193
DE GEBROEDERS VAN LIMBURG: LES TRÈS RICHES HEURES
De miniaturen in de Très Riches Heures beho- belangrijke schilders, onder wie Jan van Eyck (zalen werden gebruikt; malachiet voor groenen; rood verf- voltooid, maar het bestond toen al uit 130 miniaturen, ren tot de mooiste die ooit gemaakt werden. 195 en 196), begonnen hun carrière als boekverluch- hout voor de roze tinten; loodoxide, oker en vermil- sommige van een halve bladzijde, andere paginagroot. In de lijn van de noordelijke traditie werden ters. Getijdenboeken bevatten gebeden die dagelijks joen (kwiksulfide) voor roden; loodmonoxide en arse- Naast de kalenderminiaturen bevat het boek ook epize minutieus in heldere kleuren gedetail- werden gelezen maar ook speciale teksten ter ere van nicumtrisulfide voor schakeringen van geel; en voorts soden uit het leven van Christus, de Heilige Maagd en leerd door de gebroeders Paul, Herman en heiligen en voor gebruik op feestdagen van de ker- loodwit en koolzwart. de heiligen. Zoals gebruikelijk was, werd het handJohan van Limburg, telgen van een kunste- kelijke kalender. Ze bestonden in alle formaten: van Gewoonlijk begon een getijdenboek met een ka- schrift op maat gemaakt voor de opdrachtgever, met naarsfamilie uit Nijmegen. De opdrachtgever minuscule exemplaren die in de handpalm pasten tot lender, en die in Les Très Riches Heures is een van de gebeden waarop hij gesteld was, en elk tekstonderdeel was een van de grootste kenners van verluch- opulente folio’s zoals Les Très Riches Heures. meest weelderige in zijn soort. Voor elke maand is een ging vergezeld van illustraties die hem moesten helpen te boeken: Jean, de hertog van Berry (1340– Alle bevatten ze met de hand geschilderde minia- bijbehorende activiteit uitgebeeld onder het relevante bij het mediteren over een gegeven onderwerp. 1416), een broer van Karel v van Frankrijk. turen, een term afgeleid van het Latijnse minium, het teken van de dierenriem. De taferelen vinden plaats te-
rode loodoxidepigment waarmee initialen en rubrie- gen de achtergrond van de kastelen waarin de hertog Boeken waren in de 14e en 15e eeuw luxeproducten, ken in de tekst werden geaccentueerd. De pigmenten zijn kunstschatten bewaarde. De hertog zelf verschijnt gemaakt van velijn (perkament van fijn geprepareerde werden gebonden met Arabische gom of dragant. De in de januariminiatuur (1). kalfshuid), gebonden in een bewerkte leren band en pigmentanalyse in de Très Riches Heures heeft uitgeDe Van Limburgs en hun opdrachtgever stierven verlucht met goud en kostbare pigmenten. Een aantal wezen dat voor blauwe tinten lapis lazuli en kobalt allen aan de pest in 1416, en het getijdenboek bleef on-
2
3
1
Paul, Herman en Johan van Limburg Les Très Riches Heures, ca. 1411/13–16; pigmenten op velijn; 29 x 21 cm 1. Januari De hertog van Berry geeft een overdadig banket, geserveerd op gouden schotels. Hij draagt een bontmuts en zijn papperige gezicht tekent zich tegen het haardscherm af als tegen een aureool. De gasten en bedienden die in de weer zijn met voedsel en drank, lijken te versmelten met de figuren op het tapijt op de muur achter de hertog. Op de tafel likken verwende puppy’s de borden schoon. 2. Februari Deze opvallend realistische scène toont een boerenfamilie op een koude winterdag. De vrouw en haar kinderen proberen het warm te krijgen voor het vuur. Buiten bedekt de sneeuw de schaapskooi, bijenkorven, hooioppers en
5. Mei Een groep edelen trekt eropuit in het voorjaar, zoals blijkt uit de groene kransen op hun hoofd. Musici begeleiden de prachtig uitgedoste ruiters met trompetgeschal wanneer ze door een open plek in het bos rijden. Het gebouw in de 3. Maart Met in de achtergrond het kasteel van Lusignan, achtergrond is mogelijk het Palais de la Cité in Parijs. bewerken boeren het land van de hertog: een herder hoedt zijn schapen, drie mannen snoeien de wijnranken in een ommuurde tuin, en op de 6. Juni In de vroege zomerzon zijn drie mannen en voorgrond is een bebaarde oude man aan het twee vrouwen aan het maaien en hooien. De ploegen. achtergrond wordt ingenomen door de hertogelijke residentie in Parijs, het Palais de Nesle, 4. April met uiterst rechts de gotische Sainte-Chapelle. Met de komst van de lente houdt een groep jonge hovelingen een verlovingsfeest in de tuin De architectuur is zo gedetailleerd dat onderdelen van het complex te identificeren zijn. op de rivieroever tegenover het kasteel van Dourdan. Misschien verwijst het tafereel naar de verloving van de kleindochter van de hertog. 7. Juli Twee boeren vissen in bootjes op de Orge. Hun Hartje zomer is de tijd van de korenoogst en het scheren van de schapen. De breedgerande hoenetten zijn kleine stipjes op het water. takken. Drie mannen trotseren de kou: een van hen is op weg met een ezel, een andere hakt hout, een derde worstelt met de ijzige wind in de tuin.
DE late middeleeuwen en renaissance in het Noorden
ZAAL 193
den van de twee mannen op het veld suggereren de hitte. Het kasteelcomplex op de oever van een rivier tussen twee bergen is waarschijnlijk het Château du Clain in Poitiers. 8. Augustus Een groep jonge edelen rijdt uit op valkenjacht. Vooraan loopt een drijver, die met zijn lange stok de prooi uit de bomen en het struikgewas jaagt. Boeren zwemmen in de rivier: hun lichamen zijn onder water licht vervormd en in het grijs weergegeven. Achter hen verrijst het kasteel van Etampes. 9. September Aan de voet van het kasteel van Saumur is de wijnoogst volop aan de gang. De boeren verzamelen de druiven, af en toe eentje proevend, en vervoeren ze naar de wijnpers in een ossenwagen. Op de open plek voor het kasteel is een palissade opgezet voor het steekspel.
10. Oktober Op een heldere herfstdag zijn boeren aan het werk op het veld tegenover het Louvrepaleis in Parijs. Op de voorgrond proberen vogels de zaadjes op te pikken in de voetsporen van de man die wintertarwe zaait. Mensen en dieren werpen schaduwen; het kasteel glanst in het kille zonlicht. 11. November Varkens vetmesten met eikels was een gangbare bezigheid in november, want varkensvlees – gepekeld – was een cruciale bron van proteïnen in de winter. Varkenshoeders lopen door het bos en slaan de eikels van de bomen. Een mastiff houdt een oogje op de kudde. 12. December Een everjacht sluit de kalender af. Een meute honden valt de prooi aan in het winterse woud, waar nog verdorde, gele bladeren aan de bo-
men hangen. In de achtergrond rijzen de torens op van het kasteel van Vincennes.