publicystyka
Wikipedia.org
Filmowy obraz Potopu szwedzkiego (1655-1660)
Jacek SZYMALA
Franciszek Kondratowicz, Obrona Jasnej Góry, XIX w.; kadry z filmu Potop Jerzego Hoffmana z 1974 r.
„Za otwarcie bram twierdzy jego królewska mość (tu znów długo wymieniał tytuły) ofiaruje waszej książęcej mości województwo lubelskie w dziedziczne władanie! Zdumieli się słysząc to wszyscy, zdumiał się na chwilę i pan starosta. Już Forgell począł toczyć tryumfującym wzrokiem dokoła, gdy nagle wśród ciszy głuchej ozwał się po polsku do starosty stojący tuż za nim pan Zagłoba: — Ofiaruj, wasza dostojność, królowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy (…)” H. Sienkiewicz, Potop, t. 3, fragment opisu nieudanego oblężenia Zamościa przez wojska szwedzkie Karola Gustawa
10
Historii potopu szwedzkiego kino polskie poświęciło dotąd cztery filmy. Każdy powstał w odmiennej epoce — dziejów kina i historii politycznej. Oto kolejno niedokończona wskutek interwencji caratu niema adaptacja, następnie antyniemiecki Przeor Kordecki, jeden z pierwszych polskich filmów dźwiękowych, potem monumentalny Potop Jerzego Hoffmana zrealizowany w czasach socjalistycznych, wreszcie pogodni Szwedzi w Warszawie z początku demokratycznej Rzeczypospolitej. Kino szwedzkie tematu potopu nie podjęło. Ahistoryczna postawa Szwedów znalazła wyraz w fakcie niekupienia kopii nominowanego do Oscara filmu Hoffmana. W roku premiery Potopu (1974) powstał brytyjski film Anthony Harveya o królowej Krystynie, Abdykacja, który na szwedzkich ekranach poniósł druzgocąca klęskę. W 1933 r. Rouben Mamoulian nakręcił Królową Krystynę. Odtwórczynią tytułowej monarchini była Greta Garbo i tylko ze względu na ten fakt film cieszył się popularnością w Skandynawii1. Niedługo po abdykacji Krystyny (1654) na rzecz kuzyna, Karola Gustawa, nowy król szwedzki zaatakował z dwóch stron Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Faworyt Krystyny, Magnus de la Gardie (w Abdykacji pokazany „w cieniu” królowej), służył w Inflantach i uczestniczył w potopie. Na pierwszą adaptację Potopu dał pozwolenie sam Henryk Sienkiewicz w Oblęgorku. Powieść miał sfilmować Edward Puchalski, a prawo wyłącznej eksploatacji uzyskała zawiązana jesienią 1913 roku w Warszawie spółka „Sokół”. Za dekoracje odpowiedzialny był Edmund Michrowski, dekorator Teatru Wielkiego, „(…) stroną artystyczną zajmował się artysta malarz Pietkiewicz”2. W epizodzie obrony Częstochowy zapowiadano udział sześciuset statystów, jednak realizację wiosną 1914 r. przerwano. Carski generał Rausch von Traubenberg zabronił użycia wojsk rosyjskich, nie wyraził również zgody na udział polskich statystów. Ponad tysiącmetrową taśmę filmową kupiła od Puchalskiego moskiewska wytwórnia Aleksandra Chanżonkowa. Film, po znacznych przeróbkach, miał premierę już w czasie trwania pierwszej wojny światowej, 14 kwietnia 1915 r. Reżyserię objął Piotr Czardynin, a nazwisko Puchalskiego (współpracujące1 Informacje i wdzięczność zawdzięczam konsultacji Pana Profesora Tadeusza Szczepańskiego 2 M. Oleksiewicz, 535 dni Potopu, Warszawa 1975, s. 8
go przy rosyjskiej wersji) nie pojawiło się nawet w czołówce. Polski pisarz Igor Newerly sygnalizował w 1915 roku związek wyświetlania w Warszawie Potopu z ambicjami rządu carskiego pozyskania Polaków (do armii). Zatem kulisy powstania pierwszej adaptacji wiązały się z cenzurą carską i polityką panslawizmu. Czterdzieści lat przed wejściem na ekrany kin Potopu Jerzego Hoffmana, 24 grudnia 1934 r. w warszawskim kinie Colosseum miała miejsce premiera ostatniego, czternastego filmu Edwarda Puchalskiego Przeor Kordecki — obrońca Częstochowy3. Reżyser chciał nie tyle dokonać adaptacji powieści Sienkiewicza, co raczej stworzyć „własną «wizję» epizodu wojny polsko-szwedzkiej z XVII wieku, «posiłkując się» przede wszystkim monumentalnym dziełem Samuela Pufendorfa De Rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege Gestis, libri septem; opublikowano je po raz pierwszy w roku 1696, a zilustrowano rycinami i planami Erica Dahlberga”4. Przeor Kordecki… powstał w niespokojnych czasach dwudziestolecia międzywojennego, po dojściu Hitlera do władzy. Kilka miesięcy po premierze filmu zmarł marszałek Józef Piłsudski. W Rzeczypospolitej zdawano sobie sprawę z niebezpiecznego położenia geopolitycznego kraju, równocześnie lansując mit silnego państwa. Film Puchalskiego, opowiadając XVII wieczną historię, odsyłał do współczesności — jak Szwedzi odstąpili pokonani od oblężenia Jasnej Góry, tak III Rzesza nie pozbawi Polski dostępu do morza. Szwedzi w filmie pokazani są w negatywnym świetle i używają języka niemieckiego5. W komunikacie radiowym z pierwszego tygodnia II wojny światowej słychać: „Wojska niemieckie zajęły Częstochowę, Westerplatte broni się”. Ciekawe, ilu Polaków pomyślało wtedy o filmie Puchalskiego lub powieści Sienkiewicza… Obrona Częstochowy funkcjonuje w świado3 Zob. T. Lubelski, Historia filmu polskiego. Twórcy, filmy, konteksty, wyd. 2, Chorzów 2009, s. 84; S. Heymanowa, recenzja filmu Przeor Kordecki... [w:] „Bluszcz”, nr 5, 1934; M. Oleksiewicz, 535 dni Potopu, Warszawa 1975, s. 10-12. Autorzy uważają film za słaby i już w momencie powstania przestarzały 4 M. Oleksiewicz, dz. cyt., s. 10-11 5 Podobnie antyniemiecką wymowę można znaleźć w filmie S. Eisensteina Aleksander Newski (1938), gdzie np. o średniowiecznym państwie Zakonu Kawalerów Mieczowych mówi się anachronicznie „Niemcy”. Władza radziecka popierała film zwłaszcza po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki.
11