­ղա­պատ­կե­րն ընտր­ված է սպի­տակ` որ­պես մաք­րու­թյան, պար­զու­թյան, ա­նա­ղար­ տու­թյան մի­ա­ցյալ խո­րհր­դա­նիշ: Կե­նտ­րո­նո­ւմ Եր­ևա­նի զի­ նան­շա­նն է` շր­ջա­պատ­ված 12 կար­միր ե­ռան­կ յու­նի­նե­րով, ո­րո­նք խո­րհր­դան­շո­ւմ են Հայաս­տա­նի 12 մայ­րա­քա­ղաք­ նե­րը: Զի­նան­շա­նի ե­րան­գը ծի­րա­նա­գ ույն և բ­րոն­զա­գ ույն է՝ կա­պույ­տով ե­րիզ­ված: Եր­ևա­նի դրո­շի հե­ղ ի­նակ­նե­րը Կա­ րա­պետ Աբ­րա­հա­մյա­նն ու Կա­րա­պետ Փա­շյա­նն են: Ազ­ գային դրո­շի գույ­նե­րը հա­մա­հե­ղ ի­նակ­նե­րն օգ­տա­գ որ­ծել են՝ ը­նդգ­ծե­լու դրո­շի մայ­րա­քա­ղա­քային նշա­նա­կու­թյու­նը: Դ­րո­շի ­լայ­նու­թյան և եր­կա­րու­թյան ­չա­փե­րի ­հա­րա­բե­րու­թյո­ ւնն է 1:2-ի: ­Լայ­նու­թյան և եր­կա­րու­թյան հա­րա­բե­րու­թյան չա­ փե­րի պահ­պան­մա­մբ կա­րող է օգ­տա­գ ո­րծ­վել նաև փո­քր կամ մեծ չա­փի դրոշ: 2004թ-ին է հաս­տատ­վել նաև Եր­ևա­նի օրհ­ներ­գը, ո­րը Պա­ րույր Սևա­կի «Է­րե­բու­նի-Եր­ևան» բա­նաս­տեղ­ծու­թյան հի­ ման վրա ստե­ղծ­ված երգն է, ե­րա­ժշ­տու­թյան հե­ղ ի­նա­կը կոմ­ պո­զ ի­տոր Էդ­գար Հով­հան­նի­սյա­նն է:­

Է­ՐԵ­ԲՈՒ­ՆԻ - Ե­ՐԵ­ՎԱ­Ն ­Խոս­քը` ՊԱ­ՐՈՒՅՐ ՍԵ­ՎԱ­ԿԻ­ Ե­րա­ժշ­տու­թյու­նը՝ ԷԴ­ԳԱՐ ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԻՍՅԱ­ՆԻ ­

Եր­ևան դար­ձած իմ Է­րե­բու­նի, ­ ու մեր նոր Դվին, մեր նոր Ա­նի, Դ ­Մեր փոք­րիկ հո­ղ ի դու մեծ ե­րա­զա­նք, ­Մեր դա­րե կա­րոտ, մեր քա­րե նա­զա­նք:

ԿՐԿ­ՆԵ­ՐԳ : Եր­ևան դար­ձած իմ Է­րե­բու­նի, ­ ա­րեր ես ան­ցել, բայց մնա­ցել ես պա­տա­նի, Դ ­Քո Մա­սիս հո­րով, քո Ա­րա­քս մո­րով, ­Մե­ծա­նաս դա­րով, Եր­ևան: ­Մե­նք ա­րյան կան­չեր ու­նե­նք մեր սր­տո­ւմ,­ Ան­կա­տար տեն­չեր ու­նե­նք դեռ շատ, ­Մեր կա­նչն ա­ռա­նց քե­զ՝ ի­զո­ւր կկոր­չ ի,­ Ա­ռա­նց քե­զ՝ մեր տաք տե­նչն էլ կսառ­չ ի: ­ յան­քո­ւմ ա­մ են սեր լի­նո­ւմ է տար­բեր,­ Կ Ի­սկ մե­նք բո­լո­րս ենք քեզ­նով հար­բել, ­Տաք է սե­րը մե­ր՝ շեկ քա­րե­րիդ պես, ­Հին է սե­րը մեր` ձիգ դա­րե­րիդ պես: 3 (23) 2013 53

գրախանութներ

Մեր քաղաքի փակվող-բացվող գրախանութները

Օ~, գր­քե­րի աշ­խար­հը տի­եզ ­ ե­րք է ա­նե­զ ր...­ Ե­Ղ Ի­ՇԵ ՉԱ­ՐԵ­ՆՑ ­ Եր­ևա­նո­ւմ 19-րդ դա­րի վեր­ջե­րո­ւմ տպա­րան­նե­րի հի­մ ն­մա­նը զու­գըն­թաց սկս­վել է նաև գրահ­րա­տա­րկ­չու­թյան պատ­մու­թյու­նը: Եր­ևա­նո­ւմ հրա­տա­ րակ­ված ա­ռա­ջին գր­քե­րը մեծ մա­սա­ մբ տար­բեր բնույ­թի պի­ես­ներ է­ին` մի մա­սը հայ հե­ղ ի­նակ­նե­րի, մյու­սը` թա­ րգ­մա­նա­կան: 20-րդ դա­րի սկզբ­նե­րին զգա­լ ի ա­ռա­ջա­դի­մու­թյո­ւն է նկատ­վել զա­նա­զան գր­քե­րի հրա­տա­րակ­ման գոր­ծո­ւմ: Տե­ղո­ւմ հրա­տա­րակ­ված և դր­ 3 (23) 2013 54

սից ստաց­վող գրա­կա­նու­թյու­նը սկզբ­ նա­կան շր­ջա­նո­ւմ վա­ճառ­վել է ընդ­հա­ նո­ւր խա­նո­ւթ­նե­րո­ւմ` այլ ապ­րա­նք­նե­ րի հետ մի­ա­սին: Թադ­ևոս Հա­կո­բյա­նը «Եր­ևա­նի պատ­մու­թյո­ւն» աշ­խա­տու­ թյու­նո­ւմ նշո­ւմ է, որ 1880-ա­կան­նե­րից ար­դեն Եր­ևա­նո­ւմ բաց­վել են գրա­խա­ նո­ւթ­ներ և գրե­նա­կան պի­տույք­նե­րի կր­պակ­ներ: Կային ե­րեք նման խա­նո­ ւթ­ներ: Ա­մ ե­նա­հայտ­նին Ներ­սես Սի­ մոնյա­նի գրա­խա­նո­ւթն էր` «­Մա­նո­ւկ­ նե­րի բա­րե­կամ» ա­նու­նով: Գ­րա­խա­նո­ւթ­նե­րի բա­վա­կա­նին մեծ ցանց է ու­նե­ցել մեր քա­ղա­քը խո­րհր­ դային տա­րի­նե­րին: Դրա­նց թի­վը տա­ րի­նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ հա­սել է 67-ի: Գր­

անդրադարձը՝ Արմինե Սարգսյանի

քե­րը հրա­տա­րկ­վել են բազ­մա­հա­զար տպա­քա­նա­կով, լավ գրա­կա­նու­թյու­նը սպառ­վել է շատ ա­րագ: Գր­քի վա­ճառ­քի տա­րած­ված ձև էր նաև բազ­մա­հա­տոր­ յակ­նե­րի նախ­նա­կան բա­ժա­նոր­դագը­ րու­թյու­նը: ՈՒ­զած գիր­քը ձե­ռք բե­րե­լու հա­մար մար­դիկ նույ­նի­սկ ողջ գի­շեր հե­րթ է­ին կա­նգ­նո­ւմ: Գրահ­րա­տար­կիչ­ նե­րը փաս­տո­ւմ են, որ 70-ա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին ար­հես­տա­կա­նո­րեն կր­ճատ­ վել են գր­քե­րի տպա­քա­նակ­նե­րը և շատ դեպ­քե­րո­ւմ վա­ճառ­վե­լ՝ սահ­ման­ված ար­ ժե­քից թա­նկ, այս­պես ա­սած` «­տա­կից»: Հա­րկ է նշել, որ գրա­քն­նու­թյան արդ­ յուն­քո­ւմ խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին ա­մ են գի­րք չէ, որ հրա­տա­րկ­վել է ու

լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի

եր­ևա­նյան գրա­խա­նո­ւթ­նե­րո­ւմ այ­սօր, վա­ճառ­քից զատ, տե­ղ ի են ու­նե­նո­ւմ գրքե­րի շնոր­հան­դես­ներ, քն­նար­կում­ ներ, հան­դի­պո­ւմ­ներ հե­ղ ի­նակ­նե­րի հետ և մշա­կու­թային այլ մի­ջո­ցա­ռո­ւմ­ ներ:­ Եր­ևա­նո­ւմ լայն տա­րա­ծո­ւմ ու­նեն նաև «­Վեր­նի­սա­ժո­ւմ», գետ­նան­ցո­ւմ­նե­րո­ւմ գտն­վող գրա­վա­ճառ կե­տե­րը: Մետ­րոյի «Ե­րի­տա­սար­դա­կան» կայա­րա­նի հար­ ևա­նու­թյա­մբ գտն­վող գետ­նան­ցու­մի եր­ բեմ­նի ա­մ ե­նա­մ եծ, ա­մ ե­նա­հայտ­նի գըր­ քի շու­կայի փա­կու­մը եր­ևան­ցի­նե­րն ըն­ դու­նե­ցին դժ­գ ո­հու­թյա­մբ: Գր­քի ա­վան­ դա­կան շու­կան, սա­կայն, կար­ծես թե, գտել է իր կան­գա­ռը. Կա­մ ե­րային ե­րա­ ժշ­տու­թյան տան մո­տա­կայ­քո­ւմ բաց­վել է գր­քի բա­ցօ­թյա վա­ճառ­քի սրահ: Իբրև այ­լը­նտ­րան­քյաին տար­բե­րակ տա­րա­ծո­ւմ է ստա­նո­ւմ գր­քե­րի պատ­ վի­րո­ւմն ու ­ձե­ռք­բե­րու­մը ին­տեր­նե­ տային սպա­սա­րկ­ման մի­ջո­ցով: Սա հի­շեց­նո­ւմ է խո­րհր­դային տա­րի­նե­րին ձևա­վոր­վա­ծ՝ գր­քի ձե­ռք­բեր­ման այն ձևը, երբ գրա­խա­նու­թի (հիմ­նա­կա­ նո­ւմ՝ «Ա­կա­դեմ­գի­րք»-ի) տնօ­րի­նու­ թյու­նը ըն­թեր­ցո­ղ ի պատ­վ ի­րած գիր­քը վեր­ջի­նիս էր հա­սց­նո­ւմ նույն ցան­ցի կե­նտ­րո­նա­կան գրա­խա­նո­ւթ­նե­րից` Մո­սկ­վայից կամ Սա­նկտ Պե­տեր­ բո­ւր­գից (նախ­կի­նո­ւմ` Լե­նի­նգ­րադ): Առ­ցա­նց առևտ­րային հար­թակ­նե­րո­ ւմ ար­դեն վա­ճառ­վո­ւմ են հայե­րեն է­լե­կտ­րո­նային գր­քեր, ո­րո­նք ընդ­գր­ կո­ւմ են հայ դա­սա­կան­նե­րի և ժա­ մա­նա­կա­կից հե­ղ ի­նակ­նե­րի ստեղ­ ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­ներ: Գր­քե­րը բա­վա­ կան մատ­չե­լ ի են, իսկ դրա­նց մոտ 25 տո­կո­սը ան­վճար է: Սա նաև բնա­ պահ­պա­նա­կան խն­դիր է լու­ծո­ւմ: Գի­րքն այլևս պաշ­տա­մո­ւն­քի ա­ռար­կա չէ, ինչ­պես ան­ցյա­լո­ւմ էր: Դա­սա­կան` տպա­գիր գի­րքն իր տե­ղ ը զի­ջո­ւմ է է­լե­ կտ­րո­նային գր­քին, սա­կայն չի պատ­ րա­ստ­վո­ւմ կո­րց­նել իր ըն­թեր­ցո­ղ ին ու թան­գա­րա­նային նմո­ւշ դառ­նալ: Ըստ «­Սի­վ ի­լ ի­թաս» հիմ­նադ­րա­մի ներ­ կայաց­րած վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­ րի` Հայաս­տա­նո­ւմ ա­մ են հա­զար մար­ դո­ւց գր­քի ըն­թեր­ցող է 5 մա­րդ: Ա­մ ե­ նաըն­թեր­ցա­սեր­նե­րը Եր­ևա­նո­ւմ են, հա­զար մար­դ ու հաշ­վով այս­տեղ 14-ն են գի­րք կար­դ ո­ւմ: Նրա­նց շր­ջա­նո­ւմ մեծ թիվ են կազ­մո­ւմ ե­րի­տա­սա­րդ­նե­րը:­ Ի­նչ­պես ժա­մա­նա­կա­կից ար­ձա­կա­գիր Հրա­չյա Սա­րի­բե­կ յա­նն է նշո­ւմ` հա­ մա­կա­րգ­չով, ին­տեր­նե­տով հատ­կա­պես ըն­թեր­ցե­լ իս թվո­ւմ է` գրա­կա­նու­թյու­նը հա­մաշ­խար­հային ան­վեր­ջա­նա­լ ի տե­ քստ է, մի­նչ­դեռ գիր­քը մի­շտ ե­զա­կի է և ան­կրկ­նե­լ ի:

Հայաստանի ազգային արխիվ

վա­ճառ­վել: Ա­ռա­վել հա­մար­ձակ ըն­թեր­ ցող­նե­րը եր­բե­մ ն-եր­բե­մ ն հա­ղոր­դա­կց­ վել են նաև «եր­կա­թե վա­րա­գ ույ­րից» այն կո­ղմ ստե­ղծ­վող, այս­պես կոչ­ված, ար­գել­ված գրա­կա­նու­թյա­նը: Քիչ չէր նաև «­պար­տա­դր­ված» գրա­կա­նու­թյու­ նը, որ պար­բե­րա­բար մեծ տպա­քա­նա­ կով վե­րահ­րա­տա­րկ­վո­ւմ էր: Կո­մու­նիս­ տա­կան գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյան այդ տպա­գիր «­ջա­տա­գ ով­նե­րը» հետ­խո­րհր­ դային տա­րի­նե­րին հայտն­վե­ցին վա­ռա­ րան­նե­րո­ւմ կամ գոր­ծած­վե­ցին որ­պես մա­կու­լա­տու­րա: ­Ցա­վոք, Եր­ևա­նի գրա­խա­նո­ւթ­նե­րը մաս­նա­վո­րե­ցու­մից հե­տո վե­րած­վե­ցին այլ բնույ­թի խա­նո­ւթ­նե­րի: Իր գոյու­ թյու­նը պահ­պա­նեց մի­այն «­Բու­կի­ նիս­տը» («Գր­քե­րի աշ­խար­հը»), ո­րը ներ­կայիս ա­մ ե­նա­մ եծ գրա­խա­նո­ւթն է: Գր­քե­րը մեր օ­րե­րո­ւմ տպա­գր­վո­ւմ են մոտ 500 օ­րի­նա­կով: Ե­րբ ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ն 2012-ին Եր­ևա­նը հռ­չա­կեց գր­քի մի­ջազ­գային մայ­րա­ քա­ղաք, խո­սակ­ցու­թյո­ւն­նե­րը հիմ­նա­ կա­նո­ւմ փակ­վող գրա­խա­նո­ւթ­նե­րի մա­ սին է­ին և ըն­թեր­ցա­նու­թյան պա­կա­սի: Սա­կայն վեր­ջին շր­ջա­նո­ւմ սկ­սել են բաց­վել նո­րե­րը` «­Հայ գի­րք» գրա­խա­ նո­ւթ­նե­րի ցան­ցը, «­Նաի­րի» գրա­տու­նը, ՆՓԱԿ-ի գրա­խա­նու­թը, «Է­դիթ Պրին­ տը», «­Նոր գի­րք» գրա­խա­նու­թը, որ բաց­ վել է Հայաս­տա­նի գրող­նե­րի մի­ու­թյան նա­խա­ձեռ­նու­թյա­մբ: Գրա­խա­նութ­ներ են ստե­ղծ­վել Եր­ևա­նի Ա­վե­տիք Ի­սա­ հա­կ յա­նի ան­վան, Խն­կո Ա­պոր ան­վան ման­կա­կան գրա­դա­րան­նե­րո­ւմ: Գր­քի տա­ղա­վար է բաց­վել Օ­պե­րայի և բա­լե­ տի պե­տա­կան թատ­րո­նի տա­րած­քո­ւմ: Գր­քեր են վա­ճառ­վո­ւմ նաև տար­բեր հիմ­նա­րկ­նե­րո­ւմ, գրե­նա­կան պի­տույք­ նե­րի խա­նո­ւթ­նե­րո­ւմ, դե­ղատ­նե­րո­ւմ, փոս­տային բա­ժան­մո­ւնք­նե­րո­ւմ: Գ­րա­խա­նո­ւթ­նե­րն ա­ռա­ջար­կո­ւմ են տար­բեր ուղղ­վա­ծու­թյան հայ­րե­նի, օ­տար, ինչ­պես նա­և՝ դր­սո­ւմ հրա­տա­ րակ­ված գրա­կա­նու­թյո­ւն: Մեր ըն­թեր­ ցող­նե­րը բա­վա­կա­նին բազ­մա­ճա­շակ են. ա­ռա­վել պա­հա­նջ­ված­նե­րի ցու­ցա­ կո­ւմ տեղ են գտ­նել Գրի­գ որ Նա­րե­կա­ ցու «­Մա­տյան ող ­բեր­գ ու­թյան» պոե­մը, Հ. Մի­լե­րի «­Խեց­գետ­նի ար­ևա­դար­ ձը», ­Պաու­լո Կոելյոյի «Ալ­քի­մի­կո­սը», եր­բե­մ ն նաև ժա­մա­նա­կա­կից հայ հե­ղ ի­ նակ­նե­րի գր­քե­րը: Սա­կայն ա­մ ե­նա­պա­ հա­նջ­ված գրա­կա­նու­թյու­նը ման­կա­կա­ նն է: ­Ցա­վոք, լավ գրա­կա­նու­թյո­ւնն այ­սօր թա­նկ ար­ժե, բայց ա­վե­լ ի պա­կաս չեն կա­րող վա­ճառ­վել, քա­նի որ գր­քի բիզ­ նե­սը հա­րկ­վո­ւմ է նույն չա­փով, որ­չափ ե­կամ­տա­բեր բիզ­նես­նե­րը: Ի­բրև ու­րա­խա­լ ի փա­ստ պե­տք է նշել, որ

լուսանկարը` Բուկինիստ գրախանութի

գրախանութներ

3 (23) 2013 55

եկեղեցիներ

Երևանի եկեղեցիները

Երևանի պատմության թանգարան

անդրադարձը՝ Անուշ Ամսեյանի

Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի

Սբ . Զո­րա­վոր Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցի Գտն­վո­ւմ է Եր­ևա­նի կե­նտ­րո­նո­ւմ: Ա­ռա­քել Դավ­րի­ժե­ցու վկայու­թյա­մբ այս­տեղ IX-XIII դդ. Ա­նա­նի­ա ա­ռա­քյա­լ ի դամ­բա­րա­նի վրա կա­ռո­ւց­ված է ե­ղել սր­բի ա­նու­նը կրող մա­ տո­ւռ: XVII դ. Մով­սես Սյու­նե­ցին այս­տեղ հիմ­նել է վա­նք, ո­րը հե­տա­գայո­ւմ դար­ձավ դպ­րու­թյան ու մշա­կույ­թի հայտ­ նի կե­նտ­րոն: 1679 թ-ի երկ­րա­շար­ժից հե­տո, 1693 թ. մա­տու­ռի կող­քին կա­ռո­ւց­վո­ւմ է Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ցին: Իսկ Զո­ րա­վոր ա­նու­նը տր­վել է այս­տեղ պահ­վող ` հրա­շա­գ ո­րծ հա­ մար­վող Ա­վե­տա­րա­նի հա­մար: Ա­վա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­ր ­Ժա­մա­նա­կա­կից Եր­ևա­նի տա­րած­քո­ւմ ա­մ ե­նա­հին ե­կե­ղե­ցա­ կան շի­նու­թյո­ւն­նե­րից են մի­ա­նավ Ա­վա­նի Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին և Սբ. Հով­հան­նես ե­կե­ղե­ցի­նե­րը` կա­ռո­ւց­ված IV-V դդ. (եր­ կո­ւսն էլ վե­րա­կա­ռո­ւց­վել են X-XIII դդ., բայց 1679 թ. երկ­ րա­շար­ժից հե­տո այլևս չեն վե­րա­կա­նգն­վել), և 588-597 թթ ` Հով­հան Բա­գա­րան­ցու կա­ռու­ցած քաղ­կե­դ ո­նա­կան (հու­նա­ դա­վան)­Կա­թո­ղ ի­կե ե­կե­ղե­ցին: Գեթ­սե­մա­նի մա­տո­ւռ Գտն­վել է ներ­կայիս օ­պե­րայի շեն­քի տե­ղո­ւմ: Կա­ռո­ւց­վել է 3 (23) 2013 56

XII-XIII դդ., հա­տա­կագ­ծով նման է ե­ղել Կա­թո­ղ ի­կե (Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին) ե­կե­ղե­ցո­ւն: 1679 թ. երկ­րա­շար­ժից հե­տո վե­ րա­կա­ռո­ւց­վել է այլ ձևով: ­ ո­զեռ­նի մա­տո­ւռ Կ ­Կա­ռո­ւց­վել է X-Xiդդ-ի հայտ­նի գիտ­նա­կան, տո­մա­րա­գետ, Կո­զե­ռն մա­կա­նու­նով Հով­հա­նես վար­դա­պե­տի գե­րեզ­մա­նի վրա: 1679 –ի երկ­րա­շա­ժից հե­տո 1829 թ-ին Սա­հակ Մե­լ իքԱ­ղա­մա­լ յա­նը նո­րո­գ ո­ւմ է այն և դա­րձ­նո­ւմ ի­րե­նց տոհ­մա­կան դամ­բա­րա­նը: ­ բ. Նի­կո­լայ ե­կե­ղե­ցի­ Ս Սբ. Նի­կո­լայի ա­նու­նը կրող ռու­սա­կան նոր ե­կե­ղե­ցին կա­ ռուց­վել է 1901 թ-ին: Ճար­տա­րա­պետ­նե­րը Վ. Զ. Միր­զոյա­նը և Ս.­Կիտ­կի­նն են: Կա­ռո­ւց­վել է կար­միր և սև տու­ֆից: Գտն­վել է այժ­մյան Շա­հու­մյա­նի հրա­պա­րա­կի տե­ղո­ւմ: Սբ. Պո­ղոս-Պետ­րոս ե­կե­ղե­ցի­ Գտն­վել է այժ­մյան «­Մո­սկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նի տե­ղո­ւմ: Կա­ ռո­ւց­վել է 1679 թ. երկ­րա­շար­ժից հիմ­նա­հա­տակ կոր­ծան­ված, նույ­նա­նո­ւն ե­կե­ղե­ցու տե­ղո­ւմ, Ներ­սից զար­դար­ված է ե­ղել որմ­նան­կար­նե­րով, ո­րոն­ցից մե­կի հե­ղ ր­նա­կը Նա­ղաշ Հով­ նա­թա­նն է:

եկեղեցիներ

Սբ. Աստվածածին եկեղեցի

Երևանի պատմության թանգարան

Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին Կա­թո­ղ ի­կե ե­կե­ղե­ցին­ Եր­ևա­նի Կա­թո­ղ ի­կե ե­կե­ղե­ցին կա­ռո­ւց­վել էր 1679 թ.­կոր­ծան­ ված հին ե­կե­ղե­ցու տե­ղո­ւմ` 1693-1695 թթ.: Ի սկզ­բա­նե հե­տա­ զո­տող­նե­րը ո­րո­շա­կի ան­հա­մա­չա­փու­թյո­ւն է­ին տես­նո­ւմ այս ե­կե­ղե­ցու կա­ռո­ւց­ված­քի մեջ: Ա­ռե­ղծ­վա­ծը բա­ցա­հայտ­վել է 1936 թ., երբ կա­ռա­վա­րու­թյան ո­րոշ­մա­մբ քա­նդ­վող ե­կե­ղե­ցու ար­ևե­լ յան հատ­վա­ծո­ւմ (Սե­ղա­նը), բաց­վո­ւմ է ինք­նու­րույն փոք­րիկ ե­կե­ղե­ցի: Պահ­պան­ված ար­ձա­նագ­րու­թյո­ւն­նե­րից պա­րզ­վո­ւմ է, որ այն կա­ռո­ւց­վել է XIII դ., և Եր­ևա­նի հայտ­ նի երկ­րա­շար­ժից փրկ­ված մի­ակ կան­գ ո­ւն շի­նու­թյո­ւնն է, ո­րի պա­տե­րին դե­ռևս նշ­մար­վո­ւմ են միջ­նա­դա­րի հայտ­նի նկա­րիչ Նա­խաշ Հով­նա­թա­նի նկա­րած որմ­նան­կար­նե­րի հետ­քե­րը: Այ­սօր, միջ­նա­դա­րյան ճար­տա­րա­պե­տու­թյան բո­լոր կա­նոն­ նե­րով կա­ռո­ւց­ված այս գո­ղտ­րիկ Սբ. Աստ­վա­ծա­ծին ե­կե­ղե­ ցին Եր­ևան­ցի­նե­րի սիր­ված ե­կե­ղե­ցի­նե­րից է: Ցա­վոք, նրա շո­ւր­ջը կա­ռո­ւց­վող նոր հա­մա­լ ի­րը ան­ներ­դաշ­նակ ու ան­հա­ մա­չափ մի­ջա­վայր է ա­ռա­ջաց­րել,ո­րի պատ­ճա­ռով փոք­րիկ ե­կե­ղե­ցին տա­րա­լո­ւծ­վո­ւմ ու ան­հե­տա­նո­ւմ է խո­շոր զա­նգ­վա­ ծի մե­ջ…

Սբ. Նիկոլայ եկեղեցի

Երևանի պատմության թանգարան

Սբ. Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչ ե­կե­ղե­ցի ­ այ­կա­կան նոր ՝ Սբ. Գրի­գ որ ե­կե­ղե­ցին կա­ռո­ւց­ված է ե­ղել Հ կար­միր տու­ֆով, գե­ղե­ցիկ, բա­րձր վար­պե­տու­թյա­մբ: Գտն­վել է այժ­մյան Չա­րեն­ցի ան­վ. դպ­րո­ցի տե­ղո­ւմ

Երևանի պատմության թանգարան

Սբ. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցի ­ ի­նչև 1679 թ. երկ­րա­շար­ժը, Հրազ­դա­նի կիր­ճի եզ­րին գոր­ Մ ծել է, մի քա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րից ու վա­նա­կան շի­նու­թյո­ւն­նե­րից բաղ­կա­ցած Ձո­րա­գ յու­ղ ի Ա­նա­պա­տը, որ­տեղ գտն­վել են նաև Եր­ևա­նի (Ա­րա­րա­տյան) թե­մի և կա­թո­ղ ի­կո­սա­կան ա­ռաջ­ նոր­դա­րան­նե­րը: XVII դ. վեր­ջե­րին այս­տեղ նախ­կին Սբ. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցու տե­ղո­ւմ կա­ռո­ւց­վել է նույ­նա­նո­ւն ե­կե­ղե­ցի, որն ան­ցյալ դա­րի 70-ա­կան թվա­կան­նե­րին վո­րա­նո­րոգ­վել է հայ մեծ ճար­տա­րա­պետ Ռա­ֆայել Իս­րայե­լ յա­նի նա­խագ­ծով: Ա­վե­լ ի ուշ կա­ռո­ւց­վել են զան­գա­կա­տո­ւնն ու մո­մա­վա­ռու­թյան սրա­հը:

Երևանի պատմության թանգարան

Սբ. Սարգիս եկեղեցի

Սիլվա Կապուտիկյան

Կոզեռնի մատուռ 3 (23) 2013 57

մշակութային կ յանք

Կյանքի ծարավ...

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

հեղինակ՝ Գայանե Իգիթյան

Վե­րց­րե՛ք ձեր գլո­ւխ­նե­րը­ Գլ­խա­րկ­նե­րի վրայից­ Եվ ու­ղեկ­ցեք ինձ գե­րեզ­մա­նից տո­ւն,­ Ու­զո­ւմ եմ ապ­րել` Տ­վե՛ք ինձ կա­պույտ, Տ­վե՛ք ինձ կար­միր, ­Վառ դե­ղ ին տվե՛ք.­ Ու­զո­ւ՜մ եմ ապ­րել,­ Ար­ցո­ւնք է կա­թո­ւմ ձեռ­քիս ա­փի մեջ,­ Ո­չ ի՜ նչ չեմ տես­նո­ւմ: 3 (23) 2013 58

«­Մար­դ ու հա­մար ա­մ ե­նա­թա­նկ բա­նը կյա­նքն է, այն մար­ դո­ւն մի ան­գամ է տր­վո­ւմ, և այն պե­տք է ապ­րել այն­պես, որ տան­ջա­լ ի ցավ չզ­գաս ան­նպա­տակ ապ­րած տա­րի­նե­րի հա­մա­ր…» ­Պա­վել Կոր­չա­գի­ն ­Կո­րյո­ւն Նի­կո­ղո­սյա­նի ան­ձնա­կան գեր­ծա­նր վի­ճա­կը բնավ էլ չի ան­դրա­դար­ձել նրա մի­ջա­վայ­րի, շփո­ւմ­նե­րի վրա: Նա ապ­րել է այն ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ, երբ մի կող­մից Շի­րա­զն ու Սևա­կն է­ին հոր­դա­բո­ւխ ստեղ­ծա­գ որ­ ծու­թյո­ւն­նե­րով ապ­րեց­նո­ւմ ժո­ղո­վ ր­դին, մյո­ւս կող­մից` Սա­րյա­նն ու Մի­նա­սը: Եվ այս մե­ծու­թյո­ւն­նե­րը հա­ճախ է­ին այ­ցե­լո­ւմ Կո­րյու­նին, զրու­ցո­ւմ հե­տը, ոգ­ևո­րո­ւմ ու նաև ոգ­ևոր­վո­ւմ: Մի­նա­սն ա­սո­ւմ էր,-«Գ­նա­նք Կո­րյու­նի մոտ ազն­վա­նա­նք»: ­ ի­րա­զը այ­ցե­լու­թյո­ւն­նե­րից մե­կի ժա­մա­նակ Կո­րյու­նի Շ ծո­ցա­տետ­րո­ւմ գրել է. «­Սի­րե­լ ի Կո­րյո­ւն, հույսս, որ Ձեր տա­նը ծն­վեց չո­րս տա­րի ա­ռաջ, այս ցու­ցա­հան­դե­սո­ւմ ձա­ գեր հա­նեց` յո­թը կո­րյո­ւն­նե­ր… Տա­ղա­նդդ, որ բնա­բո­ւխ է` դեռ ա­ռյո­ւծ էլ կծ­նի… Վր­ձի­նդ Օրհն­վե­լ ի է, պա­տիվ է մեր

մշակութային կ յանք

բազ­մա­պա­տիվ ժո­ղո­վ ր­դին: Նայո­ւմ եմ մատ­նե­րիդ` զգո­ւմ եմ բնու­թյան մեղ­քը, նայո­ւմ եմ (հա­շմ.) մատ­նե­րո­վդ բըռն­ վող վրձ­նիդ` զգո­ւմ եմ, որ բնու­թյո­ւնն իր մեղ­քը քա­վե­ց… Մնում է այս դա­ժան դա­րն էլ քա­վե»: 1975թ. ­Նո­ւրբ վր­ձին ու քն­քո­ւշ սի­րտ ու­նե­ցող ան­հա­տը չէր կա­ րող ան­տար­բեր ան­ցնել բա­նաս­տեղ­ծու­թյո­ւն­նե­րի կող­քով: Կո­րյու­նի ար­խի­վո­ւմ պահ­պան­վել են նաև բա­նաս­տեղ­

կություն­ներ, ո­րո­նք աս­վա­ծի ա­պա­ցույցն են:

Ու­զո­ւմ եմ ապ­րել, Տ­վե՛ք ինձ կա­պույտ, Տ­վե՛ք ինձ կար­միր, ­Վառ դե­ղ ին տվեք,­ Ու­զո­ւմ եմ ապ­րե­լ… ­Հի­վա­նդ է­ին նկար­չ ի ձեռ­քե­րն ու ոտ­քե­րը: Նա գամ­ված էր ան­կող­նո­ւն և նույ­նի­սկ վր­ձի­նը ձե­ռքն առ­նե­լը դժ­վար էր նրա հա­մար: Կո­րյու­նը նկա­րո­ւմ էր մի­այն ի­րեն հաս­կա­ նա­լ ի ձևով ու կա­նոն­նե­րով` ցավ զգա­լով ու նեղ­վե­լով ֆի­ զի­կա­կան ան­զո­րու­թյան պատ­ճա­ռով: «­Կո­րյու­նը, ան­կաս­կած, մե­ծա­պես օժտ­ված նկա­րիչ է: Այն ա­մ ե­նը, ինչ նրան հու­զո­ւմ է, պատ­կեր­ված է ան­կե­ղծ, հե­ տա­քր­քիր և ժա­մա­նա­կա­կից գե­ղար­վես­տա­կան լեզ­վով»,ա­սել է Մար­տի­րոս Սա­րյա­նը: ­ Իս­կա­պես, Կո­րյո­ւն Նի­կո­ղո­սյա­նի աշ­խա­տա­նք­նե­րն ան­ կե­ղծ են, ջե­րմ, ո­րո­նց մեջ մեծ սեր կա, սեր կյան­քի նկատ­

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

մա­մբ, ո­րից կտր­ված էր, մե­կու­սա­ցած սե­նյա­կո­ւմ, աշ­խար­ հին նայե­լով փո­քր պա­տու­հա­նից, բայց տես­նե­լով շատ ա­վե­լ ին, քան մե­նք բո­լո­րս: Նա սի­րո­ւմ էր մա­րդ­կա­նց, սի­րել է ամ­բո­ղ ջ սր­տով և հո­գ ով, չնայած նրան, որ ճա­կա­ տա­գի­րը դա­ժան էր վար­վել նրա հետ, ան­կող­նո­ւն գամ­ված, Կո­րյո­ւնն ու­ներ զար­մա­նա­լ ի կամ­քի ուժ և ար­վես­տի հան­ դեպ նվիր­վա­ծու­թյո­ւն, որ նրան մշ­տա­պես մղո­ւմ էր գե­ղե­

ցի­կի աշ­խար­հը:­ Ան­շո­ւշտ, նա աստ­վա­ծա­տո­ւր գե­ղան­կա­րիչ էր և իր կար­ ճա­տև կյան­քի ըն­թաց­քո­ւմ կար­ծես պե­տք է լրաց­ներ, հա­ րս­տաց­ներ հայ կեր­պար­վես­տը: Իր գոր­ծու­նե­ու­թյա­մբ Կո­րյո­ւն Նի­կո­ղո­սյա­նն այդ­պես էլ ա­ռե­ղծ­ված մնաց 70-ա­կան­նե­րի շեն­գա­վ ի­թաբ­նակ­նե­րի հու­շե­րո­ւմ: Հատ­կա­պես ան­բա­ցատ­րե­լ ի էր, թե կամ­քի ի՞նչ ուժ և ար­վես­տի հան­դեպ ինչ­պի­սի՞ նվիր­վա­ծու­թյո­ւն էր ան­ կող­նո­ւն գամ­ված նկար­չ ին մշ­տա­պես մղո­ւմ վրձ­նա­հար­ ված­նե­րից ա­րար­վող գե­ղե­ցի­կի և հրա­շա­լ իք­նե­րի աշ­խար­ հը:­ Ա­կա­մա հի­շե­ցի 1975-ին ռե­ժի­սոր` Ար­ման Մա­նա­րյա­նի նկա­րա­հա­նած և սցե­նա­րի հե­ղ ի­նակ` Ար­սեն Կա­կո­սյա­ նի «­Լույս» ֆիլ­մը, որ­տեղ Կո­րյու­նը նա­մակ­ներ է կար­դ ո­ւմ: Ինձ ցն­ցեց մի նա­մակ, որ գրել էր Տա­նյան, այն մո­տա­վո­ րա­պես այս­պի­սին էր. «­Սի­րե­լ ի Կո­րյո­ւն, նե­րե­ցեք, որ ձեզ այդ­պես եմ դի­մո­ւմ, պար­զա­պես ձեզ իմ ըն­կե­րն եմ հա­մա­րո­ւմ, իսկ խնդ­րա­նքս այս­պի­սին է` մար­տին որ­դ ո­ւս ծնն­դ յան տո­նն է, նա գամ­ ված է ան­կող­նո­ւն, և ես մտա­ծե­ցի, ե­թե դո­ւք մի փոք­րիկ նկար նկա­րե­իք կամ պար­զա­պես գրե­իք նա­մակ, դա նրան կօգ­ներ: Դո­ւք կա­րող եք տալ նրան ուժ, հույս և հա­վատ: 3 (23) 2013 59

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

մշակութային կ յանք

Ձեր նա­մակ­նե­րը մեծ նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նեն մեր կյան­ քում:

լուսանկարը` Արամ Կիրակոսյանի

Սի­րով` Տա­նյա»:

3 (23) 2013 60

­Շա­տե­րն են գնա­հա­տել վա­ղա­մ ե­ռիկ նկար­չ ի աշ­խա­տանք­ նե­րը, բայց տաս­նա­մյակ­ներ շա­րու­նակ դրա­նք փակ­ված են ե­ղել նրա հին ու ան­շո­ւք աշ­խա­տա­սե­նյա­կո­ւմ և, բա­ցի Կոր­յո­ւն Նի­կո­ղո­սյա­նի հա­րա­զատ­նե­րից ու բա­րե­կամ­նե­ րից, քչե­րն են տե­սել դրա­նք: Ձմ­ռա­նը դրա­նք սառ­չել են, աշ­նա­նն ու գար­նա­նը ո­ղող­վել ան­ձր­ևաջ­րե­րով, իսկ ամ­ ռանն այդ­պես էլ ար­ևի ե­րես չեն տե­սել: Ու շա­րու­նա­կո­ւմ ենք ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ զար­մա­նալ, որ ան­հե­տա­ նո­ւմ են մեր մշա­կու­թային հա­րս­տու­թյո­ւն­նե­րը, իսկ չէ որ դրա­նք ի­րե­նց ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան ո­ճով մի­ակ ու ան­կրկ­նե­ լի են, ինչ­պես մար­դը: ­Կո­ղ ք կող­քի շար­ված «­Մայ­րու­թյու­նը», «Ե­րա­զը», «Ս­պա­ սու­մը», «Հ­ռիփ­սի­մ ե­ի դի­ման­կա­րը», «­Նա­խան­ձու­թյու­նը» ի­րե­նց ճա­կա­տա­գի­րը ո­րո­շո­ղ ին են սպա­սո­ւմ:

Հասցե՝ ՀՀ ք. Երևան, Աբովյան 34 շենք, 2-րդ հարկ, 4 սենյակ Հեռ.՝ +374 60 516 516, +374 10 58 00 07, Բջջ. +374 98 40 40 88 Էլ. Հասցե: info@legitimus.am Skype: tlllegitimus

նկարիչներ

Կանգ առ, ակնթարթ, դու հավերժացար

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

հեղինակներ` Լիլիթ խանդակարյան, Մարինե Ստեփանյան, Անահիտ Կիրակոսյան

Եր­ևան­ցի նկա­րիչ­նե­ր ­ Եր­ևան­ցի նկա­րիչ­նե­րի ստեղ­ծա­գ որ­ծա­ կան կյան­քո­ւմ, ինչ­պես նաև հայ ար­ վես­տի պատ­մու­թյան մեջ հատ­կան­շա­ կան դեր են կա­տա­րո­ւմ Եր­ևա­նի եր­կու վեր­նի­սաժ­նե­րը: Ի­րե­նց վրա կրե­լով քա­ ղա­քի հա­սա­րա­կա­կան ու մշա­կու­թային կյան­քի փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը՝ այ­գի­նե­րը դար­ձել են հե­տա­քր­քիր մի­ջոց եր­ևան­ ցի ար­վես­տա­գե­տի, մաս­նա­վո­րա­պե­ս՝ նկա­րիչ­նե­րի հա­վա­քա­կան կեր­պա­րը ներ­կայաց­նե­լու հա­մար: Վեր­նի­սաժ­նե­րի պատ­մու­թյու­նը սկըս­ վո­ւմ է դե­ռևս 80-ա­կան թվա­կան­նե­րի­ց՝ Մար­տի­րոս Սա­րյա­նի ան­վան այ­գ ու բա­ցու­մից: Այ­գին, ըստ թա­մա­նյա­նա­ կան նա­խագ­ծի, հա­մար­վե­լու էր քա­ ղա­քի մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նա­կան հատ­վա­ծի կար­ևոր մի մա­սը: Պա­տա­ հա­կան չէ, որ բա­ցու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո այն գրա­վեց ե­րի­տա­սա­րդ նկա­ 3 (23) 2013 62

րիչ­նե­րի ու­շադ­րու­թյու­նը և առ այ­սօր շա­րու­նա­կում է լի­նել մայ­րա­քա­ղա­քի նկար­չա­կան ան­ցու­դար­ձի կե­նտ­րոն: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ այ­գ ու դե­րի փո­փո­խու­թյու­նը ար­տա­հայ­տե­լու է այն տե­ղա­շար­ժը, որ կա­տար­վել է հայ ար­ վես­տա­գե­տի կյան­քո­ւմ խո­րհր­դային և հետ­խո­րհր­դային շր­ջան­նե­րո­ւմ: Իր բնույ­թով այ­գ ու ֆե­նո­մ ե­նը բա­ցա­ռիկ է հայ ար­վես­տի պատ­մու­թյան մեջ, քա­ նի-որ ա­ռա­ջին ան­գամ հայ նկար­չու­ թյու­նը դո­ւրս է գա­լ իս փո­ղոց, այ­սի­նքն՝ ան­մի­ջա­պես հայտն­վո­ւմ է հա­սա­րա­ կա­կան կյան­քի կե­նտ­րո­նո­ւմ ու իր վրա է կրո­ւմ այդ կյան­քո­ւմ տե­ղ ի ու­նե­ցած շր­ջա­դար­ձային փո­փո­խու­թյուն­նե­րը: Այ­գին իր ձևով և դե­րով նման է եվ­րո­ պա­կան վեր­նի­սա­ժի մո­դե­լ ին, որ­տեղ վեր­նի­սա­ժը ա­վե­լ ի շատ ցու­ցա­հան­դե­ սի դեր է կա­տա­րո­ւմ նոր նկա­րիչ­նե­րի ու աշ­խա­տա­նք­նե­րի հա­մար: Սա­րյա­ նի այ­գ ու բա­ցու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո

1986 թվա­կա­նին այն դառ­նո­ւմ է հայ ե­րի­տա­սա­րդ նկա­րիչ­նե­րի հա­վա­քա­ տե­ղ ի, ո­րո­նք ի­րե­նց հա­մա­րո­ւմ է­ին նոր ար­վես­տի կրող­ներ և ա­ռա­վել շատ նպա­տակ ու­նե­ին ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան մտ­քի փո­խա­նակ­ման: Սա­րյա­նի այ­գին նրա­նց հա­մար դառ­նո­ւմ է հար­թակ, որ­ տեղ կա­րող է­ին ա­ռաջ բե­րել ի­րե­նց նոր մտ­քե­րը, նկար­չա­կան ուղ­ղու­թյուն­ներ, ոչ ա­վան­դա­կա­նը, մո­դեռ­նը հայ նկար­ չու­թյան մեջ: Այն փակ տա­րա­ծու­թյուն էր ոչ տա­ղան­դա­վոր նկա­րիչ­նե­րի և նույ­նի­սկ նրա­նց ա­ռաջ, ով­քեր չէ­ին դի­ մա­նա մր­ցակ­ցու­թյա­նը: Խո­րհր­դային ար­դի­ա­կա­նաց­ման տա­րի­նե­րին նկա­ րիչ­նե­րի հիմ­նա­կան ցան­կու­թյո­ւնն ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան մտ­քի ա­զա­տու­ թյունն էր, բա­րձր ար­վես­տի ստեղ­ծու­մը: Սա­կայն քա­ղա­քա­կան կյան­քի փո­փո­ խու­թյո­ւն­նե­րն ան­դրա­դառ­նո­ւմ են նաև այ­գ ու ու նկա­րիչ­նե­րի դե­րի վրա: Խո­րհր­դային Մի­ու­թյան փլու­զու­մից

նկարիչներ

ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան միտ­քը, կր­կին վե­ րա­դառ­նա­լու Սա­րյա­նի այ­գ ու նկար­չա­ կան ար­մատ­նե­րին, իսկ մյո­ւս կող­մից փոր­ձո­ւմ են պատ­վ ի­րա­տու­ներ գտ­նել ի­րենց նկար­նե­րի վա­ճառ­քի հա­մար: Թե՛ Սա­րյա­նի այ­գին, և թե՛ երկ­րո­րդ վեր­նի­ սա­ժն ի­րե­նց ներ­քին տա­րա­ծու­թյամբ հետ­խո­րհր­դային հայ ար­վես­տը ու դրա քաո­տիկ վի­ճա­կը ցույց տվող մո­ դել­ներ են: Այ­գի­նե­րի աշ­խա­տա­նք­նե­

տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյու­նը: Ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թյու­նը հիմ­նա­ դր­վեց հայ ժո­ղո­վ ր­դի հա­մար ծա­նր ժա­ մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ, երբ բնա­ջնջ­ման ծրագ­րից խու­սա­փած բազ­մա­հա­զար գաղ­թա­կան­նե­րն ու սո­վը, Ռու­սա­կան կայս­րու­թյան նվա­ճո­ղա­կան քա­ղա­քա­ կա­նու­թյու­նը հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն չէ­ին ըն­ձե­ռե­լու պե­տու­թյան ղե­կա­վար­նե­րին ստեղ­ծել կայո­ւն պե­տու­թյո­ւն: Ա­ռա­ջին

փան­ցել ֆի­նա­սա­կան շա­հը: 1995 թվա­ կա­նին այ­գին կր­կին բաց էր նախ­կին նկա­րիչ­նե­րի ա­ռաջ: Դա կա­տար­վել էր նրա­նց բազ­մա­թիվ ցույ­ցե­րի շնոր­հիվ: Հե­նց այս ժա­մա­նակ է, որ Սա­րյա­նի այ­ գո­ւց ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ է 2-րդ վեր­նի­սա­ժը, որ հե­նց Վեր­նի­սաժ ա­նո­ւնն է ստա­նո­ւմ: Իր կա­տա­րած դե­րով ու մո­դե­լով, սա­ կայն այն հե­ռու էր եվ­րո­պա­կա­նից: Այս վեր­նի­սա­ժը ա­ռա­վել շատ հի­շեց­նո­ւմ է շու­կա, որ­տեղ ի սկզ­բա­նե ա­ռաջ­նային տե­ղո­ւմ էր հե­նց առև­տու­րը: Կի­րա­ռա­ կան ար­վես­տի ի­րե­րի, գր­քե­րի կող­քին այս­տեղ վա­ճառ­վո­ւմ են նաև նկար­ներ: Սա­կայն Վեր­նի­սա­ժի նկա­րիչ­նե­րի հա­ մար մի­շտ էլ ա­ռաջ­նային է ե­ղել առև­ տու­րը: Հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ այ­գի­նե­ րը ներ­կայաց­նո­ւմ են նկա­րիչ­նե­րի մի­ան­գա­մայն նոր տե­սակ: Այս շր­ջա­ նի երևան­ցի նկա­րիչ­նե­րը մի կող­մից ձգ­տո­ւմ ու­նեն ներ­կայաց­նե­լու ի­րե­նց

րի ու­սում­նա­սի­րու­թյու­նը, նկա­րիչ­նե­րի հետ զրույց­նե­րը ցույց են տա­լ իս դե­ռևս չկո­ղմ­նո­րոշ­ված հայ նկար­չ ի կեր­պա­րը, որն ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան աշ­խա­տան­քում շա­րու­նա­կո­ւմ է իր վրա կրել խո­րհըր­ դային շր­ջա­նի ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան ար­ գե­լ ք­նե­րը և հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նի ֆի­նան­սա­կան ծա­նր կա­ցու­թյան հետե­ վան­քով ա­ռաջ ե­կած առևտ­րա­կան կող­ մը ար­վես­տո­ւմ: Այ­սօր էլ այ­գի­նե­րը բաց նյար­դա­թել են, որ ար­վես­տի մի­ջո­ցով ցույց են տա­լ իս հա­սա­րա­կա­կան կյան­ քի ցան­կա­ցած փո­փո­խու­թյո­ւն:

հան­րա­պե­տու­թյու­նը գոյատ­ևեց մի­նչև 1920 թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րի 2-ը, երբ Հայաս­տա­նը խո­րհր­դայ­նաց­վեց: Հայ մշա­կույ­թը շա­րու­նա­կեց զար­գա­նալ Խորհր­դային Մի­ու­թյան կազ­մո­ւմ, ո­րի մի ճյո­ւղն էլ գե­ղան­կար­չու­թյո­ւնն է: 1922թ-ին Եր­ևա­նո­ւմ բաց­վեց Հայաս­ տա­նի ա­ռա­ջին գե­ղար­վես­տա­կան ու­ սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­տու­թյու­նը: Հայաս­ տա­նի պե­տա­կան թան­գա­րա­նն ակ­տիվ գո­րծ­նե­ու­թյո­ւն ծա­վա­լեց գե­ղար­վես­ տա­կան նկար­նե­րի հա­վաք­ման ուղ­ղու­ թյա­մբ, կազ­մա­կեր­պեց ցու­ցա­հան­դես­ ներ: Եր­ևա­նի նկա­րիչ­նե­րը, կա­նգ­նե­լով ստեղա­ծա­գ որ­ծա­կան մտա­վո­րա­կա­նու­ թյան ա­ռա­ջին շար­քե­րո­ւմ, ա­մ ե­նաակ­ տիվ մաս­նակ­ցու­թյո­ւնն ու­նե­ցան հան­ րա­պե­տու­թյան հա­սա­րա­կա­կան և մշա­ կու­թային կյան­քին: Հա­զա­րա­վոր օ­րի­ նակ­նե­րով բազ­մաց­վո­ւմ է­ին Ս. Ա­ռա­ քե­լ յա­նի, Գ. Բրու­տյա­նի, Հ. Կո­ջոյա­նի և ու­րիշ նկա­րիչ­նե­րի սո­ւր քա­ղա­քա­կան

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

հե­տո՝ սո­ցի­ա­լա­կան ծա­նր պայ­ման­ նե­րո­ւմ, նկա­րիչ­նե­րի հա­մար ցու­ցադ­ րու­թյու­նից զատ կար­ևոր­վո­ւմ է ի­րե­նց աշ­խա­տա­նք­նե­րի վա­ճառ­քը: Այ­գի են գա­լ իս նաև կի­րա­ռա­կան ար­վես­տի ներ­կայա­ցու­ցիչ­ներ, ո­րո­նք վա­ճա­ռո­ւմ է­ին ի­րե­նց ձեռ­քի աշ­խա­տա­նք­նե­րը: Սո­ ցի­ալ­ ա­կան ծա­նր պայ­ման­նե­րն այ­գ ո­ւց դո­ւրս են հա­նո­ւմ նախ­կին տե­րե­րին: Ար­վես­տի տա­րա­ծք սկ­սո­ւմ է ներ­թա­

­

Եր­ևան­ցի գե­ղան­կա­րիչ­նե­րը­

1918 թվա­կա­նի մայի­սի 28-ին` մայիս­ յան հե­րո­սա­մա­րտ­նե­րից` Սար­դա­րա­ պա­տից, Բաշ-Ա­պա­րա­նից, Ղա­րա­քի­ լի­սայից հե­տո ծնո­ւնդ ա­ռավ Հայաս­

3 (23) 2013 63

նկարիչներ

պաս­տառ­նե­րը: 1923թ-ին Հայաս­տա­նի պե­տա­կան թան­գա­րա­նը Եր­ևա­նո­ւմ բա­ցեց կեր­ պար­վես­տի ա­ռա­ջին ցու­ցա­հան­դե­սը: 1932 թ-ի ապ­րի­լ ի 23-ին Եր­ևա­նո­ւմ ստե­ղծ­վեց Հայաս­տա­նի խո­րհր­դային նկա­րիչ­նե­րի մի­ու­թյու­նը: ­Կեր­պար­վես­տի զար­գաց­ման մեջ մեծ է ազ­գային գե­ղան­կար­չու­թյան ա­վագ սե­րն­դի վար­պետ­նե­րի դե­րը: 1920-1930 թթ-ին նրա­նք ակ­տիվ գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւն ծա­վա­լե­ցին Եր­ևա­նո­ւմ: Նրա­նց շար­ քե­րո­ւմ է­ին ար­վես­տի այն­պի­սի խո­շոր գոր­ծիչ­ներ, ինչ­պի­սիք են՝ Մ. Սա­րյա­նը, Ս. Ա­ղա­ջա­նյա­նը, Փ. Թեր­լե­մ ե­զ յա­նը, Ս. Ա­ռա­քե­լ յա­նը, Հ. Կո­ջոյա­նը, Վ. Գայ­ֆեջ­ յա­նը, Վ. Ա­խի­կ յա­նը: Հե­տա­քր­քիր աշ­ խա­տա­նք­ներ ստեղ­ծե­ցին նկա­րիչ­ներ Ե.

Քո­չա­րը, Ս. Թա­րյա­նը, Խ. Ե­սայա­նը, Շ. Հով­հան­նի­սյա­նը: Եր­ևա­նի նկա­րիչ­նե­րի հա­մար կար­ևոր նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ ցավ նրա­նց ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թյո­ւն­նե­րի ցու­ցադ­րու­մը ար­տե­րկ­րո­ւմ: Մե­ծա­նո­ւն նկա­րիչ Մար­տի­րոս Սար­ յա­նը նո­րա­գ ույն շր­ջա­նի հայ­կա­կան գե­ղան­կար­չու­թյան ազ­գային դպ­րո­ցի հիմ­նա­դի­րն է: 1921թ.-ին Ա­լեք­սա­նդր Մյաս­նի­կ յա­նի հրա­վե­րով Սա­րյա­ նը տե­ղա­փոխ­վել է Եր­ևան, նշա­նակ­ վել նոր կազ­մա­կե­րպ­վող Հայաս­տա­նի պե­տա­կան թան­գա­րա­նի վա­րիչ, օգ­նել Եր­ևա­նի գե­ղար­վես­տի ու­սո­ւմ­նա­րա­ նի հիմ­նա­դր­մա­նը, Հա­կոբ Կո­ջոյա­նի հետ ստեղ­ծել են ՀԽՍՀ զի­նան­շա­նը: Եր­ևան­ցի նկա­րիչ­նե­րի աշ­խա­տա­նք­նե­ րո­ւմ աս­տի­ճա­նա­բար սկ­սո­ւմ է իր տե­

ղը գրա­վել դի­ման­կար­չու­թյու­նը, որն ար­տա­ցոլ­վո­ւմ է Մար­տի­րոս Սա­րյա­նի նկար­նե­րո­ւմ: Հա­կոբ Կո­ջոյա­նը հայ­ կա­կան ժա­մա­նա­կա­կից գրա­ֆի­կայի հի­մա­նա­դի­րն է: Նկա­րի­չն ու­նի բա­րձ­ րա­վե­ստ բնան­կար­նե­րի շա­րք նվիր­ ված Եր­ևա­նի­ն՝ «Ա­շու­նը Եր­ևա­նո­ւմ», «Ձ­մ ե­ռը Եր­ևա­նի շր­ջա­կայ­քո­ւմ» և այլն: Փա­նոս Թեր­լե­մ ե­զ յա­նը բնան­կա­րի ժան­րի լա­վա­գ ույն ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­ րից է: Նրա գոր­ծե­րից են` «Ա­րա­րա­տն ա­ռա­վո­տյան», «Ա­րա­գա­ծը ձմ­ռա­նը», «Աշ­նա­նային օր», «Ա­շու­նը հին Եր­ևա­ նո­ւմ» և այլ կտավ­նե­րը: Թեր­լե­մ ե­զ յա­նի ողջ ժա­ռան­գ ու­թյու­նը նվիր­վել է Եր­ևա­ նի ազ­գային պատ­կե­րաս­րա­հին: Նրա ա­նու­նով է կոչ­վել Եր­ևա­նի գե­ղար­վես­ տի ու­սո­ւմ­նա­րա­նը (այժմ՝ գե­ղար­վես­տի քո­լեջ): ­ այ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մի տա­ Հ րի­նե­րին ա­ռա­ջին պլա­նի վրա մղ­վեց հաս­տո­ցային նկար­չու­թյու­նը (Լ. Գե­նչ, Ս. Ա­րո­ւտ­չյան, Ա. Չի­լ ին­գա­րյան, Մ. Ա­բեղյան, Մ. Աս­լա­մա­զ յան): Եր­ևան­ցի նկա­րիչ­նե­րին մի­շտ գրա­վել է Կո­մի­տա­սի կեր­պա­րը: Նա ար­տա­ցոլ­ ված է Ս. Մու­րա­դ յա­նի, Հ. Զար­դա­րյա­ նի, Հ. Սի­րա­վ յա­նի կտավ­նե­րո­ւմ: Բազ­մա­թիվ կտավ­նե­րո­ւմ գո­վե­րգ­վո­ւմ են ա­զատ ստեղ­ծա­րար աշ­խա­տան­քը, նրա ռո­ման­տի­կան: Դրան­ցից կա­րե­լ ի է նշել Գ. Խան­ջյա­նի «Եր­ևա­նի շի­նա­ րար­նե­րը», «Եր­ջա­նիկ ճա­նա­պար­հը» և «­Բա­ցատ­րու­թյու­նը», Ա. Պա­պյա­նի «Ա­ռա­ջին հեր­թա­փո­խից հե­տո», Ն. Քո­ թան­ջյա­նի «­Գա­րու­նը» և այլն: Ար­ժա­ նի ճա­նա­չո­ւմ են գտել գծան­կա­րիչ­նե­րի աշ­խա­տա­նք­նե­րը: Պրո­ֆե­սի­ո­նալ կա­ տա­րե­լու­թյա­մբ են օժտ­ված Հ. Ռո­ւխկ­ յա­նի և Ս. Ստե­փա­նյա­նի աշ­խա­տա­նք­ նե­րը: Գր­քան­կա­րա­զա­րդ­ման մեջ մեծ հա­ջո­ղու­թյա­մբ է հան­դես ե­կել Գրի­գ որ Խան­ջյա­նը:­ Եր­ևան­ցի է ե­ղել նաև Խա­չա­տո­ւր Ծաղ­ կո­ղ ը կամ ման­րան­կա­րի­չը, ո­րը 1628թ. ծաղ­կել էր Էջ­մի­ած­նի ձե­ռագ­րա­տան № 1792 ձե­ռա­գի­րը:­ Եր­ևա­նաբ­նակ նկա­րիչ­նե­րը ի­րե­նց կտավ­նե­րո­ւմ պատ­կե­րել են Եր­ևա­նի փո­ղոց­նե­րն ու թա­ղա­մա­սե­րը: Նրան­ցից են Գևո­րգ Խա­նա­ղ յա­նը («­Տե­սա­րան Սու­րե­նյա­նց փո­ղո­ցից», «­Մի ան­կ յո­ ւն Կոն­դից»), Վլա­դի­միր Սա­հա­կ յա­նը [«­Նոր փո­ղո­ցի ան­վա­նու­մը (Ս­պան­դա­ րյան փո­ղոց)»), Տա­րագ­րո­սը («­Գա­րու­ նը Եր­ևա­նո­ւմ», «Ա­շու­նը Եր­ևա­նո­ւմ»] և ու­րիշ­նե­րը:

­Լ ու­սան­կար­չու­թյո­ւն ­Մեր կյան­քո­ւմ լու­սան­կար­նե­րը վա­ 3 (23) 2013 64

նկարիչներ

տու­թյու­նը ցայ­տո­ւն է դրս­ևոր­վել բո­լոր ժան­րե­րի աշ­խա­տա­նք­նե­րո­ւմ: ­Շա­տե­րի հա­մար այդ լու­սան­կար­չա­ կան ցու­ցա­հան­դես­նե­րը հայտ­նու­թյո­ւն է­ին: Հայտ­նու­թյո­ւն, քա­նի որ հայ հան­ դի­սա­տե­սի գի­տակ­ցու­թյան և պատ­կե­ րաց­ման ո­լոր­տո­ւմ լու­սան­կար­չու­թյու­ նը նույ­նաց­վո­ւմ էր փաս­տե­րի ար­ձա­ նա­գր­ման, ըն­տա­նե­կան, պատ­մա­կան, ալ­բոմ­նե­րի լրաց­ման հետ: Բնավ ոչ ստեղ­ծա­գ որ­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյան և ստեղ­ծա­գ որ­ծա­կան աշ­խա­տա­նք­նե­րի հետ. հայտ­նու­թյո­ւն էր, ո­րով­հե­տև ա­ռա­ ջին ան­գամ ցու­ցաս­րա­հո­ւմ, հայ դի­տոր­ դի առջև, պա­տից կախ­ված է­ին լու­սան­ կար­ներ, ո­րո­նք դրս­ևո­րո­ւմ է­ին լու­սան­ կար­չու­թյան կա­րծ­րա­ցած պատ­կե­րա­ ցու­մից բա­ցի այլ տար­րեր, և այդ­պի­սով

լուսանկարը` Յուրի Ղազարյանի

մեկ տա­րի այս ա­կո­ւմ­բի նախ­նա­կան հա­վա­քա­տե­ղ ին է ե­ղել իր բնա­կա­րա­նը, իսկ ան­դամ­նե­րը ոչ մի­այն մաս­նա­գետ լո­ւան­կա­րիչ­ներ է­ին, այլ նաև մեծ թվով սի­րող նկա­րիչ­ներ: Ան­շո­ւշտ ա­կո­ւմ­բը մեծ դեր ու­ներ լու­սան­կար­չու­թյան զար­ գաց­ման գոր­ծո­ւմ: Ֆո­տո­սի­րող­նե­րի աշ­ խա­տա­նք­նե­րը ցու­ցա­դր­վո­ւմ է­ին հան­ րա­պե­տա­կան ու մի­ջազ­գային ցու­ցա­ հան­դես­նե­րո­ւմ, շա­հո­ւմ մր­ցա­նակ­ներ ու պատ­վոգ­րեր: Քո­չա­րի ստեղ­ծա­գ որ­ ծու­թյու­նը նե­րա­ռո­ւմ է ոչ մի­այն դի­ման­ կա­րային ժան­րը. նրան հե­տա­քրք­րել են և՛ բնան­կա­րը, և՛ նա­տյու­մոր­տը: Նա ա­ռա­վել հայտ­նի է իբրև սև ու սպի­տակ դի­ման­կա­րի­նե­րի հե­ղ ի­նակ և այդ ե­րա­ նգ­նե­րի նր­բու­թյու­նե­րին տի­րա­պե­տող լու­սան­կա­րիչ: Նմա­նօ­րի­նակ վար­պե­

լուսանկարը` Արթուր Խաչատրյանի

ղո­ւց ար­դեն սո­վո­րա­կան են դար­ձել: Մար­դիկ հա­ճախ լու­սան­կա­րո­ւմ են սե­ փա­կան հա­ճույ­քի հա­մար, տո­նե­րն ու ըն­տա­նե­կան հան­դի­սու­թյո­ւն­նե­րը հի­ շո­ղու­թյան մեջ դրոշ­մ ե­լու նպա­տա­կով: Սա­կայն լու­սան­կար­չու­թյու­նը կի­րառ­ վո­ւմ է նաև բազ­մա­թիվ այլ բնա­գա­վառ­ նե­րո­ւմ, օ­րի­նակ`­գ ո­վազ­դային գոր­ծո­ւմ, լրագ­րու­թյան, գի­տու­թյան և բժշ­կու­թյան մեջ, ինչ­պես նաև հա­մար­վո­ւմ է կեր­ պար­վես­տի հա­տո­ւկ տե­սակ, մաս­նա­վո­ րա­պես`­գե­ղար­վես­տա­կան լու­սան­կար­ չու­թյու­նը: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նո­ւմ լու­սան­կար­չու­ թյու­նը, գե­ղա­գի­տա­կան ա­վան­դ ույթ­ներ չու­ներ: Սա­կայն դա­սա­կան կեր­պար­ վես­տի հետ­ևո­րդ գե­ղան­կա­րիչ-լու­ սան­կա­րիչ­նե­րն ա­պա­ցու­ցե­ցին, որ այն նույն­պես ու­նի մի­այն ի­րեն հա­տո­ւկ գե­ղար­վես­տա­կան մի­ջոց­նե­րը: Գե­ղար­ վես­տա­կան լու­սան­կար­չու­թյան հիմ­նա­ դի­րը հա­մար­վո­ւմ է շոտ­լան­դա­ցի Դևիդ Օկ­տա­վ ի­ո­ւս Հիլ­լը, ո­րի լու­սան­կար­նե­ րն զբա­ղեց­նո­ւմ է­ին եվ­րո­պա­կան երկր­ նե­րի լա­վա­գ ույն հրա­տա­րա­կու­թյո­ւն­նե­ րի է­ջե­րը: Հիլ­լը և նրա հայ­րե­նա­կից Ռո­ բե­րտ Ա­դամ­սո­նը հիմ­նա­կա­նո­ւմ ֆիք­ սո­ւմ է­ին մա­րդ­կա­նց դի­մա­խա­ղ ը: Ռու­ սաս­տա­նո­ւմ դի­ման­կա­րային ժան­րի գե­ղար­վես­տա­կան լու­սան­կար­չու­թյան հայտ­նի դեմ­քե­րն է­ին Ս. Լո­բի­նո­վան, Ն. Պետ­րո­վը, Մ. Նա­պել­բաումը, Ն. Սվի­ցով-Պաո­լան, Ա. Կա­րե­լ ի­նը և այլք: Վե­րոն­շյալ ժան­րով է­ին ստեղ­ծա­ գոր­ծո­ւմ նաև հայ ա­ռա­ջին լու­սան­կա­ րիչ­ներ Վի­չեն, Ստե­փան և Գևո­րգ Աբ­ դո­ւլ­լա­հյան եղ ­բայր­նե­րը: XIX-րդ դա­րի երկ­րո­րդ կե­սին տա­րա­ ծա­շր­ջա­նո­ւմ գոր­ծել են հայ մի շարք լու­սան­կա­րիչ­նե­րի տա­ղա­վար­ներ, ո­րոն­ցից ա­ռա­ջի­նը բաց­վել է 1858թ-ին և պատ­կա­նել է Աբ­դ ո­ւլ­լա­հյան ե­րեք եղ­ բայր­նե­րին: Նրա­նք մի շա­րք լու­սանը­ կար­չատ­ներ են ու­նե­ցել տար­բեր քա­ ղաք­նե­րո­ւմ (Կ. Պոլ­սո­ւմ, Կա­հի­րեյո­ւմ և այ­լո­ւր): Դրա­նք որ­ևէ բա­նով չեն զի­ջել եվ­րո­պա­կան լու­սան­կար­չա­կան խո­շոր հաս­տա­տու­թյո­ւն­նե­րին: ­Լու­սան­կար­չու­թյու­նը Եր­ևան մո­ւտք է գոր­ծել 20-րդ դա­րի ա­ռա­ջին կե­սին: 1948թ. Եր­ևա­նո­ւմ, Ար­վես­տի աշ­խա­ տող­նե­րի տա­նը, հայ լու­սան­կար­չու­ թյան պատ­մու­թյան մեջ ա­ռա­ջին ան­ գամ, Անդ­րա­նիկ Քո­չա­րը բա­ցեց գե­ ղար­վես­տա­կան լու­սան­կա­րի9­նե­րի ցու­ցա­հան­դես: Լու­սան­կար­չա­կան ար­ վես­տի հաս­տա­տու­մը Հայա­սա­տա­նում կապ­ված է հե­նց Անդ­րա­նիկ Քո­չա­րի ան­վան հետ: 1962թ-ին նրա ջան­քե­րով ստե­ղծ­վել է «Եր­ևան» լու­սան­կար­չա­ կան ֆո­տոա­կո­ւմ­բը, ո­րը տա­սը տա­րի ա­նը­նդ­մ եջ ղե­կա­վա­րել է ին­քը: Մոտ

3 (23) 2013 65

նկարիչներ

կա­րո­ղու­թյո­ւն մեր երկ­րի բո­լոր քա­ղա­ քա­ցի­նե­րի հա­մար: Այժմ լու­սան­կար­ չու­թյու­նը զար­գա­ցող ար­վե­ստ է մեր երկ­րո­ւմ: Շատ են այն ե­րի­տա­սա­րդ­նե­ րը, ո­րո­նք զբաղ­վո­ւմ են լու­սան­կար­չու­ թյա­մբ և դրա մի­ջո­ցով ար­տա­հայ­տո­ւմ ի­րե­նց հույ­զե­րն ու ապ­րո­ւմ­նե­րը: Սա­ կայն յու­րա­քան­չյու­րի հա­մար դա մի այլ աշ­խա­րհ է, դրա ար­տա­հայտ­ման ձևե­րն են տար­բեր: Լու­սան­կար­չու­թյան մա­սին պատ­մող գրու­թյո­ւն­նե­րը պար­զո­րոշ ձևով ի ցույց են դնո­ւմ եր­կու կե­նտ­րո­նա­կան թե­մա. ա­ռա­ջի­ն՝ ար­վես­տի եւ լու­սա­կար­չու­ թյան, երկ­րո­րդ՝ լու­սան­կար­չա­կան տեխ­ նո­լո­գի­ա­նե­րի և լու­սան­կար­չու­թյան բնույ­թի մեջ կա­տար­ված ար­մա­տա­կան փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի: Ստո­րեւ փոք­րիկ հա­րց­ման մի­ջո­ցով փոր­ձե­նք պար­զել, թե ինչ է մեր սկս­նակ­նե­րի հա­մար լու­ սան­կար­չու­թյու­նը: ­Հա­րց՝ Յու­րի Ղա­զա­րյա­նին.

– Ի՞նչ է Ձեզ հա­մար լու­սան­կար­չու­թյու­ նը - Ինչ­քան էլ փոր­ձեմ բա­ռե­րով նկա­ րագ­րել, է­լ ի չեմ կա­րող ա­սել կամ նկա­ րագ­րել այն , ինչ իմ մեջ է: Դա մի ու­րիշ աշ­խա­րհ է, որ­տեղ դու կա­րո­ղա­նո­ւմ ես

ցույց տալ քո պատ­կե­րա­ցո­ւմ­նե­րն ու հայաց­քը կյան­քին: -Ի՞նչ եք ցան­կա­նո­ւմ փո­խան­ցել դրա մի­ջո­ցով:­ Ո­ւղ­ղա­կի նկա­րո­ւմ եմ իմ, ըն­կեր­նե­րիս ու էն մա­րդ­կա­նց հա­մար, ով­քեր հե­ տա­քրքր­վո­ւմ են լու­սան­կար­չու­թյա­մբ: Ի­հար­կե բո­լո­րի մոտ ճա­շակ հաս­կա­ցո­ ղու­թյու­նը զար­գա­նո­ւմ է յու­րո­վ ի, բայց աշ­խա­տո­ւմ եմ փո­խան­ցել մի­այն լա­վն ու հա­ճե­լ ին շր­ջա­պա­տիս ու ոչ մի­այն: ­Հա­րց՝ Ար­թո­ւր Խա­չատ­րյա­նի­ն -Ի՞նչ է ձեզ հա­մար լու­սան­կա­չու­թյու­նը - Նախ և ա­ռաջ սի­րած զբաղ­մո­ւնք, ո­րը հե­տա­գայո­ւմ կա­րող է դառ­նալ հիմ­նա­ կան աշ­խա­տա­նք, ինչ­պես նաև նո­րը ստեղ­ծե­լու հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն, նոր ոճ, նոր ուղ­ղու­թյո­ւն, թե­կո­ւզ նոր կադ­րեր: -Ի՞նչ եք ցա­կա­նո­ւմ փո­խան­ցել դրա մի­ ջո­ցո­վ - Դժ­վար է փո­խան­ցել կո­նկ­րետ ինչ որ բան, ո­րը հաս­նե­լով վե­րջ­նա­կե­տին կմնա նույ­նը, ինչ էլ փո­խան­ցես ա­մ են մա­րդ կըն­կա­լ ի յու­րո­վ ի, ըստ իր աշ­ խար­հայաց­քի: Ա­մ են դեպ­քո­ւմ ու­զո­ւմ եմ փո­խան­ցել մթ­նո­լոր­տը, մեծ քա­նա­ կու­թյա­մբ է­ներ­գի­ա, ո­րը զգո­ւմ եմ օ­րի­ նակ մայ­րա­մո­ւտ նկա­րե­լ իս:

լուսանկարը` Արթուր Խաչատրյանի

իսկ այլ չափ­ման մեջ է­ին գտնվո­ւմ: Նրա­նք ներ­կայաց­նո­ւմ է­ին ար­վե­ստ ու կրո­ւմ է­ին հա­մա­մա­րդ­կային ար­ժեք­ ներ` սփ­ռե­լով մտո­րո­ւմ­նե­րի այլ հո­ րի­զոն­ներ յու­րա­քան­չյու­րիս մեջ: Լու­ սանկա­րիչ­նե­րի սե­րո­ւնդ­նե­րը հա­ջոր­դել են ի­րար, եր­բե­մ ն էլ մաս­նա­գի­տու­թյու­ նը փո­խա­նց­վել է ժա­ռան­գա­բար հո­րից որ­դ ո­ւն: Հի­շա­տա­կու­թյան են ար­ժա­ նի Գե­ղամ Թա­րի­վեր­դ յա­նը և իր որ­դի Հով­հան­նես Թա­րի­վեր­դ յա­նը, Վրույր Ա­րա­մը և իր որ­դի­նե­րը` Վրույր Ա­րան ու Վրույր Ար­տա­շե­սը, Վա­հան Քո­չա­ րը և իր որ­դին ` Անդ­րա­նիկ Քո­չա­րը, ինչ­պես նաև Գա­գիկ Հա­րու­թյունյա­նը, Սամ­վել Խան­դի­կ յա­նը, ո­րո­նք մեծ հե­ տք են թո­ղել և շա­րու­նա­կո­ւմ են թող­նել հայ լու­սան­կար­չու­թյան աս­պա­րե­զո­ւմ: Սամ­վել Խան­դի­կ յա­նի շնոր­հիվ 2006 թվա­կա­նին հի­մա­դր­վել է «­Հայ լու­սան­ կա­րիչ­նե­րի ազ­գային ա­սո­ցի­ա­ցի­ան», ո­րի շր­ջա­նակ­նե­րո­ւմ էլ կազ­մա­կեր­պել է ա­ռա­ջին հա­մայ­նա­կան լու­սան­կար­ չա­կան ցու­ցա­հան­դե­սը «­Բաց երկն­քի տակ» խո­րագ­րով: Հե­ռու չէ այն ժա­մա­նա­կը, երբ լու­ սանկար­չու­թյու­նը, որն այժմ շա­տե­ րը դի­տար­կո­ւմ են իբրև մի­այն զվար­ ճանք`­տեխ­նի­կա­կան, գի­տա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան, կդառ­նա մատ­չե­լ ի

3 (23) 2013 66

տարազ

Երևանի տարազը հեղինակ՝ Սվետլանա Պողոսյան

Այ­րա­րա­տի ա­վան­դա­կան տա­րա­զա­խո­ւմ­բը Հայոց տա­րա­զը ներ­կայաց­նո­ւմ է ինք­նա­տիպ, տե­ղա­կան յու­րա­հատ­կու­թյո­ւն­նե­րով և հա­մա­հայ­կա­կան ընդ­հան­րու­ թյո­ւն­նե­րով բնու­թա­գր­վող տա­րա­զա­խմ­բե­րի մի ներ­դաշ­նակ ամ­բող­ջու­թյո­ւն: Այս շար­քո­ւմ ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ է Այ­րա­րա­տի տա­րա­զա­խո­ւմ­բը, ո­րի տա­րած­ման շր­ջա­նակ­նե­րը բա­վա­կա­ նին ըն­դար­ձակ են, աշ­խար­հագ­րա­կան ա­ռու­մով այն նե­րա­ ռում է պատ­մա­կան Այ­րա­րատ նա­հան­գի շատ գա­վառ­ներ: Այս տա­րա­զա­խմ­բի մեջ մտ­նո­ւմ է նաև թիֆ­լ ի­սա­հայե­րի և պա­րս­կա­հայե­րի տա­րա­զը` ո­րո­շա­կի փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րով: Այն ա­ռանձ­նա­նո­ւմ է գույ­նե­րի, կտո­րա­տե­սակ­նե­րի հի­ա­նա­լ ի հա­մադ­րու­թյա­մբ և տպա­վո­րիչ ձևա­վոր­մա­մբ: Հա­րո­ւստ տղա­մար­դիկ` գոր­ծա­րա­նա­տե­րե­րը, կալ­վա­ծա­ տե­րե­րը, առևտ­րա­կան­նե­րը, չի­նով­նիկ­նե­րը և Եվ­րո­պայո­ւմ կրթու­թյո­ւն ստա­ցած մտա­վո­րա­կան­նե­րը դե­ռևս 19-րդ դա­րի վեր­ջե­րից կրո­ւմ է­ին եվ­րո­պա­կան հա­գ ո­ւստ­ներ [ս­պի­տակ վեր­նա­շա­պիկ, ծա­լո­վ ի օ­ձիք, տա­բատ, բաճ­կո­նակ (ժի­լետ), բաճ­կոն, ֆրակ, լայ­նե­զր գլ­խա­րկ, թի­թեռ­նիկ փող­կապ, կա­րճ ճտ­քե­րով ոտ­նա­ման], իսկ ար­հես­տա­վո­րա­կան խա­վ ի տղա­ մար­դիկ շա­րու­նա­կո­ւմ է­ին հագ­նել ա­վան­դա­կան զգե­ստ­ներ: 19-րդ դ-ում Այ­րա­րա­տո­ւմ տղա­մար­դիկ հա­գել են բամ­բա­կ յա կտո­րից շա­պիկ-վար­տիք, վրայից ան­դրա­վար­տիք` շալ­վար. հա­րո­ւստ­նե­րը` շա­լ ից, մա­հու­դից, իսկ չո­ւն­ևոր­նե­րը` հա­ճախ կտա­վ ից կար­վող և խոն­ջա­նով կապ­վող շալ­վար­ներ: Շա­պի­կի վրայից հա­գել են կա­րճ վեր­նազ­գե­ստ` ար­խա­լո­ւղ (հա­րո­ւստ­ նե­րը` սա­տին, դա­նաո­ւզ և այլ մե­տաք­սյա կտոր­նե­րից, իսկ աղ­քատ­նե­րը` տնայ­նա­գ ո­րծ կտա­վ ից, չթից): Դրա վրայից կա­պել են ար­ծա­թյա, ոս­կե­զօծ կամ էլ կաշ­վե գո­տի­ներ: Տաք վեր­նազ­գես­տը չու­խան էր. սև, մո­ւգ կա­պույտ բր­դ յա կտոր­նե­ րից: Ուն­ևոր դա­սի տղա­մար­դիկ ձմ­ռա­նը գոր­ծա­ծել են նաև այ­ծե­նա­կաճ (յա­փն­ջի), ա­վե­լ ի ուշ` դրա­պից կար­ված վե­րար­ կու­ներ: Գլո­ւխ­նե­րը ծած­կել են գլ­խա­նոց-բաշ­լու­ղով և մոր­թե գլ­խա­րկ-փա­փախ­նե­րով: Մի­այն մե­ծա­հա­սակ տղա­մար­դիկ կա­րող է­ին կրել թան­կար­ժեք բու­խա­րի կոչ­ված գլ­խա­րկ­նե­ րը: 20-րդ դ. սկզբ­նե­րից ար­դեն թե՛ քա­ղա­քո­ւմ և թե՛ գյու­ղո­ւմ տղա­մա­րդ­կա­նց մեծ մա­սը կրո­ւմ էր հո­վա­րով գլ­խա­րկ, ո­րը եվ­րո­պա­կան նո­րա­մու­ծու­թյո­ւն էր: Որ­պես ա­գա­նե­լ իք գոր­ծա­ ծում է­ին տնայ­նա­գ ո­րծ գո­ւլ­պա­ներ և ոտ­նա­ման­նե­րի հետ­ևյալ տար­բե­րակ­նե­րը` տրեխ-չա­րո­ւխ, չո­ւստ, մա­շիկ-քոշ: Ժո­ղո­ վըր­դի մեծ մա­սը չո­ւստ էր հագ­նո­ւմ, իսկ ծեր կա­նայք և տղա­ մար­դիկ հագ­նո­ւմ է­ին մու­ճա­կան­ման քո­շեր: Եր­ևա­նո­ւմ մեծ համ­բավ են վայե­լել Թիֆ­լ ի­սո­ւմ ար­տա­դր­ված Ա­դել­խա­նո­վ ի տո­ւֆ­լ ի­նե­րը ի­րե­նց մատ­չե­լ ի գնի շնոր­հիվ: Կա­նա­նց վեր­նազ­գես­տի բնո­րոշ տի­պը մե­տաք­սյա ամ­բող­ ջա­կան հա­գ ո­ւստն էր, ո­րի կրծ­քա­մա­սը Եր­ևա­նո­ւմ և շր­ջա­կա գյու­ղե­րո­ւմ փակ էր, իսկ Թիֆ­լ ի­սո­ւմ` բաց: Տո­նա­կան զգես­

տի վրայից կա­պել են ա­սեղ­նա­գ ո­րծ գո­տի: Նե­րք­նազ­գես­տի տար­րե­րը (շա­պիկ-վար­տիք) կար­վել է սպի­տակ բամ­բա­կ յա կտո­րից, քա­թա­նից: Նե­րք­նազ­գես­տի, ինչ­պես և հա­գ ո­ւս­տի կրծ­քի, թևե­րի եզ­րա­շեր­տը և կրծ­կա­լը հար­դար­վել են հա­ րուստ ա­սեղ­նա­գ ո­րծ բան­ված­քով: 19-րդ դ-ի վեր­ջե­րին Երե­ վա­նո­ւմ կա­նայք շա­պի­կի վրայից հագ­նո­ւմ է­ին ան­թև, կա­րճ նե­րք­նազ­գե­ստ և գոտ­կա­շոր: Վեր­նազ­գես­տի վրայից հագ­ նում է­ին մո­ւգ կա­նաչ, կար­միր, կա­պույտ թավ­շե մո­ւշ­տակ, ո­րը եզ­րա­զա­րդ­վո­ւմ էր սև թավ­շե ժա­պա­վեն ե­րիզ­նե­րով` շո­ ւր­ջը ոս­կե­թել բան­վա­ծք­նե­րով և մոր­թե նեղ եզ­րա­շեր­տե­րով: Գյու­ղե­րո­ւմ որ­պես վեր­նազ­գե­ստ էր ծա­ռայո­ւմ բու­սա­նախ­ շե­րով բամ­բա­կ յա վառ կար­միր, դե­ղ ին, կա­պույտ գույ­նե­րի կտոր­նե­րից ար­խա­լու­ղ ը: Ուն­ևոր կա­նայք, որ­պես տաք վեր­ նազգեստ, գոր­ծա­ծո­ւմ է­ին չու­խա` կտո­րից վե­րար­կու, մե­ծա­ հա­սակ կա­նայք գյու­ղե­րո­ւմ, ինչ­պես և քա­ղաք­նե­րո­ւմ ե­կե­ղե­ ցի գնա­լ իս փա­թաթ­վո­ւմ է­ին սպի­տակ ծած­կոց չար­սա­վ ի մեջ: Չա­մուս­նա­ցած աղ­ջիկ­նե­րի գլ­խի հար­դա­րան­քը խի­ստ պա­րզ էր. քա­ղա­քո­ւմ նրա­նք գլ­խա­բաց է­ին շր­ջո­ւմ` մա­զե­րը մեկ ծամ ա­րած և ծայ­րին ժա­պա­վեն կա­պած, իսկ գյու­ղե­րո­ւմ նրա­նք վառ գույ­նե­րի բամ­բա­կ յա, մե­տաք­սյա գլ­խա­շոր է­ին կա­պում: Կա­նա­նց գլ­խի հար­դա­րա­նքն ա­մո­ւս­նու­թյան ա­ռա­ջին իսկ օ­րից հա­մա­լ ր­վո­ւմ էր մի շա­րք տար­րե­րով, ո­րո­նք ան­փո­փոխ է­ին մնո­ւմ ամ­բո­ղ ջ կյան­քի ըն­թաց­քո­ւմ: Դրա­նք են` թավ­շե ա­սեղ­նա­գ ո­րծ ճա­կա­տա­կա­լը, դրամ­նե­րով ճա­կատ­նո­ցը, բե­ րա­նը ծած­կող թաշ­կի­նակ­նե­րն ու գլ­խին կապ­վող մե­տաք­սյա գլ­խա­շո­րը: Գոր­ծած­վել է նաև մե­տաք­սյա շղա­րշ` նր­բա­գ ույն ժա­նյա­կով եզ­րա­զա­րդ­ված: Քո­ւն­քա­մա­սե­րի մա­զե­րը ո­լոր­ վել և խո­պոպ­ներ են ար­վել` ի ցույց դնե­լով դրա­նք: 20-րդ դ. ա­ռա­ջին քսա­նա­մյա­կո­ւմ ե­րի­տա­սա­րդ կա­նա­նց և աղ­ջիկ­նե­րի մե­ծա­մաս­նու­թյու­նը հա­գն­վո­ւմ էր եվ­րո­պա­կան ձևով և կրո­ ւմ էր եվ­րո­պա­կան գլ­խա­րկ­ներ (ֆետ­րե և ծղո­տե գլ­խա­րկ­ներ` ջայ­լա­մի փե­տո­ւր­նե­րով և եր­կու քո­րո­ցով): Ա­վագ սե­րն­դի կա­ նայք գե­րա­դա­սո­ւմ է­ին ա­սեղ­նա­գ ո­րծ ճա­կա­տա­կա­լն ու մե­ տաք­սյա գլ­խա­շո­րը, ո­րի տա­կից եր­ևո­ւմ է­ին մա­զա­փն­ջե­րը: Եվ­րո­պա­կան զգե­ստ հա­գած ո­րոշ տա­րեց կա­նայք էլ կրո­ւմ է­ին վե­րո­հի­շյալ գլ­խի հար­դա­րան­քը:

3 (23) 2013 67

տնտեսություն

Երևանը՝ որպես ՀՀ տնտեսական կենտրոն

Եր­ևա­նը Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան ոչ մի­այն խո­շո­ րա­գ ույն վար­չա­կան, գի­տա­կան և մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նն է ե­ղել, այլև շա­րու­նա­կո­ւմ է այդ­պի­սին մնալ մի­նչ օրս, քա­նի որ այս­տեղ են կե­նտ­րո­նա­ցած ար­տադ­րա­կան հզո­րու­թյո­ւն­նե­րի գրե­թե կե­սը, ինչն էլ մեզ հի­մք է տա­լ իս ա­սե­լու, որ վեր­ջի­նս ՀՀ խո­շո­րա­գ ույն տն­տե­սա­կան կե­նտ­րո­նն է: Տն­տե­սա­կան ո­լոր­տո­ւմ նման նե­րգ­րավ­վա­ծու­թյու­նը սկս­վել է դե­ռևս XIX դա­րից: Նշա­նա­վոր գիտ­նա­կան-ճա­նա­պար­հորդ Ի. Շո­պե­նն իր «­Հայ­կա­կան մար­զ ի պատ­մա­կան հու­շար­ ձա­նը» գր­քո­ւմ ման­րա­մա­սն նկա­րագ­րել է մոտ 70 ար­հե­ստ, ո­րոն­ցով զբաղ­վո­ւմ է­ին եր­ևան­ցի­նե­րը:­ Ե­թե դի­տար­կե­լու լի­նե­նք XVIII դա­րո­ւմ եր­ևա­նյան տն­տե­ սա­կան կյան­քը, ա­պա պե­տք է նշել, որ այդ ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­ նո­ւմ Եր­ևա­նո­ւմ կար ըն­դա­մ ե­նը մի քա­նի գոր­ծա­րան, ո­րո­նք, ի­հար­կե, մեր ժա­մա­նա­կա­կից ըն­կալ­մա­նն այդ­քան էլ չեն հա­ մա­պա­տաս­խա­նո­ւմ, քա­նի որ վեր­ջին­նե­րս, որ­պես այդ­պի­սին, իս­կա­կան գոր­ծա­րան­ներ չէ­ին, այլ գոր­ծատ­ներ կամ ար­հես­ տա­նոց­ներ է­ին ­ ՝ մեկ տաս­նյա­կի հաս­նող բան­վոր­նե­րո­վ։ Առ­կա գոր­ծա­րան­նե­րից ա­ռա­վել խո­շոր­նե­րն ա­պա­կու, թն­դա­նո­թա­ ձու­լա­կան և վա­ռո­դի գոր­ծա­րան­նե­րն է­ին: Քա­ղա­քո­ւմ շատ է­ին դու­քան­նե­րը, ո­րոն­ցո­ւմ աշ­խա­տո­ւմ է­ին մեկ կամ եր­կու 3 (23) 2013 68

Հայաստանի ազգային արխիվ Հայաստանի ազգային արխիվ

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

PanARMENIAN Photo Archive

անդրադարձը` Անահիտ Ծատուրյանի

հո­գի, այ­սի­նքն՝ վար­պե­տն ու ա­շա­կեր­տը։ Դու­քան­նե­րի ա­ռա­ տու­թյա­մբ, ո­րո­նք ա­ռան­ձին շար­քեր ու­նե­ին, աչ­քի էր ընկ­նո­ւմ քա­ղա­քի կե­նտ­րո­նը՝ Շա­հա­րը: Այս­տեղ կա­րե­լ ի էր հան­դի­պել տար­բեր ար­հես­տի տեր մա­րդ­կա­նց կր­պակ­նե­րի` դեր­ձակ­նե­ րի, գդակ կա­րող­նե­րի, վար­սա­վ իր­նե­րի, ոս­կե­րիչ­նե­րի, դար­ բին­նե­րի, թի­թե­ղա­գ ո­րծ­նե­րի: Շատ ար­հես­տա­նոց­նե­րի էլ կա­ րե­լ ի էր հան­դի­պել Չար­խի փո­ղո­ցո­ւմ, որ­տեղ հա­վաք­վել է­ին դա­գա­ղա­գ ո­րծ­նե­րը, հյո­ւս­նե­րը։ Եր­ևա­նո­ւմ մեծ թիվ է­ին կազ­ մո­ւմ նաև կոշ­կա­կա­րա­նոց­նե­րը և փի­նա­չ ի­նե­րի «­դ ու­քան­նե­ րը»: Նս­տա­կ յաց ար­հես­տա­վոր­նե­րի կող­քին փո­ղոց­նե­րո­ւմ կա­րե­ լի էր հան­դի­պել նաև շր­ջիկ­նե­րի, ո­րո­նք գոր­ծիք­նե­րի արկ­ ղը բռ­նա­ծ՝ ան­ցնո­ւմ է­ին թա­ղ ից թաղ, փո­ղո­ցից փո­ղոց, մտ­նո­ւմ բա­կե­րը։ Վեր­ջին­նե­րիս թվո­ւմ շատ է­ին կլայե­կող­նե­րը, բո­ւրդ գզող­նե­րը (գզ­րար­նե­րը), ջա­րդ­ված ա­ման կպց­նող­նե­րը (կոծ­ կող­նե­րը): ­Հին Եր­ևա­նն ու­ներ նաև «ա­զատ ար­հես­տա­վոր­ներ», ո­րոնց թ­վո­ւմ է­ին բեռ­նա­կիր­նե­րը (համ­բալ­նե­րը) և աշ­նան ա­միս­նե­րին փայտ կտ­րող­նե­րը։ ­Մայ­րա­քա­ղա­քի ա­ռօ­րյա կյան­քո­ւմ ի­րե­նց ու­րույն տե­ղն ու­նե­ ին նաև տնայ­նա­գ ո­րծ ար­հես­տա­վոր­նե­րը` ջո­ւլ­հակ­նե­րը, շե­

րա­մա­պահ­նե­րը մեղ­վա­բույծ­նե­րը և այլն։ Նոր ժա­մա­նակ­նե­րը ե­կան փո­խա­րի­նե­լու հնե­րին, և մայ­րա­ քա­ղա­քային տն­տե­սա­կան կյան­քը ստիպ­ված էր քայ­լել ժա­ մա­նա­կին հա­մըն­թաց, ին­չ ի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ էլ սկ­սեց ա­րա­գ ո­րեն զար­գա­նալ:­ Այ­սօր մայ­րա­քա­ղա­քի տե­սա­կա­րար կշի­ռը, հա­մա­ձայն մի շա­րք վի­ճա­կագ­րա­կան տվյալ­նե­րի, երկ­րի հա­մա­խա­ռն ներ­ քին ար­դ յո­ւն­քի (Հ­ՆԱ) կա­ռո­ւց­ված­քո­ւմ շո­ւրջ 52,0 % է: Այս­ տեղ է թո­ղա­րկ­վո­ւմ ողջ երկ­րի ար­դ յու­նա­բե­րա­կան ար­տադ­ րան­քի 49,0 %-ը (այդ թվո­ւմ` մշա­կող ար­դ յու­նա­բե­րու­թյան 61,0 %-ը), ի­րա­կա­նաց­վո­ւմ ման­րա­ծախ ապ­րան­քա­շր­ջա­նա­ ռու­թյան 84,0 %-ը, հան­րային ծա­ռայու­թյո­ւն­նե­րի ծա­վա­լ ի 91,0 %-ը, այդ թվո­ւմ` հյու­րա­նո­ցային ծա­ռայու­թյո­ւն­նե­րի 89,9 %-ը, տրա­նս­պոր­տայի­նի 89,1 %-ը, շի­նա­րա­րու­թյան ո­լոր­տի 88,0 %-ը, ֆի­նան­սա­կան գոր­ծու­նե­ու­թյան 97,0 %-ը, ան­շա­րժ գույ­քի հետ կապ­ված գոր­ծա­ռույթ­նե­րի 87,0 %-ը, տե­ղե­կատ­ վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­նե­րի բնա­գա­վա­ռի ծա­ռայու­թյո­ւն­նե­րի 99,0 %-ը, ար­տա­հան­ման 52,0 %-ը, ներ­մո­ւծ­ման 82,0 %-ը։ ­ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի պաշ­տո­նա­կան կայ­քի տվյալ­ նե­րի հա­մա­ձայն` մայ­րա­քա­ղա­քո­ւմ ապ­րո­ւմ է 1 մլն 113 հա­զար մա­րդ, ո­րը Հայաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան բնակ­ չության ա­վե­լ ի քան 34,0 %-ն է, իսկ տն­տե­սա­պես ակ­տիվ բնակ­չու­թյան ա­ռու­մով` 29,0 %-ը: ­Հի­րա­վ ի, նաև վեր­ջի­նով է պայ­մա­նա­վոր­ված նաև այն, որ մայ­րա­քա­ղա­քի տն­տե­սու­թյու­նը բազ­մա­ճյո­ւղ է` գյո­ւղմ­թեր­քի վե­րամ­շա­կու­մից մի­նչև տե­ղե­կատ­վա­կան տեխ­նո­լո­գի­ա­ներ և կայո­ւն հի­մք է մար­զե­րը հա­մա­կող­մա­նի­որ ­ են զար­գաց­նե­լու` պե­տա­կա­նո­րեն կար­ևոր­վող ծրա­գի­րն ի­րա­գ որ­ծե­լու հա­մար: ­Հե­տա­քրք­րա­կան է այն, որ Եր­ևա­նո­ւմ խո­շոր ար­դ յու­նա­ բե­րա­կան ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­ներ ստե­ղծ­վե­ցին XIX դ. 80-90ա­կան թթ. սկ­սած: 1881թ. գոր­ծա­րկ­վեց գա­րեջ­րի, 1887թ.՝ Թայիրյա­նի օ­ղու, սպիր­տի և գի­նու, 1992թ.՝ հան­քային ջրե­րի և օ­շա­րա­կի, 1893թ.՝ Աֆ­րի­կ յա­նի և Գյո­զա­լ յա­նի գի­նու-կո­նյա­ կի, 1894թ.՝ Սա­րաջ­ևի գի­նու-կո­նյա­կի գոր­ծա­րան­նե­րը: 1890 թվա­կա­նին էր, որ Թայի­րյա­նի գոր­ծա­րա­նը թո­ղար­կեց եր­ևա­ նյան ա­ռա­ջին կո­նյա­կը: 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րին Եր­ևա­նը զար­գաց­ման նոր թափ ա­ռավ. 1921թ. կազ­մա­կե­րպ­վեց «Ա­րա­րատ» տրես­տը, ո­րը մի­ ա­վո­րեց գի­նու-կո­նյա­կի ար­տադ­րու­թյան ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­նե­ րը: 1920-ա­կան թվա­կան­նե­րի երկ­րո­րդ կե­սից սկ­սած Եր­ևա­ նո­ւմ հիմ­նա­դր­վե­ցին ար­տադ­րու­թյան նոր ճյու­ղեր: 1926-1927 թթ. շա­րք մտան ար­դ յու­նա­բե­րու­թյան և է­ներ­գե­տի­կայի ա­ռա­ ջին խո­շոր ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­նե­րը, «Եր­գէս-1»-ը, կար­բի­դի, ձեթ-օ­ճա­ռի, մե­խա­նի­կա­կան, բամ­բա­կա­զա­տիչ, հա­ցի գոր­ ծա­րան­նե­րը, փայ­տամ­շակ­ման, կո­շի­կի, կա­րի ֆաբ­րի­կա­նե­ րը, մսի կոմ­բի­նա­տը: 1933թ. սկս­վեց կաու­չու­կի գոր­ծա­րա­նի շի­նա­րա­րու­թյու­նը, իսկ 1936թ. կա­ռո­ւց­վեց Քա­նա­քեռ­գէ­սը: Ստե­ղծ­վե­ցին մե­քե­նա­շի­նու­թյան, շի­նա­նյու­թե­րի ար­տադ­ րու­թյան ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­ներ, ա­ճեց սնն­դի և թե­թև ար­դ յու­ նա­բե­րու­թյան ար­տադ­րան­քը: Ան­նա­խա­դեպ տեմ­պե­րով էր զար­գա­նո­ւմ ծա­նր ար­դ յու­նա­բե­րու­թյու­նը, ո­րի ար­տադ­րան­քի ծա­վա­լն ա­ճեց հա­մա­րյա 450 %-ով: Հայ­րե­նա­կան պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին տն­տե­սու­թյու­նը փո­խեց զար­գաց­ման իր ու­ղ ին, շատ ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­ներ ան­ ցան ռազ­մա­կան ար­տադ­րան­քի թո­ղա­րկ­ման: Պա­տե­րազ­մի տա­րի­նե­րին էր, որ կա­ռո­ւց­վե­ցին նոր ձեռ­նար­կու­թյո­ւն­նե­ր՝ ան­վա­դ ո­ղե­րի, կո­մպ­րե­սոր­նե­րի, ավ­տո­պա­հես­տա­մա­սե­րի, շար­ժիչ­նե­րի վե­րա­նո­րոգ­ման, հիդ­րո­տո­ւր­բին­նե­րի և այլ գոր­ ծա­րան­ներ: Սկս­վեց ժա­մա­ցույ­ցի և այլ գոր­ծա­րան­նե­րի շի­ նա­րա­րու­թյու­նը: Հետ­պա­տե­րազ­մյան տա­րի­նե­րին շա­հա­գ ո­րծ­ման հա­նձն­վե­ ցին է­լե­կտ­րա­տեխ­նի­կա­կան, մե­քե­նա­շի­նա­կան, քի­մի­ա­կան,

Հայաստանի ազգային արխիվ

տնտեսություն

շի­նա­նյու­թե­րի, թե­թև և սնն­դի ար­դ յու­նա­բե­րու­թյան նոր ձեռ­ նար­կու­թյո­ւն­ներ, ո­րո­նց ար­տադ­րա­նքն իր նշա­նա­կու­թյա­մբ հա­ճախ դո­ւրս էր գա­լ իս ոչ մի­այն Հայ­կա­կան ԽՍՀ-ի, այլև ԽՍՀՄ-ի սահ­ման­նե­րից:­ Այ­սօր` 21-րդ դա­րա­սկզ­բին, Եր­ևա­նի ար­դ յու­նա­բե­րու­թյան գլ­խա­վոր ճյու­ղե­րն են` .­ մե­քե­նա­շի­նու­թյո­ւն` Եր­ևա­նի «­Հայէ­լե­կտ­րո­մ ե­քե­նա», «Ար­ մեն­մո­տոր», կա­բե­լ ի (է­լե­կտ­րա­լա­րե­րի), «է­լե­կտ­րա­շար­ժիչ», «­Հայ­լույս», հաս­տո­ցա­շի­նա­կան, «­Պո­լ ի­ստ­րոն», «Տ­րան­զ իս­ տոր», «­Բա­զա­լտ», «­Մա­րս», «­Սի­րի­ո­ւս» և այլ գոր­ծա­րան­ներ, . ­թե­թև ար­դ յու­նա­բե­րու­թյո­ւն` «ՎԿՍ Ար­մ ե­նի­ա», «­Տո­սպ» և այլ ըն­կե­րու­թյո­ւն­ներ, . սնն­դի ար­դ յու­նա­բե­րու­թյո­ւն` «­ՄԱՊ» ՓԲԸ, «Ա­րա­րատ» գի­ նու և կո­նյա­կի, «­Նի­կո­լա Ին­թեր­նեյշնլ» ՍՊԸ, «Ա­րզ­նի գրո­ ւպ» հան­քային ջրե­րի, «Եր­ևա­նի գա­րե­ջո­ւր» ՍՊԸ, «Ս­պայ­ կա» ՍՊԸ, «Ա­րա­րատ գրո­ւպ» ՍՊԸ և այլ գոր­ծա­րան­ներ, ­ . քի­մի­ա­կան ար­դ յու­նա­բե­րու­թյո­ւն` «­Նաի­րիտ» գոր­ծա­րան, ­գ ու­նա­վոր մե­տա­լո­ւր­գի­ա` Եր­ևա­նի (Քա­նա­քե­ռի) ա­լ յու­մի­նի «­Կա­նազ» գոր­ծա­րան . է­ներ­գե­տի­կա` Եր­ևա­նի ջեր­մաէ­լե­կտ­րա­կայան, «­Լու­սա­կե­րտ Բի­ո­գազ փլա­նթ» ՓԲԸ և այլն: ­Հի­շար­ժան է այն, որ ՀՀ-ում ա­ռա­ջին ջեր­մաէ­լե­կտ­րա­կայա­նը կա­ռո­ւց­վել է դե­ռևս 1963թ. Եր­ևա­նո­ւմ: 3 (23) 2013 69

շուկաներ

Երևանի շուկաները

Փակ շու­կա ­ Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին` Փակ կամ Ծած­կած շու­կան, կա­ռո­ւց­վել է 1952թ-ին ճար­տա­րա­պետ Գրի­գ որ Ա­ղա­բա­բյա­նի նա­խագը­ ծով` Ստա­լ ի­նի, ա­պա Լե­նի­նի, իսկ այժմ Մաշ­տո­ցի ան­վան պո­ղո­տայի սկզբ­նա­մա­սո­ւմ: Շու­կան, ո­րը պաշ­տո­նա­պես ան­ վան­վո­ւմ էր Կո­լտն­տե­սա­կան թիվ 1 շու­կա, սի­րե­լ ի վայր էր շա­տե­րի հա­մար. այս­տեղ ոչ մի­այն առև­տո­ւր է­ին ա­նո­ւմ, այլև հա­վաք­վո­ւմ է­ին, հան­դի­պո­ւմ, զրու­ցո­ւմ ճա­նաչ­ված մար­դիկ, գիտ­նա­կան­ներ, ար­վես­տա­գետ­ներ և հա­սա­րակ քա­ղա­քա­ցի­ ներ: Հի­նգ հա­զար քա­ռա­կու­սի մե­տր տա­րա­ծք զբա­ղեց­նող կա­ռույ­ 3 (23) 2013 70

լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի

լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի

«HinYerevan.com» նախագիծ

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

հեղինակներ` Ագապի Խամոյան, Անահիտ Ծատուրյան, Արմինե Սարգսյան

ցը ե­րե­սա­պատ­ված էր վար­դա­գ ույն տու­ֆով: Ճա­կա­տային մա­սի կա­մա­րո­ւմ տե­ղա­դր­ված էր թու­ջից ձո­ւլ­ված վիտ­րա­ժը, ո­րի գլ­խա­վոր թե­ման բո­ւռն ծաղ­կո­ւմ ապ­րող տն­տե­սու­թյո­ւնն էր: Ար­հես­տա­կա­նո­րեն ձո­ւլ­ված թու­ջե աստ­ղե­րի մեջ պատ­ կեր­ված է­ին մր­գե­րի, ձկ­նե­րի և այլ պատ­կեր­ներ` ո­ճա­վոր­ված ազ­գային ձևե­րով և հայ­կա­կան ժո­ղո­վ ր­դա­կան զար­դա­նախ­ շե­րով: Ն­ման բա­ցա­ռիկ ար­տա­քին լու­ծո­ւմ­նե­րից հե­տո բաց­վո­ւմ էր ներ­քին տա­րա­ծու­թյու­նը` լույ­սի ա­ռա­տու­թյա­մբ, ձևե­րի թեթե­ վու­թյա­մբ, պար­զու­թյա­մբ և գե­ղար­վես­տա­կան ար­տա­հայտ­ չա­կա­նու­թյա­մբ: Գրե­թե հա­րյո­ւր մե­տր եր­կա­րու­թյո­ւն ու­նե­ ցող գլ­խա­վոր վա­ճա­ռաս­րա­հի աջ և ձախ մա­սե­րո­ւմ կա­ռո­ւց­

շուկաներ

ված էր 34 կր­պակ` մշ­տա­կան ջրով և կոյու­ղով ա­պա­հով­ված: Գլ­խա­վոր մո­ւտ­քի հա­կա­ռակ կող­մո­ւմ գտն­վո­ւմ էր մսի վա­ ճառ­քի կե­տը, ո­րը կա­մա­րա­ձև բաց­ված­քով մի­ա­նո­ւմ էր գըլ­ խա­վոր վա­ճա­ռաս­րա­հին: Նկու­ղո­ւմ ճա­շա­րա­նն էր, սառ­ նա­րան­նե­րը և շու­կայի պա­հես­տային հատ­վա­ծը: Գլ­խա­վոր մո­ւտ­քի եր­կու կող­մ ե­րո­ւմ աս­տի­ճան­ներ է­ին, ո­րո­նք տա­նո­ւմ է­ին երկ­րո­րդ հա­րկ: Աս­ֆալ­տա­պատ տա­նի­քո­ւմ բա­ցօ­թյա շու­ կան էր: Հե­տա­քրք­րու­թյո­ւն էր ներ­կայաց­նո­ւմ գլ­խա­վոր վա­ճա­ռասը­ րա­հո­ւմ գտն­վող ջրա­վա­զա­նը, ո­րը ոչ մի­այն դե­կո­րա­տիվ

Թ­վո­ւմ է, թե բո­լո­րիս հան­րա­ծա­նոթ Վեր­նի­սա­ժը մի­շտ է ե­ղել, բայց մե­զա­նից քչե­րը գի­տեն, որ 1980-ա­կան թթ-ի կե­սե­րին էր, երբ Եր­ևա­նո­ւմ` ներ­կայիս Մար­տի­րոս Սա­րյա­նի ան­վան այ­գ ո­ւմ, ա­ռա­ջին ան­գամ բաց երկն­քի տակ բաց­վեց ցու­ցա­ հան­դես, որն ան­վան­վեց «­Վեր­նի­սաժ» (ան­վա­նու­մը ա­ռա­ջա­ ցել է ֆրան­սե­րեն vernis` «­լաք», բա­ռից. նախ­կի­նո­ւմ նկա­րիչ­

նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­ներ, այլ ա­պա­հո­վո­ւմ էր ին­տերիե­րի թար­ մու­թյու­նը և զո­վու­թյու­նը: Շու­կան ծա­ծկ­ված էր 31 մե­տր բա­րձ­րու­թյո­ւն ու­նե­ցող կա­ մա­րա­կապ մե­ծաթ­ռի­չք ա­ռաս­տա­ղով` ա­ռա­նց սյու­նե­րի: Սա ե­զա­կի հան­դի­պող ճար­տա­րա­պե­տա­կան լու­ծո­ւմ էր: Այժմ այս հի­ա­նա­լ ի կա­ռույ­ցի ա­պա­գան ան­հայտ է, այն­տեղ տե­ղ ի ու­նե­ցող շի­նա­րա­րա­կան աշ­խա­տան­քե­րի պատ­ճա­ռով: Եր­բեմ­նի հա­րո­ւստ ճար­տա­րա­պե­տու­թյու­նից գրե­թե ո­չ ի­նչ չի մնա­ցել, իսկ պահ­պան­ված բե­կոր­նե­րի ճա­կա­տա­գի­րն ա­նո­ րոշ է: Այս­տեղ տի­րող նախ­կին աշ­խույժ ան­ցու­դար­ձի կո­րըս­ տի հետ, ան­հե­տա­նո­ւմ է եր­ևա­նյան կո­լո­րի­տը, քա­ղա­քի կեր­

նե­րը նմա­նա­տիպ ցու­ցա­հան­դե­սի ժա­մա­նակ ­լաք է­ին քսո­ւմ ի­րե­նց նկա­րի վրա)։ Այս ցու­ցա­հան­դե­սով էր, որ սկի­զ բ դր­վեց վեր­նի­սա­ժային մշա­կույ­թի ձևա­վոր­մա­նը Եր­ևա­նո­ւմ, ինչն էլ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ պե­տք է իր տա­րա­ծու­մը գտ­ներ ողջ Հայաս­տա­նո­ւմ: ­Հե­տա­գայո­ւմ Վեր­նի­սա­ժը բա­ժան­վեց 2 մա­սի` նկա­րիչ­նե­ րի մի մա­սը մնաց Մար­տի­րոս Սա­րյա­նի այ­գ ո­ւմ, իսկ մնա­ ցած ար­վես­տա­գետ­նե­րի ու ար­հես­տա­վոր­նե­րի հա­մար տեղ հատ­կաց­վեց Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րա­կին կից այ­գ ո­ւմ: Պաշ­տո­նա­կան բա­ցու­մից շատ ա­վե­լ ի ուշ ո­րոշ­վեց տո­նա­վա­ ճա­ռը ներ­կայաց­նել մի­այն հա­նգս­տյան` շա­բաթ և կի­րա­կի

պա­րը ծա­ծկ­վո­ւմ է բե­տո­նով:

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

Վեր­նի­սա­ժ

3 (23) 2013 71

PanARMENIAN Photo Archive / Gunter Reif

շուկաներ

Սև շուկա

օ­րե­րին:­ Այ­սօր յու­րա­քա­նա­չյո­ւր շա­բաթ և կի­րա­կի օ­րե­րին հա­զա­ րա­վոր մար­դիկ Վեր­նի­սա­ժո­ւմ վա­ճառ­քի են հա­նո­ւմ ժա­մա­ նա­կա­կից հայ գե­ղան­կա­րիչ­նե­րի գոր­ծեր, ա­վան­դա­կան ձե­ ռա­գ ո­րծ աշ­խա­տա­նք­ներ, գոր­գեր, ազ­գային ե­րա­ժշ­տա­կան նվա­գա­րան­ներ, ինչ­պես նաև պեր­ճան­քի ա­ռար­կա­ներ, հու­ շան­վեր­ներ, գր­քեր և բազ­մա­թիվ հնաոճ ի­րեր: Գնային ա­ռու­ մով հս­տակ սահ­մա­նո­ւմ չկա, նույ­նի­սկ հնա­րա­վոր չէ ստույգ ա­սել, թե ինչ ար­ժույ­թով է առք ու վա­ճառ­քը տե­ղ ի ու­նե­նո­ւմ, քա­նի որ Եր­ևա­նի կե­նտ­րո­նո­ւմ գտն­վող բա­ցօ­թյա այս շու­կան հայտ­նի է թե՛ տե­ղա­ցի­նե­րին և թե՛ զբո­սա­շր­ջիկ­նե­րին: ­Վեր­նի­սա­ժն այն ե­զա­կի շու­կա­նե­րից է, ո­րի այ­ցե­լու­նե­րը գա­ լիս են ոչ մի­այն ինչ-որ ո­րո­շա­կի բան գնե­լու, այլ նաև պար­ զա­պես նայե­լու ցու­ցա­դր­վող ա­ռար­կա­նե­րը: Շու­կայո­ւմ յու­ րա­հա­տո­ւկ տրա­մադ­րու­թյո­ւն է տի­րո­ւմ, և մեկ ան­գամ լի­նե­ լով այն­տե­ղ՝ հե­տա­գայո­ւմ չես կա­րո­ղա­նո­ւմ մո­ռա­նալ:

նե­րն ի­րե­նց հետ բե­րո­ւմ է­ին ի­րեր, ո­րո­նք հե­տա­գայո­ւմ պե­տք է Սև շու­կայո­ւմ վա­ճա­ռե­ին: Այ­սօր, երբ խո­սո­ւմ ենք Եր­ևա­նո­ւմ Սև շու­կայի մա­սին, բո­լո­ րը մի­ան­գա­մից պատ­կե­րաց­նո­ւմ են «Քր­ջի բա­զար» աս­վա­ծը, բայց ե­թե հա­րց­նես, թե որ­տեղ է այն գտն­վո­ւմ, ե­րի­տա­սա­րդ­ նե­րից քչե­րը կա­րող են պա­տաս­խա­նել: Այն այ­սօր տե­ղա­կայ­ ված է «­Դի­նա­մո» մար­զա­դահ­լ ի­ճի հար­ևա­նու­թյա­մբ գտն­վող տա­րած­քո­ւմ և այդ­տեղ հա­վաք­ված հան­րու­թյու­նը մեր բնակ­ չու­թյան ա­մ ե­նա­վատ­թար վի­ճա­կո­ւմ ապ­րող խա­վն: Ա­սել, թե այն երբ է ձևա­վոր­վել, դժ­վար է, քա­նի որ նրա մա­սին ոչ մի հի­շա­տա­կու­թյո­ւն չկա ոչ մի աղ­բյու­րո­ւմ, բայց փա­ստն այն է, որ այդ շու­կայի վա­ճա­ռա­կան­նե­րի և նրա­նց ըն­տա­նիք­նե­րի հա­մար հնա­մաշ ի­րե­րի այս շու­կան ապ­րո­ւս­տի մի­ակ մի­ջոցն է:­ Այդ հատ­վա­ծո­ւմ են ի­րե­նց գոյու­թյու­նը փոր­ձո­ւմ պահ­պա­նել նաև ան­տո­ւն­նե­րը:

Սև շու­կա կամ Քր­ջի բա­զա­ր

­Ծաղ­կի շու­կա

«Սև շու­կա» աս­վա­ծն ի­րե­նից ներ­կայաց­նո­ւմ է մեր այ­ սօր­վա տեր­մի­նա­բա­նու­թյա­մբ երկ­րոր­դային շու­կան, որ­տեղ կա­տար­վո­ւմ է ար­դեն մեկ ան­գամ գն­ված ի­րե­ րի վե­րա­վա­ճա­ռք: Նման ի­րե­րի կող­քին կա­րե­լ ի է գըտ­ նել նաև այն­պի­սին­նե­րը, ո­րո­նց վա­ճա­ռքն ար­գել­ված է: ­Շու­կայի այս տա­րա­տե­սա­կը Եր­ևա­նո­ւմ մի­շտ էլ ե­ղել է, սա­ կայն այն լայն տա­րա­ծո­ւմ է գտել սո­վե­տա­կան շր­ջա­նո­ւմ, երբ սկս­վեց հայ­րե­նա­դար­ձու­թյան մեծ ա­լ ի­քը (1946-1948): Այս ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ էր, որ մեր ներ­գաղ ­թող հայ­րե­նա­կից­

­Գի­տե­՞ք, թե որ­տե­ղ ից են հայտն­վո­ւմ բո­լոր ծաղ­կի կր­պակ­նե­ րի և սրահ­նե­րի կամ փո­ղոց­նե­րո­ւմ վա­ճառ­վող այդ­քան գե­ղե­ ցիկ ու բազ­մա­տե­սակ ծա­ղ իկ­նե­րը: Շա­տե­րը կպա­տաս­խա­նե­ն՝ ջեր­մոց­նե­րից, բայց քչե­րը գի­տեն, որ ջեր­մո­ցո­ւմ ա­ճեց­ված ծա­ղ իկ­նե­րը նախ և ա­ռաջ հայտն­վո­ւմ են Եր­ևա­նի ծաղ­կի շու­ կայո­ւմ, որ­տե­ղ ից էլ նոր կր­պակ­նե­րո­ւմ և սրահ­նե­րո­ւմ ու վե­ րա­վա­ճա­ռող­նե­րի մոտ: ­Նախ նշե­նք, որ ծաղ­կի մե­ծա­ծախ առևտ­րի շու­կան կազ­մա­ վոր­վել է ան­կա­խաց­ման տա­րի­նե­րին և մի­նչև իր ներ­կայիս

3 (23) 2013 72

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

շուկաներ

վեր­ջին հա­նգր­վա­նը գտ­նե­լը՝ մի քա­նի վայր է փո­խել, իսկ այժմ այդ բազ­մա­բույր և գե­ղե­ցիկ մե­ծա­ծախ առևտ­րին կա­ րող եք ա­կա­նա­տես դառ­նալ Վազ­գեն Սա­րգ­սյա­նի ան­վան հան­րա­պե­տա­կան մար­զա­դաշ­տի նա­խա­մո­ւտ­քո­ւմ, ա­մ են օր՝ ա­ռա­վո­տյան ժա­մը վե­ցն ան­ց կե­սից մի­նչև ի­նը: ­Ծա­ղ իկ­նե­րը բազ­մա­տե­սակ են, նրա­նց գնե­րը՝ ևս: Այս­տեղ կա­րե­լ ի է գնել 10 դրա­մից սկ­սած մի­նչև 15 000 դրամ ար­ժո­ ղու­թյա­մբ ծա­ղ իկ: Սա քա­ղա­քային այն յու­րա­հա­տո­ւկ մշա­ կույթ­նե­րից է, որ­տեղ գե­ղեց­կու­թյու­նը կա­րող եք ձե­ռք բե­րել մե­ծա­ծախ առևտ­րի մի­ջո­ցով:­

Եր­ևա­նի բա­ցօ­թյա շու­կա­նե­րը ­ Եր­ևա­նո­ւմ շա­բաթ և կի­րա­կի օ­րե­րին կազ­մա­կե­րպ­վում են գյու­ղա­տն­տե­սա­կան մթե­րք­նե­րի տո­նա­վա­ճառ­ներ: Գյուղմթերք ար­տադ­րող­նե­րին ան­վճար տրա­մա­դր­վո­ւմ են վրան­ներ, վա­ճա­ռա­սե­ղան­ներ, կշե­ռք­ներ, սայ­լակ­ներ: Երե­ վան­ցի­նե­րին հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն է ըն­ձեռ­վո­ւմ մթեր­քը գնել ան­մի­ջա­պես գյու­ղա­ցի­նե­րից, իսկ վեր­ջին­նե­րս կա­րող են ի­րե­նց մթեր­քը վա­ճա­ռել ա­ռա­նց վե­րա­վա­ճա­ռող­նե­րի: ­Նո­րօ­րյա բա­ցօ­թյա ա­ռա­ջին շու­կան բաց­վել է 2011թ-ին` Կասյան փո­ղո­ցի վե­րին հատ­վա­ծո­ւմ, երկ­րոր­դը` Մով­սես Խո­րե­նա­ցու փո­ղո­ցի` Ա­գա­թան­գե­ղոս-Տիգ­րան Մեծ մի­ջանկ­ յալ հատ­վա­ծո­ւմ: Պա­հան­ջար­կի դեպ­քո­ւմ, չի բա­ցառ­վո­ւմ, որ նմա­նա­տիպ շու­կա­ներ կազ­մա­կե­րպ­վեն նաև մայ­րա­քա­ղա­քի այլ վար­չա­կան շր­ջան­նե­րո­ւմ: ­Կա­րե­լ ի է ա­սել, որ հին, ա­վան­դա­կան շու­կան այ­սօր ներ­ կայաց­վո­ւմ է նո­րո­վ ի:

­Հին Եր­ևա­նո­ւմ առև­տու­րը կա­տար­վո­ւմ էր շու­կա-հ­րա­պա­ րակ­նե­րո­ւմ: Շու­կայի ե­ռո­ւն կյա­նքն սկս­վո­ւմ է ա­ռա­վո­տից և տևո­ւմ մի­նչև ուշ ե­րե­կո: Եր­ևա­նի շու­կա-հ­րա­պա­րակ­նե­րի թի­վը 17-18 դա­րե­րո­ւմ հա­սել է հին­գի։ Դրա­նք է­ի­ն՝ Հու­սե­ինԱ­լ ի խա­նի կամ Մզ­կի­թի, Խան­բա­ղ ի, Զալ­խա­նի, Ֆահ­լա-բա­ զա­րի և Գլ­խա­վոր կամ Մեծ կոչ­ված շու­կա- հրա­պա­րակ­նե­րը­։ Գլ­խա­վոր շու­կան` Ղան­թա­րը, գտն­վել է նախ­կին Կի­րո­վ ի ան­ վան ման­կա­կան այ­գ ու տե­ղո­ւմ, բո­լոր կող­մ ե­րից շր­ջա­պատ­ ված է ե­ղել մեծ ու փո­քր խա­նո­ւթ­նե­րով, կր­պակ­նե­րով, կա­ րա­վա­նատ­նե­րով և պա­հե­ստ­նե­րո­վ։ Մր­գե­ղե­նի և սնն­դամ­թե­ րք­նե­րի վա­ճառ­քը հիմ­նա­կա­նո­ւմ կա­տար­վել է Ղան­թա­րո­ւմ, ի­րե­նց ապ­րա­նք­նե­րն այս­տեղ են բե­րել Եր­ևա­նի շր­ջա­կայ­քի մահ­լա­նե­րի (միջ­թա­ղային ա­ռան­ձին հատ­ված­ներ) ու գյու­ ղե­րի բնա­կիչ­նե­րը։ Մեծ հրա­պա­րա­կո­ւմ են գտն­վել սար­դա­ րա­կան կշե­ռք­նե­րը՝ ղան­թա­րը (մեծ կշեռ­քը) և միր­զա­նը (փո­ քր կշեռ­քը)։ Կշե­ռք­նե­րի վրա սար­դա­րի կող­մից նշա­նակ­վել է հա­տո­ւկ հս­կիչ` ղան­թար-բա­շի։ Բո­լոր շու­կա-հ­րա­պա­րակ­նե­ րը և կշե­ռք­նե­րը տր­վել են մե­նա­վար­ձո­վ։­ Ա­ռև­տու­րը մեր քա­ղա­քո­ւմ կրել է աշ­խույժ բնույթ։ Վա­ճառ­վել և գն­վել են գյու­ղա­տն­տե­սա­կան ապ­րա­նք­ներ, ար­հես­տա­վո­ րա­կան ար­տադ­րա­նք­ներ, ինչ­պես և ներ­մո­ւծ­ված ապ­րա­նք­ նե­ր։ Դրա­մով կա­տար­վող առևտ­րի հետ մի­ա­սին տա­րած­ված է ե­ղել նա­ևապ­րան­քա­փո­խա­նա­կու­թյու­նը։ Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին փակ շու­կան կա­ռո­ւց­վել է 1952-ին` Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տայի սկզբ­նա­մա­սո­ւմ:

3 (23) 2013 73

կրթություն

Կրթություն, կրթական հաստատություններ, դպրոցներ

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

անդրադարձը՝ Լիլիթ Խանդակարյանի

Երևանի պետական համալսարան

­Մ իջ­նա­կա­րգ կր­թա­կան հաս­տա­ տու­թյո­ւն­նե­ր՝ դպ­րոց­նե­ր ­ այաս­տա­նո­ւմ դպ­րոց­նե­րի ստե­ղծ­ման Հ պատ­մու­թյո­ւնն սկս­վո­ւմ է 5-րդ դա­րից, սա­կայն մի­նչ այդ՝ դե­ռևս գրե­րի գյու­տից ա­ռաջ, հար­ևան երկր­նե­րի հետ շփու­մը, հա­րո­ւստ, զար­գա­ցած մշա­կույ­թը նա­ խադ­րյալ­ներ է­ին ստեղ­ծո­ւմ նաև կր­թա­ կան գոր­ծի զար­գաց­ման հա­մար: Պատ­ մա­կան ցան­կա­ցած փո­փո­խու­թյուն իր կնի­քն է դնո­ւմ նաև դպ­րոց­նե­րո­ւմ ու­ սո­ւց­ման վրա և նպաս­տո­ւմ կր­թա­կան գոր­ծի փո­փո­խու­թյա­նն ու զար­գաց­մա­ նը: 15-17-րդ դա­րե­րո­ւմ Եր­ևա­նո­ւմ բաց­ 3 (23) 2013 74

վում են ա­ռա­ջին դպ­րոց­նե­րը: Այդ գոր­ ծո­ւմ մեծ է Մով­սես Տաթ­ևա­ցու ա­վան­ դը, ո­րը նշա­նա­վոր ու­սու­ցիչ, իսկ հե­ տա­գայո­ւմ ար­դեն Հայոց կա­թո­ղ ի­կոս էր: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նո­ւմ դպ­րոց­նե­րը գոր­ծո­ւմ է­ին ե­կե­ղե­ցո­ւն կից, ե­կե­ղե­ ցու հո­վա­նա­վո­րու­թյա­մբ: Պատ­մա­կան փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը, սա­կայն, շու­տով ա­ռաջ են բե­րո­ւմ դպ­րո­ցը ե­կե­ղե­ցո­ւց ա­ռա­նձ­նաց­նե­լու, կր­թա­կան հա­մա­կար­ գո­ւմ փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ, նոր մե­թոդ­ներ մտց­նե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թյո­ւն: Եր­ևա­նո­ւմ դպ­րոց­նե­րի պատ­մու­թյան հա­մար շր­ջա­դար­ձային էր 1836 թվա­ կա­նը, երբ ռու­սա­կան կա­ռա­վա­րու­թյան

կող­մից հայոց ե­կե­ղե­ցին ի­րա­վո­ւնք ստա­ցավ թե­մա­կան դպ­րոց­ներ հիմ­նե­ լու: 1837 թվա­կա­նին հի­մ ն­վեց Եր­ևա­ նի թե­մա­կան դպ­րո­ցը: Սկզբ­նա­կան շր­ջա­նո­ւմ ու­սու­ցու­մը կա­տար­վո­ւմ էր մի­այն ռու­սե­րե­նով, ա­շա­կե­րտ­նե­րի մեծ մա­սը հոգ­ևո­րա­կան­նե­րի ե­րե­խա­նե­րն է­ին, սա­կայն 1870-80-ա­կան­նե­րին ու­ սու­ցո­ւմն սկս­վեց տար­վել հայե­րե­նով, իսկ դա­սա­վա­նդ­վող ա­ռար­կա­նե­րի թի­ վն ա­վե­լա­ցավ: Թե­մա­կան դպ­րոց­նե­րից զատ` 19-րդ դա­րի սկզ­բո­ւմ սկ­սո­ւմ են ա­ռաջ գալ ի­գա­կան դպ­րոց­ներ: Եր­ևա­ նո­ւմ նշա­նա­վոր ի­գա­կան դպ­րոց էր Պ. Պռո­շյա­նի ջան­քե­րով հիմ­նած Գայա­

կրթություն

նոր դպ­րոց­ներ կա­ռո­ւց­վե­ցին, իսկ 1932 թվա­կա­նին շեշ­տը դր­վեց միջ­նա­կա­րգ յոթ­նա­մյա կր­թու­թյան վրա: Այս շր­ջա­ նո­ւմ դպ­րոց­նե­րը կր­կին ան­ցան ռու­սա­ կան ազ­դե­ցու­թյան տակ: Խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ մեծ ա­ռա­ջըն­թաց գրա­նց­վեց կր­թու­թյան ու գի­տու­թյան ո­լոր­տո­ւմ: ­Հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ սկս­վեց մեծ շար­ժո­ւմ ազ­գայի­նի վե­րա­կա­նգնը­ման հա­մար: Դպ­րո­ցա­կան հա­մա­կար­գ ո­ւմ հիմ­նա­կան շեշ­տը սկս­վեց դր­վել ազ­ գայի­նին, հայոց լեզ­վ ին, պատ­մու­թյա­ նը: Այս շր­ջա­նո­ւմ կր­ճատ­վեց ռու­սա­ կան դպ­րոց­նե­րի թի­վը: Սա­կայն տըն­ տե­սա­կան ճգ­նա­ժա­մ ն իր ազ­դե­ցու­թյու­ նը թո­ղեց նաև դպ­րոց­նե­րի վրա: Այս շր­ջա­նո­ւմ է, որ կր­թա­կան հա­մա­կար­գը

Բա­րձ­րա­գ ույն ու­սո­ւմ ­նա­կան հաս­ տա­տու­թյո­ւն­ներ­ Եր­ևա­նո­ւմ բա­րձ­րա­գ ույն ու­սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­նե­րի՝ հա­մալ­սա­րան­ նե­րի պատ­մու­թյո­ւնն սկս­վո­ւմ է 19191920-ա­կան թվա­կան­նե­րի­ց՝ Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ստեղծ­ մամբ: Հա­մալ­սա­րա­նի ստեղ­ծումն ինք­նա­բո­ւխ չէր, մի­նչ այդ կային ո­րոշ նա­խադ­րյալ­ներ և բա­րձ­րա­գ ույն կր­թու­ թյան ո­րո­շա­կի փո­րձ: Դե­ռևս միջ­նա­դա­ րո­ւմ գոր­ծո­ւմ է­ին բա­րձր տի­պի դպ­րոց­ ներ, ու­սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­ ներ, ո­րո­նք նա­խադ­րյալ դար­ձան ա­ռա­ ջին հա­մալ­սա­րա­նի ստե­ղծ­ման հա­մար: Ու­սո­ւմ­նա­կան գոր­ծո­ւմ այս ա­ռու­մով

PanARMENIAN Photo Archive

նյան դպ­րո­ցը: Դպ­րոց­նե­րո­ւմ մի շա­րք փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ կա­տար­վե­ցին ցա­ րա­կան իշ­խա­նու­թյան ձեռ­քով, սա­կայն հա­ջող­վեց դպ­րոց­նե­րը աշ­խար­հի­կաց­ նել և ա­զա­տել ռու­սա­կան ազ­դե­ցու­թյու­ նից: 1918թ. Հայաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­ պե­տու­թյան ստեղ­ծու­մից ան­մի­ջա­պես հե­տո քայ­լեր ձեռ­նա­րկ­վե­ցին մշա­կու­ թային կյան­քի զար­գաց­ման հա­մար, հիմ­նա­կան շեշ­տը դր­վո­ւմ էր կր­թա­կան հա­մա­կար­գի վրա: Այս շր­ջա­նո­ւմ է, որ բաց­վո­ւմ են մաս­նա­գի­տաց­ված ա­ռա­ջին դպ­րոց­նե­րը, վար­ժա­րան­նե­րը, ո­րո­նք հող է­ին նա­խա­պատ­րաս­տո­ւմ ա­ռա­ջին հա­մալ­սա­րա­նի հա­մար: Սա­կայն Ա­ռա­ ջին հան­րա­պե­տու­թյու­նը կա­րճ կյա­նք

Գայանյան դպրոց

ու­նե­ցավ: Խո­րհր­դային շր­ջա­նը հայ­կա­կան դըպ­ րոց­նե­րի, կր­թա­կան հա­մա­կար­գի և առ­հա­սա­րակ հա­սա­րա­կա­կան-մ­շա­ կու­թային կյան­քի մեջ ա­մ ե­նա­մ եծ փո­ փո­խու­թյո­ւն­նե­րը մտց­րեց: Խո­րհըր­ դայ­նա­ցու­մից հե­տո ան­վա­նի հայա­ գետ, լու­սա­վո­րու­թյան ժող­կոմ Ա­շոտ Հով­հան­նի­սյա­նի ջան­քե­րով, քայ­լեր ձեռ­նա­րկ­վե­ցին մշա­կու­թային կյան­քի զար­գաց­ման հա­մար. նա­խա­պայ­ման էր ան­գրա­գի­տու­թյան վե­րա­ցու­մը: 19201940-ա­կան թվա­կան­նե­րին գրա­գետ էր դար­ձել բնակ­չու­թյան 84 տո­կո­սը: 1926-1932 թվա­կա­նին ա­վե­լ ի քան 480

ար­մա­տա­կան փո­փո­խու­թյան են­թա­րկ­ վեց: Միջ­նա­կա­րգ դպ­րոց­նե­րն ստա­ցան ո­րո­շա­կի ա­զա­տու­թյո­ւն` ա­ռար­կա­նե­րի ընտ­րու­թյո­ւն կա­տա­րե­լու, նոր ու­սո­ւմ­ նա­կան ա­ռար­կա­ներ ու­սո­ւմ­նա­սի­րե­լու տե­սա­կե­տից: Այ­սօր Եր­ևա­նո­ւմ գոր­ ծում են մաս­նա­վոր, պե­տա­կան դպ­րոց­ ներ, ա­վագ դպ­րոց­ներ, նա­խա­դպ­րո­ցա­ կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­ներ, վար­ժա­րան­ ներ, հա­տո­ւկ դպ­րոց­ներ` ֆի­զ ի­կա­կան և մտա­վոր ա­րատ ու­նե­ցող ե­րե­խա­նե­րի հա­մար: Դպ­րոց­նե­րո­ւմ, ինչ­պես և հա­ մալ­սա­րան­նե­րո­ւմ, քայ­լեր են ձեռ­ նարկ­վո­ւմ կր­թու­թյան նաև արևմ­տյան մո­դե­լը փոր­ձե­լու ուղ­ղու­թյա­մբ:

ի­րե­նց մեծ ա­վա­նդն ու­նեն Ա­նի­ի դպ­րո­ ցը, Տաթ­ևի և Գլա­ձո­րի հա­մալ­սա­րան­ նե­րը և այլն: 1919 թվա­կա­նին Հայաս­տա­նի ա­ռա­ ջին հան­րա­պե­տու­թյան նա­խա­րար­նե­ րի խոր­հո­ւր­դը ո­րո­շո­ւմ է կայաց­նո­ւմ Հայաս­տա­նո­ւմ հա­մալ­սա­րան հիմ­նե­ լու, իսկ ա­հա 1920 թվա­կա­նի հո­ւն­վա­ րի 31-ին ար­դեն կա­տար­վո­ւմ է բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թյու­նը: Իր հե­տա­գա գոր­ծու­ նե­ու­թյան ըն­թաց­քո­ւմ հա­մալ­սա­րա­նը փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ է կրել խո­րհր­դային տա­րի­նե­րի­ն՝ վե­րան­վան­վե­լով ժո­ղո­վըր­ դա­կան և կրե­լով իր վրա խո­րհր­դային կր­թու­թյան ազ­դե­ցու­թյու­նը: 1923 թվա­ 3 (23) 2013 75

կրթություն

նի հի­ման վրա 1930 թվա­կա­նին: 1957 թվա­կա­նին ԵՊՀ-ից է ա­ռա­նձ­նա­ցել նաև Հայաս­տա­նի պե­տա­կան տն­տե­ սա­գի­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նը՝ Եր­ևա­նի ժո­ղո­վ ր­դա­կան տն­տե­սու­թյան ինս­տի­ տու­տի ան­վա­մբ: Ա­ռա­ջին պե­տա­կան հա­մալ­սա­րան­նե­րից է նաև Եր­ևա­նի Խա­չա­տո­ւր Ա­բո­վ յա­նի ան­վան հայ­ կա­կան պե­տա­կան ման­կա­վար­ժա­կան հա­մալ­սա­րա­նը, ո­րը, 1923 թվա­կա­նի­ն՝ ա­ռա­ջին շր­ջա­նա­վա­րտ­նե­րը տա­լո­ւց հե­տո, մի քա­նի տա­րի մի­ա­վոր­վել ու

Հայաստանի ազգային արխիվ

«HinYerevan.com» նախագիծ

կա­նին այն վե­րան­վա­նո­ւմ են պե­տա­ կան, ին­չը մե­ծաց­նո­ւմ է թե՛ վար­կա­նի­շը, թե՛ պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը: Մեր օ­րե­րո­ւմ, Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­ մալ­սա­րա­նից զատ, գոր­ծո­ւմ են պե­ տա­կան հա­մար­վող 14 հա­մալ­սա­րան, ո­րո­նց մի մա­սը պե­տա­կան ստա­տո­ւս ստա­ցել են դե­ռևս ԽՍՀՄ-ի ժա­մա­նակ: Օ­րի­նա­կ՝ Եր­ևա­նի Մխի­թար Հե­րա­ցու ան­վան պե­տա­կան բժշ­կա­կան հա­մալ­ սա­րա­նը կա­զմ­վեց Եր­ևա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի (ԵՊՀ) բժշ­կա­կան բաժ­

3 (23) 2013 76

ա­ռա­նձ­նա­ցել է ԵՊՀ-ից: 1921 թվա­կա­ նին հիմ­նա­դր­վեց Եր­ևա­նի ճար­տա­րա­ պե­տու­թյան և շի­նա­րա­րու­թյան պե­տա­ կան հա­մալ­սա­րա­նը, որն ա­ռանձ­նա­ցել է ԵՊՀ-ի տեխ­նի­կա­կան ֆա­կո­ւլ­տե­տից: Իսկ Հայաս­տա­նի պե­տա­կան Ճար­ տա­րա­գի­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նը պո­ լի­տեխ­նի­կի ի­րա­վա­հա­ջո­րդն է: Այն ստե­ղծ­վել է ԵՊՀ-ի ճար­տա­րա­շի­նա­րա­ րա­կան և քի­մի­ա­տեխ­նո­լո­գի­ա­կան ֆա­ կո­ւլ­տետ­նե­րի հի­ման վրա: Ա­ռա­վել վաղ շր­ջա­նից գոր­ծող պե­տա­կան հա­մալ­սա­ րան­նե­րից է նաև Եր­ևա­նի Կո­մի­տա­սի ան­վան պե­տա­կան կոն­սեր­վա­տո­րի­ան (1921), ո­րը նախ գոր­ծել է որ­պես ե­րա­ ժըշ­տա­կան կե­նտ­րոն, Վա­լե­րի Բրյու­սո­ վի ան­վան պե­տա­կան լեզ­վա­բա­նա­կան հա­մալ­սա­րա­նը (1935), Եր­ևա­նի թատ­ րո­նի և կի­նոյի պե­տա­կան ինս­տի­տու­տը (1944), Եր­ևա­նի գե­ղար­վես­տի պե­տա­ կան ա­կա­դե­մի­ան (1945), Ֆի­զ ի­կա­կան կո­ւլ­տու­րայի հայ­կա­կան հա­մալ­սա­րա­ նը (1945): 1994 թվա­կա­նին Հայ­կա­կան գյու­ղա­տն­տե­սա­կան և ա­նաս­նա­բու­ ծա­կան-ա­նաս­նա­բու­ժա­կան հա­մալ­ սա­րան­նե­րի մի­ա­վոր­մա­մբ ստե­ղծ­վո­ւմ է Հայաս­տա­նի ազ­գային ագ­րա­րային հա­մալ­սա­րա­նը: Հետ­խո­րհր­դային շր­ջա­նո­ւմ ստե­ղծ­ վե­ցին մի քա­նի միջ­պե­տա­կան բու­ հեր, ո­րո­նք նույն­պես պե­տա­կան բու­հի ստա­տո­ւս են կրո­ւմ: Այս­պես օ­րի­նակ` Հայաս­տա­նի ա­մ ե­րի­կ յան հա­մալ­սա­ րա­նը, որն ստե­ղծ­վեց 1991 թվա­կա­նի­ն՝ Հայ բա­րե­գ որ­ծա­կան ընդ­հա­նո­ւր մի­ ու­թյան, ՀՀ կա­ռա­վա­րու­թյան և Կա­լ ի­ ֆոռ­նի­այի հա­մալ­սա­րա­նի փոխ­գ որ­ ծակ­ցու­թյա­մբ, Եվ­րո­պա­կան կր­թա­կան տա­րա­ծա­շր­ջա­նային ա­կա­դե­մի­ան, ո­րի պատ­մու­թյու­նը սկս­վո­ւմ է 2001 թվա­կա­ նից (այն եվ­րո­պա­կան մի շա­րք երկր­ նե­րի հետ կր­թա­կան հա­մա­ձայ­նագ­րի ար­դ յունք է), Ռո­ւս-հայ­կա­կան սլա­վո­ նա­կան հա­մալ­սա­րա­նը (1997)` ռուս­ -հայ­կա­կան հա­մա­գ որ­ծակ­ցու­թյամբ, Հայաս­տա­նի ֆրան­սի­ա­կան հա­մալ­ սա­րա­նը, ո­րը ստեղ­վել է Հայաս­տա­նի և Ֆրան­սի­այի կա­ռա­վա­րու­թյո­ւն­նե­րի կող­մից 1995 թվա­կա­նին: Պե­տա­կան և միջ­պե­տա­կան բու­հե­րից բա­ցի, Հայաս­տա­նո­ւմ գոր­ծո­ւմ են նաև մի շա­րք մաս­նա­վոր, չհա­վա­տար­մա­ գըր­ված բու­հեր և ար­տե­րկ­րի բու­հե­ րի մաս­նա­ճյու­ղեր: Ե­թե խո­րհր­դային և հետ­խո­րհր­դային ա­ռա­ջին շր­ջա­նո­ւմ բու­հե­րո­ւմ ու­սու­ցու­մը կա­տար­վո­ւմ էր ռու­սա­կան կր­թու­թյան ա­վան­դ ույթ­նե­ րով և դա­սա­գր­քե­րի մեծ մա­սը ռու­սա­ կան է­ին, ա­պա այ­սօր մի­տո­ւմ է նկատ­ վո­ւմ բու­հե­րո­ւմ ու­սո­ւմն ի­րա­կա­նաց­նել արևմ­տյան երկր­նե­րի կր­թա­կան մո­դե­ լով:

հիվանդանոցներ

Երևանի հիվանդանոցները

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

հեղինակ` Գոհար ֆահրադ յան

Երևանի սուր վարակիչ հիվանդանոց

Եր­ևա­նի ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան և բո­ւժ­ սպա­սա­րկ­ման կազ­մա­կե­րպ­ման հար­ ցե­րը կար­ևոր­վել են 19-րդ դա­րից սկը­ սած: Ա­ռա­ջին նշա­նա­վոր բժիշ­կը Տեր-Գ­րի­ գո­րյա­նն էր, ո­րը ինք­նո­ւս բժի­շկ էր և ի­րա­կա­նաց­նո­ւմ էր ողջ Եր­ևա­նի բո­ւժս­պա­սար­կու­մը: Եր­ևա­նո­ւմ քա­ղա­քա­ցի­ա­կան ա­ռա­ջին հի­վան­դա­նո­ցը և ա­ռող­ջա­պա­հա­կան պար­բե­րա­կա­նը հիմ­նել է Լևոն Տիգ­ րա­նյա­նը, ըստ նրա` բժշ­կու­թյո­ւն ու­նեն նաև հե­տամ­նաց ազ­գե­րը, իսկ ա­ռող­ջա­ 3 (23) 2013 78

պա­հու­թյո­ւն կա­րող են ու­նե­նալ մի­այն զար­գա­ցած ժո­ղո­վո­ւրդ­նե­րը: Մե­զա­նո­ւմ նա է ա­ռաջ քա­շել կան­խար­գե­լ իչ բժըշ­ կու­թյան գա­ղա­փա­րը. Լ.­Տիգ­րա­նյա­նի ղե­կա­վա­րու­թյա­մբ 1880թ. ստե­ղծ­վել է ա­ռող­ջա­պա­հա­կան մշ­տա­կան հա­նձ­ նա­ժո­ղով, որն ու­սո­ւմ­նա­սի­րո­ւմ էր Երե­ վա­նի սա­նի­տա­րա­հի­գի­ե­նիկ վի­ճա­կը և գո­րծ­նա­կան ա­ռա­ջար­կու­թյո­ւն­ներ ա­նում հի­վան­դ ու­թյո­ւն­նե­րի դեմ պայ­ քար կազ­մա­կեր­պե­լու նպա­տա­կով: Ար­դեն 20-րդ դա­րի սկզ­բին հայտ­նի է­ին Ա­րամ Տեր-Ա­վե­տի­քյա­նի և Հով­

հան­նես Հով­հան­նի­սյա­նի` գե­րա­զա­նց մաս­նա­գետ­ներ ու­նե­ցող հի­վան­դա­նոց­ նե­րը: ­Հո­վհ.­Հով­հան­նի­սյա­նի բո­ւժ­ հիմ­նար­կը ժա­մա­նա­կի լա­վա­գ ույն հի­ վան­դա­նոց­նե­րից էր Անդր­կով­կա­սո­ւմ. ու­ներ աչ­քի հի­վան­դ ու­թյո­ւն­նե­րի և վի­ րա­բու­ժու­թյան բա­ժան­մո­ւնք­ներ, իսկ սար­քա­վո­րո­ւմ­նե­րը բեր­ված է­ին Եվ­րո­ պայից: Հի­վան­դա­նոց­նե­րից օգտ­վե­լու և վի­րա­հա­տու­թյո­ւն­նե­րի մի­ջո­ցով բո­ ւժ­վե­լու մշա­կույթ ձևա­վո­րե­լու հա­մար Հո­վհ.­Հով­հան­նի­սյա­նը դի­մո­ւմ է ան­սո­ վոր քայ­լ ի. հա­մո­զո­ւմ է հի­վա­նդ­նե­րին

հիվանդանոցներ

նե­րը: Եր­ևա­նո­ւմ բժ­կու­թյան զար­գաց­ ման գոր­ծո­ւմ մեծ ա­վա­նդ ու­նեն նաև Ե­ղ ի­շե Շեկ-Հով­սե­փյա­նը, ման­կա­բա­ րձ-գի­նե­կո­լոգ­ներ Ա­շոտ Ա­հա­րո­նո­վը, Գաբ­րի­ել Հա­րու­թյու­նյա­նը, ո­րը նաև բժշ­կու­թյան պատ­մա­բան էր, Խո­րհըր­ դային Մի­ու­թյան ֆի­զ ի­ո­լո­գի­ակ ­ ան ա­ռա­ջա­տար դպ­րոց­նե­րից մե­կի հիմ­ նա­դիր Խա­չա­տո­ւր Կոշ­տոյան­ցը, ման­ րէ­ա­բան Վեր­գի­նե Մի­քայե­լ յա­նը, նյար­ դա­բան­ներ Գա­րե­գին Միր­զոյա­նն ու Անդ­րա­նիկ Մեհ­րա­բյա­նը և շատ ու շատ

միկ­րո­վ ի­րա­բու­ժու­թյու­նը, հյո­ւս­վա­ծք­ նե­րի և օր­գան­նե­րի փոխ­պատ­վաս­տու­ մը մեր երկ­րո­ւմ: Խո­րհր­դային ա­ռա­ջա­ տար մաս­նա­գետ­նե­րի` Ա.Ն.­Բա­կո­ւլ­ևի, Ե.Ի.­Մե­շալ­կի­նի, Բ.Վ.­Պետ­րո­վս­կու, Վ.Վ.­Պա­րի­նի տա­ղան­դա­վոր սա­նը ՀՀ ԳԱ հրա­վե­րով 1961թ. ե­կավ Եր­ևան ու ձեռ­նա­մո­ւխ ե­ղավ իր բժշ­կա­կան գի­ տե­լ իք­նե­րը ժո­ղո­վ ր­դին ծա­ռայեց­նե­լու գոր­ծին: Նա­խա­ձեռ­նե­լով և ստեղ­ծե­լով ներ­կայո­ւմ իր ա­նու­նը կրող վի­րա­բու­ ժու­թյան ինս­տի­տու­տը` Ա.­Մի­քայե­լ յա­

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

վի­րա­հատ­վել, և հի­վան­դա­նո­ցից դո­ւրս գր­վե­լո­ւց հե­տո տա­լ իս է ո­րոշ պա­րգե­ վավ­ճար: Նրա հի­վան­դա­նո­ցո­ւմ բու­ ժու­մը վճա­րո­վ ի էր մի­այն ուն­ևոր­նե­րի հա­մար, իսկ աղ­քատ­նե­րն ստա­նո­ւմ է­ին ան­վճար բու­ժո­ւմ, այդ թվո­ւմ` սնո­ւնդ և դե­ղա­մի­ջոց­ներ: Այս հի­վան­դա­նոց­նե­րը գոր­ծել են մի­նչև 1924թ.: ­Ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան կազ­մա­կե­րպ­ման, բո­ւժ­հիմ­նա­րկ­նե­րի և ու­սո­ւմ­նա­կան հաս­տա­տու­թյո­ւն­նե­րի ստե­ղծ­ման հար­ ցե­րը գե­րա­կա խն­դիր են դառ­նո­ւմ ար­

Երևանի ակնաբուժական կլինիկա

դեն 20-ա­կան թվա­կան­նե­րին:­ Ան­ցյալ դա­րո­ւմ Եր­ևա­նո­ւմ ապ­րել և ա­ռող­ջա­պա­հու­թյան ո­լոր­տո­ւմ բե­ղմ­նա­ վոր գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւն են ծա­վա­լել Սի­ մոն Միր­զոյա­նը, Անդ­րա­նիկ Ճա­ղար­ յա­նը, Ռա­ֆայել Ման­վե­լ յա­նը, Աբ­գար Ի­սա­հա­կ յա­նը, Ար­մ ե­նակ Մն­ջոյա­նը` Հայաս­տա­նո­ւմ դե­ղա­բա­նու­թյան դպ­րո­ ցի, սր­տային վի­րա­բու­ժու­թյան, վա­րա­ կա­բա­նա­կան ծա­ռայու­թյան, ման­րէ­ա­ բա­նու­թյան, ֆի­զ ի­ոլ­ ո­գի­ա­պես ակ­տիվ նյու­թե­րի սին­թե­զ ի և հե­տա­զո­տու­թյան ա­ռան­ձին ուղ­ղու­թյո­ւն­նե­րի հիմ­նա­դիր­

ու­րիշ­ներ: Իսկ ան­վա­նի վի­րա­բույժ Հա­րու­թյո­ւն Միր­զա-Ա­վա­գ յա­նը դե­ռևս 1927թ-ին ի­րա­կա­նաց­րել է Հայաս­տա­ նո­ւմ ա­ռա­ջին սր­տային բա­րդ վի­րա­հա­ տու­թյու­նը` սր­տամ­կա­նից հե­ռաց­նե­լով հրա­զե­նային վնաս­ված­քից մնա­ցած գն­դա­կը: Ա­նհ­նար է գե­րագ­նա­հա­տել այս ո­լոր­տի մեծ ե­րախ­տա­վոր, ա­կա­նա­վոր բժիշկ ու գիտ­նա­կան, սր­տային վի­րա­բույժ Ա­լեք­սա­նդր Մի­քայե­լ յա­նի դե­րը. նա է նե­րդրել ու զար­գաց­րել սի­րտ-ա­նո­ թային ու պլաս­տիկ վի­րա­բու­ժու­թյու­նը,

նը, իր շո­ւրջն է հա­մա­խմ­բել նվի­րյալ մաս­նա­գետ­նե­րի ու ծա­վա­լել գո­րծ­նա­ կան և գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան բե­ղո­ւն գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւն` լայն հնա­րա­վո­րու­ թյո­ւն­ներ ստեղ­ծե­լով հատ­կա­պես սըր­ տային վի­րա­բու­ժու­թյան զար­գաց­ման հա­մար: Մի­քայե­լ յա­նի ղե­կա­վա­րու­ թյամբ կա­տար­վել են սի­րտ-ա­նո­թային հա­մա­կար­գի գոր­ծու­նե­ու­թյան, սըր­ տային ան­բա­վա­րա­րու­թյան խն­դիր­նե­ րին վե­րա­բե­րող բազ­մա­թիվ ու­սո­ւմ­նա­ սի­րու­թյո­ւն­ներ, ո­րո­նք հա­րս­տաց­րել են ոչ մի­այն ազ­գային, այլև հա­մաշ­խար­ 3 (23) 2013 79

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

հիվանդանոցներ

PanARMENIAN Photo Archive

Թիվ 1 կլինիկական հիվանդանոց

Երևանի պետական բժշկական ինստիտուտի անատոմիկ մասնաշենք

հային բժշ­կու­թյան փոր­ձը: Մաս­նա­ գետ­նե­րի ու­շադ­րու­թյան կե­նտ­րո­նո­ւմ են ե­ղել հատ­կա­պես վի­րա­հա­տու­թյուն­ նե­րի հետ կապ­ված` սր­տամ­կա­նո­ւմ և մյուս հյո­ւս­վա­ծք­նե­րո­ւմ ու օր­գան­նե­ րում տե­ղ ի ու­նե­ցող փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­ րը: Այս­տեղ կա­տար­վել են նաև ե­րի­կա­ 3 (23) 2013 80

մի փոխ­պատ­վա­ստ­ման ա­ռա­ջին վի­րա­ հա­տու­թյո­ւն­նե­րը: Մեծ է նաև Ա.­Մի­քայե­լ յա­նի ա­վան­դը Սպի­տա­կի երկ­րա­շար­ժից հե­տո տու­ ժած­նե­րին օգ­նու­թյո­ւն ցու­ցա­բե­րե­լու գոր­ծի կազ­մա­կե­րպ­ման մեջ, դրան մե­ ծա­պես նպաս­տել է նրա ղե­կա­վա­րած

բժշ­կա­կան հաս­տա­տու­թյու­նո­ւմ առ­կա գեր­ժա­մա­նա­կա­կից մե­թոդ­նե­րի, նաև հա­մա­կող­մա­նի վնաս­վա­ծք­ներ ու­նե­ցող և եր­կա­րա­տև ճնշ­ման հա­մախ­տա­նի­շով հի­վա­նդ­նե­րին սա­թա­թթ­վ ի մի­ջո­ցով բու­ժե­լու գա­ղա­փա­րը, ո­րը նոր խո­սք էր ա­ղետ­նե­րի բժշ­կու­թյան մեջ:

տրանսպորտ

Պատառիկներ երևանյան փոխադրամիջոցների կյանքից

Հայաստանի ազգային արխիվ

հեղինակ` Արուսիկ Գրիգորյան

Եր­ևա­նյան ա­ռա­ջին մե­քե­նա­նե­րի և րա­քա­ղա­քի ինչ­պես ար­տա­քին` տա­րա­ փո­խադ­րա­մի­ջոց­նե­րի շա­հա­գ ո­րծ­ման ծա­կան, ճար­տա­րա­պե­տա­կան, այն­պես պատ­մու­թյու­նը ձգ­վո­ւմ է ոչ հե­ռա­վոր էլ ներ­քին` մշա­կու­թային-հա­սա­րա­կա­ ան­ցյալ` 20-րդ դա­րի 10-ա­կան թթ.-ից կան, տն­տե­սա­կան, ար­դ յու­նա­բե­րա­կան մի­նչ 40-ա­կան թթ., ժա­մա­նա­կա­շր­ջան, և այլ ո­լո­րտ­նե­րի ձևա­փոխ­մա­նը: Փո­ երբ հա­մը­նդ­հա­նո­ւր, խո­շոր փո­փո­խու­ փոխ­վո­ւմ էր քա­ղա­քը, փո­փոխ­վո­ւմ էր թյո­ւն­նե­րի հետ մի­ա­ժա­մա­նակ փո­փոխ­ նաև քա­ղա­քային կյան­քը: Հնա­րա­վո­ վո­ւմ է­ին նաև ա­ռա­վել փո­քր «­կեն­սաձե­ րի­նս հար­մա­րա­վետ և հա­մ ե­մա­տա­բար վեր»: Այս­պես` եր­ևա­նյան քա­ղա­քային ա­րագ տե­ղա­շա­րժ­ման պա­հան­ջը թե­ կյան­քի բնա­կան զար­գա­ցու­մը տա­րի­ լադ­րո­ւմ էր տրա­նս­պոր­տային ըն­դ ուն­ նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ հան­գեց­նո­ւմ է մայ­ ված ձևե­րին (սայլ, կա­ռք, ձի­ա­քա­րշ) 3 (23) 2013 82

զու­գա­հեռ մար­դա­տար ավ­տո­մ ե­քե­նա­ նե­րի գոր­ծար­կո­ւմ: Ա­ռա­ջին մար­դա­տար ավ­տո­մ ե­քե­նան Եր­ևան է բեր­վել 1912թ-ին Թիֆ­լ ի­սից: «Hispano - Suiza» իս­պա­նա­կան ավ­տո­ մո­բի­լային ըն­կե­րու­թյան ար­տադ­րած ավ­տո­մ ե­քե­նայի վա­րոր­դը հա­սա­րա­ կու­թյան շր­ջա­նո­ւմ հռ­չակ վայե­լող վար­ պետ Վար­դա­նն էր` բազ­մա­կող­մա­նի զար­գա­ցած, զար­մա­նա­լ ի մի մա­րդ, ում կո­չո­ւմ է­ին նաև Մաշ­թի: 10-ա­կան թթ-

PanARMENIAN Photo Archive

ին Եր­ևա­նո­ւմ ավ­տո­մ ե­քե­նա­նե­րը խիստ սա­կա­վա­թիվ է­ին, իսկ ներ­մու­ծու­մը բա­ վա­կան հա­զա­վա­դեպ, ուս­տի քա­ղա­քո­ւմ հայտն­ված յու­րա­քան­չյո­ւր ավ­տո­մ ե­քե­ նա մե­ծա­գ ույն հե­տա­քրք­րու­թյո­ւն, զար­ մա­նք և հի­աց­մո­ւնք էր ա­ռա­ջաց­նո­ւմ բնակ­չու­թյան շր­ջա­նո­ւմ: 20-40-ա­կան թթ.-ին ավ­տո­մ ե­քե­նա­նե­րի թի­վն ան­հա­ մե­մատ ա­ճո­ւմ է, նե­րկր­վո­ւմ են ինչ­պես ար­տա­սահ­մա­նյան` «Buick», «Ford», «Cadillac», «Fiat», այն­պես էլ խո­րհըր­ դային ար­տադ­րու­թյան ավ­տո­մ ե­քե­նա­ ներ` «M - 1», «ЗИС - 101», «Москвич», «Газ - А», մո­տո­ցի­կլ­ներ` «Indian», «Wanderer», «Triumph» և այլն: Քա­ղա­ քային ա­ռօ­րյան «­հա­մա­լ ր­վո­ւմ է» ոչ մի­ այն ավ­տո­մ ե­քե­նա­նե­րի աղ­մու­կով, այլև ավ­տո­մո­բի­լային ցու­ցա­հան­դես­նե­րով, հո­բե­լ յա­նա­կան շքե­րթ­նե­րով, քա­ղա­ քային կո­լոր­տը` ճա­նաչ­ված, սիր­ված և հա­տո­ւկ մա­կա­նո­ւն­ներ կրող վար­պետ­ նե­րով` Մաու­զեր Սու­րիկ, Ին­տու­րի­ստ (Интурист - «иностранныйтурист») Գա­բո, Ծի­տիկ Կո­րյո­ւն ևն: Օր օ­րի ըն­դար­ձակ­վող և բազ­մա­մա­ րդ դար­ձող քա­ղա­քին, սա­կայն, չէ­ին բա­վա­րա­րո­ւմ մար­դա­տար ավ­տո­մ ե­ քե­նա­նե­րը, ո­րո­նք, ան­կախ շա­հա­գ ործ­ ման ո­լոր­տից, ծա­ռայո­ւմ է­ին որ­պես ոչ մաս­սայա­կան փո­խադ­րա­մի­ջոց­ներ: Անհ­րա­ժեշ­տու­թյո­ւն է ա­ռա­ջա­նո­ւմ հա­սա­րա­կա­կան նոր փո­խադ­րա­մի­ջո­ ցի գոր­ծա­րկ­ման: Տվյալ պա­րա­գայո­ւմ` ա­մ ե­նաար­դ յու­նա­վետ փո­խադ­րա­մի­ջո­ ցը տրամ­վայն էր: Վեր­ջի­նիս կա­ռուց­ վե­լ իք 15 կմ գծա­մա­սը պե­տք է ու­նե­ նար ե­րեք ուղ­ղու­թյո­ւն` ա­ռա­ջին գի­ծը քա­ղա­քի կե­նտ­րո­նը պե­տք է կա­պեր ար­դ յու­նա­բե­րա­կան և ու­սա­նո­ղա­կան թա­ղա­մա­սե­րին, երկ­րոր­դը` բամ­բա­կի գոր­ծա­րա­նը կայա­րա­նին, եր­րո­րդ գի­ծը, օ­ղա­կե­լով քա­ղա­քը, պե­տք է նրա ա­ռան­ ձին շր­ջան­ներ մի­աց­ներ ի­րար: 1931թի սկզբ­նե­րից կա­տար­վո­ւմ են ո­րո­շա­ կի աշ­խա­տա­նք­ներ, պատ­րա­ստ­վո­ւմ է հում­քը: Կա­ռու­ցու­մը մեկ­նար­կո­ւմ է 1932թ. մար­տին և ա­վար­տին հա­սց­վո­ւմ նույն թվա­կա­նի դեկ­տեմ­բե­րին: 1933թ-ի հո­ւն­վա­րի 12-ին կա­տար­վո­ւմ է տրամ­ վայի շա­հա­գ ո­րծ­ման հան­դի­սա­վոր ա­րա­րո­ղու­թյո­ւն: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­ քո­ւմ տրամ­վայի գի­ծն ա­վե­լ ի ու ա­վե­լ ի է եր­կա­րո­ւմ` մի­մյա­նց կա­պե­լով քա­ղա­քի նոր շր­ջան­ներ, սպա­սար­կե­լով ա­ռա­վել մեծ քա­նա­կով բնա­կիչ­նե­րի: 1939թ-ին տրամ­վայի գի­ծն ար­դեն ու­ներ 35 կմ եր­ կա­րու­թյո­ւն և 76 վա­գ ոն: 1930-ա­կան­նե­րի վեր­ջե­րին Եր­ևա­նո­ւմ սկ­սո­ւմ են գոր­ծա­րկ­վել նաև «­Զիս-16» մակ­նի­շի ավ­տո­բո­ւս­ներ, իսկ 40-ա­կան­ նե­րին քա­ղա­քային երթ­ևե­կու­թյու­նը թևա­կո­խո­ւմ է զար­գաց­ման և տե­սա­

Հայաստանի ազգային արխիվ

տրանսպորտ

կային հա­վել­ման մի նոր փո­ւլ. տրա­ մա­դր­ված զգա­լ ի մի­ջոց­նե­րի շնոր­հիվ 1949թ. օ­գ ոս­տո­սի 18-ին շա­հա­գ ո­րծ­ ման է հա­նձն­վո­ւմ Ա­բո­վ յան–Կայա­րան տրո­լեյ­բու­սային ա­ռա­ջին եր­թու­ղ ին, նույն թվա­կա­նի սեպ­տեմ­բե­րի 25-ին` երկ­րոր­դը` Ա­բո­վ յան–Կաու­չու­կի գոր­ ծա­րան, նոյեմ­բե­րի 10-ին` եր­րոր­դը` Կայա­րան – Կաու­չու­կի գոր­ծա­րան: Ու թեև քա­ղաք մո­ւտք գոր­ծած և շա­հա­ գործ­վող տրո­լեյ­բո­ւս­նե­րի թի­վն աս­տի­ ճա­նա­բար ա­վե­լա­նո­ւմ էր (1949թ-ին` 13, 1955թ-ին` 47, 1960թ-ին` 88, 1964թ-ին` 149), սա­կայն, դա ա­մ են­ևին չի ան­դրա­ դառ­նո­ւմ տրամ­վայի «­հե­ղ ի­նա­կու­թյան վրա»: Տաս­նա­մյակ­նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ տրամ­վայը և տրո­լեյ­բու­սը դառ­նո­ւմ են եր­ևա­նյան կյան­քի ան­բա­ժա­նե­լ ի մա­սը:

Վեր­ջին­նե­րիս ան­հրա­ժե­շտ «­ներ­կայու­ թյու­նը» ե­թե կաս­կա­ծից վեր էր հա­մար­ վո­ւմ մոտ ան­ցյա­լո­ւմ, ա­պա ներ­կայո­ւմս տրա­նս­պոր­տային այս եր­կու մի­ջոց­նե­ րից մե­կը` տրո­լեյ­բու­սը, շա­րու­նա­կո­ւմ է իր «­գ ոյու­թյու­նը» այլևս ոչ որ­պես ան­ հրա­ժեշ­տու­թյո­ւն` կո­րց­րած հին եր­ևա­ նյան կո­լո­րի­տային ար­ժե­քը: Մյու­սը` տրամ­վայը, վա­ղո­ւ՛ց ան­հե­տա­ցել է մայ­ րա­քա­ղա­քային կյան­քից, ա­ռօ­րյայից` վե­րած­վե­լով ա­ներ­ևույթ հու­շի` դրո­շմ­ ված եր­ևան­ցի­նե­րի հի­շո­ղու­թյո­ւն­նե­րո­ ւմ և եր­ևա­նյան մի քա­նի փո­ղոց­նե­րո­ւմ, որ­տեղ պահ­պան­ված տրամ­վայի գծե­ րը դեռ շա­րու­նա­կո­ւմ են կեն­դա­նի պա­ հել այն­քա­՛ն սի­րե­լ ի փո­խադ­րա­մի­ջո­ցի պատ­մու­թյու­նը:

3 (23) 2013 83

մարզահամալ իրներ

Երևանյան մարզահամալիրները

PanARMENIAN Photo Archive

անդրադարձը՝ Մարինե Ստեփանյանի

Հայաստանի ազգային արխիվ

Դինամո մարզադաշտ (ներկայիս Վ. Սարգսյանի անվան հանրապետական մարզադաշտ)

Մարզահամերգային համալիր (ներկայիս Կ. Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիր)

3 (23) 2013 84

«Հ­րազ­դան» մար­զա­դաշ­տը, որ­տեղ ա­ռա­ջին ան­գամ սու­լ ի­չ ի ձայ­նը հն­չել է 1971 թվա­կա­նի մայի­սին, ու­նի 70479 նս­տա­ տե­ղ։ Տա­րո­ղու­թյա­մբ «Հ­րազ­դան»-ը ԽՍՀՄ-ում 5-րդ էր, իսկ հա­ճա­խե­լ ի­ու­թյա­մբ՝ 1-2-ր­դը: Մար­զա­դաշ­տո­ւմ ա­ռա­ջին խա­ղ ը ե­ղել է Եր­ևա­նի «Ա­րա­րատ» և Ալ­մա-Ա­թայի «­Կայ­րաթ» թի­ մե­րի մի­ջև, որ­տեղ Ա­րար­տը 3:0 հաշ­վող հաղ­թել է: «Հ­րազ­ դան» այ­ցե­լել են Մի­ջազ­գային օ­լ իմ­պի­ա­կան կո­մի­տե­ի նա­ խա­գահ Խո­ւան Ան­տո­նի­ո Սա­մա­րան­չը, ՖԻ­ՖԱ-ի նախ­կին նա­խա­գահ Ժոաու Ա­վե­լան­ժը, ՈԻ­ԵՖ ­ Ա-ի նա­խա­գահ Լե­նա­ րտ Յո­հան­սո­նը: «Հ­րազ­դան» մար­զա­հա­մա­լ ի­րի կա­ռո­ւց­ման հա­մար հե­ղ ի­նա­կային լու­ծո­ւմ­ներ են տվել ճար­տա­րա­պետ­ ներ Կո­րյո­ւն Հա­կո­բյա­նը, Է­դ ո­ւա­րդ Թո­սու­նյա­նը, Գո­ւր­գեն Մու­շե­ղ յա­նը։ Մար­զա­դաշ­տը կա­ռո­ւց­վել է 19 ամ­սո­ւմ, ո­րը շատ կա­րճ ժա­մա­նա­կա­մի­ջոց է նման ծա­վա­լային կա­ռույ­ցի հա­մար: «Հ­րազ­դան»-ը ա­ռա­ջին երկ­հար­կա­նի մար­զա­դա­շտն էր Խո­րհր­դային Մի­ու­թյու­նո­ւմ, իսկ լու­սա­վո­րու­թյու­նը կա­ տար­վո­ւմ էր Եր­ևա­նո­ւմ ար­տա­դր­ված հա­լո­գեն լամ­պե­րով: Ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ է նաև դաշ­տի խո­տա­ծած­կը, ո­րը ջրով սն­վում է նե­րք­ևից: Այս­պի­սով, կա­նա­չը չի խո­նա­վա­նո­ւմ և հո­ղ ը չի քայ­քայ­վո­ւմ: Աշ­խար­հո­ւմ նման հա­մա­կա­րգն ա­ռա­ջին ան­ գամ «Հ­րազ­դան» մար­զա­դաշ­տո­ւմ է կի­րառ­վել: Հի­շար­ժան է 1975թ-ի մար­տի 19-ը, երբ UEFA-ի Չեմ­պի­ոն­նե­րի լի­գայի շրջա­նա­կո­ւմ Եր­ևա­նի «Ա­րա­րատ»- Մյո­ւն­խե­նի «­Բա­վա­րի­ա» ա­կո­ւմբ­նե­րի հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ «Ա­րա­րատ»-ը 1:0 հաշ­ վով հաղ ­թեց: ­Վազ­գեն Սա­րգ­սյա­նի ան­վան հան­րա­պե­տա­կան մար­զա­դաշ­ տը կա­ռո­ւց­վել է 1953 թ-ին, վե­րա­նո­րոգ­վել 1963 թվա­կա­նի­ն։ Նախ­կի­նո­ւմ մար­զա­դաշ­տը կոչ­վել է «­Դի­նա­մո», վե­րան­վան­

մարզահամալ իրներ

կեր­պու­թյո­ւն­ներ, 5 հաշ­ման­դամ­նե­րի մար­զա­կան կազ­մա­ կեր­պու­թյո­ւն­նե­ր։­ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի են­թա­կայու­թյա­մբ գոր­ծո­ւմ են գե­ղար­վես­տա­կան մա­րմ­նա­մար­զու­թյան և ակ­րո­բա­տի­կայի, խա­ղային մար­զաձ­ևե­րի, թե­նի­սի, շախ­մա­տի և մար­զատ­րա­ մա­բա­նա­կան խա­ղե­րի, սու­սե­րա­մար­տի, ըմբ­շա­մար­տի, աթ­լե­ տի­կայի, հա­մա­լ իր 25 մար­զա­դպ­րոց­ներ և Ալ­բե­րտ Ա­զա­րյա­ նի ան­վան մա­րմ­նա­մար­զու­թյան օ­լ իմ­պի­ա­կան հեր­թա­փո­խի մա­զա­դպ­րո­ցը:

PanARMENIAN Photo / Hrant Khachatryan

վել է Վազ­գեն Սա­րգ­սյա­նի պատ­վ ին վեր­ջի­նիս սպա­նու­թյու­ նից հե­տո: Մար­զա­դաշ­տի ճար­տա­րա­պե­տն է Կ. Հա­կո­բյա­նը, ո­րի աշ­խա­տա­նք­նե­րին մաս­նակ­ցել է նաև Գ. Ճգ­նա­վո­րյա­նը։ Մար­զա­դաշ­տը մո­տա­վո­րա­պես 23 հա­զար նս­տա­տեղ ու­նի: Այ­սօր այն ա­ռա­վե­լա­պես ծա­ռայո­ւմ է ՀՀ ֆո­ւտ­բո­լ ի ազ­գային հա­վա­քա­կա­նին և ազ­գային ֆե­դե­րա­ցի­ային: Կա­րեն Դե­միր­ճյա­նի ան­վան մար­զա­հա­մ եր­գային հա­մա­լ ի­ րի շեն­քը հա­նձն­վել է շա­հա­գ ո­րծ­ման 1983 թ-ի հոկ­տեմ­բե­րի­ն։ Կա­ռույ­ցի ճար­տա­րա­պե­տա­կան նա­խա­գի­ծը կազ­մ ել է Կ. Հա­

«Հրազդան» մարզադաշտ լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

կո­բյա­նը, Ա. Թար­խա­նյա­նը, Հր. Պո­ղո­սյա­նը, Ս. Խա­չ ի­կ յա­նը, Գ. Մու­շե­ղ յա­նը Օ. Բեր­բե­րյա­նին, քան­դա­կա­գ ո­րծ՝ Ֆ. Ա­ռա­քե­ լյա­նը։ Հա­մա­լ ի­րը բաղ­կա­ցած է եր­կու դահ­լ ի­ճից`«­Մեծ դահ­ լիճ», որն ու­նի 5000 նս­տա­տեղ, «­Փո­քր դահ­լ իճ»` 1300 նս­տա­ տե­ղո­վ։ Պտտ­ման ե­ղա­նա­կով սրահ­նե­րի մի­աց­ման շնոր­հիվ յու­րա­քան­չյո­ւր դահ­լ ի­ճո­ւմ ա­վե­լա­նո­ւմ է 1000 տե­ղ։ 1987 թ-ից հա­մա­լ ի­րի հա­մ եր­գային դահ­լ ի­ճը զար­դա­րո­ւմ է ժո­ղո­վըր­ դա­կան նկա­րիչ Գրի­գ որ Խան­ջյա­նի էս­քիզ­նե­րով ստե­ղծ­ված «­Վե­րած­նո­ւնդ» վա­րա­գ ույր-գո­բե­լե­նը։ Կա­ռույ­ցը 1987թ. ար­ ժա­նա­ցել է ԽՍՀՄ Պե­տա­կան մր­ցա­նա­կի։ 2005թ-ին հա­մա­ լի­րը վա­ճառ­վել է «­ԲԱ­ՄՕ» ըն­կե­րու­թյա­նը: 2007-2008 թթ-ին այն հիմ­նա­նո­րոգ­վել է։ Եր­ևա­նո­ւմ տե­ղա­կայ­ված են մար­զա­կան 4 մի­ու­թյո­ւն, 12 ա­կո­ ւմբ, 14 լո­ղա­վա­զան, փո­քր ֆո­ւտ­բո­լ ի 11 մար­զա­դա­շտ, թե­նի­սի 24 կո­րտ, 3 հրաձ­գա­րան, 5 մար­զա­դա­շտ, 37 մար­զա­դահ­լ իճ, 1 նե­տաձ­գա­րան, 1 աթ­լե­տի­կա­կան սրահ, 1 հե­ծան­վահ­րա­պա­ րակ, 3 թի­ա­վա­րու­թյան ու վի­նդ­սեր­ֆին­գի ջրամ­բար (Վար­դա­ վա­ռի զբո­սայ­գի), 2 մար­զամ­շա­կու­թային կե­նտ­րոն, հա­վա­ քա­կան թի­մ ե­րի ու­սո­ւմ­նա­մար­զա­կան 1 կե­նտ­րոն, 1 ձի­ար­ շա­վա­րան, բազ­մա­գ որ­ծա­ռու­թային 30 փո­քր դա­շտ, շուրջ 120 պա­րզ տի­պի մար­զահ­րա­պա­րակ և 52 մար­զա­դպրոց (տար­ բեր գե­րա­տես­չու­թյո­ւն­նե­րի են­թա­կայու­թյա­մբ)։ Եր­ևա­նի քա­ ղա­քա­պե­տա­րա­նի են­թա­կայու­թյա­մբ գոր­ծո­ւմ են 25 մար­զա­ դպ­րոց­ներ և մար­զամ­շա­կու­թային 2 կե­նտ­րոն­ներ (Նու­բա­րա­ շեն և Նոր Նո­րք վար­չա­կան շր­ջան­նե­րո­ւմ)։ Եր­ևա­նո­ւմ կան պե­տա­կան «Ա­ջակ­ցու­թյո­ւն մար­զա­կան ֆե­դե­րա­ցի­ա­նե­րին» ծրագ­րո­ւմ ընդ­գրկ­ված 30 ֆե­դե­րա­ցի­ա և 57 մար­զա­կան այլ ֆե­դե­րա­ցի­ա­ներ, 15 հա­սա­րա­կա­կան մար­զա­կան կազ­մա­ 3 (23) 2013 85

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

PanARMENIAN Photo Archive / Yerevan History Museum

կրկես

Երևանի կրկեսը. երեկ և այսօր հեղինակ՝ Արուսիկ Գրիգորյան

3 (23) 2013

86

կրկես

Կր­կե­սային ար­վե­ստն իր ծա­գ ո­ւմ­նա­ բա­նա­կան ար­մատ­նե­րով ձգ­վո­ւմ է հե­ ռա­վոր ան­ցյալ: Որ­պես նախ­նա­կան ծի­սա­կան, պաշ­ տա­մո­ւն­քային ա­րա­րո­ղու­թյո­ւն` այն ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ վե­րա­ճել է թա­ տե­րա­կան ար­վես­տի տե­սա­կի. պա­տա­ հա­կան չէ, որ հայ միջ­նա­դա­րո­ւմ կր­ կե­սը հա­մար­վել է թատ­րո­նի տե­սակ և ան­վան­վել է «­թա­տր» կամ «­թէ­ատ­րոն» և նե­րա­կայաց­վել է շր­ջիկ թատ­րո­նի տես­քով: Մի­նչ 19-րդ դա­րաս­կիզ­բը «­թա­տր» և «­թէ­ատ­րոն» հաս­կա­ցու­թյո­ւն­նե­րը շա­ րու­նա­կել են ըն­կալ­վել կր­կե­սային ար­ վես­տի նշա­նա­կու­թյա­մբ, ուս­տի 1846թին Կ. Պոլ­սո­ւմ Հ. Գաս­պա­րյա­նի ջան­քե­ րով հիմ­նա­դր­ված կր­կե­սն ան­վան­վել է «Ա­րա­մյան թատ­րոն»: Վեր­ջի­նս տե­ղա­կայ­ված է ե­ղել փայ­ տա­շեն կա­ռույ­ցո­ւմ, ո­րը հե­տա­գայում փո­խա­րին­վել է հա­մա­պա­տաս­խան պայ­ման­ներ ու­նե­ցող նոր շեն­քով, ներ­ կայաց­րել է կր­կե­սային, պա­րային և դրա­մա­տի­կա­կան տար­րե­րի հա­մադ­ րու­թյա­մբ հա­գե­ցած բազ­մա­թիվ բե­ մադ­րու­թյո­ւն­ներ, շր­ջա­գայել մի շա­րք քա­ղաք­նե­րո­ւմ` Թիֆ­լ ի­սո­ւմ, Փո­թի­ո­ւմ, Երևա­նո­ւմ, Էջ­մի­ած­նո­ւմ, Նա­խիջ­ևա­ նո­ւմ, Թավ­րի­զո­ւմ և այլն: «Ա­րա­մյան թատ­րոն»-ը գոր­ծել է 20 տա­րի և իր տե­ սա­կով ե­ղել է ա­ռա­ջին մաս­նա­գի­տաց­ ված կր­կե­սը Մեր­ձա­վոր Ար­ևել­քո­ւմ: Հայ­կա­կան կր­կե­սային ար­վես­տի կար­ գա­բեր­ված և ինք­նա­գի­տա­կց­ված դրսե­ վոր­ման հա­ջո­րդ կե­նտ­րո­նը Եր­ևա­նն էր: Այս­տեղ, մի­նչ կր­կե­սային ա­ռա­ջին շեն­ քի կա­ռու­ցու­մը և հա­մա­կա­րգ­ված ներ­ կայա­ցո­ւմ­նե­րի կազ­մա­կեր­պու­մը, բա­ վա­կան եր­կար ժա­մա­նակ ըն­դ ո­ւն­ված և սիր­ված էր շր­ջիկ կր­կե­սը (այս­տեղ` «կր­ կես»-ը պայ­մա­նա­կան կի­րա­ռու­թյուն է` կր­կե­սի նա­խա­տի­պի նշա­նա­կու­թյա­մբ), ո­րի կազ­մո­ւմ հան­դես է­ին գա­լ իս ծաղ­ րա­ծու­ներ, կա­տա­կեր­գակ­ներ, լա­րա­ խա­ղաց­ներ ևն: Շր­ջիկ կր­կե­սի ցու­ցադ­րած ներ­կայա­ ցո­ւմ­նե­րը ու­ղե­կց­վո­ւմ է­ին ա­շո­ւղ­նե­րի ե­լույթ­նե­րով` մեծ բա­վա­կա­նու­թյո­ւն և հի­աց­մո­ւնք պատ­ճա­ռե­լով բնա­կիչ­նե­ րին, այս­պես` պատ­մա­բան Լե­ոն, իր «­Հայոց պատ­մու­թյո­ւն» աշ­խա­տու­թյան մեջ ան­դրա­դառ­նա­լով Երևա­նին, գրում է. «XVI-XVIII դա­րե­րո­ւմ Եր­ևա­նո­ւմ պար­բե­րա­բար փո­ղո­ցային ներ­կայա­ցո­ ւմ­ներ է­ին տա­լ իս մի­մոս­նե­րն ու կա­տա­ կեր­գակ­նե­րը… Դրա­նք օ­պե­րայի, աս­մու­նք ­ ի ու կր­կե­ սի նա­խա­սկզբնա­կան ձևե­րն են, ո­րո­նք մեր քա­ղա­քո­ւմ հա­րատ­ևել են բա­վա­ կան եր­կար ժա­մա­նակ»: 1930-ական թթ-ին Եր­ևա­նո­ւմ կա­ռուց­

վո­ւմ է կր­կե­սային ա­ռա­ջին շեն­քը ու թեև այն փայ­տից էր, սա­կայն, դա ա­մ են­ ևին չէր խո­չըն­դ ո­տում կր­կե­սային ներ­ կայուցում­նե­րի կազ­մա­կե­րպ­մա­նը և ցու­ցա­դրմա­նը, հան­դի­սա­տե­սի ոգևոր­ վա­ծու­թյա­նն ու խան­դա­վա­ռու­թյա­նը: 800 հո­գ ու հա­մար նա­խա­տես­ված փայ­ տա­շեն կա­ռույ­ցը, ո­րը գտն­վում էր կր­կե­ սի շեն­քի ներ­կայիս վայ­րո­ւմ, մա­սա­մբ վե­րա­նո­րոգ­վո­ւմ է 1936թ-ին: Անց են կաց­վո­ւմ կո­մու­նալ հար­մա­րու­թյո­ւն­ներ, կա­ռո­ւց­վո­ւմ է դե­րա­սան­նե­րի հա­մար նա­խա­տես­ված բնա­կե­լ ի կա­ցա­րան­ներ և այլն: Կր­կե­սի վե­րա­նո­րոգ­ված շեն­քը շա­հա­ գո­րծ­ման է հա­նձն­վո­ւմ նույն թվա­կա­նի նոյեմ­բե­րի 5-ին: 1939թ-ին ճար­տա­րա­պետ­ներ Ա. Ա­սատ­րյա­նի և Ա. Սա­հի­նյա­նի նա­խա­ գծ­մա­մբ կր­կե­սի շեն­քը են­թա­րկ­վո­ւմ է ար­մա­տա­կան վե­րա­նո­րոգ­ման, կա­հա­ վոր­վո­ւմ են սրահ­նե­րը, դահ­լ ի­ճը, կա­ տար­վո­ւմ է լու­սային նոր ձևա­վո­րո­ւմ, կար­գա­վոր­վո­ւմ է շեն­քի ջե­ռու­ցու­մը և այլն: Նոր շեն­քի բա­ցու­մը տե­ղ ի է ու­նե­նո­ւմ 1939թ-ի հոկ­տեմ­բե­րի 12-ին: Անց­նո­ւմ է գրե­թե եր­կու տաս­նա­մյակ և կր­կին ան­հրա­ժեշ­տու­թյո­ւն է ա­ռա­ ջա­նում վե­րա­կա­ռու­ցե­լու տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քո­ւմ «­մաշ­ված», վե­րա­զ ին­ման կա­րիք ու­նե­ցող կր­կե­սային շեն­քը, որն ան­գամ նման պայ­ման­նե­րո­ւմ չէր դա­ դա­րո­ւմ օ­րի­նա­չա­փո­րեն գոր­ծե­լուց, ա­նը­նդ­հատ թար­մա­ցող կր­կե­սային ներ­կայա­ցո­ւմ­ներ բե­մադ­րե­լո­ւց: Շեն­քը, ո­րի նա­խա­գծ­ման աշ­խա­տա­նք­ նե­րն ի­րա­կա­նաց­նո­ւմ են ճար­տա­րա­ պետ­ներ Վ. Բե­լու­բե­կ յա­նը և Կ. Վար­ դա­նյա­նը, հիմ­նո­վ ին վե­րա­կա­ռո­ւց­վո­ւմ է 1950-ա­կան թթ-ին: 1962թ-ի նոյեմ­բե­րի 29-ին` Հայաս­տա­ նո­ւմ խո­րհր­դային իշ­խա­նու­թյան հաս­ տատ­ման 42-րդ տա­րե­դար­ձի օ­րը, տե­ ղի է ու­նե­նո­ւմ մեզ ծա­նոթ և հա­րա­զատ շեն­քի բաց­ման հան­դի­սա­վոր ա­րա­րո­ ղու­թյու­նը: Նախ­կին փո­քր և հար­մա­րու­թյո­ւն­նե­րից զո­ւրկ շեն­քի փո­խա­րեն վեր է հառ­նո­ւմ կըր­կե­սի նոր շեն­քը: Բաց­ման օ­րը ե­լույթ են ու­նե­նո­ւմ հան­ րա­պե­տու­թյան մշա­կույ­թի նա­խա­րար Հ. Մար­գա­րյա­նը, հայ­կա­կան թա­տե­ րա­կան ըն­կե­րու­թյան նա­խա­գահ, ժո­ղո­ վր­դա­կան ար­տի­ստ Վ. Վար­դա­նյա­նը, ժո­ղո­վ ր­դա­կան ար­տի­ստ Վ. Ար­զու­մա­ նյա­նը: Մա­մու­լո­ւմ տր­վո­ւմ են հայ­տա­րա­րու­ թյո­ւն­ներ, գր­վո­ւմ հոդ­ված­ներ կր­կե­սի նոր շեն­քի վե­րա­բե­րյալ: ­Կար­ծես պատ­մու­թյու­նը սի­րո­ւմ է կրկնվե­լ… նախ­կին շեն­քի փո­խա­րեն

ներ­կայո­ւմ կր­կե­սային նոր շե­նք է կա­ ռո­ւց­վո­ւմ (ճար­տա­րա­պետ` Վ. Վեր­մի­ շյան), ո­րը հան­րու­թյան ա­ռաջ իր դըռ­ ներն է բա­ցե­լու և նախ­կին ջեր­մու­թյա­մբ ըն­դ ու­նե­լու 2015թ-ին: Կր­կե­սը, սա­կայն, մի­այն կա­ռույ­ցը չէ, այլև այն ան­ձնա­կազ­մը, ո­րը մե­ծա­ գույն, ան­մ նա­ցո­րդ նվիր­վա­ծու­թյա­մբ աշ­խա­տո­ւմ է կր­կե­սային կա­ռույ­ցի պա­ տե­րից նե­րս: Մի­նչ 1956թ-ը հայ­կա­կան կր­կե­սի ան­ ձնա­կազ­մը հան­դես էր գա­լ իս ԽՍՀՄ պե­տկր­կե­սի կե­նտ­րո­նա­կան վար­չու­ թյան հա­մա­կար­գի զա­նա­զան կո­լեկ­ տիվ­նե­րո­ւմ: 1956թ-ին Վ. Ար­զու­մա­նյա­նի ղե­կա­վա­ րու­թյա­մբ ձևա­վոր­վո­ւմ է Հայաս­տա­նի պե­տա­կան կր­կե­սի ան­ձնա­կազ­մը, ո­րը 1961թ-ին վե­րան­վան­վո­ւմ է «Եր­ևան», իսկ 1974թ-ին` «Է­րե­բու­նի»: Հայ­կա­կան կր­կե­սի մե­ծա­գ ույն նվա­ ճո­ւմ, ան­կախ ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նից և ան­վան փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րից, պե­տք է հա­մա­րել ան­ձնա­կազ­մը հա­մալ­րող նվի­րյալ­նե­րին` հե­ծան­վո­րդ­ներ Վար­ դա­նով­նե­րի և էկ­վ ի­լ իբ­րի­ստ­ներ Մա­նու­ կյան­նե­րի ըն­տա­նիք­նե­րը, վաս­տա­կա­ վոր ար­տի­ստ Շ. Գևոր­գ յա­նը, ակ­րո­բատ Բ. Ղա­զա­րյա­նը, լա­րա­խա­ղաց­ներ Գ. Գրի­գ ո­րյա­նը, եղ ­բայր­ներ Մ. և Ռ. Հա­ կո­բյան­նե­րը, ՀԽՍՀ ժո­ղո­վ ր­դա­կան ար­տի­ստ, մի­ջազ­գային մր­ցույթ­նե­րի դափ­նե­կիր ան­կրկ­նե­լ ի Լ. Են­գի­բա­ րյա­նը, հայ­կա­կան կր­կե­սի ար­տի­ստ, մի­ջազ­գային և հա­մա­մի­ու­թե­նա­կան մր­ցույթ­նե­րի դափ­նե­կիր Ս. Պետ­րո­ սյա­նը (1985թ-ից` հայ­կա­կան կր­կե­սի գլ­խա­վոր ռե­ժի­սոր, 2003թ-ից` նաև Պե­ տկր­կե­սի տնօ­րեն, 2006թ-ից «Եր­ևան­ յան կր­կես» մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նի գլ­խա­վոր տնօ­րեն և գե­ղար­վես­տա­կան ղե­կա­վար), Նաի­րա Պետ­րո­սյա­նը, Սոս (կրտ­սեր) և Վիկ­տո­րի­ա Պետ­րո­սյան­ նե­րը և այլք… մար­դիկ, ո­րո­նք կր­կե­ սային ար­վե­ստն ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն ներ­կայաց­նե­լո­ւց բա­ցի, այն ո­րա­կա­կան տե­սան­կ յու­նից զար­գաց­ման մի նոր աս­տի­ճա­նի են հա­սց­րել:

3 (23) 2013 87

շատրվաններ

Քաղաքը գեղեցկացնող շատրվանները հեղինակ՝ Արփինե Արզումանյան

3 (23) 2013 88

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

շատրվաններ

Շա­տր­վան­նե­րը կա­ռույց­ներ են, ո­րո­նք տա­րած­քը գե­ղեց­կաց­ նե­լու և զով մի­ջա­վայր ա­պա­հո­վե­լու գոր­ծա­ռույթ են ի­րա­կա­ նաց­նո­ւմ: Դրա­նց կա­ռույցն ան­պի­սին է, որ ո­րո­շա­կի գոր­ծո­ ղու­թյո­ւն­նե­րի ճնշ­մա­մբ հե­ղու­կը դո­ւրս է ցայ­տո­ւմ և այ­նու­հե­ տև թափ­վո­ւմ ջրա­վա­զա­նի մեջ: ­Լի­նո­ւմ են և՜ ար­հես­տա­կա­նո­րեն ստե­ղծ­ված շա­տր­վան­ներ, և՜ բնա­կա­նո­րեն: Բնա­կա­նո­րեն ձևա­վոր­ված շա­տր­վան­նե­րն ան­վան­վո­ւմ են գեյ­զեր­ներ: Եր­ևա­նո­ւմ ար­հես­տա­կա­նո­րեն ստե­ղծ­ված շատ գե­ղե­ցիկ շա­ տըր­վան­ներ կան: Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րա­կի շա­տր­վան­նե­րը կա­ռո­ւց­վել են 1965թ-ին: 2013 թ. ապ­րի­լ ի 7-ին Մայ­րու­թյան և գե­ղեց­կու­ թյան տո­նի կա­պակ­ցու­թյա­մբ մայ­րա­քա­ղա­քո­ւմ կազ­մա­կե­ րպ­ված մի­ջո­ցա­ռո­ւմ­նե­րը եզ­րա­փակ­վել են Հան­րա­պե­տու­ թյան հրա­պա­րա­կո­ւմ, որ­տեղ կա­նա­նց տո­նի առ­թիվ, ինչ­պես և նա­խա­պես հայ­տա­րար­վել էր, վե­րա­գ որ­ծա­րկ­վել են մայ­րա­ քա­ղա­քի գլ­խա­վոր շա­տր­վան­նե­րը: Գլ­խա­վոր շա­տր­վան­նե­րի գու­նա­ձայ­նային է­ֆեկ­տով կա­րող են հի­ա­նալ մեր քա­ղա­քա­ ցի­նե­րը: Ստ. Շա­հու­մյա­նի ար­ձա­նի հար­ևա­նու­թյա­մբ գտն­վո­ւմ է Երե­ վա­նի 2750-ա­մյա­կին նվիր­ված շա­տր­վան­նե­րը: 1968թ-ին, երբ մեծ շու­քով տոն­վո­ւմ էր «Է­րե­բու­նի-Եր­ևան»-ի հիմ­նա­դր­ման 2750-ա­մյա­կը, այս ա­ռի­թով հրա­պա­րա­կի մեր­ձա­կա զբո­սայ­ գո­ւմ բաց­վո­ւմ է 2750 ցայ­տաղ ­բյո­ւր­նե­րից բաղ­կա­ցած շա­տըր­ վան­նե­րի հա­մա­լ ի­րը, ո­րի մա­կե­րե­սը կազ­մո­ւմ է 1621.76 քմ: 1968 թ-ին շա­հա­գ ո­րծ­ման հա­նձն­ված ու նույն­քան ջրամ­ղ իչ խո­ղո­վակ­ներ ու­նե­ցող շա­տր­վա­նը մի­նչ 2012թ. մի­այն ըն­ թա­ցիկ նո­րո­գ ո­ւմ­նե­րի էր են­թա­րկ­վել, 2012թ-ին կա­տար­վեց «Է­րե­բու­նի-Եր­ևան 2750» շա­տր­վա­նային հա­մա­լ ի­րի հիմ­նա­ նո­րոգ­ման աշ­խա­տա­նք­նե­րը և վե­րա­բա­ցու­մը:­ Ե­րի­տա­սար­դա­կան զբո­սայ­գ ու 3-րդ հատ­վա­ծի շա­տր­վան­նե­ րը կա­ռո­ւց­վել են 1978թ-ին Կա­մ ե­րային ե­րա­ժշ­տու­թյան տան

հար­ևա­նու­թյա­մբ: Մա­կե­րե­սը կազ­մո­ւմ է 169.57 քմ: ­Մետ­րոյի «­Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րակ» կայա­րա­նի շա­ տըր­վան­նե­րը կա­ռո­ւց­վել են 1982թ-ին: Մա­կե­րե­սը կազ­մո­ւմ է 655.15 քմ:­ Ե­րի­տա­սար­դա­կան զբո­սայ­գ ու 4-րդ հատ­վա­ծի շա­տր­վան­նե­ րը ստե­ղծ­վել են 1990թ-ին: Մա­կե­րե­սը՝ 275.4 քմ:­ Ե­րի­տա­սար­դա­կան զբո­սայ­գ ու 4-րդ հատ­վա­ծի շա­տր­վան­ նե­րի խճան­կա­րային ջրա­վա­զա­նը կա­ռո­ւց­վել է 1961թ-ին: Գտնվո­ւմ է Մ. Նալ­բան­դ յա­նի ար­ձա­նի մոտ: Մա­կե­րե­սը՝ 140 քմ:­ Ե­րի­տա­սար­դա­կան զբո­սայ­գ ու 5-րդ հատ­վա­ծի մեծ գե­ղար­ վես­տա­կան շա­տր­վա­նը կա­ռո­ւց­վել է 1978թ-ին: Մա­կե­րե­սը՝ 361.81 քմ: 2012թ. հոկ­տեմ­բե­րի 30-ին Ա­ջափ­նյակ վար­չա­կան շր­ջա­նի Հա­լա­բյան-Մար­գա­րյան փո­ղոց­նե­րի խաչ­մ ե­րու­կին հա­րող տա­րած­քո­ւմ բաց­ված բա­րե­կա­րգ հա­նգս­տյան գո­տու 1.7 հա ընդ­հա­նո­ւր տա­րած­քով զբո­սայ­գ ո­ւմ կա­տար­վել է գոյու­թյո­ւն ու­նե­ցող մոտ 3000 քմ մա­կե­րե­սով ջրա­վա­զա­նի հիմ­նա­նո­րո­ գո­ւմ՝ յու­րա­քան­չյո­ւր կի­սա­շր­ջա­նի մեջ ստե­ղծ­վել է մեկ շա­ տըր­վա­ն։ ­Մայ­րա­քա­ղա­քի չգոր­ծող շա­տր­վան­նե­րի վե­րա­գ որ­ծա­րկ­ման ծրագ­րի շր­ջա­նա­կո­ւմ «ՎՏԲ-Հայաս­տան» բան­կի ա­ջակ­ցու­ թյա­մբ 2012թ-ին վե­րա­գ որ­ծա­րկ­վել է Գլ­խա­վոր պո­ղո­տայի Մաշ­տո­ցի պո­ղո­տա-Սա­րյան փո­ղոց հատ­վա­ծո­ւմ գտն­վող այ­ գու շա­տր­վա­նը: 2012 թ-ին վե­րա­նո­րոգ­վել են «­Գա­րե­գին Նժ­դե­հի հրա­պա­ րակ» և «­Հան­րա­պե­տու­թյան հրա­պա­րակ» մետ­րոյի կայա­ րան­նե­րի և Շա­ռլ Ազ­նա­վու­րի հրա­պա­րա­կո­ւմ գտն­վո­ղ ը («­Մո­սկ­վա» կ/թ-ի տա­րած­քո­ւմ) շա­տր­վան­նե­րը:­ Աղ ­բյու­րը՝ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նի պաշ­տո­նա­կան կայք` www.yerevan.am:

3 (23) 2013 89

հասարակական կ յանք

Երևանի հասարակական-մշակութային առօրյան հեղինակ՝ Անահիտ Ծատուրյան

Քա­ղա­քը, որ­պես այդ­պի­սին, պայ­մա­նա­վոր­ված է իր բնա­ կիչ­նե­րի գոյու­թյա­մբ, նրա­նց ա­ռօ­րյայով: Երբ ա­սո­ւմ ենք, որ քա­ղա­քը շն­չո­ւմ է, նկա­տի ու­նե­նք, որ քա­ղա­քո­ւմ հա­ սա­րա­կա­կան-մ­շա­կու­թային կյան­քը կա­նգ չ ի ա­ռել, այն շա­րու­նա­կո­ւմ է ե­ռա­լ՝ սնո­ւց­վե­լով իր սկզբ­նաղ­բյու­րից: Վե­ րոն­շյա­լով է քա­ղա­քը քա­ղաք մնո­ւմ:

Հայաստանի ազգային արխիվ

­ Եր­ևա­նն աշ­խար­հի հնա­գ ույն քա­ղաք­նե­րից է, իսկ այս­տեղ պե­ղո­ւմ­նե­րի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ հայտ­նա­բեր­ված քա­րի դա­րի գոր­ ծիք­նե­րը վկայո­ւմ են այն մա­սին, որ նրա այժ­մյան տա­րած­քը բնա­կեց­ված է ե­ղել ան­հի­շե­լ ի ժա­մա­նակ­նե­րից: XIX դա­րո­ւմ Եր­ևա­նն ան­ցավ Ռու­սաս­տա­նին: Այդ ժա­մա­նակ­վա­նից մեր մայրa­քա­ղա­քո­ւմ զգա­լ ի տե­ղա­շար­ժեր կա­տար­վե­ցին. ա­րա­ գա­ցավ աշ­խա­տան­քի հա­սա­րա­կա­կան բա­ժա­նու­մը՝ ար­հես­տի ան­ջա­նու­մը հո­ղա­գ որ­ծու­թյու­նից, իսկ առևտ­րի­նը՝ ար­տադ­րու­ թյու­նից: Այս ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ էր նաև, որ բա­րձ­րա­ցավ Եր­ևա­նի դե­րը որ­պես ազ­գային մշա­կու­թային կե­նտ­րո­նի: Հա­սա­րա­կա­կան-մ­շա­կու­թային կյան­քը սկ­սեց ակ­տի­վա­նալ.

1865 թ-ին բաց­վեց գրա­դա­րան, 1874թ-ին՝ տպա­րան, 1880թին սկս­վեց հրա­տա­րակ­վել Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին պար­բե­րա­կա­ նը՝ «Պ­սակ» թեր­թը: Թա­տե­րա­կան կյան­քը սկս­վեց 1850-ին՝ «Ա­րա­մյան թատ­րո­նի» ե­լույ­թով: Դա­րա­վեր­ջի­ն՝ 1891թ-ին, բաց­վեց եր­կար սպաս­ված ա­ռա­ջին քա­ղա­քային ա­կո­ւմ­բը: Բ­նա­կա­նա­բար, ժա­մա­նա­կի պա­հա­նջ­նե­րին հա­սա­րա­կու­ թյան ար­ձա­գան­քը եր­կար սպա­սել չտ­վեց. XIX դա­րի վեր­ջին և XX դա­րի սկզբ­նե­րին Եր­ևա­նը ե­ռան­դ ո­ւն կեր­պով նե­րգը­ րավ­վեց ազ­գային-հե­ղա­փո­խա­կան շար­ժո­ւմ­նե­րի մե, տե­ղ ի

3 (23) 2013 90

Հայաստանի ազգային արխիվ

ու­նե­ցան գոր­ծա­դ ո­ւլ­ներ, հա­կա­կա­ռա­վա­րա­կան ցույ­ցեր և այլն: 1918-1920 թթ. Եր­ևա­նը Հայաս­տա­նի Ա­ռա­ջին Հան­րա­ պե­տու­թյան, իսկ 1920 թվա­կա­նից` Խո­րհր­դային Հայաս­տա­ նի մայ­րա­քա­ղա­քն էր: ­Քա­ղա­քային մշա­կույ­թը ձևա­վո­րող հա­սա­րա­կա­կան ակ­տիվ կյան­քը չէր կա­րող իր մեջ չնե­րա­ռել նաև գրա­կան ո­լոր­տը: Հան­րա­պե­տու­թյու­նո­ւմ գոր­ծո­ւմ է­ին գրա­կան տար­բեր խըմ­ բակ­ներ ու մի­ու­թյո­ւն­ներ, ո­րո­նք պար­բե­րա­բար բա­նա­վե­ճեր է­ին կազ­մա­կեր­պո­ւմ գրու­թյան և գրա­կան ժա­ռան­գ ու­թյան հար­ցե­րի շո­ւրջ, իսկ ար­դեն 1932 թվա­կա­նին Հայաս­տա­նի կոմ­կու­սի Կե­նտ­կո­մի ո­րոշ­մա­մբ Հայաս­տա­նի գրա­կան խըմ­ բակ­նե­րը մի­ա­վոր­վե­ցին Հայաս­տա­նի գրող­նե­րի մի­ու­թյան մեջ:­ Եր­ևա­նո­ւմ նույն այդ ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ թա­տե­րա­կան կյան­քը գնա­լով էլ ա­վե­լ ի էր ամ­րա­պն­դ ո­ւմ իր դիր­քե­րը և 1922 թվա­կա­նի հո­ւն­վա­րի 25-ին Գ. Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի «­Պե­պո» պի­ե­սի բե­մադ­րու­թյա­մբ բաց­վեց հան­րա­պե­տու­թյան ա­ռա­ջին պե­տա­ կան դրա­մա­տի­կա­կան թատ­րո­նը, ո­րը հե­տա­գայո­ւմ կոչ­վեց Գաբ­րի­ել Սո­ւն­դ ու­կ յա­նի ա­նու­նով: Թատ­րո­նի ա­ռա­ջին գըլ­ խա­վոր ռե­ժի­սո­րի Լևոն Քա­լան­թա­րյա­նի ղե­կա­վա­րու­թյա­ մբ աշ­խա­տո­ւմ է­ին ան­վա­նի դե­րա­սան­ներ Հաս­մի­կը, Հո­վհ. Ա­բել­յա­նը, Ա­րո­ւս Ու­վա­նյա­նը, Վահ­րամ Փա­փա­զ յա­նը, Հր. Ներ­սի­սյա­նը և ու­րիշ­ներ: ­Նույն թվա­կան­նե­րին հիմ­նա­դր­վեց նաև Ազ­գային կի­նո­մա­ տոգ­րա­ֆի­ան, ո­րից հե­տո Եր­ևա­նի նո­րաս­տե­ղծ կի­նոս­տու­դի­ ան սկ­սեց թո­ղար­կել վա­վե­րագ­րա­կան և գե­ղար­վես­տա­կան կի­նոն­կար­ներ: Բնա­կա­նա­բար, այս ա­մ ե­նը հա­սա­րա­կա­կան

Հայաստանի ազգային արխիվ

հասարակական կ յանք

ստ­վո­ւմ է­ին հա­սա­րա­կա­կան լայն շր­ջա­նակ­նե­րո­ւմ: 1988 թ. փե­տր­վա­րին ծա­վալ­վեց Լեռ­նային Ղա­րա­բա­ղ ը Հայաս­տա­նին վե­րա­մի­ա­վո­րե­լու շար­ժու­մը, որն օ­րե­ցօր նե­ րա­ռո­ւմ էր նո­րա­նոր զա­նգ­ված­ներ: Մայ­րա­քա­ղա­քը կր­կին սկ­սեց հաղ­թա­նա­կի ե­րա­զա­նք­նե­րով ապ­րել: Ա­մ ե­նո­ւր նույն ոգ­ևո­րու­թյո­ւնն էր, նույն քն­նար­կո­ւմ­նե­րը, ինչն էլ հե­տա­գայո­ ւմ ցան­կա­լ ի ար­դ յո­ւն­քով ամ­րա­պնդ­վեց: ­Շատ չան­ցա­ծ՝ 1991 թ. մար­տի 1-ին, ՀՀ Գե­րա­գ ույն խոր­հո­ւր­ դը ո­րո­շեց 1991 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 21-ին հան­րա­պե­տու­թյու­նո­ւմ ան­ցկաց­նել հան­րաք­վե՝ հի­մք ըն­դ ու­նե­լով Հայաս­տա­նի ան­ կա­խու­թյան մա­սին հռ­չա­կագ­րի դրույթ­նե­րն ու նպա­տակ­նե­ րը, իսկ ար­դեն 1991 թ. սեպ­տեմ­բե­րի 23-ին քա­ղա­քը ցն­ծու­ թյան մեջ էր. հան­րաք­վե­ի ար­դ յո­ւնք­նե­րի հի­ման վրա Գե­րա­ գույն խոր­հո­ւր­դը Հայաս­տա­նը հռ­չա­կեց ան­կախ պե­տու­թյո­ւն: ­Սա Եր­ևա­նի հա­սա­րա­կա­կան կյան­քո­ւմ նոր փու­լ ի սկի­զ բ դար­ձավ, ո­րը լի էր սպա­սո­ւմ­նե­րով, ան­կո­ւմ­նե­րով և վե­րե­լ ք­ նե­րով: Այ­սօր մեր ան­կախ պե­տու­թյո­ւնն ար­դեն 22 տա­րե­կան է: Ու­նե­նք քիչ, թե շատ կայա­ցած քա­ղա­քա­ցի­ա­կան հա­սա­րա­ կու­թյո­ւն:

լայն քն­նար­կո­ւմ­նե­րի թե­մա­ներ է­ին, ո­րո­նք նոր շո­ւնչ է­ին հա­ղոր­դ ո­ւմ մայ­րա­քա­ղա­քային կյան­քին: Այս ա­մ ե­նը 1925թ. հան­գեց իր տրա­մա­բա­նա­կան եզ­րա­հա­նգ­մա­նը, երբ ցու­ցա­ դըր­վեց հայ­կա­կան կի­նո­մա­տոգ­րա­ֆի­այի ա­ռաջ­նե­կը՝ «­Նա­ մու­սը», իսկ ար­դեն 1934թ. «­Գի­քոր» կի­նոն­կա­րով ամ­փոփ­ վեց հայ­կա­կան կի­նոյի հա­մր շր­ջա­նը, ո­րին էլ 1935թ. պե­տք է հա­ջոր­դեր «­Պե­պո» ա­ռա­ջին հն­չյու­նային կի­նոն­կա­րը: Հայ­րե­նա­կան մեծ պա­տե­րազ­մը թե­քեց հա­սա­րա­կու­թյան ու­ շադ­րու­թյու­նը ռազ­մա­ճա­կա­տի վրա: Եր­ևան­ցի­նե­րը, որ­պես իս­կա­կան հայ­րե­նա­սեր­ներ, ցու­ցա­բե­րե­ցին բա­րձր գի­տակ­ ցու­թյո­ւն և բո­լոր ջան­քե­րը գոր­ծադ­րե­ցին ռազ­մա­ճա­կա­տին օգ­նե­լու, թի­կո­ւնքն ամ­րա­պն­դե­լու հա­մար: Տաս­նյակ հա­զա­ րա­վոր եր­ևան­ցի­նե­ր՝ բան­վոր­ներ, ծա­ռայող­ներ, մտա­վո­րա­ կան­ներ, մեկ­նե­ցին բա­նակ: Եր­ևա­նի հա­մար ա­ռաջ­նա­հե­րթ կար­ևո­րու­թյո­ւն ձե­ռք բե­րե­ցին ռազ­մա­պա­շտ­պա­նա­կան աշ­ խա­տա­նք­նե­րը, քա­նի որ նա հե­ռու չէր սահ­մա­նից: ­Պա­տե­րազ­մը վեր­ջա­ցավ, քա­ղա­քը սկ­սեց հան­գի­ստ շո­ւնչ քա­ շել, կար­ծես թե ա­մ են ինչ սկ­սեց իր մի­նչ­պա­տե­րազ­մա­կան հու­նով ըն­թա­նալ: Մո­տե­նո­ւմ էր 21-րդ դա­րը, որն իր հետ ան­դառ­նա­լ ի և ցան­կա­ լի փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ էր բե­րե­լու, ին­չ ին էլ քիչ-քիչ պատ­րա­

Հայաստանի ազգային արխիվ

Հայաստանի ազգային արխիվ

­Մ եկ բա­ռով ա­սա­ծ՝ քա­ղա­քն ապ­րո­ւմ է….

3 (23) 2013 91

բակեր

Անծանոթներն

ապրում են կողք կողքի

լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի

հեղինակներ` Անահիտ Կիրակոսյան և Սյուզաննա Թուսինյան, Արմինե Սարգսյան

Եր­ևա­նի հին բա­կե­րը Կա մի հին ա­սաց­վա­ծք. «­Լավ հար­ևա­նը, հե­ռու բա­րե­կա­մից լավ է», սա ժո­ղո­վ ր­դի խո­սքն է, այն մեծ փի­լ ի­սո­փայու­թյո­ւն չի պա­րու­նա­կո­ւմ, բայց դրա ուժն ու ի­մաս­ տը հաս­կա­նա­լու հա­մար, նախ և ա­ռաջ պե­տք է կող­քիդ լավ հար­ևան ու­նե­նաս, ո­րը կապ­րի քեզ հետ, քո կող­քին, մի բա­ կո­ւմ: Եր­ևա­նյան բա­կե­րը ա­ռաջ­նե­րո­ւմ շատ տա­րբ­վեր­վո­ւմ է­ին այ­սօր­վա բա­կե­րի­ց։ Ներ­կայիս բազ­մաբ­նա­կա­րան շեն­քե­րի փո­խա­րեն ուղ­ղա­կի տներ է­ին, ո­րո­նք ու­ նե­ին մեկ բա­կ։ Տնե­րը սո­վո­րա­բար փո­ ղո­ցից ա­ռա­նձ­նաց­ված է­ին ըն­դա­մ ե­նը պա­տե­րո­վ։ Փո­ղոց նայող պա­տու­հան­ ներ գրե­թե չկային, իսկ լի­նե­լու դեպ­ քո­ւմ դրա­նք նեղ ու փո­քր է­ին ­ ։ Տնե­րն այն­պես է­ին դա­սա­վոր­վո­ւմ, որ ե­զե­րո­ ւմ է­ին ընդ­հա­նո­ւր բա­կը։ Տան ամ­բո­ղ ջ պա­րագ­ծով ձգ­վո­ւմ էր եր­կար պա­տշ­ 3 (23) 2013 92

գամ­բը, որ­տեղ բա­րձ­րա­նա­լու հա­մար բա­կե­րն ա­ռա­նձ­նան­ցո­ւմ է­ին քա­րե բնա­կիչ­նե­րը պետք է հաղ ­թա­հա­րե­ շար­վա­ծք­նե­րո­վ։ Բա­կե­րից շա­տե­րը փո­ ին քա­րե կամ փայ­տե աս­տի­ճան­նե­րը։ ղո­ցի մա­կար­դա­կից մի փո­քր ցա­ծր է­ին Չկար այն­պի­սի տո­ւն, որ նկո­ւղ չու­նե­ գտն­վո­ւմ (մեկ եր­կու աս­տի­ճան), ո­րը և նա­ր։ Նկո­ւղ­նե­րը սո­վո­րա­բար ծա­ռայում շատ հա­ճախ ջր­հե­ղեղ­նե­րի պատ­ճառ էր է­ին որ­պես հին ի­րե­րի, մթեր­քի պա­ դառ­նո­ւմ։ Չկար այն­պի­սի բակ, որ չու­ հո­ց։ Սրա­նք 1940-ա­կան­նե­րից մի­նչև նե­նար ա­մ ե­նա­քի­չը մեկ օ­ջա­խ։ Սրան­ 50-ա­կան­նե­րը սառ­նա­րա­նի փո­խա­րեն ցից օգտ­վո­ւմ է­ին բա­կի բո­լոր բնա­կիչ­ ծա­ռայո­ւմ է­ին բնա­կիչ­նե­րի­ն։ Բա­կե­րը նե­րը՝ պա­հա­ծո­ներ է­ին պատ­րաս­տո­ւմ, հիմ­նա­կան մա­սո­ւմ ու­նե­ին ցա­խա­նոց­ կե­րա­կո­ւր­նե­ր։ Բա­կե­րո­ւմ ընդ­հա­նո­ւր ներ, թոն­րատ­ներ, ո­րո­նք հե­տա­գայո­ւմ էր նաև զու­գա­րա­նը, դրա­նց սա­նի­տա­ բա­կի բնա­կիչ­նե­րի ա­վե­լաց­ման հետե­ րա­կան վի­ճա­կի հա­րցն էլ էր ընդ­հա­ վան­քով վե­րած­վո­ւմ է­ին բնա­կե­լ ի տա­ նո­ւր։ Դրա­նք սո­վո­րա­բար տե­ղա­դր­ված րա­ծք­նե­րի։ Սո­վո­րա­բար նույն բա­կո­ւմ է­ին լի­նո­ւմ բա­կի հե­ռա­վոր ան­կ յու­նո­ ապ­րո­ւմ է­ին նույն գեր­դաս­տա­նի տար­ ւմ. ու­նե­ին կոյու­ղ ի ու մշ­տա­կան հո­սող բեր ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­ր։ Սա­կայն ժա­ ջո­ւր, ին­չ ի շնոր­հիվ տար­բեր­վո­ւմ է­ին մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ տո­ւն վա­ճա­ռե­լու գյու­ղա­կան զու­գա­րան­նե­րի­ց։ Բա­կե­րը ար­դ յո­ւն­քո­ւմ բա­կե­րո­ւմ սկ­սե­ցին բնակ­ մա­քո­ւր է­ին, այս­տեղ աղ ­բը դր­սո­ւմ չէր վել ի­րար հետ կապ չու­նե­ցող մար­դիկ: թափ­վո­ւմ, այլ դո­ւրս էր տար­վո­ւմ աղ­ Սա­կայն դա բնավ խո­չըն­դ ոտ չէր, որ բա­դ ույ­լե­րով, երբ սո­վո­րու­թյան հա­մա­ բա­րե­կա­մա­կան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­ներ ձայն աղ ­բա­տար մե­քե­նան հայտն­վո­ւմ հաս­տատ­վե­ին նրա­նց մի­ջև։ Հար­ևան էր փո­ղո­ցում։ Եր­ևանյան բա­կե­րո­ւմ մի­

բակեր

ա­ռօ­րյա­ն։ ­ աց պա­տշ­գամ­բո­ւմ քնե­լը, նոր տա­րուն Բ դու­ռը չփա­կե­լը, որ­պես­զ ի հյու­րե­րը դեռ տո­ւն չմ­տած ա­սե­ին ի­րե­նց շնոր­հա­վո­ րա­քն ու բա­րե­մաղ ­թա­նք­նե­րը, ամ­բողջ բա­կով ծնո­ւնդ, հար­սա­նիք, դպրոցն ա­վար­տե­լը նշե­լը սրա­նք այն փո­քր մա­սն են եր­ևա­նյան ա­վան­դ ույթ­նե­րի,

ջը, իսկ այ­սօր ար­դեն վե­րաց­ման եզ­րին են կա­նգ­նա­ծ։ Ազ­գային կազ­մով կային մո­նոէթ­նիկ և պո­լ ի­էթ­նիկ բա­կեր, որ­տեղ հայե­րի ապ­րո­ւմ է­ին կող­քին ռո­ւս, հրե­ ա, հազ­վա­դեպ` մահ­մ ե­դա­կան ըն­տա­ նիք­նե­ր։ ­Սա­կայն հի­մա չե­նք կա­րող չփաս­տել այն, որ դրա­նք հի­մք են ե­ղել այժ­մյան

ըն­կու­զե­նի­նե­րն է­ին, ո­րոնք գտն­վո­ւմ է­ին հե­նց բա­կի կե­նտ­րո­նո­ւմ։ Սո­վո­րա­ բար այս ծա­ռե­րը լի­նո­ւմ է­ին բա­կի ա­մ ե­ նա­հին ծա­ռե­րը։ Թթե­նու (ըն­կու­զե­նու) տակ հա­նգս­տա­նո­ւմ է­ին, զրու­ցո­ւմ շատ թե­մա­նե­րով, սո­ւրճ վայե­լո­ւմ ան­գամ վի­ճո­ւմ և հյու­րե­րին ըն­դ ու­նո­ւմ։­ Եր­ևա­նյան բա­կե­րն ու­նե­ին ա­վան­դ ույթ­ ներ, ո­րո­նք բնո­րոշ է­ին բո­լոր բա­կե­րին, սա­կայն յու­րա­քան­չյո­ւր բա­կո­ւմ այն ու­ րույն ձև ու­նե­ր։ «­Թ ո­ւթ թափ» տա­լը այդ ա­վան­դ ույթ­նե­րից մե­կն էր։ Այն վե­րած­ վել էր ու­րույն ծի­սա­կա­տա­րու­թյա­ն։ Սո­ վո­րա­բար «­թո­ւթ թափ տա­լը» ամ­­բողջ բա­կի մաս­նակ­ցու­թյա­մբ էր լի­նո­ւմ։ Իսկ բա­կի ա­մ ե­նա­ճար­պիկ տղան բարձ­ ր­ա­նո­ւմ էր ծա­ռը ու թափ տա­լ իս այն։ Եր­ևա­նյան ա­վան­դ ույթ­նե­րը սա­կայն այս­քա­նով չէ­ին սահ­մա­նա­փակ­վո­ւմ. դրա­նք ան­թիվ ու ան­հա­մար է­ին, ա­մ են բակ ու­ներ ի­րեն բնո­րո­շը, ո­րը մի­այն բնու­թագ­րո­ւմ էր տվյալ բա­կի կեն­ցա­ղ ը,

ո­րոն­ցից շա­տե­րը դեռ պահ­պան­վել են։ Եր­ևա­նյան բա­կե­րը ներ­կայո­ւմս շա­ րու­նա­կո­ւմ են պահ­պա­նել այդ ա­վան­ դույթ­նե­րի ո­րոշ մա­սը` չնայած դրա­նք փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի են են­թա­րկ­վել, բա­ վա­կա­նին ի­րե­նց նա­խա­տի­պից հե­ռա­ ցած են հա­սել մե­զ։ Դ­րա­նք մի­ա­վո­րո­ւմ, բնու­թագ­րո­ւմ է­ին բո­լոր բա­կե­րին, բայց միև­նույն ժա­մա­ նակ ա­ռան­ձին-ա­ռան­ձին ներ­կայաց­ նո­ւմ դրա­նք։ Եր­ևա­նյան բա­կե­րն ի­րե­նց յու­րա­հա­տո­ւկ կեն­ցա­ղով, ի­րե­նց սո­վո­ րույթ­նե­րով այ­սօր ար­դեն վե­րա­ցող մշա­կույթ են։ Դրա­նք ժա­մա­նա­կի ըն­ թաց­քո­ւմ ուղ­ղա­կի կմ­նան հին եր­ևան­ ցի­նե­րի հու­շե­րո­ւմ։ ­Կոն­դի, Քա­րա­փի, Ձո­րա­բա­շի և շատ այլ տե­ղե­րի բա­կեր ու­րիշ ճար­տա­րա­պե­տա­ կան հո­րին­վա­ծք­ներ ու­նե­ին ­։ 20-րդ դա­րի բա­կե­րը ճար­տա­րա­պե­տա­կան ու­րույն դի­մա­գի­ծե­ր։ Դրան­ցից շա­տե­րը պահ­պան­վե­ցին մի­նչև 20-րդ դա­րի վեր­

բա­կե­րի ստե­ղծ­ման գոր­ծո­ւմ: Ճի­շտ է, հի­մա դժ­վար է գտ­նել մի այն­պի­սի բակ, ո­րը պահ­պա­նած լի­նի իր մեջ թե­կո­ւզ ողջ վաղ ան­ցյա­լ ի բա­կե­րի պատ­կե­րը, սա­կայն դրա­նց մեջ պահ­պան­վել է այն նույն ջեր­մու­թյու­նը, որ կար ժա­մա­նա­ կին: Եր­ևա­նյան հին բա­կե­րը վե­րա­ցան այն պա­րզ պատ­ճա­ռով, որ հո­ղա­շեն տնե­րին փո­խա­րին­վե­ցին բա­րձ­րա­հա­ րկ շեն­քե­րը, մար­դիկ, ո­րո­նք, բնավ, բա­ րե­կա­մա­կան կա­պեր չու­նե­ին մի­մյանց հետ, սկ­սե­ցին ապ­րել կո­ղ ք կող­քի: Բա­կո­ւմ գո­րգ լվա­նա­լը, բո­ւրդ չփ­խե­լը, նար­դի գլո­րե­լը. դրա­նք ան­փո­փոխ մնա­ ցին, դար­ձան նոր «­բա­րե­կամ­նե­րի» շփ­ ման օ­ղա­կը: Այժմ Եր­ևան քա­ղա­քի զար­գաց­ման ծրագ­րի շր­ջա­նա­կո­ւմ մայ­րա­քա­ղա­ քո­ւմ շա­րու­նակ­վո­ւմ են բա­րե­կա­րգ­վել, կա­նա­չա­պատ­վել ու կա­հա­վոր­վել բա­ կային տա­րա­ծք­նե­րը։ Հին ու փո­շոտ բա­կե­րից մնա­ցել են մի­այն հի­շո­ղու­

լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի

շտ տի­րո­ւմ էր կա­րգ ու կա­նո­ն։ Դրա մա­ սին հոգ է­ին տա­նո­ւմ բա­կային լի­ա­զոր­ նե­րը, ո­րո­նք նույն բա­կի բնա­կիչ­նե­րից է­ին լի­նո­ւմ։ Եր­ևա­նյան բա­կե­րը պատ­ կե­րաց­նել ան­գամ չէր կա­րե­լ ի ա­ռա­նց մր­գա­տու ծա­ռե­րի, հատ­կա­պես ա­ռա­նց խա­ղո­ղ ի թառ­մա­նե­րի: Բա­կե­րի խո­ րհր­դա­նի­շը հս­կայա­կան թթե­նին կամ

3 (23) 2013 93

լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի

թաղամասեր

թյո­ւն­ներ, դրա­նց փո­խա­րի­նել են կա­ նա­չա­պատ տա­րա­ծք­նե­րը` ե­րե­խա­նե­րի հա­մար նա­խա­տես­ված զվար­ճան­քի և հա­նգս­տի պայ­ման­նե­րով: Քա­ղա­քի հի­շո­ղու­թյու­նը` հին ու նոր թա­ղե­րի ա­նո­ւն­նե­րով Եր­ևա­նը գտն­վո­ւմ է Ա­րա­րա­տյան դաշ­տի հյու­սի­սար­ևե­լ յան եզ­րի­ն՝ Հրազ­դա­նի ա­փե­րի­ն՝ ծո­վ ի մա­կար­ դա­կից 900–1200 մ բա­րձ­րու­թյան վրա՝ 7–8-բալ­լա­նոց սեյս­միկ գո­տո­ւմ: Եր­ևա­նի տա­րած­քը բնա­կեց­ված է հնա­ գույն ժա­մա­նակ­նե­րից: «­Տար­բեր, հա­ճախ ան­հաս­կա­նա­լ ի ա­նուն­ներ են ու­նե­ցել մեր հա­րա­զատ Եր­ևա­նի հին թա­ղե­րն ու փո­ղոց­նե­րը: Ար­ևե­լ յան Հայաս­տա­նը Ռու­սաս­տա­ նին մի­ա­վո­րե­լո­ւց ա­ռաջ Եր­ևա­նի տա­ րած­քը մոտ 30 քա­ռա­կու­սի կի­լո­մ ե­տր է ե­ղել, ո­րի մեծ մա­սը այ­գի­ներ ու բան­ ջա­րա­նոց­ներ է­ին: Քա­ղա­քը այդ ժա­մա­ նակ բա­ժան­ված էր ե­րեք հիմ­նա­կան թա­ղե­րի` մա­հալ­նե­րի. Բո­ւն քա­ղաք, ո­րին Շա­հար է­ին ա­սո­ւմ, Դա­մըր­բու­լաղ և Կո­նդ: Քա­ղա­քից ան­ջատ, բլո­ւր­նե­րի վրա Նո­րքն էր` իր այ­գես­տան­նե­րով: Նշ­ված ե­րեք մա­հալ­նե­րն էլ ա­ռան­ձինա­ռան­ձին ի­րե­նց բա­ժա­նո­ւմ­նե­րն ու­նե­ 3 (23) 2013 94

ին, ո­րո­նց ա­նո­ւն­նե­րը հա­ճախ կապ­վո­ւմ է­ին տվյալ թա­ղո­ւմ ապ­րող ու աշ­խա­ տող ար­հես­տա­վոր­նե­րի ու ար­հե­ստ­նե­ րի հետ: Այդ ա­նո­ւն­նե­րը, որ հի­մա մեզ հա­մար օ­տար ու տա­րօ­րի­նակ են հն­չում, ի­րե­նց մեջ պա­հո­ւմ են հին Եր­ևա­նի պատ­մա­կան ան­ցյա­լը` դառ­նա­լով քա­ ղա­քի հի­շո­ղու­թյու­նը- գրո­ւմ է Է­դ ո­ւա­րդ Ա­վա­գ յա­նն իր «Եր­ևա­նյան խճան­կար» գր­քո­ւմ: Ի­սկ եր­ևա­նյան խճան­կա­րն այս­պի­սին էր. քա­ղա­քի խա­նո­ւթ­նե­րը, քար­վան­ սա­րայ­նե­րը կե­նտ­րո­նաց­ված է­ին Շա­ հա­րո­ւմ, ո­րը ձգ­վո­ւմ էր մի­նչև Ղան­թար (հին Եր­ևա­նի շու­կան): Հին Եր­ևա­ նի ա­ռա­վել նշա­նա­վոր թա­ղ ը Կո­նդն էր, ո­րին հա­ճախ կա­տա­կով Եր­ևա­նի մայ­րա­քա­ղաք է­ին ա­սո­ւմ: Այս­տեղ է­ին բնակ­վո­ւմ քա­ղա­քի մե­ծա­հա­րո­ւստ­նե­ րը, առևտ­րա­կան­նե­րից շա­տե­րը: Կոն­դի Թա­փա­բաշ («բլ­րի գա­գաթ») փո­ղո­ցո­ւմ էր կա­ռո­ւց­ված Մե­լ իք-Ա­ղա­մա­լ յան­նե­ րի ա­պա­րան­քը, Ս. Հով­հան­նես ե­կե­ ղե­ցու մոտ Ղան­թա­րի տի­րոջ` Սի­րո­ւն Գևոր­գի տու­նը: Հ­րազ­դա­նի ձախ ա­փին էր գտն­վո­ւմ Ձո­ րա­գ յո­ւղ թա­ղ ը. տնե­րն այն­տեղ կպած է­ին ի­րար, և մե­կի տա­փակ, հո­ղա­ծա­ծկ

տա­նի­քը դառ­նո­ւմ էր մյու­սի բա­կը: Հին Եր­ևա­նը գտն­վո­ւմ էր քա­րա­վա­ նային ճա­նա­պա­րհ­նե­րի խաչ­մ ե­րու­կո­ւմ: Ե­րե­կոյան, քա­րա­վան­նե­րը բեռ­նա­թա­ փե­լո­ւց հե­տո ուղ­տե­րին քշո­ւմ է­ին գի­ շե­րե­լու մի հա­տո­ւկ տեղ, ո­րը գտն­վո­ւմ էր ներ­կայիս Սա­րի թա­ղ ի և Նար-Դո­սի փո­ղո­ցի մի­ջև ըն­կած տա­րած­քո­ւմ և կոչ­ վո­ւմ էր Դա­վա յա­թաղ` «ո­ւղ­տե­րի գի­շե­ րա­տեղ»: Եվ այս­պես` Շի­լա­չ ի մահ­լեն ներ­կա­ րար­նե­րի թա­ղն էր: Շի­լա­չ ի էր կոչ­վո­ւմ, ո­րով­հե­տև կտո­րե­ղե­նը ներ­կո­ւմ է­ին մի­ այն կար­միր, այ­սի­նքն` շի­ի­լա գույ­նի: Յոն­ջա­լը­ղո­ւմ (ներ­կայիս` «­Կի­նո­հայ­ րե­նի­քի» տա­րա­ծո­ւմ) վաղ գար­նա­նից ա­ռա­տո­րեն առ­վույտ` յոն­ջա էր ա­ճո­ ւմ: Ցա­խի մեյ­դա­նո­ւմ (Սբ. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցու մոտ) ձմեռ­վա վա­ռե­լա­փայտ է­ին վա­ճա­ռո­ւմ: Այս­տե­ղ ից մի նեղ փո­ ղոց իջ­նո­ւմ էր դե­պի հին Եր­ևա­նի մի­ ակ` Կար­միր կա­մո­ւր­ջը: Կա­մր­ջից վեր բարձրա­ցող դա­րա­վան­դի վրա սկս­վո­ւմ է­ին Դալ­մայի բա­ղե­րը (այ­գի­նե­րը):­ Եր­ևա­նը սկ­սո­ւմ է կա­ռույ­ցա­պատ­վել և քա­ղա­քի տե­սք ստա­նալ շատ դան­դաղ: Նշա­նա­վոր ճար­տա­րա­պետ Բ. Մեհ­ րա­բյա­նը 1850-ին կազ­մո­ւմ է Եր­ևա­նի

լուսանկարը՝ Հայկ Բիանջյանի

թաղամասեր

ա­ռա­ջին հա­տա­կա­գի­ծը, ո­րը դառ­նո­ւմ է քա­ղա­քի կե­նտ­րո­նի կա­ռու­ցա­պատ­ ման հիմ­քը: Կա­ռո­ւց­վո­ւմ են նոր ո­ճի` հիմ­նա­կա­նո­ւմ սև տու­ֆա­շեն ա­ռանձ­ նատ­ներ, պե­տա­կան հիմ­նա­րկ­ներ, բաց­վո­ւմ է հին Եր­ևա­նի գլ­խա­վոր փո­ ղո­ցը` Աս­տա­ֆյա­նը (Եր­ևա­նի ա­ռա­ջին պլա­նա­վոր­ված փո­ղո­ցն էր, այս­տե­ղ ից էլ «պ­լան» բա­ռը եր­ևան­ցի­նե­րի մոտ ստա­ցավ փո­ղո­ցի ի­մա­ստ , իսկ փո­ղո­ցի վե­րին ծայ­րը, այ­սօր­վա Ա­բո­վ յան պու­ րա­կը, որ­տեղ կա­նգ­նեց­ված է մեծ լու­սա­ վոր­չ ի ար­ձա­նը, եր­ևան­ցի­նե­րը մի­նչ օրս «Պ­լա­նի գլո­ւխ» են կո­չո­ւմ): Սա­կայն քա­ղա­քի ծայ­րա­մա­սե­րը դեռ եր­կար ժա­ մա­նակ ան­բա­րե­կա­րգ է­ին մնո­ւմ` պահ­ պա­նե­լով ան­ցյա­լ ից ժա­ռան­գ ու­թյո­ւն ստա­ցած գա­վա­ռա­կան դի­մա­գի­ծը: Մի­ ակ բա­նը, ո­րով ծայ­րա­մա­սե­րը կա­րող է­ին մր­ցել կե­նտ­րո­նի հետ` նրա­նց կա­ նաչ շե­րտն էր: Ամ­ռա­նը հեռ­վ ից դի­տո­ ղի աչ­քին մեր քա­ղա­քը մի հս­կայա­կան այ­գ ու տպա­վո­րու­թյո­ւն է թո­ղել:­ Այս շր­ջա­նո­ւմ Եր­ևա­նի շատ փո­ղոց­ներ կոչ­վել են նշա­նա­վոր մա­րդ­կա­նց, տա­ րած­քի ա­վե­լ ի կար­ևոր հիմ­նա­րկ­նե­րի, աչ­քի ընկ­նող շի­նու­թո­ւն­նե­րի, ինչ­պես նաև ե­կե­ղե­ցին­նե­րի ա­նո­ւն­նե­րով` Նա­

զա­րո­վս­կի (Վ­ռամ­շա­պո­ւհ), Թար­խա­ նով (Գ­նու­նի) , Նոր ե­կե­ղե­ցու, Շու­կայի, Դե­ղա­տան փո­ղոց և այլն: Ո­րոշ փո­ղոց­ ներ կոչ­վո­ւմ է­ին քա­ղա­քո­ւմ վե­րաբը­ նակու­թյո­ւն հաս­տա­տած նո­րեկ­նե­րի ա­նո­ւն­նե­րով` Գաղ ­թա­կան­նե­րի, Մո­լո­ կան­նե­րի փո­ղոց:­ Եր­ևա­նի քա­ղա­քա­շի­նա­կան վե­րե­լ քն սկս­վո­ւմ է Ա­լեք­սա­նդր Թա­մա­նյա­նի կազ­մած` Եր­ևա­նի՝ գլ­խա­վոր հա­տա­ կագ­ծի հաս­տա­տու­մով: Բա­րձ­րա­նո­ւմ են բնա­կե­լ ի ու հա­սա­րա­կա­կան շեն­քե­ րի խո­շոր հա­մա­լ իր­ներ, բաց­վո­ւմ են նոր մայ­րու­ղ ի­ներ ու հրա­պա­րակ­ներ` ձ­ևա­ վո­րե­լով Եր­ևա­նի նոր կեր­պա­րը: Ան­ցու­մային տա­րի­նե­րին մի նոր փուլ է սկս­վո­ւմ Եր­ևա­նի հա­մար. քա­ղա­քը կա­ ռու­ցա­պտ­վո­ւմ և «ձ­ևա­վոր­վո­ւմ» էր կա­ նաչ տա­րա­ծք­նե­րի հաշ­վ ին, քա­նդ­վում են հին տնե­րը, ան­գամ պատ­մա­կան կար­ևոր նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ցող հու­ շար­ձան­նե­րը: Եր­բե­մ ն մեր քա­ղա­քում վեր են խոյա­նո­ւմ թա­մա­նյա­նա­կան Եր­ևա­նի հետ ոչ մի կապ չու­նե­ցող եվ­ րո­պա­կան ո­ճի բնա­կե­լ ի շեն­քեր ու կա­ ռույց­ներ: Սա­կայն վեր­ջին շր­ջա­նո­ւմ փո­րձ է ար­վո­ւմ քա­ղա­քը դա­րձ­նել ա­վե­լ ի հար­մա­րա­վետ ու ներ­կայա­նա­լ ի` նկա­

րա­զա­րդ­վո­ւմ են կա­մա­րան­ցո­ւմ­նե­րը, կա­ռո­ւց­վո­ւմ են խա­ղահ­րա­պա­րակ­ներ, գետ­նու­ղ ի­ներ, վե­րան­ցո­ւմ­ներ, կե­նտ­րո­ նո­ւմ և վար­չա­կան մյո­ւս շր­ջան­նե­րո­ւմ տե­ղա­դր­վո­ւմ են նս­տա­րան­ներ, ա­վե­լ ին` նս­տա­րան­նե­րի եզ­րին դի­զայ­նե­րա­կան յու­րա­տե­սակ լո­ւծ­ման շնոր­հիվ տեղ են գտել հայ մե­ծե­րի ար­ձան­նե­րը, ո­րո­նց կո­ղ ի­քին կա­րող են նս­տել եր­ևան­ցի­ նե­րն ու Եր­ևա­նի հյու­րե­րը: «­Մո­սկ­վա» կի­նո­թատ­րո­նի հար­ևա­նու­թյա­մբ տե­ ղա­դր­վել է ին­տե­րակ­տիվ շախ­մա­տի տախ­տակ, որն ի դեպ մի­այն դե­կո­րա­ ցի­ա չէ, ցան­կու­թյան դեպ­քո­ւմ կա­րե­լ ի է բա­րձ­րա­նալ խա­ղա­տախ­տա­կի վրա ու շախ­մատ խա­ղալ: Քա­ղա­քը վե­րա­գըտ­ նում է լու­սա­վո­րու­թյու­նը և այլն: Ներ­կայո­ւմ Եր­ևա­նը բա­ժան­ված է 12 վար­չա­կան շր­ջան­նե­րի: Ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ ըն­դար­ձակ­վե­լով` նե­րա­ռել է Նոր­քը (1830 թ-ից), այ­նու­հե­տև` Քա­ նա­քեռ, Ա­վան, Շոռ­բու­լաղ, Վե­րին Ջրա­ շեն, Նու­բա­րա­շեն, Նոր Ա­րեշ, Խար­բե­րդ, Նո­րա­գա­վ իթ, Չար­բախ, Հաղ ­թա­նակ, Դա­վ ի­թա­շեն նախ­կին գյու­ղե­րը:

3 (23) 2013 95

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

«Չտեսնված Երևան»

նախագիծ

Հիմնական նպատակ: Ստեղծել XX դարի Երևանի պատմական ամբողջական պատկեր, որը կանմահացնի քաղաքի ոգին և նրան թույլ չի տա կորցնել իր դեմքը:

Կáնցեպտը: Մեկ պատկերով, որը իր մեջ կներառի տարբեր ժամանակաշրջանի լուսանկարներ /էլեմենտներ/փաստաթղթեր, ինչպես նաև շատ կարճ տեխնիկական տեքստ ցույց տալ կոնկրետ տեղի ամբողջական պատկերը:

Լուծումը: Երևան քաղաքի տարբեր թանգարաններից /արխիվներից/ անհատներից գտնել XX

դարի Երևանի դարակազմիկ լուսանկարները, նույն կետից նկարել այսօր, ինչպես նաև գտնել ինչ որ փաստաթուղթ/դետալ՝ այդ տեղի հետ կապված: և այդ ամենը վերջում միասին լուսանկարել:

Նախագիծ: Այսօր, երբ Երևանում քաղաքաշինական փոփոխությունների արագությունը հասել է աներևակայելի մակարդակի, և հնարավոր չէ գուշակել, թե ինչ նորություն իր հետ կբերի գալիք օրը մեր քաղաքի համար, հատկապես կարևոր է չմոռանալ անցյալը և այն թարմ պահել բոլորի հիշողություններում: Բացի հիշողություններ արթնացնելուց` այս նախագիծը նախատեսված է ամրագրելու երևանցիների՝ մտերիմ քաղաքի չաղավաղված պատկերները և չհանդուրժելու կամայականությունները: -ի կողմից առաջարկվող այս նախագիծը ձգտելու է նկարների և պատմությունների միջոցով նոր շունչ տալ XX դարի Երևանին:

3 (23) 2013 96

Գարեգին Նժդեհի հրապարակ Նախկինում Ս. Սպանդարյանի անունը կրող այս հրապարակը թեև 1991թ-ին անվանափոխվեց, բայց Ս. Սպանդարյանի արձանը շարունակում է մնալ իր տեղում: Քննարկվում է այն Նժդեհի արձանով փոխարինելու նախագիծը:

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013

97

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

«Մոսկվա» կինոթատրոն Չնայած 18-րդ դարի Պողոս-Պետրոս եկեղեցին փրկելու Թամանյանի ջանքերին` 1936 թ-ին այն իր տեղը զիջեց «Մոսկվա» կինոթատրոնին: 1908-ին Թումանյանի, Շիրվանզադեի և Բաշինջաղյանի կողմից պատվիրված Խ.Աբովյանի արձանը կանգնած էր կինոթատրոնի դիմաց 1933 թ-ից, որը 1964-ին կանգնեցվեց գրողի տուն-թանգարանի դիմաց, Քանաքեռում:

3 (23) 2013

98

Ա.Տեր-Զաքարյանի եկամտի տուն / Պիոներների տուն Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ այս շենքը նվիրաբերվել է Կարմիր խաչ ին և ծառայել որպես հիվանդանոց: 1921 թ.-ի գարնանը այս տանը ապրել է Հովհաննես Թ ումանյանը իր դստեր հետ: Խորհրդային տարիներին շենքը վերածվեց Պիոներների տան: Կառուցվել է 1956 թվականին:

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013

99

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Ամիրյան փողոց Ամիրյան և նախկին Լենին (այժմ Մաշտոց) փողոցների խաչմերուկում տեղակայված շինությունը տիպիկ է այդ ժամանակաշրջանի կրպակներին: 1920-1950թ.-ին Ամիրյան փողոցում գործում էր «Նաիրի» կինոթատրոնը:

3 (23) 2013

100

Երևանի հրշեջ վարչություն 1931-36 այս շենքի սենյակներից մեկում տեղակայված էր Երևանի պատմության թանգարանը, որն այդ ժամանակ կոչվում էր Կոմունալ:

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013

101

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

ՀՀ դատախազության շենք Կառուցվել է 1935թ-ին, իսկ ճարտարապետն է Նիկոլայ Բաևը: Ի սկզբանե շենքը կառուցվել է ՀԽՍՀ արդարադատության նախարարության համար, որին էլ ծառայել է 1935-ից մինչև 1937թթ.: Հետագայում շենքը տրվել է ՀՀ դատախազությանը, որին էլ մինչ օրս ծառայում է: Երևանի եզակի շենքերից է, որտեղ գրեթե սկզբից եղել է նույն կառույցը, իսկ շենքի հետնամասը ավելացվել է հետագայում:

3 (23) 2013

102

Մարգարյան հիվանդանոց Ճարտարապետն է Մարկ Գրիգորյանը, իսկ հեղինակները՝ Նիկողայոս Բունիաթյանը և Մարկ Գրիգորյանը: Հիվանդանոցը կառուցվել է 1938թ-ին:

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013

103

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Երիտասարդական պալատ (Կուկուռուզնիկ) Կառույցվել է 1979թ-ին, իսկ ճարտարապետներն են Հրաչ Պողոսյանը, Արթուր Թ արխանյանը և Սպարտակ Խաչ իկյանը:

3 (23) 2013

104

Երևանի օպերային թատրոն Ալեքսանդր Թամանյանի` այս շենքի նախագիծը արժանացել է առաջին մրցանակին 1937թ.-ին Փարիզում կայացած միջազգային ցուցահանդեսին: Շենքի բացումը 1940-ին կայացել է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի «Ալմաստ»-ով:

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013

105 103

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Անհետացող հիշողություններ լուսանկարները՝ Հայկ Բիանջյանի

Բուզանդի շենքի համարակալված քարերը, 2011թ.

Լու­սան­կա­րիչ Հայկ Բի­ան­ջյա­նի հե­ղ ի­նա­կած լու­սան­կար­նե­րն ու ֆիլ­մ ե­րը եր­ևա­նյան կյան­քի պա­տա­ռիկ­ներ են, ո­րո­նք բա­րձ­րա­ձայ­ նո­ւմ են ոչ մի­այն այդ նյու­թա­կան պա­տա­ռիկ­նե­րի, այլև դրա­նց հետ ան­հե­տա­ցող պատ­մու­թյու­նե­րի մա­սին: Ար­դեն 10 տա­րի է, ինչ հե­ղ ի­նա­կը նկա­րո­ւմ է Եր­ևա­նի պատ­մա­կան կե­նտ­րո­նը, որն սկ­սել են քան­դել տար­բեր շի­նա­րա­րա­կան նա­խագ­ծե­րի ըն­թաց­քո­ւմ: Լու­սան­կար­չ ի կար­ծի­քով` չնայած Եր­ևա­նն աշ­խար­հի հնա­գույն քա­ղաք­նե­րից մե­կն է, և այս տա­րի տո­նո­ւմ ենք նրա 2795-ա­մյա­կը, այս­տեղ գրե­թե ոչ մի պատ­մա­կան հու­շար­ձան և թա­ղա­մաս չ ի պահ­պան­վել: «­Բազ­մա­թիվ ֆո­տո­պատ­մու­թյո­ւն­ներ շա­րու­նակ­վո­ւմ են նկար­հան­վել մի­նչ օրս… Ինքս ինձ հա­ճախ եմ հա­րց տա­լ իս, թե ին­չո­՞ւ եմ ես այս­քան ա­մո­ւր կառ­չել այս նա­խագ­ծից: Ա­ռա­ջին հեր­թին այս ա­մ ե­նի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ իմ ման­կու­թյան հի­շո­ղու­թյո­ւն­նե­րի մի մա­սն եմ կո­րց­նո­ւմ: Ցա­վա­լ ի է կո­րց­նել այն հի­շո­ղու­թյո­ւն­նե­րը, ո­րո­նք ես և բազ­մա­թիվ եր­ևան­ցի­ներ պահ­պա­նո­ւմ է­ի­նք այն մի­ջա­վայ­րո­ւմ, ո­րը մի քա­նի տար­վա ըն­թա­ցո­ւմ ոչն­չաց­վեց»,-ա­սո­ւմ է լու­սան­կա­րի­չ ը և, որ­պես իր խոս­քե­րի հա­վաս­տիք, ներ­կայաց­նո­ւմ այն ըն­տա­նե­կան ար­խիվ­նե­րը, ո­րո­նք վեր­ջի­նս հա­ճախ գտ­նո­ւմ է լք­ված տնե­րո­ւմ: «­Մ ի ամ­բո­ղ ջ ժա­մա­նա­կա­շր­ջան և կեն­սա­կե­րպ, որն ար­տա­ցոլ­ված է այդ լու­սան­կար­նե­րո­ւմ, ապ­շեց­նո­ւմ է ինձ: Ա­մ են ինչ այն­քա~ն է փոխ­վել շո­ւրջս»,-ար­ձա­նագ­րո­ւմ է լու­սան­կա­րի­չ ը:

3 (23) 2013 106

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Բուզանդի տան բնակիչ Անժետա Մուրադյանը վտարումից հետո, 2005թ.

Հին և Նոր Երևանները, 2013թ.

3 (23) 2013 107

վերականգնման ծրագիր

Պահպանենք ու փոխանցենք մեր ճարտարապետական ժառանգությունը

հեղինակ՝ Գոհար Ֆահրադ յան

Ցան­կա­ցած քա­ղա­քի պատ­մամ­շա­կու­թային դի­մա­գի­ծը պահ­ պա­նե­լու հա­մար չա­փա­զա­նց կար­ևոր է ճար­տա­րա­պե­տա­ կան ար­ժեք­նե­րի պահ­պա­նու­մը: Բայց ինչ­պե­՞ս դա ա­նել, չէ որ շի­նու­թյո­ւն­նե­րն էլ մա­րդ­կա­նց նման ծե­րա­նո­ւմ են: Ինչ­պե­՞ս պահ­պա­նե­նք մեր պատ­մա­կան հի­շո­ղու­թյու­նը, փո­ղոց­նե­ րի, թա­ղա­մա­սե­րի ո­գին: Այո, սո­վո­րա­բար, մե­նք ձգ­տո­ւմ ենք փո­փո­խու­թյան, նո­րը ստեղ­ծե­լու, բայց այս դեպ­քո­ւմ դժ­վար է պահ­պա­նո­ղա­կան չլի­նել, չմ­տա­հոգ­վել ճար­տա­րա­պե­տա­ կան ձե­ռագ­րի, յու­րա­տե­սակ հա­մադ­րու­թյո­ւն­նե­րի փաս­տա­ցի ոչն­չաց­ման հա­մար: Նո­րը պե­տք է ստե­ղծ­վ ի որ­պես ե­ղա­ծի շա­րու­նա­կու­թյո­ւն, այլ ոչ դրա փո­խա­րեն: Յու­րա­քան­չյո­ւր քա­ղաք պե­տք է ու­նե­նա քա­ղա­քա­շի­նա­կան ճի­շտ հա­մա­դր­ ված մշա­կու­թային մի քա­նի շե­րտ, ո­րով և կու­նե­նա իր ու­րույն ճար­տա­րա­պե­տա­կան դի­մա­գի­ծը և կգ­րա­վ ի քա­ղա­քի այ­ցե­ լու­նե­րին:­ 3 (23) 2013 108

Որ­պես կա­նո­նա­վոր հա­տա­կա­գիծ ու­նե­ցող քա­ղաք` Եր­ևա­նը ձևա­վոր­վել է 20-րդ դա­րի սկզ­բին Ալ. Թա­մա­նյա­նի ու նրա դպ­րո­ցի շնոր­հիվ. հան­ճա­րեղ ճար­տա­րա­պե­տին հա­ջող­վել է հա­մադ­րել ազ­գային ու մո­դեռ­նիս­տա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­ թյան սկզ­բո­ւնք­նե­րը, ստեղ­ծել ներ­դաշ­նակ լու­ծո­ւմ­ներ: Ժա­ մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ, հատ­կա­պես վեր­ջին տա­րի­նե­րին, մեր քա­ղա­քի ար­տա­քին տես­քը հիմ­նո­վ ին փոխ­վել է ու ա­ռա­վել քան ար­դի­ա­կան է դար­ձել Եր­ևա­նին բնո­րոշ ճար­տա­րա­պե­ տա­կան կեր­պա­րի այս կամ այն կե­րպ պահ­պա­նո­ւմն ու փո­ խան­ցու­մը սե­րո­ւնդ­նե­րին: ­Շի­նու­թյո­ւն­նե­րի նախ­նա­կան տես­քը, ազ­գային ճար­տա­րա­ պե­տու­թյան ո­գին, քա­ղա­քի «­կո­լո­րի­տը» պահ­պա­նե­լու հա­ մար մա­րդ­կու­թյո­ւնն այս խի­ստ ար­դի­ա­կան խնդ­րի լո­ւծ­ման մի ու­ղ ի է գտել` նո­րո­գել, ամ­րաց­նել, վե­րա­կա­նգ­նել ճար­տա­ րա­պե­տա­կան ար­ժեք ներ­կայաց­նող հնա­ցած շի­նու­թյո­ւն­

վերականգնման ծրագիր

նե­րը` լի­ով ­ ին պահ­պա­նե­լով ճար­տա­րա­պե­տա­կան կա­ռո­ւց­ ված­քը, միև­նույն ժա­մա­նակ տա­լով դրա­նց կի­րա­ռա­կան նոր` ժա­մա­նա­կի ո­գ ո­ւն հա­մա­պա­տաս­խան, պա­հան­ջա­րկ վայե­լող նշա­նա­կու­թյո­ւն: Ան­շո­ւշտ, տե­ղա­փո­խու­մը կզր­կի հու­շար­ ձան­նե­րին ի­րե­նց պատ­մա­կան մի­ջա­վայ­րո­ւմ գոյատ­ևե­լու հնա­րա­վո­րու­թյու­նից, բայց այն ար­դեն իսկ փոխ­վո­ւմ է, իսկ սա մի­ակ ու­ղ ին է դրա­նք վե­րա­հաս ոչն­չա­ցու­մից փր­կե­լու հա­ մար:­ Այս տե­սա­կե­տից չա­փա­զա­նց ար­դի­ակ ­ ան խն­դիր է Հին Երե­ վան նա­խագ­ծի ի­րա­կա­նա­ցու­մը: Նա­խագ­ծի հե­ղ ի­նա­կը հայտ­ նի ճար­տա­րա­պետ, Եր­ևա­նի ճար­տա­րա­պե­տա­կան խո­րհր­դի ան­դամ Լևոն Վար­դա­նյա­նն է: Մեր մայ­րա­քա­ղա­քի հին շեն­ քե­րը պահ­պա­նե­լու գա­ղա­փա­րը հա­սու­նա­ցել է այս մե­թո­դի տված հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն­նե­րով ոգ­ևոր­ված դե­ռևս ե­րի­տա­

նակ բա­ցօ­թյա թան­գա­րան ու ժա­ման­ցի գո­տի ստեղ­ծել: Ինչ­ պես նշո­ւմ է նա­խագ­ծի հե­ղ ի­նա­կը, հաշ­վ ի առ­նե­լով ա­պա­գա գե­ղա­գի­տա­կան քա­ղա­քա­շի­նա­կան մի­ջա­վայ­րի տե­ղադ­րու­ թյո­ւնն ու առ­կա պա­հան­ջար­կը, ա­մ ե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­ թյա­մբ, շեն­քե­րը կկի­րառ­վեն որ­պես ժա­ման­ցի գո­տի: ­Մաս­նա­գետ­նե­րի կար­ծի­քով հս­կայա­կան աշ­խա­տա­նք է կա­ տար­վել, ու­սո­ւմ­նա­սիր­վել են հա­մա­պա­տաս­խան ար­խիվ­նե­ րը, գտն­վել են չա­փագ­րու­թյո­ւն­ներ ու լու­սան­կար­ներ, հա­վաք­ վել են ան­հրա­ժե­շտ տե­ղե­կու­թյո­ւն­ներ կա­ռո­ւց­ման ժա­մա­նա­ կի ու ազ­գային ճար­տա­րա­պե­տա­կան դպ­րո­ցի բո­լոր կա­նոն­ նե­րով ու ա­վան­դ ույթ­նե­րով շի­նու­թյո­ւն­նե­րը վե­րա­կանգ­նե­լու, ո­րոշ դեպ­քե­րո­ւմ նաև վե­րս­տեղ­ծե­լու հա­մար:­ Այ­դ ու­հան­դե­րձ, մի­այն Հին Եր­ևան ծրագ­րով չէ, որ պե­տք է հի­շե­նք ու պահ­պա­նե­նք մեր ճար­տա­րա­պե­տա­կան ա­վան­

սա­րդ ճար­տա­րա­պե­տի մտ­քո­ւմ: ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քո­ւմ այն ձևա­փոխ­վել է, սա­կայն ձգ­տո­ւմն ու ե­րա­զան­քը մնա­ցել են: Այս նա­խա­գի­ծն ու նրա ծա­վա­լո­ւն մա­կե­տը ճար­տա­րա­պե­ տի ար­վես­տա­նո­ցի ա­մ ե­նա­սիր­ված ու մեծ հո­գա­տա­րու­թյա­մբ մշակ­վող ու պահ­պան­վող «­զա­վա­կն» է: ­Տա­րի­ներ ա­ռաջ, հաշ­վ ի առ­նե­լով մշա­կու­թային նշա­նա­կու­ թյո­ւն ու­նե­ցող շեն­քե­րի առ­կայու­թյու­նը, նա­խա­տես­վո­ւմ էր Հին Եր­ևան ծրա­գի­րն ի­րա­կա­նաց­նել ա­վե­լ ի մեծ ընդ­գըրկ­ մամբ: Ցա­վոք, այ­սօր ար­դեն խոս­քը մի­այն Ա­բո­վ յան-Կող­ բա­ցի և Ա­րամ-Բու­զա­նդ փո­ղոց­նե­րի մի­ջև գտն­վող տա­րած­քի մա­սին է, որ­տեղ և պի­տի ձևա­վոր­վ ի հին Եր­ևա­նի ճար­տա­րա­ պե­տա­կան մշա­կույթն ի ցույց դնող մի­ջա­վայ­րը: Նա­խագ­ծի նպա­տա­կն է տե­ղա­փոխ­ման մի­ջո­ցով 19-20-րդ դա­րե­րի Երե­ վա­նին բնո­րոշ` սև տու­ֆից կա­ռո­ւց­ված 2-3 հար­կա­նի հու­շար­ ձան-շի­նու­թյո­ւն­նե­րը մի տա­րած­քո­ւմ հա­վա­քել և մի­աժ ­ ա­մա­

դույթ­նե­րը: Անհ­րա­ժե­շտ է հետ­ևո­ղա­կա­նու­թյո­ւն հան­դես բե­ րել թա­մա­նյա­նա­կան նա­խագ­ծով կա­ռո­ւց­ված շեն­քե­րը չքան­ դե­լու, չա­ղա­վա­ղե­լու, ճար­տա­րա­պե­տա­կան ժա­ռան­գ ու­թյո­ւնն ու նոր մո­տե­ցո­ւմ­նե­րը գրա­գետ հա­մադ­րե­լու հար­ցո­ւմ: Ճար­տա­րա­պետ Լ. Վար­դա­նյա­նը շա­րու­նա­կո­ւմ է աշ­խա­տել Հին Եր­ևան ծրագ­րո­ւմ ընդ­գրկ­ված շի­նու­թյո­ւն­նե­րի, տա­րած­ քի նա­խագ­ծի վրա` հույ­սով, որ կգա այն օ­րը, երբ մեր մայ­րա­ քա­ղա­քի պատ­մա­կան հու­շար­ձան­նե­րի գո­նե մի մա­սը ի­րե­նց ար­ժա­նի տե­ղ ը կգտ­նեն ոչ մի­այն իր ար­վես­տա­նո­ցո­ւմ` գծագ­ րե­րի ու մա­կետ­նե­րի տես­քով, այլև Եր­ևա­նի մի փոք­րիկ հատ­ վա­ծո­ւմ` մայ­րա­քա­ղա­քի այ­ցե­լու­նե­րին տե­սա­նե­լ ի դարձ­նե­ լով քա­ղա­քի ճար­տա­րա­պե­տա­կան դի­մագ­ծին բնո­րոշ տար­ րե­րը և սե­րո­ւնդ­նե­րին փո­խան­ցե­լով պատ­մամ­շա­կու­թային հի­շո­ղու­թյու­նը:

3 (23) 2013 109

համ եմատություն

­Քաղաքները մարդկանց համար են, այլ ոչ թե հակառակը...

հեղինակ՝ Անահիտ Ծատուրյան

Ռիո դե Ժանեիրո

Քա­ղա­քը պե­տք է լի­նի այն­պի­սին, ո­րի բնա­կիչ­նե­րը ի­րե­նով հպար­տա­նան, որ­պես­զ ի կա­րո­ղա­նան այն­տեղ հան­գի­ստ աշ­ խա­տել, մտա­ծել, հա­նգս­տա­նալ և, վեր­ջի­վեր­ջո, ապ­րել: Քա­ ղա­քը պե­տք է այն­պի­սին լի­նի, որ մտ­քե­րդ չծան­րա­բեռ­նի ու կա­ղա­պա­րի, այլ թևեր տա դրա­նց, որ­պես­զ ի դրա­նք կա­րո­ ղա­նան կյան­քի կոչ­վել: ­Քա­ղաք­նե­րը մա­րդ­կա­նց հա­մար են, այլ ոչ թե հա­կա­ռա­կը, հետ­ևա­բար ցան­կա­ցած քա­ղաք ընտ­րե­լ իս մե­նք պե­տք է նախ և ա­ռաջ այն դի­տար­կե­նք, որ­պես տո­ւն, որ­տեղ ապ­րո­ւմ են, վեր­ջի­վեր­ջո քա­ղաք­նե­րը ստե­ղծ­ված են բնա­կու­թյան հա­մար: Ն­րա­նք տար­բեր են, և նրա­նց ընտ­րե­լու հա­մար ա­ռա­ջին հեր­ թին ան­հրա­ժե­շտ է հաշ­վ ի առ­նել մի քա­նի կար­ևոր գոր­ծոն­ ներ: Ե­կեք մտո­վ ի «­ճա­նա­պար­հոր­դե­նք» աշ­խար­հի տար­բեր ծայ­ րե­րո­ւմ գտն­վող մի քա­նի քա­ղաք­նե­րո­ւմ և փոր­ձե­նք հաս­կա­ նալ, թե ո՞րն է մեզ ա­վե­լ ի հա­րա­զատ, չէ՞ որ ե­թե ցան­կա­նո­ւմ ես ճա­նա­պար­հոր­դել, այդ բնա­կա­վայ­րը պե­տք է քեզ հո­գե­հա­ 3 (23) 2013 110

րա­զատ լի­նի, որ­պես­զ ի կա­րո­ղա­նաս այն­տեղ «ապ­րել»: Մեր «­ճա­նա­պար­հոր­դ ու­թյու­նը», ե­թե ո­րո­շե­նք սկ­սել հե­ռա­ վոր Ռի­ոյի­ց՝ Ռի­ո դե Ժա­նե­ի­րոյից (եր­ևան­ցի­նե­րը հա­ճախ են բո­ղո­քո­ւմ ջրի պա­կա­սու­թյու­նից, իսկ այս­տեղ դրա պա­կա­սը չկա), ա­պա պե­տք է նկա­տի ու­նե­նա­նք, որ այս քա­ղա­քի ներ­ քին շր­ջան­նե­րո­ւմ 400C-ից (1040F) բա­րձր ջեր­մաս­տի­ճա­նը սո­վո­րա­կան է ամ­ռա­նը, բայց պե­տք չէ շատ վա­խե­նալ, այն ամ­ բո­ղ ջ տա­րին չի տևո­ւմ: Ռի­ոն ու­նի ար­ևա­դար­ձային սա­վան­ նային կլի­մա, և այս տա­րա­ծա­շր­ջա­նը հա­ճախ բնու­թա­գր­վո­ւմ է եր­կա­րա­տև հոր­դա­ռատ ան­ձրև­նե­րով` դեկ­տեմ­բե­րից-մա­րտ ըն­կած ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծո­ւմ: Ե­թե դո­ւք ջրի սի­րա­հար եք և գտն­վո­ւմ եք վե­րոն­շյալ «­բո­ղո­քող­նե­րի» շար­քե­րո­ւմ, հի­շեք, որ այս քա­ղա­քը գտն­վո­ւմ է Ատ­լան­տյան օվ­կի­ա­նո­սի ա­փին, և ի ու­րա­խու­թյո­ւն Ձեզ, Դո­ւք ջրի կա­րիք հաս­տատ չեք ու­նե­նա: Շա­տե­րին է հե­տա­քրք­րո­ւմ այն, թե ի՞նչ է նշա­նա­կո­ւմ այս քա­ ղա­քի ան­վա­նու­մը: 1502 թ-ի հո­ւն­վա­րի 1-ին պոր­տու­գա­լա­ցի ծո­վագ­նաց Գաս­պար դե Լե­մու­շը հայտ­նա­բե­րեց այս տա­րած­

համ եմատություն

քը՝ ա­վե­լ ի կո­նկ­րետ Գո­ւա­նա­բա­րան, դրա­նից հե­տո այն ան­ վա­նե­ցին Rio de Janeiro, ինչն էլ պոր­տու­գա­լե­րե­նից թա­րգ­մա­ նա­բար նշա­նա­կո­ւմ է հո­ւն­վա­րյան գետ: Ե­թե այն­պես ստաց­վ ի, որ ո­րո­շեք այս­տեղ բնա­կու­թյո­ւն հաս­ տա­տել, ա­պա պե­տք է նկա­տի ու­նե­նաք, որ Ռի­ոն իր բնակ­ չու­թյան թվով զբա­ղեց­նո­ւմ է աշ­խար­հի երկր­նե­րի թվո­ւմ 26-րդ հո­րի­զո­նա­կա­նը (մոտ 6,5 մլն մա­րդ): Պե­տք է նկա­տի ու­նե­նալ սա­կայն, որ ժո­ղո­վ ր­դագ­րա­կան նման բա­րձր մա­ կար­դա­կը, սո­ցի­ա­լա­կան սր­ված ան­հա­վա­սա­րու­թյու­նը են­ թադ­րո­ւմ է նաև հան­ցա­վո­րու­թյան բա­րձր մա­կար­դակ: Տե­ղ ի բնակ­չու­թյան զգա­լ ի մա­սն ապ­րո­ւմ է ծայ­րա­հեղ աղ­քա­տու­ թյան մեջ: Քա­ղա­քի բազ­մա­թիվ ար­վար­ձան­նե­րի ո­րոշ մա­սը

նաև կեն­դա­նա­բա­նա­կան և բու­սա­բա­նա­կան այ­գի­նե­րը: Մ­շա­կու­թային ա­ռու­մով այս քա­ղա­քը բա­վա­կա­նին հա­րո­ւստ է. կան բազ­մա­թիվ ե­կե­ղե­ցի­ներ և շի­նու­թյո­ւն­նե­ր՝ կա­ռո­ւց­ված 16-19-րդ դա­րե­րո­ւմ, ո­րո­նք կար­ծես թե ձո­ւլ­վո­ւմ են 20-րդ դա­ րի ճար­տա­րա­պե­տու­թյա­նը։ Եվ վեր­ջա­պես, այս քա­ղա­քն ամ­բո­ղ ջ աշ­խար­հո­ւմ հայտ­նի է իր կար­նա­վա­լով, որն ա­վա­րտ­վո­ւմ է «­մոխ­րա­գ ույն չո­րեք­շաբ­ թի» կոչ­վող օ­րով, այն սգո և հա­նգս­տի օր է, ո­րից հե­տո կա­թո­ լիկ­նե­րի մոտ մեկ­նար­կո­ւմ է Մեծ պահ­քը: ­Հա­ջո­րդ քա­ղա­քը, որն է­ա­պես տար­բեր­վո­ւմ է մեր մայ­րա­քա­ ղա­քից, Մադ­րի­դն է: Մե­նք, գտն­վե­լով Եվ­րո­պա-Ա­սի­ա խաչ­ մե­րու­կո­ւմ, այդ­պես էլ չե­նք կո­ղմ­նո­րոշ­վո­ւմ, թե որ կո­ղմն

Ռիո դե Ժանեիրո

կա­զմ­ված են հետ­նա­խոր­շե­րից, ո­րո­նք սո­վո­րա­բար կա­ռո­ւց­ վո­ւմ են բար­ձո­ւնք­նե­րո­ւմ և որ­տեղ բնա­կա­րա­նային, ա­ռող­ ջա­պա­հա­կան, կր­թու­թյան և ան­վտան­գ ու­թյան պայ­ման­նե­ րը խի­ստ ան­կայո­ւն են։ Այս քա­ղա­քը ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ է նաև նրա­նով, որ այդ հետ­նա­խոր­շե­րի հար­ևա­նու­թյա­մբ գտն­վո­ւմ են քա­ղա­քի հա­րո­ւստ թա­ղա­մա­սե­րը, ինչն ա­վե­լ ի ակն­հայտ է դա­րձ­նո­ւմ ստե­ղծ­ված ի­րա­վ ի­ճա­կը: Այս ա­մ ե­նի հետ մեկ­տեղ այս­տեղ կան նաև շր­ջան­ներ, ո­րո­նք կա­րող են հպար­տա­նալ, որ մարդ­կային զար­գաց­ման ի­րե­նց ցու­ցա­նի­շը հա­վա­սար է սկան­դի­նա­վ յան երկր­նե­րի ցու­ցա­նիշ­նե­րին: ­Ռի­ոն ու­նի մի շա­րք դրա­կան գծեր ևս. ե­թե Դո­ւք բնու­թյան սի­րա­հար եք, ա­պա այն կգո­հաց­նի ձեզ իր բազ­մա­թիվ այ­գի­ նե­րով և է­կո­լո­գի­ա­կան ար­գե­լա­վայ­րե­րով, ինչ­պի­սիք են «­Տու­ ժի­կա» ազ­գային պար­կը, ո­րը հա­մար­վո­ւմ է ՅՈՒ­ՆԵՍ­ԿՕ-ի բնա­պահ­պա­նա­կան ժա­ռան­գ ու­թյան օբյե­կտ, Էս­տա­դ ո­ւալ դե Պեդ­րա Բրան­կան (Parque Estadual da Pedra Branca), Կո­մպ­ լեք­սո դու Բոա Վիշ­տան (Complexo da Boa Vista), ինչ­պես

ընտ­րել: Տի­պիկ եվ­րո­պա­կան այս քա­ղա­քն Իս­պա­նի­այի մայ­ րա­քա­ղա­քն է, և այս­տեղ ապ­րո­ւմ է մոտ 3,3 մլն մա­րդ: Մադ­րի­դի քա­ղա­քային ագ­լո­մ ե­րա­ցի­ան ու­նի եր­րո­րդ խո­ շո­րա­գ ույն ՀՆԱ-ն ԵՄ-ում, և նրա կր­թա­կան հա­մա­կար­գը, ժա­ման­ցային վայ­րե­րը, շր­ջա­կա մի­ջա­վայ­րը, ԶԼՄ-նե­րը, նո­ րաձ­ևու­թյու­նը, գի­տու­թյու­նը, ար­վե­ստն ու սպոր­տը մի­ա­սին, այն դա­րձ­նո­ւմ են աշ­խար­հի ա­մ ե­նա­հե­տա­քր­քիր քա­ղաք­նե­ րից մե­կը։ ­Մադ­րի­դն ու­նի ֆի­նան­սա­կան բա­վա­կա­նին կայա­ ցած հա­մա­կա­րգ, որն ա­պա­հո­վո­ւմ է բա­րձր կեն­սա­մա­կար­ դակ, սա­կայն վեր­ջին շր­ջա­նո­ւմ այս­տեղ գնա­լով ա­վե­լա­նո­ւմ է գոր­ծա­զո­ւրկ­նե­րի թի­վը: Մադ­րի­դն ա­մ ե­նից շատ այ­ցու ու­ նե­ցող զբո­սա­շր­ջային քա­ղա­քն է Իս­պա­նի­այո­ւմ, չոր­րոր­դը` Եվ­րո­պայո­ւմ։ Այն նաև հա­մար­վո­ւմ է աշ­խար­հի ա­մ ե­նա­կա­ նաչ քա­ղաք­նե­րից մե­կը:­ Ե­թե Դո­ւք այդ­քան էլ ցո­ւր­տը չեք սի­րո­ւմ, ա­պա մի­նչ այս­տեղ հաս­տատ­վե­լը պե­տք է ի­մա­նաք, որ Մադ­րի­դը գտն­վո­ւմ է ցա­ մա­քային մի­ջե­րկ­րա­ծո­վ յան կլի­մայի տա­րած­քո­ւմ՝ ձմ­ռա­նը 3 (23) 2013 111

համ եմատություն

Տոկիո

հա­ճախ է ձյու­նով պատ­վո­ւմ, և նվա­զա­գ ույն ջեր­մաս­տի­ճա­ նը կա­րող է 0-ից ցա­ծր լի­նե­լ։ Ամ­ռա­նը, ինչ­պես մի­շտ, շոգ է, գրա­նց­վո­ւմ է 30-400C-ից բա­րձր ջեր­մաս­տի­ճա­ն։ Աշ­խար­ հագ­րա­կան դիր­քի պատ­ճա­ռով Մադ­րի­դի կլի­ման չոր է, իսկ տե­ղում­ներ լի­նո­ւմ են հիմ­նա­կա­նո­ւմ աշ­նա­նը և գար­նա­նը։ Հա­վա­տա­ցեք, ար­վես­տի սի­րա­հար­նե­րին Մադ­րի­դը ցույց տա­լու շատ հա­րս­տու­թյո­ւն­ներ ու­նի: Այն Իս­պա­նի­այի ա­մ ե­ նա­ճա­նաչ­ված մշա­կու­թային քա­ղաք­նե­րից մե­կն է և պատ­կե­ րաս­րահ­նե­րի և թան­գա­րան­նե­րի ցու­ցա­նի­շով դաս­վո­ւմ է եվ­ րո­պա­կան լա­վա­գ ույն քա­ղաք­նե­րի շար­քին: Մադ­րի­դ ո­ւմ կան շատ կա­թո­լ իկ ե­կե­ղե­ցի­ներ. դրան­ցից շա­տե­րը հա­մար­վո­ւմ են ար­վես­տի նմո­ւշ­նե­ր։ ­Մադ­րի­դն ամ­բո­ղ ջ աշ­խար­հո­ւմ հայտ­նի է ոչ մի­այն ֆո­ւտ­բո­ լով, այլև նաև ցլա­մարՍ­տե­րով և տան­գ ոյով: Այս­տեղ, կար­ ծես թե, սո­ւր զգա­ցո­ղու­թյո­ւն­նե­րի մի յու­րա­տիպ մշա­կույթ է ձևա­վոր­վել, իսկ ե­թե Դո­ւք դրա սի­րա­հա­րն եք, ա­պա բաց մի թո­ղեք այն վայե­լե­լու հա­ճույ­քը: ­Մեր այս փոք­րիկ «­ճա­նա­պար­հոր­դ ու­թյան» ըն­թաց­քո­ւմ մենք, ի­հար­կե, չե­նք կա­րող չայ­ցե­լել նաև Տո­կի­ո. չէ՞ որ ամ­ բո­ղ ջ աշ­խա­րհն այս քա­ղա­քը որ­պես աշ­խա­տա­սի­րու­թյան և կամ­քի ու­ժի դրս­ևոր­ման օ­րի­նակ է դի­տար­կո­ւմ: Տո­կի­ոն Ճա­ պո­նի­այի ու հա­մա­նո­ւն պրե­ֆեկ­տու­րայի մայ­րա­քա­ղա­քն է, 3 (23) 2013 112

աշ­խար­հի ա­ռա­վել խո­շոր և ա­րագ ա­ճող քա­ղաք­նե­րից մե­կը: ­ Այս­տեղ մի­ջին ջեր­մաս­տի­ճա­նը հա­մ ե­մա­տա­բար տա­նե­լ ի է, ե­թե ի­հար­կե Դո­ւք ինչ որ խի­ստ պա­հա­նջ­ներ չու­նեք (օ­գ ոս­ տո­սին` 25,60 C): Չնայած այն փաս­տին, որ այս­տեղ բնակ­վե­ լու հա­մար ե­ղա­նա­կային պայ­ման­նե­րը բա­վա­կա­նին հար­մար են, պե­տք է նկա­տի ու­նե­նալ, որ հա­ճա­խա­կի են թայ­ֆո­ւն­նե­րն ու երկ­րա­շար­ժե­րը, ո­րոն­ցից ճա­պո­նա­ցի­նե­րը տա­րեց­տա­րի սկ­սել են էլ ա­վե­լ ի լավ պա­շտ­պան­վել:­ Ե­թե այն­պես ստաց­վ ի, որ ո­րո­շեք այս­տեղ ո­րոշ ժա­մա­նակ ապ­րել, ա­պա նկա­տի ու­նե­ցեք, որ Տո­կի­ոն Ճա­պո­նի­այի գըլ­ խա­վոր ֆի­նան­սա­կան և ար­դ յու­նա­բե­րա­կան կե­նտ­րո­նն է: Այս­տեղ են կե­նտ­րո­նաց­ված ապ­րան­քային և ֆի­նան­սա­կան բոր­սա­նե­րը, խո­շո­րա­գ ույն ֆի­նան­սաար­դ յու­նա­բե­րա­կան խմբե­րը: Աշ­խա­տան­քի պա­կաս չկա, բայց այն, որ քա­ղա­ քը Ձեզ կս­տի­պի ապ­րել իր ռիթ­մով, դա հաս­տատ է: Այս­տեղ զար­գա­ցած են ա­ռա­վե­լա­պես գի­տա­տար և բա­րձր տեխ­նո­լո­ գի­ա­կան, է­լե­կտ­րա­տեխ­նի­կա­կան, է­լե­կտ­րո­նային և օպ­տի­կա­ մե­խա­նի­կա­կան ար­տադ­րու­թյո­ւն­նե­րը, մե­քե­նա­շի­նու­թյու­նը, սար­քա­շի­նու­թյու­նը, ավ­տո­մ ե­քե­նա­շի­նու­թյու­նը, նա­վա­շի­նու­ թյու­նը, նավ­թամ­շակ­ման, նավ­թա­քի­մի­ակ ­ ան, քի­մի­ա­կան, տպագ­րա­կան, թե­թև, տե­քս­տիլ, սնն­դի և այլ ար­դ յու­նա­բե­րու­ թյո­ւն­ներ:­

համ եմատություն

Մադրիդ

Այս­տեղ են գտն­վո­ւմ նաև մշա­կու­թային կար­ևո­րա­գ ույն կենտ­րոն­նե­րը` գի­տու­թյո­ւն­նե­րի և ար­վե­ստ­նե­րի ա­կա­դե­ մի­ա­նե­րը, Տո­կի­ոյի հա­մալ­սա­րա­նը, բազ­մա­թիվ ԲՈ­ՒՀ-եր, գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ինս­տի­տո­ւտ­ներ, լա­բո­րա­տո­րի­ա­ներ և կե­նտ­րոն­ներ, գրա­դա­րան­ներ, թատ­րոն­ներ, ա­վե­լ ի քան 30 թան­գա­րան (Տե­նե­րի պատ­կե­րաս­րա­հը, Բրի­ջս­թոն գե­ ղար­վես­տի, Ժա­մա­նա­կա­կից ար­վես­տի ազ­գային, Տո­կի­ոյի ազ­գային, ար­վե­ստ­նե­րի, գե­ղագ­րու­թյան թան­գա­րան­նե­րը, «­Մետ­րո­պո­լ ի­տեն ֆես­տի­վալ հո­լը» և այլն), հա­մ եր­գաս­րահ­ ներ, թատ­րոն­ներ և այլն:­ Ի տար­բե­րու­թյո­ւն մեր «այ­ցե­լած» քա­ղաք­նե­րի՝ Տո­կի­ոյո­ւմ սա­կավ են կա­նա­չա­պատ տա­րա­ծք­նե­րը, իսկ կե­նտ­րո­նը կա­ ռու­ցա­պատ­ված է քա­րե, ա­ղ յու­սե շեն­քե­րով ու եր­կաթ­բե­տո­նե երկ­նա­քեր­նե­րով, այն­պես որ ե­թե Ձեզ հա­մար կա­նա­չա­պատ տա­րա­ծք­նե­րի առ­կայու­թյու­նը պար­տա­դիր պայ­ման է, այս­ տեղ հաս­տատ կխե­ղդ­վեք քա­ղա­քային աղ­մու­կից և եր­կաթ­բե­ տո­նե երկ­նա­քեր­նե­րից: Ի­սկ հի­մա ե­կեք վե­րա­դառ­նա­նք մեր տո­ւն՝ մեր Եր­ևան: Հի­ մա հաս­կա­նո­՞ւմ եք, թե որ­քան կար­ևոր է, որ մա­րդն իր տա­նն ապ­րի, չէ՞ որ ա­մ են դեպ­քո­ւմ ու­րի­շի տա­նը դու հյո­ւր ես ու այդ­ պի­սին էլ կշա­րու­նա­կես մնալ: Այն­տեղ կող­քիդ հայ­րե­նա­կից­ նե­րդ չեն ապ­րո­ւմ , քո մայ­րե­նին ի­րե­նց մայ­րե­նին չէ, նրա­նք

պար­զա­պես ապ­րո­ւմ են հար­ևա­նու­թյա­մբ և վե­րջ, իսկ այս­ տեղ ա­մ են ինչ այլ կե­րպ է: Ճի­շտ է, մե­նք դեմ չէ­ի­նք լի­նի Ռի­ո դե Ժա­նե­ի­րոյի ա­ռափ­նյա տա­րա­ծք­նե­րն ու­նե­նալ, բայց ե­կեք չմո­ռա­նա­նք, որ մե­նք էլ Վար­դա­վառ ու­նե­նք, որ նրան­ցից ոչ մե­կը չու­նի: Չէ՞ որ մի­այն մեզ մոտ է ան­խա­խտ ա­վան­դ ույ­ թով ամ­րա­գր­ված գո­նե տա­րին մեկ ան­գամ, ին­չով պա­տա­հի ի­րար ջրե­լը: Այդ օ­րը տա­նից դո­ւրս գա­լն ու չջր­վե­լը գրե­թե ան­հնար է, ինչն էլ ա­վե­լ ի սի­րե­լ ի է դա­րձ­նո­ւմ մեզ հա­մար ջու­րը: Ի­հար­կե, մե­նք մի շա­րք հար­ցե­րո­ւմ ըն­դօ­րի­նա­կե­լու կա­րիք ու­նե­նք նրան­ցի­ց՝ ճի­շտ և ար­դ յու­նա­վետ կա­ռա­վա­րո­ւմ, կա­ նա­չա­պատ տա­րա­ծք­նե­րի պահ­պա­նո­ւմ և ընդ­լայ­նո­ւմ, դի­ մադ­րե­լու և պայ­քա­րե­լու ան­նկո­ւն կա­մք, կա­րող ենք ան­վե­րջ թվել, բայց մե­նք էլ մե­րն ու­նե­նք, ո­րը հա­սու չէ նրա­նց: Այս­ տեղ նույ­նի­սկ ե­ղա­նա­կային պայ­ման­նե­րն են մե­րը, էլ կա­րիք չկա հար­մար­վե­լու. քո­նն է ու վե­րջ: Տես­նել աշ­խա­րհն ու գնա­ հա­տել սե­փա­կա­նը, գի­տակ­ցել, որ լավ է այն­տեղ, որ­տեղ դու տա­նն ես, որ­տեղ հա­րա­զատ­նե­րդ են:

3 (23) 2013 113

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

«Եր­ևա­նյան թմ­բո­ւկ­ներ».

«հն­չեղ» նո­րու­թյո­ւն մեր քա­ղա­քո­ւմ լուսանկարիչներ՝ Արամ Կիրակոսյան, Վահագն Ալեքսանյան

«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան

2009 թվա­կա­նի հոկ­տեմ­բե­րի 11-ին «Է­րե­բու­նի-Եր­ևան 2791» տո­նա­կա­տա­րու­թյան շր­ջա­նակ­նե­րո­ւմ հիմ­նա­ դըր­վեց «Եր­ևա­նյան թմ­բո­ւկ­ներ» թմ­բ­կա­հար­նե­րի խո­ւմ­բը: Ներ­կայո­ւմս խմ­բի կո­լեկ­տի­վ ը բաղ­կա­ցած է 19 թմ­բ­կա­հա­րն ­ ե­րից, ով­քեր ընտր­վել են տար­բեր ե­րա­ժշ­տա­կան և հան­րա­կր­թա­կան դպ­րոց­նե­րից: Թմբ­կա­հար­նե­րը 13-22 տա­րե­կան աղ­ջիկ­ներ են, ով­քեր օժտ­ված են ռիթ­ մի սուր զգա­ցո­ղու­թյա­մբ, ու­նեն ե­րա­ժշ­տա­կան կր­թու­թյո­ւն, ճկո­ւն են, բա­րե­կա­զմ, բա­րե­տես ու ար­տիս­տիկ: Խմ­բի կա­տա­րո­ղա­կան հմ­տու­թյո­ւն­նե­րը զար­գա­նո­ւմ են պար­բե­րա­բար ի­րա­կա­նաց­վող պա­րա­պո­ւնք­նե­րի շնոր­հիվ, իսկ բա­րձ­րա­ճա­շակ բե­մա­կան տե­սքն ա­պա­հո­վո­ւմ են մի շա­րք մաս­նա­գետ­ներ:

3 (23) 2013 114

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան

Խո­ւմ­բը իր ձևա­չա­փով մի­ա­կն է տա­րա­ծա­շր­ջա­նո­ւմ, և կա­րե­լ ի է ա­սել, որ այն նոր մշա­կույթ է ներ­մու­ծել: Ար­դ յո­ւն­քո­ւմ «Եր­ևա­նյան թմ­բո­ւկ­նե­րն» ար­դեն իսկ կա­րող են ի­րե­նց ներ­կայու­թյա­մբ յու­րօ­րի­նակ հան­դի­սա­ վո­րու­թյո­ւն հա­ղոր­դել ցան­կա­ցած մի­ջո­ցառ­ման կամ պե­տա­կան տո­նա­կա­տա­րու­թյան` միև­նույն ժա­մա­նակ հա­ղոր­դե­լով բա­րձր տո­նա­կան տրա­մադ­րու­թյո­ւն: «Եր­ևա­նյան թմ­բո­ւկ­ներ» խո­ւմ­բը 2009թ-ից մի­նչ օրս մաս­նակ­ցել է գրե­թե բո­լոր տո­նա­ կա­տա­րու­թյո­ւն­նե­րին և հպա­րտ կրո­ւմ է մայ­րա­քա­ղա­քի ան­վա­նու­մը` իր ներ­կայու­թյամբ էլ ա­վե­լ ի «հն­չեղ» դա­րձ­նե­լով մայ­րա­քա­ղա­քի փո­ղոց­նե­րը և հա­մ եր­գային դահ­լ իճ­նե­րը:

3 (23) 2013 115

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013 116

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

3 (23) 2013 117

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Կ. Դեմիրճյանի անվան Երևանի մետրոպոլիտեն՝ «Երիտասարդական» կայարան 3 (23) 2013 118

ýáïáå³ïÙáõÃÛáõÝ

Կ. Դեմիրճյանի անվան Երևանի մետրոպոլիտեն 3 (23) 2013 119

հյուրեր և կարծիքներ

Երևանի հյուրերն ու նրանց կարծիքները անդրադարձը` Սյուզաննա Թուսինյանի,

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

Արմինե Սարգսյանի

Եր­ևա­նյան կա­րծ­քի­ներ (ար­տա­ սահ­մա­նո­ւմ ապ­րող հայ զբո­սա­շր­ ջիկ­նե­րի կա­րծ­քի­ներ)

­ ա­մա թե ա­կա­մա պա­նդխ­տու­թյան Կ ճամ­փան բռ­նած մար­դը մի­շտ կա­րո­տով է հի­շո­ւմ իր սի­րե­լ ի հայ­րե­նի­քը, քա­ղա­ քը: Ա­ներ­ևույթ թա­խի­ծը, հին օ­րե­րի հու­ շե­րն ու խեղ­դ ող կա­րո­տը մի­շտ մա­րդ­ կա­նց ստի­պո­ւմ են վե­րա­դառ­նալ հայ­ րե­նի օր­րան, թե­կո­ւզ և կա­րճ ժա­մա­նա­ կով, թե­կո­ւզ և որ­պես զբո­սա­շըր­ջիկ ար­ դեն, ևս մեկ ան­գամ զգալ ար­ևի յու­րա­ հա­տո­ւկ ջեր­մու­թյու­նը հայ­րե­նի հո­ղո­ւմ: Նրա­նք ապ­րո­ւմ են ար­տա­սահ­մա­նո­ւմ ու ան­սահ­ման կա­րո­տո­ւմ ի­րե­նց հայ­րե­ 3 (23) 2013 120

նի­քը, ու այդ կա­րո­տը ստի­պում է նո­րից ու նո­րից վե­րա­դառ­նալ հետ: Սա­կայն մի­շտ չէ, որ նրա­նց սպա­սում է ի­րե­նց հու­շե­րո­ւմ հա­վե­րժ մնա­ցած նախ­կին քա­ղա­քը: Ա­մ են ան­գամ նո­րո­վ ի, թար­ մաց­ված տես­նե­լով քա­ղա­քը, ո­մա­նք ու­րա­խու­թյո­ւն են ապ­րո­ւմ քա­ղա­քի նոր տես­քով, իսկ ո­մա­նք էլ տխ­րում՝ հի­նն ան­դառ­նա­լ ի կո­րց­նե­լու հա­մար:

բա­ներ, որ չես կա­րող հա­մ ե­մա­տել: Ճի­շտ է, կա զար­գա­ցո­ւմ, մար­դիկ սկ­սել են ա­վե­լ ի բա­րե­համ­բույր լի­նել, բայց ա­ռաջ գնա­լու տեղ դեռ շատ կա: Չեմ հա­ վա­նո­ւմ, որ մա­րդ­կա­նց վե­րա­բեր­մուն­քի մեջ չկա հար­գա­նք, զի­ջո­ւմ: Ափ­սո­սո­ւմ եմ, որ շատ այ­գի­ներ էլ չկան, փո­խա­ րե­նը շքեղ սր­ճա­րան­ներ են գոյա­ցել դրա­նց տե­ղո­ւմ: Ցա­վա­լ ի է, բայց չկա իմ ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րի Եր­ևա­նը, մնա­ցել է մի­այն հի­շո­ղու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ: Բայց, ինչ­ևէ, մեր քա­ղա­քն է, սի­րո­ւմ եմ Եր­ևա­նս:

Եր­ևա­նի մա­սին խո­սե­լ իս մի­շտ հպար­ տո­րեն եմ խո­սո­ւմ, իմ քա­ղա­քն է, իմ Եր­ևա­նը: Վեր­ջին տա­րի­նե­րին շատ է փոխ­վել ու գե­ղեց­կա­ցել: Սի­րո­ւմ եմ քայ­լել փո­ղոց­նե­րով ու հի­ա­նալ քա­ղա­ Գ ­ ո­հար Բա­բայան, ԱՄՆ (1 տա­րի) քի տե­սա­րա­նով: Նույ­նի­սկ ապ­րե­լով ­ այն­պի­սի երկ­րո­ւմ, ինչ­պի­սին ԱՄՆ-ն է, Եր­ևա­նը, ի­րոք, շատ է փոխ­վել, ա­վե­լ ի է դար­ձյալ կա­րո­տո­ւմ եմ Եր­ևա­նը: Կան գե­ղեց­կա­ցել, է­լ ի­տար շեն­քե­րն են ա­վե­

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

լուսանկարը` Արմեն Ղուկասյանի

հյուրեր և կարծիքներ

3 (23) 2013

121

հյուրեր և կարծիքներ

լա­ցել: Դա ինձ դո­ւր է գա­լ իս: Մի­այն թե ափ­սոս, որ ան­ցո­ւմ­նե­րի վրա դեռ վա­ րո­րդ­նե­րը հե­տի­ոտ­նին չեն զի­ջո­ւմ: Իսկ եր­ևան­ցի­նե­րը գրե­թե նույնն են մնա­ցել: Իմ բա­ցա­կայու­թյան ժա­մա­նակ գրե­թե ո­չ ի­նչ չի փոխ­վե­լ։ Մե­տաք­սյա Սա­ֆա­րյան, Իս­պա­նի­ա (9 տա­րի)­ Եր­ևա­նը ինձ հա­մար շա­՜տ, շա­՜տ ա­վե­լ ին է քան մի­այն հայ­րե­նի­քի մայ­րա­քա­ղա­ քը: Կա­րո­տն ու հե­ռա­վո­րու­թյո­ւնն ստի­ պո­ւմ են ու­րիշ տե­սան­կ յու­նից տես­նել ու գնա­հա­տել ու­նե­ցա­ծդ: Մի քա­ղ ցր կետ է Եր­ևա­նը իմ սր­տո­ւմ, հո­գ ո­ւմ ու մտ­քո­ւմ: Ինձ հպար­տու­թյո­ւն պա­րգ­ևե­լու աղ բ­ յուր է: Սա ան­վ ի­ճե­լ ի է:

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

լուսանկարը` Արտաշես Մարտիրոսյանի

­ աի­րա Բա­թու­զ յան, Սի­րի­ա (10 տա­րի) Ն ­ Ես սի­րո­ւմ եմ Եր­ևա­նը` իր բո­լոր ա­ռա­ վե­լու­թյո­ւն­նե­րով ու թե­րու­թյո­ւն­նե­ով, իսկ թե­րու­թյո­ւն­նե­րն այս­տեղ բա­վա­ կա­նին շատ են: Ա­մ են ան­գամ, երբ գա­ լիս եմ, զգո­ւմ եմ, թե ինչ­պես է քա­ղա­քս փոխ­վո­ւմ` ա­վե­լ ի գե­ղեց­կա­նո­ւմ ու վառ է դառ­նո­ւմ, բայց մի­շտ պահ­պա­նո­ւմ է իր մեջ հին մի բան: Սա ու­րույն հմայք է հա­ղոր­դ ո­ւմ նրան: Ցա­վոք սր­տի պե­տք է բա­ցա­սա­կա­նը ևս ա­սեմ` նեղ փո­ղոց­ներ, եր­կար ժա­մա­նակ չմա­քր­ված շեն­քե­րն ու շի­նու­թյո­ւն­նե­րը, և Հյու­սի­սային պո­ ղո­տան, ո­րը ամ­բող­ջո­վ ին փո­խո­ւմ է քա­ ղա­քի տես­քը։­

3 (23) 2013 122

Ա­նի Պո­ղո­սյան, Ռու­սաս­տան (2 տա­րի) «Եր­ևա­նը սո­վո­րա­կան ա­սի­ա­կան քա­ ղաք է` նեղ, ծու­ռու­մո­ւռ փո­ղոց­նե­րով, հո­ւմ ա­ղ յու­սից և մա­նր քա­րե­րից շին­ ված»: Ի. Շո­պեն, ռո­ւս վի­ճա­կա­գիր «Ի­մաս­տու­թյան ու քեր­թու­թյան հին, սր­բա­զան գր­քե­րն այս­տեղ շա­րու­նա­կո­ ւմ են ապ­րել որ­պես չո­րա­ցած վար­դեր, ո­րո­նք լի են դե­ռևս ան­տե­սա­նե­լ ի սեր­ մե­րով, խոր զգաց­մո­ւն­քով և հար­գան­ քով եմ ես գրո­ւմ այս գր­քո­ւմ»: ­ աբ­լո Նե­րու­դա, չ ի­լ ի­ա­ցի գրող, Մա­տե­ Պ նա­դա­րան, 1957թ. «Եր­ևա­նը շատ գե­ղե­ցիկ և հե­տա­քր­քիր քա­ղաք է: Գեր­մա­նի­այո­ւմ այդ քա­ղա­ քի մա­սին շատ քիչ գի­տեն: Մեզ` գեր­ մա­նա­ցի­նե­րիս հա­մար շատ կար­ևոր է Երևան այ­ցե­լե­լը»: ­Դոկ­տոր Հա­նս Լեն­ցի­նգ, ԳԴՀ, 1958թ.

հյուրեր և կարծիքներ

«Ե­րբ Եր­ևա­նի վե­րա­կա­ռու­ցո­ւմն ա­վարտ­վ ի, այն կդառ­նա աշ­խար­հի գե­ ղեց­կա­գ ույն և իր ազ­գային ճար­տա­րա­ պե­տա­կան ո­ճով ինք­նա­տիպ քա­ղաք­ նե­րից մե­կը»: ­ իտ­չել Ո­ւիլ­սոն, ա­մ ե­րի­կա­ցի պրո­ֆե­սոր, Մ 1958թ. «­Քա­ղա­քը հրա­շա­լ ի է, քա­րե­րը հրա­շա­ լի են: Այս­տեղ ա­մ են ինչ քա­րից է: Հայ ժո­ղո­վո­ւր­դը ստիպ­ված է ան­գամ մր­գե­ րն ու բան­ջա­րե­ղե­նը քա­րից քա­մ ել, ո­րը հե­շտ չէ»: ­ ի­խայիլ Ժվա­նեց­կի, ռո­ւս եր­գի­ծա­բան, Մ հու­մո­րի­ստ, 2013թ. «­Հայաս­տա­նն այն երկր­նե­րից է, որ­տեղ գի­րքն է պե­տա­կա­նու­թյո­ւն ստեղ­ծել, պահ­պա­նել լե­զո­ւն, եր­կի­րը: Այս­տեղ գի­րքն ա­վե­լ ի շատ ազ­գային ինք­նու­ թյան հա­րց է: Այս ա­ռու­մով Եր­ևա­նին գր­քի հա­մաշ­խար­հային մայ­րա­քա­ղա­քի կո­չո­ւմ տա­լը շատ ա­վե­լ ի լո­ւրջ է, քան, օ­րի­նակ, Բո­ւե­նոս Այ­րե­սին, որ­տեղ կար­դա­լն ա­վե­լ ի շատ ժա­մա­նց է»: Թո­բի Լիթ, բրի­տա­նա­ցի ար­ձա­կա­գիր, 2012թ.

լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի

«­Դեռ մեկ տա­րի ա­ռաջ, երբ մայրս ողջ էր, Եր­ևա­նո­ւմ է­ի ան­ցկաց­նո­ւմ տար­վա 4-5 ա­մի­սը: Անգ­լե­րեն ա­սաց­վա­ծք կա. «­Տո­ւնն այն­տեղ է, որ­տեղ սի­րտն է»: Շա­ րու­նա­կե­լու եմ տո­ւն գալ»: ­ ե­րի Կան­դա­լ յան-Աս­լա­նյան, ա­մ ե­ Մ րի­կաբ­նակ ար­ձա­կա­գիր, թա­րգ­մա­նիչ, 2011թ.

«Ե­րբ ե­կա Եր­ևան, չգի­տե­ի` ինչ է սպաս­ վո­ւմ, բայց ե­կա ու իմ հայ­րե­նի քա­ղա­քի նման ջեր­մու­թյո­ւն զգա­ցի: ­Սի­րո­ւմ եմ, երբ քա­ղա­քի փո­քր կե­նտ­ րո­նը հնա­րա­վո­րու­թյո­ւն է տա­լ իս շատ բա­նե­րի ծա­նո­թա­նա­լու: Եր­ևա­նը տվեց այդ հնա­րա­վո­րու­թյու­նը, քա­ղա­քի կե­ նտ­րո­նո­ւմ քայ­լե­լով շատ բա­նե­րի ծա­նո­ թա­ցա, շատ եմ հա­վա­նել ձեր քա­ղաք»: Ռե­նե Հաու­վեն, հո­լան­դա­ցի ռե­ժի­սոր, 2013թ

լուսանկարը` Սերգեյ Կարապետյանի

«­Սի­րո­ւմ եմ Հրազ­դա­նի կիր­ճը: Շատ հե­տա­քր­քիր է, գի­տես, որ եր­կու կող­մ ե­ րո­ւմ քա­ղա­քը կա, բայց չի եր­ևո­ւմ, իսկ մեր Հո­լան­դի­ան հար­թա­վայր է, սար ու ձոր չկա»: ­ Ան­նա Մար­տի­րո­սյան-Մա­տաար, հո­լան­ դու­հի, թա­րգ­մա­նիչ, 2009թ

3 (23) 2013 123

3 (23) 2013

«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ www.menq.org

«ՄԵՆՔ ՄԵՐ ՄԱՍԻՆ» ԱՄՍԱԳԻՐ ՄԵՆՔԻ ՈԳԻՆ 3/23 2013

ԵՐԵՎԱՆ YEREVAN ÅÐÅÂÀÍ “MENQ MER MASIN” MAGAZINE THE SPIRIT OF MENQ 3/23 2013

124 ԷՋ ՏԱՐԱԾՎՈՒՄ Է

ԱՆՎՃԱՐ

3/23 2013