162
SCHILDERKUNST VAN DE VROEGRENAISSANCE IN TOSCANE
In de middeleeuwen bleef Italië nauwe poli Cimabue bevond zich op het keerpunt tussen de mid- in. Zijn figuren zijn eerder als volumes opgevat dan uit leven, die meer dan tweehonderd jaar lang was vertieke en culturele banden onderhouden met deleeuwse Byzantijnse traditie en de nieuwe Italiaanse lijnen opgebouwd; ze bewegen binnen het tafereel en waarloosd, herinvoerde.’ het Byzantijnse Rijk, en de kunst reflecteer stroming. Gaandeweg verliet hij de vlakke, gestileerde brengen diepe emoties tot uitdrukking (4). Ze houden Intussen ontwikkelde ook Duccio in Siena de kunst de die invloed: starre, gestileerde figuren, schilderwijze voor een stijl met meer naturalistische zich op in een reëel aandoende ruimte, zelfs in traditio- van het vertellen, maar meer dan Giotto had hij oog stokstijf opgesteld tegen een gouden ach elementen (3 en 5). De proporties van zijn figuren zijn nele schilderijen waarin Maria en de kleine Jezus tegen voor lyriek (2). Hij was geboeid door zowel realistische tergrond, met een drapering bestaande uit levensechter en het modelé van de draperieën is over- een gouden achtergrond zijn voorgesteld (6). Giotto’s landschappen als menselijke gevoelens en plaatste de enkele trekken en in een genadeloos vlakke tuigender. Zijn leerling Giotto overtrof hem spoedig. verwezenlijkingen boezemden zijn tijdgenoten ont- Bijbelverhalen in een uitgebreid assortiment van binbeeldruimte. Eind 13e eeuw begon een aantal In Canto xi van zijn Purgatorio (Louteringsberg), be- zag in. De Florentijnse kroniekschrijver Giovanni Vil- nenhuis- en openluchtdecors. Hij toonde een breed meesters de Italiaanse schilderkunst radicaal commentarieert Dante de tanende roem van Cimabue: lani noteerde dat Giotto ‘de grootste schilder van zijn gamma van interacties tussen de Bijbelse personages, te veranderen, door meer volume en bewe ‘IJdel de faam van ’t menselijk vermogen! tijd’ was, en dat hij ‘al zijn figuren en hun houdingen waardoor hij de figuren menselijk en hun wereld tastging aan hun figuren te geven, hun compo Hoe kort maar bloeit zij aan de top wanneer naar de natuur tekende’. Zijn roem bleek tegen de tijd baar deed lijken. sities dieper te doen lijken en emoties en Een tijd van neergang haar niet blijft verhogen! bestand, want twee eeuwen later schreef de ‘kunsthisKreeg Cimabue eerst de grootste eer, menselijke interactie in hun taferelen binnen toricus’ Giorgio Vasari: ‘Hij brak … met de primitieve, Als schilder, nu wordt Giotto meer geprezen, te laten. Tot deze revolutionaire kunstenaars traditionele Byzantijnse stijl en stond aan de wieg van behoorden Cimabue en zijn leerling Giotto, En wie hem voorging weet men amper meer.’ de grote schilderkunst zoals we die tegenwoordig kenGiotto leidde in de schilderkunst een ware revolutie nen, doordat hij de techniek van het tekenen naar het beiden uit Florence, en Duccio uit Siena.
1
2
1, 2. Duccio di Buoninsegna Maestà, 1308–11; tempera op paneel; 246 x 467 cm De voorzijde van dit tweezijdige altaarstuk, dat Duccio (actief ca. 1278–1318) voor de dom van Siena schilderde, toont de Madonna omringd door heiligen en engelen (1). Op de achterkant, oorspronkelijk de kant van het koor, waar de geestelijken zaten tijdens de kerkdiensten, zijn meer dan vijftig taferelen uit het leven van Christus uitgebeeld in landschappen, stadsgezichten en interieurs (2). De overbrenging van het werk van het atelier van de kunstenaar naar het hoogaltaar op 9 juni 1311 was een grootse
DE ITALIAANSE RENAISSANCE
publieke gebeurtenis. Een lokale kroniekschrijver noteerde met ontzag: ‘De winkels waren gesloten en op last van de bisschop … begeleidde een plechtige processie van [geestelijken], de stadsmagistraat en de hele bevolking … het werk tot aan de dom … Uit eerbied voor zulk een edel paneel werden alle klokken geluid.’ 3. Cimabue Crucifix, ca. 1285; tempera op paneel; 429 x 383 cm Ondanks de onmiskenbare Byzantijnse invloed heeft Cimabue (ca. 1240–1302) met dit kruisbeeld een pakkende voorstelling geschilderd
ZAAL 162
van een menselijke Christus. Dit majestueuze werk werd zwaar beschadigd tijdens de overstroming van 1966 in Florence, waarbij grote delen van de verflaag verloren gingen. 4. Giotto Crucifix, ca. 1300; tempera op paneel; 578 x 406 cm Giotto (1267/75–1337) maakt zich los van de gestileerde voorstelling van de kruisiging die nog te zien is bij Cimabue (3). Hij toont Christus als een echte man, met een van pijn gebroken lichaam dat zwaar doorhangt en aan de met nagels doorboorde handen trekt. Zijn hoofd is
neergezakt op zijn borst, zijn twee voeten zijn met één enkele nagel doorboord, en het bloed druipt uit zijn opengereten vlees. Maria en Johannes kijken bedroefd toe vanaf de armen van het kruis. 5. Cimabue Maria met Kind, ca. 1260–80; tempera op paneel; 381 x 221 cm Dit monumentale werk, geschilderd voor het hoogaltaar van de Santa Trinità in Florence, toont een populair thema uit de middeleeuwse schilderkunst: Maria als tronende hemelkoningin met een hemelse hofhouding van engelen.
Onder haar zijn vier profeten afgebeeld die haar geboorte voorspelden. Er zijn nog Byzantijnse elementen, maar Cimabue creëerde een zekere diepte door de overlapping van de figuren en de architecturale structuur van de troon. De bezielde figuren betrekken de toeschouwer bij de voorstelling. 6. Giotto Tronende Maria met Kind, ca. 1310; tempera op paneel; 320 x 198 cm Dit paneel, geschilderd voor de kerk van Ognissanti (Allerheiligen) in Florence, is gekenmerkt door talloze vernieuwingen. Giotto plaatst de
Heilige Maagd in een coherente ruimte gevormd door de troon met de spitse overwelving en de marmeren trap die ernaartoe leidt. Het lichaam van de Madonna heeft volume en is licht naar rechts gedraaid. Maria lijkt te ademen door haar openstaande lippen. Ook de kleine Jezus beweegt en spreekt en heeft het mollige lichaam van een echte, robuuste baby.