rin bezemesindeki işçilik, kullananın sosyal statüsünü belirler hale gelmiş. 19. yüzyılda sigaranın yaygınlaşması ile tütün içiminin yavaş yavaş azalması nedeniyle o dönem lülenin satışı hayli azalmış ve lüle imal eden atölyeler, ‘evane’ denilen, lüle çamurundan çeşitli seramik kullanım gereçleri yapmaya başlamış. Osmanlı döneminde lüleciliğin en güzel örnekleri İstanbul’un Tophane semtinde yapılmış. Vaktiyle atölyelerin bulunduğu Lüleci Hendek Sokağı bugün halen adını muhafaza eder. Lülecilik, ustalarının özel bilgilerini ve lüle yapım tekniklerini ömür boyu sır olarak saklamaları neticesinde süreklilik gösteremeyen bir zanaat haline gelmiş. Lüleciliğin son örnekleri de 1894’te 50 civarındaki lüleci dükkânı tarafından verilmiş. Bu sayı 1921’de sadece 1’e düşmüş, o da 1928’de kapanmış. Bu zanaatın son temsilcisi İsmail Usta’nın da 1955 yılında 64 yaşında vefat etmesiyle Tophane lüleciliği, deyim yerindeyse tarihe karışmış. Taki, güzel sanatlardan gelme bir seramik ustası lüleciliği keşfedene dek... Ustaların elinde 330 yıl kadar yaşamış olan bu seramik sanatı, günümüzde gelecek nesillere aktarılmak üzere sadece Murat İres tarafından icra ediliyor. Kararlılık ve Sabrın Ürünleri Tophane lüleciliğinin, günümüzdeki tek ustası olan Murat İres, Tatbiki Güzel Sanatlar -şimdiki adıyla Marmara Güzel Sanatlar Fakültesi- Seramik Bölümü mezunu. İres, öğrencilik yıllarıyla birlikte 32 yıldır seramikle uğraşıyor. Öğrenimi süresince Eczacıbaşı seramik fabrikalarında tasarımcı olarak çalışan sanatçı, askerlik sonrası kendi atölyesini kurmuş. İres’in tophane lüleciği serüveni, 1997-2006 yılları arasında Uludağ Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olarak çalışırken başlamış. Halen Üsküdar’daki atölyesinde çalışmalarını sürdüren Murat İres, Tophane lüleciği ile tanışmasına bakın nasıl anlatıyor: “Bir gün bir hanımın, Sibel Sırdaç Ozan’ın bana getirdiği bir kitaptaki seramik ürünlerini (tophane lüleleri) yapıp yapamayacağımı sorması üzeri-
ne, o güne kadar hiç ilgi alanımda olmayan tophane lülelerinin kullanım alanları ve üretim teknikleri üzerine çalışmaya başladım. Çeşitli müzelerde inceleme fırsatını bulduğum tophane lülelerinin nasıl yapıldığı ile ilgili net bilgilerin olmayışı, konuya olan ilgimi daha da arttırdı. Yaklaşık 32 yıllık seramik uğraşımın neredeyse son beş yılını tophane lülelerinin hammadde ve yapım tekniği çalışmalarına ayırdım.” Yaptığı ilk tophane lülesini, bir de şimdilerde ürettiklerini göstererek, aradan geçen beş yıl içinde zanaatini nasıl geliştirdiğini anlatan İres, “Kararlılığın ve sabrın ürünleri bunlar” diyor. Bu kadar yıl seramikle meşgul olduktan sonra tophane lüleciliği işine yöneldiğinde “Keşke daha önce tophane yapsaydım dediğiniz oldu mu” diye soruyoruz İres’e. Seramiği çok severek yaptığını vurgulayan Murat ires, “Her aşamasından keyif aldım seramiğin, ama bu iş çok daha farklı bir şey. Her seferinde farklı bir şey keşfetmenin mutluluğunu, keyfini yaşıyorum çünkü. Bir annenin, tıpkı karnındaki bebeğini beklemesi gibi bir şey. Ortaya çıkan her yeni ürün sevindiriyor, mutlu ediyor beni” diye anlatıyor yeni tutkusunu. Tophane lüleciliğinde temel malzemenin kil olduğunu söyleyen Murat İres, ürünleri desenlemek için kullandığı kalemleri şimşir ağacından kendisinin yaptığını, desenleri bezemek için de altın ve gümüş yaldız kullandığını belirtiyor. Malzemenin temininin çok kolay olmadığına dikkat çeken İres, “Kullandığım toprak sıradan bir toprak değil çünkü. Lüle çamuru diğer çömlek çamurlarından farklı” diye konuşuyor. Ürünlerdeki hâkim rengin ne ol-
duğunu ve renklendirmeyi nasıl gerçekleştirdiğini sormamız üzerine Orijinal rengin devetüyü ve kırmızı olduğunu, ancak yapılan ürünlerin hepsinin farklı renkte olduğunu ifade eden İres, “Her bir ürün fırınlandıktan sonra ayrı bir renk alıyor. Yani rengi kontrol etmek neredeyse mümkün değil. Ama benim son deneylerimde, rengi nasıl kontrol edeceğimi de çözdüm. En son aşama, en tehlikeli aşama. Renk değişikliği beklenmedik bir şekilde olabiliyor, çok dikkat etmek gerekiyor yani” şeklinde konuşuyor. İres ‘Meslek sırrı’ diyerek, rengi nasıl kontrol altına aldığı konusunda ser veriyor sır vermiyor. Parlaklığı Malzemenin Kendisinden Geliyor Üretim aşamalarını anlatmasını istiyoruz Murat İres’ten: “Önce malzemeyi değirmende öğütülme ya da suda eriterek eleklerden geçirme yöntemiyle çamur malzemesini elde ediyoruz. Malzemenin eritil139