Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Czelakowska_Metodyka.indb 1

2010-01-28 15:18:18

Czelakowska_Metodyka.indb 2

2010-01-28 15:18:23

Danuta Czelakowska

Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym

Krak贸w 2010

Czelakowska_Metodyka.indb 3

2010-01-28 15:18:23

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Korekta: Anna Poinc

Rysunki na stronie 82 Agata Fuks

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-350-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax: (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2010

Czelakowska_Metodyka.indb 4

2010-01-28 15:18:23

Spis treści

Wstęp .......................................................................................................................................

9

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej .............................................

13

1.1. Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka ...........................

1.2. Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania ......................................

1.3. Treści kształcenia i wychowania w edukacji polonistycznej .........

1.4. Materiał nauczania i środki dydaktyczne w kształceniu wczesnoszkolnym języka polskiego ...........................................................

1.5. Nauczyciel a kształcenie języka ojczystego w edukacji wczesnoszkolnej ...................................................................................................

1.6. Przygotowanie się nauczyciela do lekcji ..................................................

14 17 23 29 33 36

2. Metody nauki czytania i pisania w ujęciu porównawczym .....................

39

2.1. Podział metod nauki czytania i pisania ....................................................

2.2. Syntetyczne metody nauki czytania ...........................................................

2.3. Metody alfabetyczne ..........................................................................................

2.4. Metody fonetyczne ..............................................................................................

2.5. Metody sylabowe .................................................................................................

2.6. Metody analityczne – ich wady i zalety ....................................................

2.7. Rozwój metod analityczno-syntetycznych ...............................................

2.8. Metody globalne ...................................................................................................

2.9. Najnowsze tendencje w procesie nauki czytania i pisania .............

2.9.1. Koncepcja czytania według Glenna Domana ............................

2.9.2. Metoda wczesnej nauki czytania i pisania w systemie pedagogicznym Marii Montessori ..................................................

2.9.3. Metoda naturalnej ekspresji i motywacji Celestyna Freineta .....

2.9.4. Naturalna nauka języka ........................................................................

2.9.5. Programy wspierające edukację dzieci ........................................

39 40 41 42 42 43 44 47 48 51 55 58 61 62

3. Proces nauki czytania ................................................................................................

65

3.1. Psychofi zjologiczne podstawy procesu czytania i pisania ..............

3.2. Istota nauki czytania ..........................................................................................

65 69

Czelakowska_Metodyka.indb 5

2010-01-28 15:18:23

6

Spis treści

3.3. Gotowość i aspekty procesu czytania ........................................................

3.4. Kształtowanie umiejętności czytania .........................................................

3.4.1. Etapy w procesie nauki czytania ......................................................

3.4.2. Treści programowe ................................................................................

3.5. Znaczenie elementarza w procesie nauki czytania i pisania ........

3.6. Etapy pracy podczas wprowadzania nowej litery ................................

3.7. Doskonalenie umiejętności czytania ..........................................................

3.7.1. Cechy dobrego czytania ........................................................................

3.7.2. Podstawowe formy czytania ...............................................................

3.7.3. Kształtowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem .....................................................................................

72 76 79 82 85 89 93 94 95 97

4. Proces pisania ................................................................................................................ 101 4.1. Psychofi zjologiczne podstawy procesu pisania ....................................

4.2. Nauka poprawnego pisania ............................................................................

4.2.1. Etapy nauki pisania nowej litery ......................................................

4.3. Rodzaje ćwiczeń w pisaniu .............................................................................

4.4. Błędy graficzne w piśmie ................................................................................

4.5. Trudności w nauce czytania i pisania .......................................................

102 104 108 109 112 114

5. Rozwój i kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym ............ 119 5.1. Język pisany a mówiony – wzajemny wpływ, badania ......................

5.2. Proces wielostronnego poznania a metody kształcenia sprawności językowej ........................................................................................

5.3. Ćwiczenia słownikowo-frazeologiczne i ich funkcja w procesie kształcenia mowy ........................................................................

5.4. Organizacja i planowanie dłuższych form wypowiedzi ...................

5.5. Podstawowe rodzaje wypowiedzi ustnych i pisemnych ..................

5.5.1. Opowiadanie ...............................................................................................

5.5.2. Opis ................................................................................................................

5.5.3. Sprawozdanie .............................................................................................

5.5.4. List i inne pisma użytkowe .................................................................

5.6. Ćwiczenia kompozycyjne ................................................................................

5.6.1. Kontrola i ocena prac pisemnych ....................................................

120 125 129 136 139 140 148 152 154 156 157

6. Praca z tekstem literackim ...................................................................................... 159 6.1. Cele opracowywania utworów ......................................................................

6.2. Etapy pracy z tekstem czytanki lub lektury ...........................................

6.3. Opracowywanie utworów literackich ........................................................

6.3.1. Analityczne formy pracy z tekstem ................................................

6.3.2. Syntetyczne ćwiczenia oparte na utworach literackich .......

6.4. Inne sposoby wykorzystania treści tekstów literackich ...................

Czelakowska_Metodyka.indb 6

160 162 164 166 173 175

2010-01-28 15:18:23

Spis treści

7

6.5. Opracowywanie utworów poetyckich ..................................................... 177 6.6. Praca z lekturą ................................................................................................... 185 7. Nauczanie gramatyki w edukacji wczesnoszkolnej .................................. 199 7.1. Cele kształcenia języka uczniów ................................................................

7.2. Treści nauczania ................................................................................................

7.3. Metody i organizacja materiału językowego .......................................

7.4. Konstruowanie zdań złożonych .................................................................

199 200 205 209

8. Nauczanie ortografii i interpunkcji ................................................................... 215 8.1. Cele i zadania nauczania ortografii .........................................................

8.2. Dobór i zakres treści ortograficznych ...................................................

8.3. Zasady nauczania ortografii ........................................................................

8.4. Metody opracowywania materiału ortograficznego ........................

8.5. Rodzaje ćwiczeń ortograficznych .............................................................

215 220 226 229 232

9. Rozwijanie twórczej aktywności uczniów ...................................................... 237 9.1. Pojęcie, istota i cechy aktywności twórczej ..........................................

9.2. Metody pobudzania myślenia twórczego ..............................................

9.3. Stymulowanie wytwarzania dywergencyjnego i konwergencyjnego ........................................................................................

9.4. Twórcza ekspresja uczniów według koncepcji Nowoczesnej Szkoły Francuskiej Celestyna Freineta .................................................

239 247 252 256

10. Gry i zabawy dydaktyczne w polonistycznej edukacji dzieci ............... 271 10.1. Cele i zadania gier i zabaw dydaktycznych ....................................... 272 10.2. Funkcje zabaw w nauczaniu języka polskiego ................................ 275 10.3. Przykłady zabaw w edukacji polonistycznej ..................................... 279 11. Dramatyzacje w nauczaniu wczesnoszkolnym języka polskiego ....... 293 11.1. Pojęcie, istota i klasyfikacja gier dramatycznych ........................... 294 11.2. Rodzaje technik dramowych .................................................................... 303 11.3. Przykłady dramatyzacji ............................................................................... 311 Bibliografia ........................................................................................................................... 317 Aneks ....................................................................................................................................... 325 Przykład lekcji wprowadzającej nową literę ................................................ 325 Przykład lekcji z tekstem literackim ............................................................... 328

Czelakowska_Metodyka.indb 7

2010-01-28 15:18:23

Czelakowska_Metodyka.indb 8

2010-01-28 15:18:23

Wstęp

Uczenie się jest najwspanialszą i dającą najwięcej radości grą na świecie.

Wszystkie dzieci rodzą się z takim przekonaniem i pielęgnują je, dopóki nie przekonamy ich, że nauka jest ciężką i nieprzyjemną pracą.

(Glenn Doman, 1979)

Treści edukacji polonistycznej w pierwszym okresie nauki szkolnej zalicza się do wiedzy podstawowej, ze względu na cele języka w życiu i edukacji dziecka, opanowywaniu wiadomości, sprawności oraz postaw wobec najbliższych osób i społeczeństwa. Kształtowanie mowy ojczystej jest procesem twórczym i złożonym, gdyż język, będąc głównym narzędziem rozwoju umysłowego, nie tylko oddziałuje na myślenie i intelekt, lecz również wpływa na cały rozwój psychiczny dziecka i ułatwia opanowanie określonej kultury mówienia, słuchania, czytania i pisania. Istotne jest także uświadamianie uczniom roli języka jako wartości i dobra, które, doskonalone przez naukę i lekturę, może przynosić korzyści w toku całej edukacji, a także w przyszłym życiu zawodowym i społecznym. Osiągnięcie przez dziecko sprawności w mówieniu staje się możliwe, jeśli oprócz przyswojenia najważniejszych struktur składniowych i sposobu posługiwania się nimi posiada ono pewien zasób słownictwa i związków wyrazowych oraz niezbędną wiedzę językową. Zastosowanie danego wyrazu w innym kontekście często zmienia cały sens zdania, dlatego uczeń, chcąc przekazywać myśli o rzeczywistości w sposób adekwatny i precyzyjny, musi rozumieć zależność formy komunikatu od treści.

Istotą edukacji polonistycznej w początkowym okresie nauczania jest proces poznawania znaków języka pisanego i mówionego poprzez kontakt ze światem zewnętrznym, a także z otoczeniem społeczno-przyrodniczym.

Zadanie to pozwala dziecku funkcjonować w świecie znaków językowych, na początku poprzez czytanie i pisanie, później zaś – osiągnięcie sprawności mówienia w języku ojczystym i redagowanie wypowiedzi pisemnych. Bardzo istotny jest w tym procesie kontakt z tekstami literackimi: lekturami,

Czelakowska_Metodyka.indb 9

2010-01-28 15:18:23

10

Wstęp

czytankami, poezją i czasopismami dla dzieci. Głównym celem nauczania języka polskiego w klasach wczesnoszkolnych jest wdrażanie do posługiwania się językiem ogólnopolskim i kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, czytania, pisania, umiejętnej pracy z tekstem, a także budzenie miłości do języka ojczystego, uwrażliwianie uczniów na jego piękno oraz kształtowanie postaw wartościowych społecznie (Program nauczania MEN, 1998, Program wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji, J. Hanisz, 1999).

Wymienione cele mogą być realizowane jedynie dzięki aktywnej postawie ucznia, dokładnej pracy nauczyciela, poprzez różnorodne formy, metody i środki kształcenia wykorzystywane podczas projektowania poszczególnych jednostek lekcyjnych, przy uwzględnieniu planu perspektywicznego edukacji wczesnoszkolnej i dalszych etapów nauki.

Sprawność językowa rozwijana od początku edukacji wymaga od ucznia znacznej wiedzy na poziomie metajęzykowym, ponieważ dziecko we wczesnym okresie nauki często utożsamia znak językowy z jego znaczeniem, zwracając główną uwagę na rzeczywistość. Zadaniem nauczyciela jest uświadamianie roli i znaczenia słów oraz ich funkcji w wypowiedzi, a później struktury komunikatów. Rozwijaniu świadomości językowej służą przede wszystkim ćwiczenia gramatyczno-ortograficzne z elementami wiedzy o języku, które realizują dwa główne cele: teoretyczno-poznawczy, umożliwiający rozumienie i interpretację zjawisk językowych, oraz praktyczno-normatywny, kształtujący odpowiednie umiejętności i nawyki podczas ćwiczeń wyrażania własnych myśli i emocji. W praktyce edukacyjnej uczeń powinien nie tylko wiedzieć, co to jest rzeczownik, przymiotnik, czasownik, lecz także umieć się poprawnie posługiwać tymi częściami mowy w konkretnych wypowiedziach o charakterze narracyjnym lub opisowym.

Do pierwszego kontaktu ucznia ze zjawiskami językowymi dochodzi już na początkowym etapie nauki czytania i pisania, kiedy wyodrębnia on części z całości wypowiedzi lub łączy poszczególne wyrazy w zdania. Musi już wówczas rozumieć, że zdanie nie stanowi dowolnego zestawu wyrazów i należy znać reguły językowe, aby się nimi odpowiednio posługiwać podczas tworzenia komunikatu. Określone zasady rządzące mową i pismem powinien opanować w szkole lub przy jej wydatnej pomocy. W przypadku znacznej części uczniów trudności w nauce zwiększają się podczas tworzenia wypowiedzi pisemnych, kiedy nie tylko należy się wykazywać dbałością o stronę graficzną i stylistyczno-językową, ale także posługiwać obowiązującymi zasadami ortografii i interpunkcji.

Niniejsza praca ukazuje najważniejsze problemy polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej z zachowaniem właściwej kolejności i zakresu: celów i treści kształcenia, podstawowych rodzajów metod nauki czytania i pisania w ujęciu porównawczym, a także współczesnych tendencji w tym zakresie. Zaprezentowano także inne ważne zagadnienia początkowego okresu edukacji, np. rodzaje i sposoby bogacenia zasobu leksykalnego dziecka podczas realizacji ćwiczeń w mówieniu i pisaniu, pracy z tekstem, lektu-

Czelakowska_Metodyka.indb 10

2010-01-28 15:18:23

Wstęp

11

rą i wierszem, funkcję ćwiczeń słownikowo-frazeologicznych w procesie bezpośredniej komunikacji językowej, czyli w procesie komponowania dłuższych wypowiedzi (opowiadań, opisów, sprawozdań, listów). Rozdziały zawierające treści z zakresu nauki o języku i ortografii ukazują możliwości realizacyjne podstawowych elementów wiedzy z tego zakresu i najnowsze sposoby ich wdrażania w procesie edukacji. Dotyczy to umiejętności opanowywania najważniejszych pojęć z zakresu nauki o języku – wiedzy o głosce, literze, wyrazie, zdaniu, poszczególnych częściach mowy i złożonych konstrukcjach składniowych – oraz jej zastosowania podczas tworzenia dłuższych wypowiedzi w konkretnej formie stylistycznej, w mowie kontekstowej, zależnej od celu i treści przekazu. W sposób kompetentny i zgodnie z najnowszymi wymogami programów nauczania opracowano najważniejsze formy wypowiedzi, które uczniowie muszą umieć konstruować na tym szczeblu edukacji (opowiadanie, opis, sprawozdanie, notatkę kronikarską, list, życzenia, zaproszenie, ogłoszenie, zawiadomienie, plan). Obszerne treści prezentują rozdziały dotyczące stymulacji twórczej ekspresji werbalnej, rodzajów gier i zabaw dydaktycznych oraz istoty i technik dramatycznych w toku działalności praktycznej dzieci. Bardzo aktualne i niezbędne w procesie kształcenia dzieci w młodszym wieku szkolnym stają się treści dotyczące twórczego myślenia dywergencyjnego i konwergencyjnego, swobodnej ekspresji językowej, improwizacji oraz odpowiednio dobranych gier i zabaw dydaktycznych.

Niniejsza praca jest owocem wieloletnich doświadczeń i badań autorki prowadzonych na terenie Krakowa i województwa małopolskiego, jak również dociekań teoretycznych zdobytych podczas pracy na uczelni i w szkolnictwie. Zaprezentowana wiedza powinna służyć nauczycielom i studentom zainteresowanym edukacją wczesnoszkolną dzieci oraz wszystkim osobom chcącym doskonalić swoje pedagogiczno-polonistyczne umiejętności. Autorka pragnie również wyrazić wdzięczność nauczycielom szkół ćwiczeń i wszystkim innym, z którymi współpracowała. To dzięki ich pomocy, a także wsparciu rodziny, mogła powstać publikacja, stanowiąca esencję doświadczenia zawodowego autorki.

Danuta Czelakowska Kraków, styczeń 2009

Czelakowska_Metodyka.indb 11

2010-01-28 15:18:24

Czelakowska_Metodyka.indb 12

2010-01-28 15:18:24

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

Nadrzędnym celem edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest wielostronny, harmonijny rozwój osobowości oraz przygotowanie do dalszej nauki, a także udziału w życiu społecznym i kulturalnym. Równie ważne jest stymulowanie ucznia w jego rozwoju intelektualnym, emocjonalnym, estetycznym, fi zycznym i społecznym. W okresie wczesnej edukacji szczególną rolę społeczną i rozwojową w procesie opanowywania sprawności mowy odgrywa język ojczysty, który służy także realizacji tak istotnych celów, jak: zdobywanie wiedzy rzeczowej, kształtowanie określonych umiejętności pozwalających na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w mowie i piśmie, wrażliwości estetycznej oraz pożądanych społecznie postaw. Zadania języka ojczystego wiążą się nie tylko z jego znaczeniem dla rozwoju osobowości (uczeń wyraża w nim swoje myśli i uczucia, uzyskuje daną wiedzę), ale dotyczą również ważnych funkcji mowy w toku dalszej nauki i w życiu społecznym.

Metaforycznie można określić język ojczysty jako dobro lub kapitał, którego zyski są proporcjonalne do pracy włożonej w jego powiększanie, przez którą rozumie się naukę oraz indywidualne doskonalenie się przez aktywność, czytelnictwo i bardziej adekwatne poznawanie rzeczywistości. Dzięki ojczystej mowie uczeń nawiązuje kontakty, wyraża uczucia, informuje o swoich potrzebach, a także myśli. Inną zaletą dobrej znajomości języka jest możliwość lepszego rozumienia czytanych tekstów, wypowiedzi kolegów i nauczycieli, perspektywa większych korzyści z odbywanych lekcji i komunikacji. Istotną przyczyną, dla której nauka języka powinna być prowadzona ze szczególną starannością, jest również to, że stanowi on część tradycji narodu i kultury ogólnoludzkiej. Obowiązki szkoły, a zwłaszcza nauczyciela, w tym zakresie są niezwykle ważne, ponieważ od jego kompetencji zależy nie tylko rozwój intelektualny ucznia, lecz także jego adaptacja w zespole klasowym, dalsze sukcesy poznawcze i życiowe.

Sprawność językowa, w przeciwieństwie do innych treści, np. historycznych, geograficznych, matematycznych, nie ulega zapomnieniu i nie można jej utracić.

Stopień opanowania języka ojczystego w edukacji początkowej często stanowi przedmiot dyskusji, ponieważ jest on niewspółmierny do poświę-

Czelakowska_Metodyka.indb 13

2010-01-28 15:18:24

14

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

conego mu czasu i włożonego wysiłku. W znacznej mierze jest to uwarunkowane dużą ilością trudnych pojęć i reguł, wprowadzanych dość wcześnie, często ze szkodą dla kształcenia środków ekspresji. Innymi przyczynami są: zróżnicowanie umysłowe uczniów i brak umiejętności dotarcia do konkretnego dziecka. Efektywne nauczanie języka powinno zatem nie tylko uwzględniać stadia rozwoju intelektualnego dzieci, lecz przede wszystkim odpowiadać ich potrzebom, zainteresowaniom i możliwościom. Powodzenie w pracy dydaktycznej w znacznym stopniu zależy również od umiejętnej działalności nauczyciela, jego postawy, stosowanych metod i prezentowanych wartości.

1.1. Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka Kształcenie języka dziecka jest procesem ciągłym i długofalowym. Planową, systematyczną pracę dydaktyczno-wychowawczą podejmuje się już w przedszkolu i dotyczy ona zagadnień z zakresu słuchania i rozumienia wypowiedzi innych osób, swobodnego, poprawnego wypowiadania się, w tym sprawności przekazywania myśli za pomocą zdań oraz poprawnego budowania odpowiednich struktur składniowych. Do realizacji tych podstawowych celów niezbędny jest znaczny zasób słownictwa i związków frazeologicznych, znajomość najważniejszych zasad gramatyczno-ortograficznych oraz umiejętny dobór i wykorzystanie odpowiednich treści z różnych dziedzin życia społecznego, przyrody, kultury i dzieł literackich.

Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej XXI wieku Jadwigi Hanisz (1999) wyznacza edukacji polonistycznej następujące cele: – kształtowanie kompetencji komunikowania się z ludźmi w języku ojczystym poprzez mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie – edukacja językowa; – przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego oraz innych wytworów sztuki; próby wyjścia poza dosłowność tekstu podczas jego interpretacji – edukacja literacka; – rozbudzanie wrażliwości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji werbalnej, ruchowej, plastycznej i muzycznej oraz rozwijanie uzdolnień indywidualnych dziecka.

Do celów bardziej szczegółowych należą: osiągnięcie biegłości w czytaniu i pisaniu oraz doskonalenie umiejętności pracy z tekstem i przygotowanie do jego interpretacji. Istotną rolę w początkowej edukacji dziecka i jego dalszej nauce odgrywa umiejętność czytania i pisania oraz związane z jej nabywaniem określone zdolności niezbędne do opanowywania wiedzy. Zadania te wyznaczają ogólne cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej, w tym aktywność poznawcza dziecka, które, zgodnie ze strukturą kształcenia polonistycznego na tym etapie nauki, dotyczą trzech głównych pól tematycznych:

Czelakowska_Metodyka.indb 14

2010-01-28 15:18:24

1.1. Cele kształcenia polonistycznego a funkcje języka

15

– początkowej nauki czytania i pisania, – kształcenia językowego wraz z redagowaniem wypowiedzi pisemnych, – kształcenia literackiego i kulturalnego.

Nabywanie elementarnych umiejętności mówienia, słuchania, czytania i pisania stanowi główny składnik edukacji na jej szczeblu podstawowym i jest ściśle związane z kształceniem literackim. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole na ogół znają już w pewnym zakresie język mówiony i zwykle domyślają się powiązań symboli fonetycznych z graficznymi, które próbują przekładać na język pisany. Istotne w tym procesie jest zrozumienie faktu, że poszczególne dźwięki posiadają swoje oznaczenia w postaci liter. Realizacja zadań związanych z myśleniem i mówieniem, nazywanych przez Z. Klemensiewicza (1963, s. 159) „wypowiedzeniotwórczymi”, odbywa się dzięki podstawowym (semantycznym) funkcjom języka: komunikatywnej i symbolicznej oraz funkcji ekspresywnej i impresywnej. Aktywność językowa ucznia polega zatem na łączeniu występujących w określonej rzeczywistości składników w uporządkowaną pod względem językowym, skończoną wypowiedź.

Zdolność języka do zastępowania symbolami słownymi zjawisk otaczającego świata jest realizowana przez wymienione dwie funkcje: symboliczną, nazywaną też często reprezentacyjną lub poznawczą, która służy poznawaniu rzeczywistości i jej reprezentacji w umyśle. Zadanie przekazywania informacji i wymiany myśli z innymi ludźmi spełnia funkcja komunikacyjna. Pierwsza z wymienionych funkcji języka polega na przedstawianiu, tj. reprezentacji rzeczywistości pozajęzykowej przy użyciu symboli, czyli znaków językowych. Ma ona charakter konwencjonalny, to znaczy, że nie istnieje żaden związek między podobieństwem znaku językowego a jego znaczeniem. Druga funkcja, komunikacyjna, jest realizowana w codziennej mowie, kiedy przekazujemy sobie zwykłe informacje o świecie. Dziecko, wykorzystując obie funkcje, nazywa, określa lub opisuje otaczający je świat (przedmioty, zjawiska, osoby), wzbogaca słownictwo, a także informuje odbiorcę komunikatu o treści wypowiedzi. Według S. Szumana (1968), dziecko zaczyna spostrzegać i wyodrębniać dane przedmioty dzięki temu, że poznaje je równocześnie z mową. Język służy więc za narzędzie myślenia i stanowi podstawę kształtowania pojęć, sądów i rozumowania. Proces poznania jest jednak możliwy dzięki temu, że człowiek stworzył znaki językowe, będące odzwierciedleniem obserwowanej rzeczywistości. Powstałe w ten sposób pojęcia, które są zawarte w formie wyrazów, idiomów, zdań i tekstów, stanowią odbicie odpowiednio już przetworzonych i sklasyfikowanych elementów otaczającego świata. Dlatego należy pamiętać, że język nie tylko odzwierciedla, lecz również interpretuje obserwowane przedmioty, zjawiska i relacje zachodzące w rzeczywistości. Najmniejszymi jednostkami symbolizującymi określone desygnaty rzeczy, faktów i właściwości są wyrazy, pełniące funkcję symboliczną w stosunku do tej rzeczywistości i równocześnie poznawczą względem

Czelakowska_Metodyka.indb 15

2010-01-28 15:18:24

16

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

społeczeństwa. Jej zadaniem jest wprowadzanie dziecka w świat symboli językowych. Stanowi ono podstawowy cel wczesnoszkolnej edukacji polonistycznej.

Zdaniem językoznawcy A. Furdala (1990) człowiek określa nazwami wszystko i wszędzie. Na pewnym etapie rozwoju małe dzieci zadręczają pytaniami najbliższych, aby móc poznać nazwy różnych rzeczy i zjawisk. Stopniowo zaznajamiają się z otoczeniem, w którym żyją, np.: pokojem, meblami, przedmiotami codziennego użytku, ulubionymi pokarmami, bliskimi zwierzętami, a potem dalszym środowiskiem – drzewami, domami, innymi ludźmi, samochodami itd.

Wszystko, co zostanie dostrzeżone i wyodrębnione z feerii wrażeń wzrokowych, musi zostać opatrzone znakiem. Musi mieć symbol, pod którym znajdzie miejsce w pamięci i stałych skojarzeniach. Później się będzie można na nim oprzeć przy poznawaniu nowych rzeczy, czynności i stanów. Stanie się jak gdyby stopniem, na który się można wspiąć, aby zobaczyć więcej i dalej (A. Furdal, 1990, s. 57).

Odpowiednie symbole na oznaczenie poznanych rzeczy, zjawisk i czynności dzieci czerpią z istniejącego już zasobu znaków językowych. Jeśli jednak staje się to trudne lub niemożliwe, tworzą własne, zupełnie oryginalne nazwy (neologizmy), świadczące o wysiłku i wytężonej pracy umysłowej w zdobywaniu nowej wiedzy o istniejącej rzeczywistości.

Funkcja komunikacyjna – nazywana także interpersonalną lub socjalną – służy porozumiewaniu się ludzi za pomocą języka, a jej nadrzędnym celem jest nauka komunikatywnego posługiwania się językiem w mowie i w piśmie. Język służy przekazywaniu sobie informacji na wszystkie tematy życia codziennego, rozrywek, pogody, życia szkolnego czy zawodowego (rozmów, poleceń, ustaleń, dyskusji). Rola komunikatywna języka jest wyraźnie widoczna w środkach masowego przekazu: w radiu, telewizji, w gazetach, książkach i czasopismach. Znajomość konwencjonalnych zasad transponowania symboli językowych w istniejącej rzeczywistości umożliwia indywidualną komunikację między ludźmi. Sytuacje tego typu, oprócz wzbogacania czynnego słownictwa, wymagają również adekwatnych, konwencjonalnie przyjętych w danym języku zasad jego organizacji i tworzenia większych jednostek, tzw. konstrukcji składniowych. To ostatnie zadanie może być realizowane zwłaszcza poprzez znaki relacyjne dotyczące stosunków syntaktycznych, czyli tzw. wyrazy niesamodzielne – spójniki i przyimki.

Inne funkcje językowe, np. wyrażania własnych uczuć czy oddziaływania na myśli i emocje innych za pomocą środków językowych – określane są mianem funkcji ekspresyjnej i impresyjnej. Każda wypowiedź językowa jest w odpowiedni sposób odbierana przez słuchającego. Jeżeli ekspresja językowa wywołuje przeżycia u odbiorcy wypowiedzi, wówczas realizowana jest funkcja impresyjna. Wypowiedź pełni funkcję ekspresyjną także wtedy, kiedy nikt jej nie słucha. Zadaniem obu wymienionych

Czelakowska_Metodyka.indb 16

2010-01-28 15:18:24

1.2. Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania

17

funkcji jest rozwijanie sposobów wyrażania siebie w języku, czyli zgodnie z tzw. kulturą żywego słowa.

Wielu językoznawców (K. Bühler, R. Jacobson, L. Zawadowski, T. Milewski) wyróżnia kilka innych funkcji językowych, np. fatyczną, służącą podtrzymaniu kontaktu, poetycką, realizowaną głównie w poezji i innych tekstach literackich oraz grach i zabawach słownych, metajęzykową (metalingwistyczną), skoncentrowaną na problemach lingwistycznych obejmujących cały system językowy. Najbardziej interesująca z nich, funkcja poetycka języka, jest nastawiona na sam komunikat i dodatkową, specjalną organizację wypowiedzi, których nie wymagają względy poznawcze czy informacyjne. Taki komunikat informuje o sobie samym, o swoim wewnętrznym uporządkowaniu i ładzie. Przykładami funkcji poetyckiej języka są: określona budowa, tj. uporządkowanie rytmiczne wypowiedzi, słownictwo artystyczne, rym, stanowiący powtórzenie takiego samego brzmienia w wyrazach, oraz budowa stroficzna. Każda wypowiedź językowa jest wielofunkcyjna, tzn. powiadamia o czymś, pełniąc funkcję poznawczą, a jednocześnie realizuje inne zadania, np. zwraca uwagę na nadawcę, odbiorcę lub akcentuje sam komunikat. Język jako system składa się z trzech podsystemów: fonologicznego, semantycznego (znaczeniowego), obejmującego znaczące zespoły fonemów, czyli wyrazy, oraz syntaktycznego (składniowego), dotyczącego środków tworzenia z wyrazów zdań, które są samodzielnymi znakami złożonymi, funkcjonującymi w mowie (T. Milewski, 1975). Wszystkie trzy elementy systemu tworzą funkcjonalną całość, stanowiąc hierarchię, w wymienionej wyżej kolejności.

1.2. Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania Na szczeblu propedeutycznym zintegrowanego nauczania i w całej strukturze procesu edukacji na poziomie podstawowym, gimnazjalnym czy średnim wyodrębnia się cele ogólne i szczegółowe. Podział ten odzwierciedla wieloetapowość procesu kształcenia w całym systemie szkolnictwa, który jest określony przez politykę oświatową kraju. Cele ogólne wskazują podstawę, kierunki dążeń edukacji, a są przedstawione w dokumentach prawnych i ministerialnych, np. podstawach programowych dla danego poziomu nauczania, zamieszczonych w Dzienniku Ustaw. Cele ogólne związane są z długoterminową, jednolitą polityką oświatową państwa oraz określonymi standardami wymagań na końcu danego etapu kształcenia, tzn. wymaganiami egzaminacyjnymi, a zatem muszą być obligatoryjne. W związku z tym ogólne sformułowanie celów cechuje postulatywność, deklaratywność i nieokreśloność. Na podstawie celów głównych opracowywane są programy nauczania, podręczniki i szczegółowe plany pracy (rozkłady materiału nauczania) re-

Czelakowska_Metodyka.indb 17

2010-01-28 15:18:24

18

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

alizowane w praktyce edukacyjnej. Cele szczegółowe są różnorodne, zależą od koncepcji programowej autorów, projektu ujęcia i doboru materiału w podręcznikach oraz w praktyce. Musi je poprzedzać dokładna analiza celów ogólnych, ponieważ od ich realizacji, np. dobrej umiejętności czytania i rozumienia tekstu czy sprawności mowy, zależą wyniki szkolne dziecka na wyższych poziomach nauki (na szczeblu podstawowym, gimnazjalnym i licealnym, aż po akademicki) i w przyszłej pracy zawodowej. Cele ogólne stanowią podstawę do dalszego uszczegółowienia przez szkoły i nauczycieli, z uwzględnieniem możliwości kadrowych, materialnych, zdolności i zainteresowań uczniów oraz wpływu środowiska. Efektami kształcenia są uzyskane wiadomości i umiejętności, postawy i hierarchie wartości, które odnoszą się do różnych sfer osobowości.

Odmienność i różnorodność przewidywanych rezultatów można uwzględniać, dzieląc cele na następujące kategorie: poznawcze, kształcące i wychowawcze.

Cele poznawcze mają związek z wiedzą rzeczową zdobywaną podczas procesu kształcenia, tj. przyswajania konkretnych informacji, opanowywania pojęć, faktów i reguł. Dotyczy to nowych wiadomości i umiejętności o charakterze społecznym, przyrodniczym, kulturowym i technicznym, sprawności językowych i komunikacyjnych oraz ogólnych zasad i technik pracy umysłowej. Podczas procesu kształcenia uczeń poznaje nowe treści, czytając i interpretując różnorodne teksty literackie i popularnonaukowe, uzyskuje informacje na temat życia i twórczości wybitnych pisarzy, malarzy, kompozytorów, aktorów, naukowców itd. Poznaje również wiele faktów i prawidłowości z zakresu nauki o języku i zasad pisowni polskiej.

Zadania poznawcze wiążą się ściśle z rozwojem określonych zainteresowań i uzdolnień dzieci, które przez aktywność i działalność kształtują swoje sądy i przekonania. Opanowując nowe fakty i prawidłowości o rzeczywistości w której żyją, uczą się samodzielnego myślenia, krytycznej i racjonalnej oceny zjawisk.

Cele kształcące obejmują podstawowe umiejętności i techniki niezbędne w toku dalszej pracy umysłowej, np. ogólną sprawność językową, umiejętność czytania i pisania, rozumienia tekstów oraz zdolność komunikatywnego wypowiadania się w określonych sytuacjach; zdolność myślenia i aktywnej obserwacji zjawisk. Na tym etapie rozwoju intelektualnego bardzo istotne są podstawowe zdolności poznawcze typu: sprawność pamięci, uwagi dowolnej, rozwój wyobraźni, myślenia analitycznego, syntetycznego, porównywania, abstrahowania, uogólniania, ukierunkowywania zainteresowań oraz pobudzania motywacji do dalszego wysiłku i systematycznej pracy. Cele poznawcze i kształcące określane są często jako dydaktyczne, ponieważ dotyczą wiedzy i umiejętności osiąganych w procesie nauczania. Są od siebie wzajemnie uzależnione i stanowią swoiste sprzężenie zwrotne, gdyż opanowanie określonych umiejętności nie jest możliwe bez konkretnej wie-

Czelakowska_Metodyka.indb 18

2010-01-28 15:18:24

1.2. Klasyfikacja i formułowanie celów nauczania

19

dzy, a zdobyte wiadomości są niezbędne do osiągania pewnego poziomu wprawy i motywacji do dalszej aktywności.

Cele wychowawcze dotyczą etycznego wymiaru edukacji, kształtowania postaw wobec innych, otaczającego świata, społeczeństwa, dzieł kultury i środowiska przyrodniczego. Bardzo istotne są w tym względzie oddziaływania wychowawcze nauczycieli, domu i społeczności lokalnej, wywierających znaczny wpływ na osobowość ucznia, jego samodzielność, odpowiedzialność, wybory osobiste, samoświadomość i samoocenę. Realizacja celów wychowawczych może przynieść zamierzone efekty w odpowiednich warunkach i konkretnych sytuacjach lub pozostać w sferze postulatów czy też ulec dewaluacji. Przykłady celów wychowawczych: – ocena i wyjaśnianie motywów postępowania bohaterów, – kształtowanie wrażliwości moralnej na potrzeby innych, – pomoc osobom słabszym lub pokrzywdzonym, – wdrażanie do samodzielności, dyscypliny i obowiązków wobec najbliższych osób.

Cele nauczania mogą stanowić jedno z narzędzi oceny pracy ucznia, jeśli ich sformułowanie określa dokładnie efekt tej pracy. Kiedy zaplanowane i wyrażone cele ujęte są w formie zadań możliwych do oceny i kontroli pod względem ilościowym i jakościowym, mówimy o operacjonalizacji celów. Prezentują one wówczas przewidywane osiągnięcia uczniów, które są możliwe do weryfikacji. Ważne jest także stylistyczne sformułowanie celów, wymagające użycia czasowników nazywających czynności, np. uczeń: czyta, pisze, wymienia, zna, nazywa itd. Formułowanie celów operacyjnych z wykorzystaniem wyrazów o otwartym wyniku końcowym (uczeń rozumie, dostrzega, docenia) uniemożliwia ich operacjonalizację. Należy pamiętać również o tym, że cele operacyjne, oprócz konkretnego opisu zachowań ucznia podczas wykonywanych zadań, odnoszą się do czasu, warunków i materiału, a także określają kryteria oceny. Dokładnie określamy czas pracy ucznia, materiał i warunki nauki, np.: „zrealizuje w czasie godziny, na podstawie tekstu, napisze kilkuzdaniową wypowiedź, poda co najmniej dwa przykłady”. Poniżej prezentujemy przykłady sformułowania celów operacyjnych.

Uczeń: – potrafi przeczytać tekst literacki w sposób poprawny, biegły i wyrazisty, – rozumie treść utworu, – umie wypowiadać się swobodnie na temat najważniejszych postaci, – potrafi krótko przedstawić główny wątek treściowy utworu, – pisze bezbłędnie poznane wyrazy z rz po spółgłoskach b, p, d, t, g, k, w, j, ch, – zna i stosuje zasadę pisowni nazw własnych.

Cele szczegółowe nie zawsze można jednak dokładnie ująć w kategorie operacyjne. Bardzo trudno jest precyzyjnie określić i mierzyć postawy, nastawienia, emocje czy odpowiedniość zachowania w konkretnych sytuacjach.

Trudno jest także oceniać stopień samodzielności myślenia i kreatywności

Czelakowska_Metodyka.indb 19

2010-01-28 15:18:24

20

1. Cele polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej

lub zaangażowania ucznia w wykonywane zadania problemowe czy jego system wartości. Dlatego cele tego typu nazywane są nieoperacyjnymi i uznawane za odpowiednik celów wychowawczych. Należy podkreślić, że wybrane schematy klasyfikacji celów mają znaczenie wtórne w stosunku do integralnego ich zespolenia z całościowym modelem kształcenia polonistycznego, ponieważ mamy do czynienia z ich hierarchizacją i cele ogólne decydują o podrzędnych celach szczegółowych. W związku z tym realizacja celów podrzędnych umożliwia ich korelację i tworzenie stosownych, optymalnych planów pracy dla danych zespołów i środowisk.

Ze względu na istotne znaczenie świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania, należy sygnalizować i akcentować najistotniejsze cele w temacie lekcji lub w określonych jej ogniwach. Ważne jest również, by nauczyciel zdawał sobie sprawę z faktu, że do założonych celów dobieramy określony materiał, metody i środki pracy, które ostatecznie warunkują możliwość właściwej realizacji zadań.

Szczegółowe cele nauczania w toku realizacji Na podstawowym szczeblu edukacji, według założeń cytowanego już Programu wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku, J. Hanisz (1999) za cel nadrzędny uznaje wspomaganie dziecka w jego całościowym rozwoju (intelektualnym, fi zycznym, estetycznym, emocjonalnym i duchowym) w taki sposób, jaki zapewni mu przygotowanie do współżycia i współdziałania z ludźmi, samym sobą i przyrodą. Wynikające z niego cele szczegółowe implikują szereg kompetencji, wśród których na czoło wysuwa się zdolność komunikowania się z ludźmi. Jako zadanie pierwszoplanowe w zakresie edukacji polonistycznej autorka proponuje rozwijanie funkcji komunikacyjnej mowy, czyli kształtowanie umiejętności posługiwania się językiem ojczystym w czytaniu, pisaniu, mówieniu i słuchaniu. Innym ważnym celem jest kształtowanie kompetencji odbiorcy wytworów sztuki i przyszłego ich twórcy, realizowane przez takie zadania, jak: wprowadzanie w dziedzictwo kultury narodowej, europejskiej i światowej, przygotowanie do odbioru dzieła literackiego, rozbudzanie wrażliwości estetycznej, kształcenie umiejętności wyrażania swych przeżyć, nastrojów i emocji za pomocą słów, gestów, ruchu i mimiki. Autorka programu wyodrębnia w związku z tym następujące cele szczegółowe: 1. Kształtowanie umiejętności porozumiewania się z ludźmi za pomocą mowy i pisma oraz sprawności w posługiwaniu się językiem ogólnopolskim.

2. Poznawanie kultury własnego narodu, literatury dziecięcej i innych wartościowych dzieł.

3. Rozwijanie ogólnych zdolności poznawczych i zainteresowań indywidualnych służących rozwojowi osobowości uczniów.

4. Przygotowanie do odbioru tekstów literackich, dzieł sztuki teatralnej i filmowej, radiowej, telewizyjnej oraz innych ważnych form językowych.

Czelakowska_Metodyka.indb 20

2010-01-28 15:18:25