ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β΄ ΤΕΥΧΟΣ 88
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2015
Περιεχόμενα σελ. Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου: Προσφώνηση κατά τή χειροτονία Διακόνου, ...................................
3-5
Ἡ τριχοτομία τῆς ψυχῆς καὶ ἡ σχέση της μὲ τὴν ἐργασία τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Τὸ γνῶθι σαυτόν (Α´ μέρος), Νικολάου Τζιράκη ................................................................................................... 6-19 Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης, Μιχαήλ Ἀνδριανάκη ................................................................................................ 20-30 Ἀθωνική Τριλογία, Ἀντωνίου Ἐμμ. Στιβακτάκη ..................................................................................... 31-33 Στά μονοπάτια τῆς Ὀρθοδοξίας: Ταξίδι στή Ρωσία. (ἀπό τήν προσκυνηματική ἐκδρομή τῆς Ἱ.Μ. Ἱεραπύτνης καί Σητείας), Ὄλγας Σπηλιαρώτη .................................................................................................. 34-44 Εὐχαριστία, Νικολάου Τζιράκη .................................................................................................... 45-46 Ὁ παπάς καί ὁ κυνηγός (Ἀφηγηματικός δεκαπεντασύλλαβος), Ἐμμανουήλ Πηγιάκη ............................................................................................... 47-49 Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, ........................ 50-53 Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, .................................................................. 54-63
Ἄγκυρα Ἐλπίδος Διμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β΄, Τεῦχος 88, Σεπτέμβριος- Ὀκτώβριος 2015. Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης-Διευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Διεύθυνση: Φιλοθέου Α΄ 8, 722 00 Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: 28420 22400/22786, FAX: 28420 89653 / Web Site: www.imis.gr / E-mail: imis@imis.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: 6155. Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο. Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος, ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος καί ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος· τοιχογραφία τοῦ Ἱεροῦ Βήματος ἀπό τόν Ἐνοριακό Ἱερό Ναό Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου τῆς Ἐνορίας Μέσα Μουλιανῶν Σητείας· α´ μισό 14ου αἰ. Τό περιοδικό ἐκδίδεται μέ τή χορηγία τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ».
Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου, κατά τή χειροτονία τοῦ Ἱερολ. Διακόνου Ταξιάρχου Μυκωνιάτη (Ἱερά Μονή Τοπλοῦ 26-9-2015)
Γ
ιά νά καταλάβει κανείς πόσο σπουδαία εἶναι ἡ ἐπιφοίτηση τοῦ ἁγίου Πνεύματος γιά τούς μαθητές τοῦ Χριστοῦ, πρέπει νά παρατηρήσει τούς Ἀποστόλους πῶς ἦταν πρίν νά κατέλθει τό Ἅγιον Πνεῦμα σ’ αὐτούς καί πῶς μεταβλήθηκαν ὅταν τό ἔλαβαν, ὅταν ἦλθε. Πρίν νά ἔρθει ἀκολουθοῦσαν τόν Χριστό, ἔβλεπαν νά κάνει θαύματα, νά σηκώνει παραλυτικούς, νά θεραπεύει κάθε ἀσθένεια, τυφλούς, χωλούς, ἀκόμα καί νεκρούς ν’ ἀνασταίνει. Ἄκουσαν ἀκόμα τήν ὑπέροχη ἐπί τοῦ Ὄρους ὁμιλία μέ πέντε χιλιάδες κόσμο πού κρέμονταν ἀπ’ τά χείλη Του. Καί ὄχι μόνο· αὐτά, ἀλλά ἔζησαν καί ὅλα τά γεγονότα τῆς κακίας καί προδοσίας τῶν ἀνθρώπων, πού τόν ὁδήγησαν στόν φρικτό Γολγοθᾶ καί ἔδωσε τό Αἷμα Του πάνω στό Σταυρό τῆς αὐτοθυσίας καί τοῦ πόνου, τῆς ἐγκατάλειψης καί τῆς ἀνθρώπινης ἀχαριστίας. Γεύθηκε τό πικρό ποτήρι τοῦ θανάτου καί κατέβηκε νεκρός στόν Τάφο. Ἀναστήθηκε βέβαια καί τούς ἔδωσε χαρά, παρηγοριά καί κουράγιο. Ἀλλά καί πάλι δέν ἔγιναν καλύτεροι παρά τά ὅσα εἴδαν καί ἄκουσαν ἀπό τόν ἴδιο τόν Χριστό. «Οὐδέν καινόν, οὐδέ γενναῖον, οὐδέ πνευματικόν, οὐδέ τῶν παλαιῶν βέλτιον ἐπεδείξαντο, ἕως ἐβαπτίσαντο», γράφει ὁ Ἅγιος Νικόλαος Καβάσιλας. Τίποτα τό καινούργιο, τίποτα τό πνευματικό, τίποτα τό γενναῖον δέν ἐπέδειξαν. Μόλις ὅμως ἦλθε πάνω τους τό ἅγιο Πνεῦμα καί βαπτίσθηκαν, τότε ποτίσθηκε ἡ ὕπαρξή τους ἀπό τόν ποταμό τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Τότε καί αὐτοί ἔγιναν καινούργιοι ἄνθρωποι. Τότε ἄλλαξαν κι ἄναψε μέσα τους ὁ πόθος καί ἡ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Τότε κατάλαβαν «τήν θείαν ἀλλοίωσιν» καί προσπάθησαν καί σ’ ἄλλους ν’ ἀνάψουν τήν ἴδια φλόγα τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ. Αὐτό σημαίνει χειροτονία. Προσωπική Πεντηκοστή. Αὐτό σημαίνει «’Εκκλησία Θεοῦ ζῶντος, στῦλος καί ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας» (Α΄ Τιμ. 3,15). Μόνο μέσα στήν Ἐκκλησία ὑπάρχει τό Ἅγιο Πνεῦμα πού ζωντανεύει κάθε καλοπροαίρετη ψυχή πού θέλει νά ζήσει μυστικά καί σοβαρά τή σχέση του μέ τόν ζωντανό Θεό. Νά γεύεται τό Ἅγιο Πνεῦμα, τήν εὐώδη θεϊκή χάρη, πού μεταμορφώνει τόν ἄνθρωπο ἀπό ἕνα ἁπλοϊκό καί τυπικά μόνο χριστιανό σέ δοχεῖο τῆς θείας Χάριτος, σέ χαρισματοῦχο διάκονο καί ἱερέα τῶν μυστηρίων τοῦ Θεοῦ. Μπορεῖ ὁ Ἱερέας νά εἶναι ἄνθρωπος, ὅπως ὅλοι, ἀλλά ἔχει λάβει τήν εἰδική Ἱερωσύνη ἀπό τόν Μέγα Ἀρχιερέα Χριστό. Ζεῖ καί διακονεῖ τό μυστήριο τῆς πανανθρώπινης σωτηρίας καί τῆς διαρκοῦς παρουσίας τοῦ Θεοῦ. Καί παρουσιάζεται σήμερα ὁ Χριστός σέ κάθε καλοπροαίρετο ἀγωνιστή, σέ κάθε πιστό, πού κοινωνεῖ Σῶμα καί Αἷμα Χριστοῦ στό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. 3
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Αὐτό τό μυστήριο τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο θά ζήσεις ἀπό σήμερα καί μέχρι τά τέλη τῆς ζωῆς σου ὡς πιστός καί ἀφοσιωμένος διάκονος τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας. Αὐτή ἡ κάθοδος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος τώρα τή μεγάλη ὥρα τῆς χειροτονίας σου καί τῆς ζωῆς σου θά σέ ἀναδείξει γνήσιο μαθητή καί διάκονο Χριστοῦ. Γι’ αὐτό πρέπει γονατιστοί ὅλοι νά προσευχηθοῦμε γιά τό νέο διάκονο, πού συνειδητά εἰσέρχεται στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, θυσιάζοντας κάθε αὐταρέσκεια καί κοσμική ἀπόλαυση. Εἶναι τό πολύφωτο, πού θά γίνει πολυέλαιος μέ τό φῶς τοῦ Χριστοῦ. Ὁ τυπικά χριστιανός μοιάζει μέ πολύφωτο ἐντυπωσιακό μέ στολίδια καί σκαλίσματα, ἀλλά χωρίς τό ρεῦμα, τό φῶς καί τό φωτισμό τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Φωτίζει τό Ἅγιο Πνεῦμα σέ κάθε χειροτονία, ἐνεργεῖ, ἁγιάζει, διαλύει κάθε ἐφάμαρτη διάθεση καί ροπή, γιά νά γίνει ὁ ἴδιος φῶς καί ἀλήθεια καί ζωή, κατά τούς λόγους τοῦ Κυρίου «ἐγώ εἰμί τό φῶς τοῦ κόσμου» (Ἰω. 8,12), «ἐγώ εἰμί ἡ ἀλήθεια καί ἡ ζωή» (Ἰω. 14,6). Ἀγαπητό μου παιδί Ταξιάρχη, Οἱ ἅγιοι Ἁπόστολοι «εἶδον καί ἔπαθον» τά θεῖα. Ἔπασχον καί ἐφλέγοντο ἀπό τήν ἀγάπην τοῦ Θεοῦ. Ἀγραμμάτους σοφίαν ἐδίδαξε τό Πανάγιον Πνεῦμα καί ἁλιεῖς θεολόγους ἀνέδειξεν. Τίποτα δέν ἐμποδίζει τή Χάρη τοῦ Θεοῦ νά ἐνεργεῖ καί σήμερα γιά νά λειτουργεῖ τό μυστήριο τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ, τό μυστήριον τῆς σωτηρίας ὅλων μας. Ψαρεύει καί πάλι ὁ Θεός κάθε καλοπροαίρετη ψυχή. Ἔτσι ὁδήγησε ἀπό μικρᾶς ἡλικίας τά βήματά σου στήν Ἐκκλησία Του. Σοῦ χάρησε ἁπλούς καί σωστούς γονεῖς. Ἀνέδειξε καί τήν ἀδελφή σου Εὐλαβεστάτη Μοναχή στήν ἱστορική Ἱερά Μονή Παναγίας Ἐξακουστῆς δίπλα στό χωριό σου. Εἶχες δηλ. προϋποθέσεις, τίς ὁποῖες ὅμως ἐσύ μέ κόπο καί ἀγώνα προσωπικό καλλιέργησες καί αὔξησες. Ἔκλεισες τά αὐτιά σου στίς σειρῆνες τῶν καιρῶν, πού εὔκολα ξεγελοῦν τούς νέους. Ἔμεινες σταθερός στήν πίστη σου καί στήν ἀπόφασή σου νά ἱερωθεῖς. Νά προσφέρεις τή ζωή σου στόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησία Του. Καί ἐπιβεβαιώνει ὅλα αὐτά σήμερα ἡ θαυμαστή καί ἱερή στιγμή τῆς χειροτονίας σου. Ἡ σημερινή ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καί Εὐαγγελιστοῦ σοῦ μεταδίδει τή μαθητική άφοσίωση τοῦ ἠγαπημένου Μαθητῆ τοῦ Χριστοῦ, τήν ἀπέραντη ἀγάπη πού ἀκουμπᾶ στό στῆθος τοῦ Χριστοῦ καί γεύεται τούς θησαυρούς τῆς θεϊκῆς στοργῆς, σοφίας καί γνώσεως. Ἀξιοποιεῖ καί ἀναγεννᾶ ὅλη σου τή ζωή γιά νά ἀληθεύεις μέ ἀγάπη πρός πάντας καί νά αὐξάνεις μέ τή Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Ἀρχηγός τῆς ζωῆς σου τώρα καί πάντοτε θά εἶναι μόνο ὁ Χριστός καί ὁ μοναδικός δρόμος στή ζωή σου ἡ Ἐκκλησία Του. Μαθαίνεις νά ἀγαπᾶς τόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους, γιατί μαθητής καί διάκονος τοῦ Χριστοῦ θά πεῖ θυσία. Καί ἀγαπᾶ αὐτός πού θυσιάζεται γιά τόν πλησίον του, χωρίς συμφέρον, ὑπολογισμούς καί ἀνταπόδοση. Ἔτσι καταλαβαίνουμε καί βιώνουμε καί μεταδίδουμε πρῶτα ἐμεῖς τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Γιατί εἶναι χρέος καί ἀποστολή μας, ἀφοῦ ἐκεῖνος πρῶτος ἠγάπησεν ἡμᾶς. Καί συνεχίζει νά χαρίζει ἀγάπη σ’ ὅσους τόν ἀγαποῦν καί τόν διακονοῦν. Γιατί τίποτα δέν κάνει τόν Χριστό νά χαίρεται περισσότερο «ἀπό τό φιλεῖν καί φιλεῖσθαι», κατά τόν ἱερό Χρυσόστομο. Καί πάλιν ὁ ἴδιος εἶπε: «πᾶς ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ἰω. 4,16). Μεῖνε καί σύ λοιπόν, ἀγαπητό μου παιδί, ἀμετακίνητος καί σταθερός στήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, βίωσον τή Χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος πού θά συνοδεύει ἀπό σήμερα καί στό ἑξῆς τήν προσωπική, ἐνοριακή καί οἰκογενειακή σου ζωή. Ἐδῶ πρέπει νά ἀναφερθῶ καί νά συγχαρῶ τήν ἐκλεκτή σύζυγό σου Μαρία, πού ἐξίσου σταθερή βαδίζει δίπλα σου καί στηρίζει τούς βηματισμούς σου. Εἶναι ὥριμη κι ἀποφασισμένη καί μέ πολλές καλές προ4
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ϋποθέσεις πού πῆρε ἀπό τή λευϊτική οἰκογένειά της. Συγχαίρουμε τούς γονεῖς σας, Αἰδεσιμώτατο π. Νικόλαο καί Νεκταρία Πρεσβυτέρα Σαββιδάκη καί Ἐλευθέριο καί Νίκη Μυκωνιάτη, πού ξεκάθαρα μίλησαν στά παιδιά τους γιά τίς δυσκολίες τῆς ζωῆς καί τά ὁδήγησαν στό σωστό δρόμο. Σήμερα γιά ἄλλη μιά φορά γεύονται τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ στό σπίτι τους καί ἁγιάζεται καί καταξιώνεται ὅλη ἡ οἰκογενειακή τους ζωή καί θυσία. Εὐχόμαστε νά στηρίζουν πάντα τά παιδιά τους, νά τά καμαρώνουν καί μαζί μ’ αὐτούς καί ὅλοι ἐμεῖς. Στόν ἅγιο Καθηγούμενο τῆς περίπυστης αὐτῆς Μονῆς, ἡ ὁποία ἐδῶ καί αἰῶνες δίδει τή μαρτυρία καί τό φῶς τῆς ἀγάπης καί τῆς προσφορᾶς στό ἔθνος καί τήν τοπική κοινωνία μας, π. Φιλόθεο, ἀνήκουν οἱ θερμές εὐχαριστίες γιά τήν πρόθυμη καί εὐγενική προσφορά του, νά φιλοξενήσει τόν ὑποψήφιο, νά τόν βοηθήσει στήν προετοιμασία του καί νά τόν συμβουλεύσει γιά τή νέα ἱερατική ζωή ἀπό τήν πολυετή πεῖρα του. Ἐφαρμόζει τήν εὐαγγελική καί πρώτη ἀρετή τῆς ἀγάπης ὡς μαθητής τοῦ μαθητοῦ τῆς ἀγάπης Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου καί Εὐαγγελιστοῦ. Καί ὁ Ἅγιος ὁ Χρυσόστομος μᾶς διαβεβαιώνει: «Ἡ ἀγάπη εἶναι ἡ ρίζα καί ἡ πηγή καί ἡ μητέρα ὅλων ἀνεξαιρέτως τῶν ἀγαθῶν. Σάν ρίζα κάνει νά βλαστήσουν ἄπειρα κλαδιά ἀρετῆς, σάν πηγή ἀναβλύζει πολλά νερά καί σάν μητέρα σφίγγει μέσα στήν ἀγκαλιά της ὅλους ἐκείνους, πού καταφεύγουν σ᾿ αὐτήν». Καί τώρα ἄνοιξε τά ὦτα τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος, ἀπόλαυσε τό κορυφαῖο χάρισμα τοῦ Θεοῦ, τό δῶρο τῆς Ἱερωσύνης καί μεῖνε πιστός στήν κλήση σου καί στήν ὑψηλή ἀποστολή σου. «Πάντα χορηγεῖ τό Πνεῦμα τό Ἅγιον», γιατί αὐτό μᾶς ὁδηγεῖ νά γνωρίσομε ὅτι μένομε μαζί μέ τόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησίαν Του, γιατί ὁ Ἴδιος ὁ Χριστός ἔδωκε Παράκλητον ἄλλον, πού μένει στόν αἰώνα. «Ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐν αὐτῷ μένομεν καί αὐτός ἐν ἡμῖν, ὅτι ἐκ τοῦ Πνεύματος Αὐτοῦ δέδωκεν ἡμῖν» (Α΄ Ἰω. 4,13). Εἴσελθε, λοιπόν, εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου σου καί ἀπό καρδιᾶς ἀναφώνησε τό τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου: «Ἐλθέ, ὅν ἐπόθησε καί ποθεῖ ἡ ταλαίπωρός μου ψυχή, ἐλθέ ὁ μόνος πρός μόνον... Ἐλθέ ἡ πνοή μου καί ἡ ζωή... ἐλθέ ἡ χαρά καί ἡ δόξα καί ἡ διηνεκής μου τρυφή». Ἀμήν»!
5
Ἡ τριχοτομία τῆς ψυχῆς καὶ ἡ σχέση της μὲ τὴν ἐργασία τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Τὸ γνῶθι σαυτόν Νικολάου Τζιράκη, Ὁμότιμου Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
1. Γενικά.
Η
βασικὴ αἰτία γιὰ τὴ συγγραφὴ τοῦ παρόντος ἄρθρου ὀφείλεται στὴν ἐργασία τοῦ ἁγίου Νεκταρίου Τὸ γνῶθι σαυτόν. Ἡ ἐν λόγῳ ἐργασία συγκαταριθμεῖται στὴν κριτικὴ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων τοῦ Ἁγίου ὡς Τόμος Ε΄ (Ἀθῆναι 2011, σελίδες 557). Τὴν ἔκδοση ὅλων τῶν ἐργασιῶν τοῦ Ἁγίου τοῦ 20 οῦ αἰώνα πραγματοποιοῦν ἀπὸ ἀρκετῶν ἤδη ἐτῶν ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις Ὕδρας, Σπετσῶν καὶ Αἰγίνης καὶ ἡ Ἱερὰ Μονὴ τῆς Ἁγίας Τριάδος (Ἁγίου Νεκταρίου) Αἰγίνης. Τὴν ἐπιμέλεια τῆς ἔκδοσης τῶν Ἁπάντων ἔχει ὁ ὁμότιμος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ ἀγαπητὸς συνάδελφος κ. Δημήτριος Γόνης, τὴ δὲ στοιχειοθέτηση τῶν κειμένων οἱ ἄριστοι στὸν οἰκεῖο χῶρο καὶ μοναδικοὶ στὸ εἶδος Μαριάννα Βασιλειάδου καὶ Ἰωάννης Σούκης. Τὴν ἐπιστημονικὴ εὐθύνη τῆς ἔκδοσης τοῦ συγκεκριμένου τόμου (Προλεγόμενα, ἐπιμέλεια κειμένων, σχόλια, εὑρετήρια) εἶχε ὁ ὑπογράφων τὸ προκείμενο ἄρθρο. Ἡ ἀφορμὴ γιὰ τὴ σύνταξη τοῦ κειμένου ποὺ ἀκολουθεῖ προῆλθε ἀπὸ τὴ δομὴ ἢ τὴν πλοκὴ τῶν περιεχομένων τοῦ συγκεκριμένου βιβλίου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου. Ὀφείλουμε ἐξαρχῆς νὰ τονίσουμε ὅτι ὁ μητροπολίτης πρ. Πενταπόλεως τῆς Αἰγύπτου καὶ Διευθυντὴς τῆς Ριζαρείου Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς (αὐτὴ ἦταν ἡ ταυτότητά του ὅταν ἔγραφε τὴν ἐργασία Τὸ γνῶθι σαυτόν), εἶχε σαφὴ καὶ κρυστάλλινη θέση σχετικὰ μὲ τὸ θέμα τῆς αὐτογνωσίας ἤ, κατ’ αὐτόν, τῆς αὐτεπιγνώσεως. Ἡ θέση αὐτὴ συνάγεται ἀβίαστα ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦ Προλόγου τῆς συγκεκριμένης ἐργασίας1: «Ἡ αὐτεπίγνωση εἶναι ἡ πρώτιστη ὑποχρέωση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ὡς ὂν λογικὸ ἠθικῶς, ἐλεύθερο 6
καὶ θρησκευτικό, εἶναι ὂν ποὺ βλέπει ἀπὸ μεγάλο ὕψος πολὺ μακριὰ καὶ ἔχει προορισμὸ νὰ ἀποβεῖ ὅμοιος πρὸς τὸν Θεό, κατ’ εἰκόνα τοῦ ὁποίου πλάστηκε, καὶ νὰ γίνει κοινωνὸς τῆς Θείας ἀγαθότητας καὶ μακαριότητας»2. Προϋπόθεση δηλαδὴ ὅλων ὅσα ἀναφέρει ὁ ἅγιος Νεκτάριος στὸ προηγούμενο παράθεμα εἶναι, ὅπως σαφῶς γράφει, ὅτι ὁ ἄνθρωπος «ὀφείλει πρώτιστα νὰ ἔχει αὐτογνωσία (νὰ ἐπιγνῷ ἑαυτόν)», γιατὶ «ὅποιος ἀγνοεῖ τὸν ἑαυτό του ἀγνοεῖ καὶ τὸν Θεό». Τὸ χειρότερο, ὅμως, εἶναι νὰ μὴ γνωρίζει τίποτε καὶ νὰ νομίζει ἤ, ἀκόμη χειρότερα, νὰ πιστεύει ὅτι γνωρίζει τὰ πάντα (οἴεται τὰ πάντα εἰδέναι)3. 2. Ἀναφορὰ στὸν Πλάτωνα. Προκειμένου τώρα νὰ μεταβοῦμε στὸ θέμα τῆς τριχοτομίας τῆς ψυχῆς, ποὺ ἀποτελεῖ τὸν καμβὰ αὐτοῦ τοῦ ἄρθρου, θεωρήσαμε ὠφέλιμο νὰ ἀναφερθοῦμε μὲ σχετικὴ συντομία στὸ θέμα τῆς αὐτογνωσίας, ὅπως αὐτὸ τίθεται στὸ μόνο πεζὸ ἔργο τοῦ Πλάτωνος, τὴν Ἀπολογία Σωκράτους. Σύμφωνα, λοιπόν, μὲ τὸν γνωστὸ χρησμὸ τοῦ Μαντείου τῶν Δελφῶν, ὁ Σωκράτης εἶναι ὁ σοφότερος τῶν ἀνθρώπων4. Ὁ ἴδιος ὁ Σωκράτης, ὡστόσο, προσπαθεῖ νὰ ἀποδείξει ὅτι οὔτε κατ’ ἐλάχιστον μπορεῖ νὰ πιστέψει ὅτι εἶναι σοφός (ἐγὼ γὰρ δὴ οὔτε σμικρὸν σύνοιδα ἐμαυτῷ σοφὸς ὤν, Ἀπολογία 21b). Ἐδῶ πρέπει νὰ παρατηρήσουμε, ὅτι ἡ ἄρνηση τοῦ χρησμοῦ τοῦ Μαντείου ἀπὸ τὸν Σωκράτη δὲν εἶχε ἀποδέκτη προφανῶς τὴν ἱέρεια, δηλαδὴ τὴν Πυθία, ἀλλὰ τὸν θεὸ Ἀπόλλωνα, ὄργανο τοῦ ὁποίου ἦταν ἡ Πυθία. Τὸ ὅτι ὁ Σωκράτης δὲν ἐπιτίθεται κατὰ τρόπο ἄμεσο ἐναντίον τοῦ Ἀπόλλωνα, ὀφείλεται καὶ στὸ ὅτι, ὅπως δέχεται ὁ μέγιστος σοφὸς τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, δὲν ἁρμόζει στὸν θεὸ νὰ λέγει ψέματα (οὐ γὰρ δήπου ψεύδεταί γε· οὐ γὰρ θέμις αὐτῷ· Ἀπολογία 21b)!
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Ὁ Σωκράτης, ὅμως, δὲν σταμάτησε ἐδῶ, δηλαδὴ σὲ μιὰ καθαρὰ θεωρητικὴ θεμελίωση τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ θέματος. Ξεκίνησε σχετικὴ ἔρευνα μὲ τὸν γνωστό του τρόπο, τὸν διάλογο, γιὰ νὰ ἐπαληθεύσει ἢ γιὰ νὰ διαψεύσει τὸ περιεχόμενο τοῦ χρησμοῦ. Στὸν συγκεκριμένο διάλογο ἔλαβαν μέρος, ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Σωκράτη, ἐκπρόσωποι ἀπὸ τὶς τρεῖς τάξεις τῶν πολιτῶν τῆς Ἀθήνας, δηλαδὴ ἀπὸ τοὺς πολιτικούς, τοὺς ποιητές καὶ τοὺς χειροτέχνες. Ἐπειδὴ τὸ συγκεκριμένο κείμενο τῆς παραγράφου τοῦ βιβλίου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου χρησιμοποιεῖ λεξιλόγιο σχετικὸ σὲ νόημα μὲ τὸ ἀντίστοιχο τῆς Ἀπολογίας Σωκράτους, θὰ παραθέσουμε ἐδῶ τὸ κείμενο τῆς Ἀπολογίας σὲ νεοελληνικὴ ἀπόδοση, ποὺ ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πῆγα –λέγει ὁ Σωκράτης– σὲ κάποιον ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ νομίζουν ὅτι εἶναι σοφοί, μὲ σκοπὸ νὰ ἐλέγξω ἐκεῖ περισσότερο ἀπὸ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ τὴ μαντεία καὶ νὰ πῶ στὸν χρησμό: “Αὐτὸς ἐδῶ εἶναι πιὸ σοφὸς ἀπὸ μένα, ἐνῶ ἐσὺ εἶπες ἐμένα”. Ἐξετάζοντάς τον λοιπὸν σὲ βάθος –δὲν νιώθω τὴν ἀνάγκη νὰ ἀναφέρω τὸ ὄνομά του– ἦταν κάποιος πολιτικὸς ποὺ παρατηρώντας τον, ἄνδρες Ἀθηναῖοι, καὶ συζητώντας μαζί του ἔπαθα τὸ ἑξῆς: Μοῦ φάνηκε αὐτὸς ὁ ἄνδρας ὅτι φαινόταν σοφὸς καὶ σὲ πολλοὺς ἄλλους ἀνθρώπους καὶ πολὺ περισσότερο στὸν ἑαυτό μου, ἐνῶ δὲν ἦταν. Ἀκολούθως προσπαθοῦσα νὰ τοῦ ἀποδείξω ὅτι νόμιζε πὼς ἦταν σοφός, ἐνῶ δὲν ἦταν. Γι’ αὐτὸ ἔγινα ἐχθρὸς καὶ σ’ αὐτὸν καὶ σὲ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς παρόντες [μὲ ἀντιπάθησε καὶ αὐτὸς καὶ πολλοὶ ἀπὸ τοὺς παρόντες]. Ἐνῶ λοιπὸν ἔφευγα, σκεφτόμουν ἐνδόμυχα ὅτι ἀπὸ αὐτὸν τὸν ἄνθρωπο ἐγὼ εἶμαι πιὸ σοφός. Γιατί φαίνεται ὅτι κανένας ἀπὸ τοὺς δυό μας δὲν γνωρίζει τίποτα καλὸ καὶ ὠφέλιμο· ὡστόσο αὐτὸς νομίζει ὅτι κάτι ξέρει, ἂν καὶ δὲν ξέρει τίποτε, ἐνῶ ἐγὼ ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὅπως βεβαίως δὲν ξέρω τίποτα, οὔτε νομίζω ὅτι ξέρω. Φαίνεται λοιπὸν ὅτι σὲ κάτι πολὺ μικρὸ εἶμαι ἐγὼ πιὸ σοφὸς ἀπὸ αὐτόν, στὸ ὅτι ὅσα δὲν ξέρω οὔτε νομίζω ὅτι τὰ ξέρω. Μετὰ πήγαινα σὲ κάποιον ἄλλον ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ θεωροῦνταν πιὸ σοφοὶ ἀπὸ αὐτὸν καὶ σχημάτισα τὴν ἴδια γνώμη. Καὶ ἀπὸ τὸν ἔλεγχο αὐτὸ καὶ σ’ ἐκεῖνον καὶ σὲ πολλοὺς
ἄλλους ἔγινα μισητός» (Ἀπολογία, 21cd). Ἡ ἀναφορά μου στὸν διάλογο τοῦ Σωκράτη μὲ τὸν ἐκπρόσωπο τῆς τάξης τῶν «πολιτικῶν» ἔγινε, γιὰ νὰ ἐπιβεβαιώσει μιὰ διαχρονικὴ καὶ μᾶλλον ἀληθινὴ στὴν ἐσώτερη οὐσία της διαπίστωση. Ὅτι δηλαδὴ οἱ σχεδὸν κατ’ ἀποκλειστικότητα χαρακτηριζόμενοι πολιτικοί, ὡς διαχειριζόμενοι τὰ κοινὰ τῆς πόλης καὶ τῶν πολιτῶν, δηλαδὴ τὴν πολιτικὴ ἐξουσία, διακατέχονται πολλὲς φορές, ἐκτὸς λίγων ἐξαιρέσεων, ἀπὸ τὴν ἰδέα (ἴσως καὶ ἀπὸ τὸ σύνδρομο) τοῦ ἀλαθήτου. Τὸ ὅτι εἶναι αἱρετοὶ «ἄρχοντες», αὐτὸ δὲν ἀποτελεῖ ἄλλοθι γιὰ τὸ «ἀλάθητό» τους, τὸ ὁποῖο τὶς περισσότερες φορὲς διαψεύδεται οἰκτρὰ μιὰ καὶ ἡ χρήση του ἀποβαίνει εἰς βάρος τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν καὶ τῶν λαών ποὺ οἱ «πολιτικοὶ» ἐξουσιάζουν! Φαίνεται, λοιπόν, ὅτι ὁ Πλάτων ἦταν ἐπηρεασμένος, ἄγνωστο σὲ ποιό βαθμό, καὶ ἀπὸ τὸ περιεχόμενο τοῦ διαλόγου τοῦ Σωκράτη μὲ τὸν πολιτικό, ὥστε νὰ συνδέσει τὴν τριχοτομία τῆς ψυχῆς μὲ τὴ διαίρεση σὲ τρεῖς τάξεις τῶν πολιτῶν της Ἀθήνας, γιατὶ πίστευε ὅτι ἔτσι θὰ πετύχει τὴν εὐδαιμονία τῶν πολιτῶν τῆς Ἀθηναϊκῆς Δημοκρατίας. Στὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ θὰ παρουσιάσουμε τὸ θέμα τῆς τριχοτομίας τῆς ψυχῆς, ὅπως τὸ ἀφομοίωσε ὁ ἅγιος Νεκτάριος καὶ τὸ παρουσιάζει στὸ ἔργο του Τὸ γνῶθι σαυτόν. Ὅπως, δηλαδή, εὔκολα μπορεῖ νὰ συμπεράνει κανείς, ὁ ἅγιος Νεκτάριος ἀποδέχεται καταρχὰς τὴν Πλατωνικὴ διδασκαλία περὶ τριχοτομίας τῆς ψυχῆς. Ὅμως, ὡς ὀρθόδοξος θεολόγος, ἀκολουθεῖ 7
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τὴν ἀντίστοιχη διδασκαλία τοῦ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὁ ὁποῖος ἀποδέχεται, ἐπίσης, τὴν τριπλὴ κατὰ τὸν Πλάτωνα διαίρεση τῆς ψυχῆς, πάντοτε βεβαίως σὲ συμφωνία μὲ τὴ διδασκαλία τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπολογίας καὶ σωτηριολογίας. Σημειώνουμε ὅτι ὁ ἱερὸς Δαμασκηνός ἀποδέχεται τὴν τριμερὴ διαίρεση τῆς ψυχῆς, γιὰ νὰ εἶναι διαγνώσιμα τὰ πάθη της, τὰ ὁποῖα κατατάσσει συγκεντρωτικὰ ἀνὰ τμῆμα (ἢ μέρος) τῆς ψυχῆς ὡς ἑξῆς: 1. Στὸ Λογιστικὸ ἀντιστοιχοῦν τὰ ἁμαρτήματα: «ἀπιστία, αἵρεση, ἀφροσύνη, βλασφημία, ἀχαριστία, καί οἱ συγκαταθέσεις σωματικῶν ἁμαρτημάτων ποὺ γίνονται ἀπὸ τὸ παθητικὸ μέρος». Ἡ θεραπεία αὐτῶν τῶν ἁμαρτημάτων εἶναι «ἡ ἀδίστακτη πίστη πρὸς τὸν Θεό, τὰ ἀληθινὰ καὶ σταθερὰ καὶ ὀρθόδοξα δόγματα τῆς εὐσέβειας, ἡ συνεχὴς μελέτη τῶν λόγων τοῦ πνεύματος, ἡ καθαρὰ καὶ ἀδιάλειπτη προσευχὴ καὶ ἡ εὐχαριστία πρὸς τὸν Θεό» (Patrologia Graeca, τόμ. 95, 92Β). 2. Στὸ Θυμικὸ ἀντιστοιχοῦν τὰ ἁμαρτήματα: «ἡ ἀσπλαχνία, τὸ μῖσος, τὸ ἀσυμπαθές, ἡ μνησικακία, ὁ φθόνος, ὁ φόνος καὶ ἡ συνεχὴς ἀπασχόληση μὲ αὐτά». Ἡ θεραπεία τους ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴ φιλανθρωπία, τὴν ἀγάπη καὶ τὴ χρηστότητα» » (Patrologia Graeca, τόμ. 95, 92C). 3. Στὸ Ἐπιθυμητικὸ ἀντιστοιχοῦν τὰ ἁμαρτήματα: «γαστριμαργία, λαιμαργία, οἰνοφλυγία (=μέθη), πορνεία, μοιχεία, ἀκαθαρσία, ἀσέλγεια, φιλοχρηματία, ἐπιθυμία κενοδοξίας, χρυσοῦ καὶ πλούτου καὶ τῶν σαρκικῶν ἡδονῶν». Θεραπεία τῶν ἁμαρτημάτων αὐτῶν ἀποτελοῦν οἱ ἀρετές: «νηστεία, ἐγκράτεια, κακοπάθεια, ἀκτημοσύνη, διάθεση τῶν χρημάτων σὲ φτωχούς, ἔφεση τῶν μελλόντων ἀγαθῶν, ἐπιθυμία τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς κατὰ Θεὸν υἱοθεσίας» » (Patrologia
8
Graeca, τόμ. 95, 92CD). Βλ. περισσότερα Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σσ. 464-467).
Σχηματικὰ θὰ μπορούσαμε νὰ παραστήσουμε τὴν τριμερὴ διαίρεση τῆς ψυχῆς κατὰ τοὺς δύο ὀρθόδοξους θεολόγους καὶ τὸν Πλάτωνα ὡς ἀκολούθως: Τριχοτομία (ἢ τὰ τρία μέρη) τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς α. Γνωστικόν (Λογιστικὸν κατὰ Πλάτωνα) β. Θυμικόν (Θυμοειδὲς κατὰ Πλάτωνα) γ. Ἐπιθυμητικόν (Κοινὴ ὀνομασία καὶ γιὰ τοὺς τρεῖς)
Στὸν οἰκεῖο τόπο τοῦ ἄρθρου θὰ διαπιστώσουμε ὅτι ὁ ἅγιος Νεκτάριος ὡς διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας ἐντάσσει σὲ καθένα ἀπὸ τὰ τρία μέρη τῆς ψυχῆς (Λογιστικόν, Θυμικόν, Ἐπιθυμητικόν) τὶς κατὰ τὴν κρίση του χριστιανικὲς ἀρετές, κατὰ τρόπο λεπτομερειακὸ μέχρι καὶ σχολαστικό, χωρὶς ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ νὰ ἀποσιωπᾶ, ὅταν τὸ κρίνει χρήσιμο, καὶ τὶς ἀντίστοιχες κακίες (ἁμαρτίες), τὶς ὁποῖες ἀναπτύσσει ἐνίοτε μὲ μεγαλύτερη σαφήνεια σὲ σχέση μὲ τὶς ἀρετές. Ἐκεῖνο ποὺ ἐντυπωσιάζει τὸν ἀναγνώστη εἶναι ὅτι οἱ ἀρετές: α) ἢ ἀναφέρονται πάντοτε ἐμπρόθετες (δηλαδὴ μὲ τὴν πρόθεση περὶ καὶ γενικὴ πτώση) ἢ β) προηγοῦνται τοῦ ἁπλοῦ ὀνόματος τῆς ἀρετῆς ἢ τῆς κακίας οἱ λέξεις εἰκὼν ἢ χαρακτήρ (π.χ. εἰκὼν τῆς φρονήσεως ἀντὶ τοῦ ἁπλοῦ οὐσιαστικοῦ ἡ φρόνησις ἢ χαρακτὴρ τοῦ κόλακος ἀντὶ τοῦ ἁπλοῦ οὐσιαστικοῦ ὁ κόλαξ). Προκειμένου νὰ βοηθήσουμε πρὸς λεπτομερέστερη καὶ βαθύτερη κατανόηση τῆς τριχοτομίας τῆς ψυχῆς κατὰ τὸν Πλάτωνα, εἶναι ὠφέλιμο νὰ γνωρίζουμε ὅτι κατὰ τὸν μεγάλο ἕλληνα σοφό: α) Κάθε ἄνθρωπος εἶναι ἡ ψυχή του (ἡ ψυχή ἐστιν ἄνθρωπος, Ἀλκιβιάδης 130c) καὶ β) ἡ Πολιτεία, τὴν ὁποία ὁραματίστηκε καὶ γιὰ τὴν ὁποία μᾶς ἄφησε ὀγκωδέστατο ἔργο, πρέπει νὰ ἀντιστοιχεῖ πρὸς τὴ σύσταση καὶ τὴ διάρθρωση τῆς ψυχῆς τῶν μελῶν της. Αὐτὸ σημαίνει πιὸ ἁπλά, ὅτι οἱ τρεῖς κοινωνικὲς τάξεις ποὺ ἀπαρτίζουν τὸ ἀνθρώπινο δυναμικὸ τῆς Πλατωνικῆς Πολιτείας, δηλαδή: α) οἱ ἁπλοὶ πολίτες, β) οἱ φύλακες καὶ γ) οἱ ἄρχοντες πρέπει νὰ ἀντιστοιχοῦν στὰ τρία
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
μέρη τῆς ψυχῆς: τὸ λογιστικόν, τὸ θυμοειδὲς καὶ τὸ ἐπιθυμητικόν. Περαιτέρω, σύμφωνα μὲ τὴν Πλατωνικὴ πολιτικὴ θεωρία, ἡ ἔνταξη τῶν πολιτῶν καὶ ἀσφαλῶς ἡ διαβάθμισή τους στὶς τρεῖς τάξεις τῆς Πλατωνικῆς Πολιτείας δὲν πρέπει νὰ γίνει μὲ βάση τὰ ὅποια κοινωνικοοικονομικὰ κριτήρια, ἀλλὰ μὲ βάση τὴν παιδεία ποὺ ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ ἀποκτήσει κάθε πολίτης της. K ρίνουμε θετικὸ γιὰ τὸν ἀναγνώστη νὰ ἀναφέρουμε σ’ αὐτὸ το σημεῖο τί λέγει καὶ ὁ Ἀριστοτέλης γιὰ τὴν τριμερὴ διαίρεση τῆς ψυχῆς. Τὸ σχετικὸ κείμενο, σὲ ἐλεύθερη ἀπόδοση, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ὁ Πλάτων θεωρεῖ ὅτι ἡ ψυχὴ συνίσταται ἀπὸ τρία μέρη. Δέχεται, δηλαδή, ὅτι ἀρετὴ τοῦ Λογιστικοῦ εἶναι ἡ φρόνηση, τοῦ Θυμικοῦ ἡ πραότητα καὶ ἡ ἀνδρεία, τοῦ Ἐπιθυμητικοῦ ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ ἐγκράτεια καὶ ὅλης τῆς ψυχῆς ἡ δικαιοσύνη, ἡ ἐλευθεριότητα καὶ ἡ μεγαλοψυχία. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, δέχεται ὅτι κακία τοῦ Λογιστικοῦ εἶναι ἡ ἀφροσύνη, τοῦ Θυμικοῦ ἡ ὀργιλότητα καὶ ἡ δειλία, τοῦ Ἐπιθυμητικοῦ ἡ ἀκολασία καὶ ἡ ἀκράτεια καὶ ὅλης τῆς ψυχῆς ἡ ἀδικία, ἡ ἀνελευθεριότητα καὶ ἡ μικροψυχία (Ἀριστοτέλους, Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν 1249ab1250a). Ἀναφέρει, ἐπίσης, ὁ Ἀριστοτέλης, ὅτι: α) ἡ φρόνηση εἶναι ἀρετὴ τοῦ Λογιστικοῦ ποὺ προπαρασκευάζει ὅσα συντελοῦν στὴν ἀνθρώπινη εὐδαιμονία, β) ἡ πραότητα εἶναι ἀρετὴ τοῦ Θυμικοῦ, ποὺ ἐμποδίζει τοὺς ἀνθρώπους νὰ παρασύρονται ἀπὸ τὸν θυμό, μαζὶ μὲ τὴν ἀνδρεία ποὺ εἶναι, ἐπίσης, ἀρετὴ τοῦ Θυμικοῦ καὶ κάνει τοὺς ἀνθρώπους ἀτρόμητους πρὸς τὸν θάνατο, καὶ γ) ἡ σωφροσύνη εἶναι ἀρετὴ τοῦ Ἐπιθυμητικοῦ, ποὺ κάνει τοὺς ἀνθρώπους νὰ μὴν ἐπιθυμοῦν τὶς χυδαῖες ἡδονές. Ἀξίζει, ἐπίσης, νὰ τονίσουμε ὅτι στὶς ἀρετὲς ἐντάσσει: τὴν ἐγκράτεια, τὴ δικαιοσύνη, τὴν ἐλευθεριότητα καὶ τὴ μεγαλοψυχία, ἐνῶ στὶς κακίες: τὴν ἀφροσύνη, τὴν ὀργιλότητα, τὴ δειλία, τὴν ἀκολασία, τὴν ἀκράτεια (ὑπὸ τὴν ἔννοια τῆς ἔλλειψης ἐλέγχου), τὴν ἀδικία, τὴν ἀνελευθερία καὶ τὴ μικροψυχία. 3. Περὶ ἠθικοῦ νόμου καὶ θρησκευτικότητας κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο. Μεταφερόμενοι τώρα στὸ πόσο σημαντικὸ θεωρεῖ τὸ θέμα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς ὁ ἅγιος
Νεκτάριος, δὲν ἔχουμε παρὰ νὰ μελετήσουμε τὸ Δεύτερο Μέρος τοῦ ἔργου του Τὸ γνῶθι σαυτόν, τὸ ὁποῖο ἐπιγράφει μὲ τὸν τίτλο Ἠθικαὶ Μελέται. Εἶναι ἐπίσης σημαντικὸ νὰ γνωρίζουμε ὅτι, πρὶν προχωρήσει στὴν περιγραφὴ τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν καθενὸς ἀπὸ τὰ τρία μέρη τῆς ψυχῆς, ἀφιερώνει πολυσέλιδο κεφάλαιο χωρὶς τίτλο, τὸ ὁποῖο ὅμως διαιρεῖ σὲ δύο μέρη: α) Περὶ ἠθικοῦ νόμου καὶ β) Μελέτες καὶ εἰκόνες περὶ δικαιοσύνης καὶ ἀληθείας. Ἐὰν γιὰ τὸν Πλάτωνα ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ ψυχή του, ὅπως εἴδαμε καὶ πιὸ πάνω, γιὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ὁ φορέας τοῦ ἠθικοῦ νόμου. Ὁ ἠθικὸς νόμος ὡς ἔμφυτος καὶ ὡς μέγιστο ἀγαθὸ ὁδηγεῖ τὸν ἄνθρωπο στὴν τελειότητα. Ὁ ἄνθρωπος, ὅμως, ὡς ὂν «φύσει ἠθικὸν» εἶναι καὶ «φύσει θρησκευτικόν», γιατὶ ἔτσι «ἐπλάσθη ὑπὸ τοῦ θείου δημιουργοῦ», κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο. Τόσο ὅμως ἡ θρησκευτικότητα ὅσο καὶ ἡ ἠθικότητα, ὡς ἀνθρώπινα ἰδιώματα, εἶναι οὐσιώδη χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα καὶ ἔμφυτες ἀρετὲς τοῦ ἀνθρώπου, οἱ ὁποῖες μαρτυροῦνται «ἐκ τοῦ καθόλου κοινωνικοῦ βίου». Κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, χωρὶς κοινωνικότητα δὲν εἶναι δυνατὴ ἡ συντήρηση, ἡ ἀνάπτυξη καὶ ἡ προαγωγὴ τοῦ ἀνθρώπου. Γιὰ νὰ ἑδραιωθεῖ μία ἠθικὴ ἀνθρώπινη κοινωνία μὲ ἀντίστοιχα ἐπιτεύγματα, εἶναι ἀναγκαῖο ὁ βίος τῶν μελῶν της νὰ στηρίζεται στὸν ἠθικὸ νόμο. Αὐτὴ ἡ δυνατότητα μᾶς βεβαιώνει ὅτι ὁ ἠθικὸς βίος ἁρμόζει μόνο στὸν ἄνθρωπο, εἶναι ἔμφυτος καὶ ἀποτελεῖ κορυφαῖο κόσμημα τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου. Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὴ γνήσια θρησκευτικότητα, χωρὶς τὴν ὁποία ὁ ἠθικὸς νόμος δὲν ἔχει σταθερὸ ὑπόβαθρο ἐλευθερίας. Μποροῦμε δηλαδὴ εὔκολα νὰ συναγάγουμε τὸ συμπέρασμα, ὅτι τὸν ἠθικὸ νόμο ἀκολουθεῖ ἡ γνήσια θρησκευτικότητα τοῦ ἀνθρώπου. Γιατί συμβαίνει αὐτὸ κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο; Γιὰ τὸν ἑξῆς ἁπλούστατο λόγο: Ὅπως χωρὶς ἠθικὴ ὁ ἄνθρωπος θὰ ἀδυνατοῦσε νὰ συγκροτήσει κοινωνία (καὶ κοινωνίες), νὰ ἀναπτυχθεῖ καὶ νὰ προαχθεῖ, ἔτσι καὶ χωρὶς γνήσια θρησκευτικότητα: θὰ ἦταν ἀδύνατο νὰ ἀποβεῖ ἠθικὸς καὶ νὰ θεμελιώσει κοινωνικὴ 9
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ζωὴ ἐπὶ ἠθικῶν ἀρχῶν καὶ ἀξιῶν. Θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι, κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, ἡ μὲν ἠθικὴ (ὁ ἠθικὸς νόμος) εἶναι ὁ ὑγιέστερος συνεκτικὸς δεσμὸς τῆς κοινωνίας καὶ ὁ ἀσφαλέστερος φρουρὸς τῶν ἀγαθῶν της, ἡ δὲ θρησκεία εἶναι ὁ φρουρὸς τοῦ ἠθικοῦ νόμου, τῆς ἠθικῆς τάξης καὶ ζωῆς. Ἔτσι, μελετώντας κανεὶς τὴν § 3 τοῦ Δ΄ κεφαλαίου (Α΄ ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΟΥ ΝΟΜΟΥ)5, διαπιστώνει ὅτι ὁ λόγος τοῦ Ἁγίου καταλήγει στὸν ἀκόλουθο συλλογισμό: Μείζων πρόταση: Δὲν νοεῖται ἀληθινὴ θρησκεία χωρὶς ἠθικὸ νόμο. Ἐλάσσων πρόταση: Ὁ ἄνθρωπος δὲν ζεῖ χωρὶς ἠθικὸ νόμο. Συμπέρασμα: Ὁ ἄνθρωπος δὲν ζεῖ χωρὶς ἀληθινὴ θρησκεία. Ὡστόσο, ὁ Νεκτάριος γιὰ νὰ ὑποστηρίξει περαιτέρω τὴ συγκεκριμένη πρότασή του, ὅτι δηλαδὴ ἡ θρησκευτικότητα εἶναι ἔμφυτο ἀγαθὸ καὶ ἄρα ἀπολύτως ἀναγκαία πρὸς ὑποστήριξη τοῦ ἠθικοῦ νόμου, ἀναφέρεται καὶ σὲ ἀνάλογα ἱστορικὰ παραδείγματα. Ἕνα ἀπὸ αὐτὰ εἶναι ἡ ἱστορικὴ ἀλήθεια, ὅτι ἡ ἀνθρωπότητα «ἀπὸ τὰ πανάρχαια χρόνια ἀναγνώρισε… καὶ εὐλαβήθηκε καὶ σεβάστηκε τὴ θρησκεία. Ἀρχηγοὶ καὶ ἀντιπρόσωποι τῆς θρησκείας ἔγιναν τὰ ἀνώτατα πρόσωπα τῆς κοινωνίας. Οἱ ἄρχοντες, οἱ βασιλεῖς, οἱ ἰθύντορες (= ὁδηγοί, κυβερνῆτες) τῶν λαῶν περιβλήθηκαν τὸ ἀξίωμα τοῦ λειτουργοῦ τῆς θρησκείας». Καὶ συνεχίζει ὁ Ἅγιος: «Ἡ τιμὴ ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὸ ἀξίωμα τοῦ θρησκευτικοῦ λειτουργοῦ ἐλάμπρυνε τὰ βασιλικὰ διαδήματα (στέμματα). Τόσο μεγάλη εἶναι ἡ εὐλάβεια πρὸς τὴ θρησκεία, ὥστε ἡ τιμὴ τοῦ ἱερατικοῦ ἀξιώματος νὰ εἶναι μεγαλύτερη καὶ ἀπὸ αὐτὴν τὴ βασιλικὴ ἐξουσία, ἡ δὲ δύναμη τῆς θρησκείας νὰ εἶναι ἰσχυρότερη ἀπὸ τὴ δύναμη τῶν ἀνθρώπινων νόμων καὶ τὴν ἐξουσία κάθε ἡγεμόνα»6. Ὁ Ἅγιος χρησιμοποιεῖ καὶ τὸ πολὺ γνωστὸ ἀπόσπασμα τοῦ Πλουτάρχου (Πρὸς Κωλώτην 1107de): «Μπορεῖς ὡς περιηγητὴς νὰ βρεῖς πόλεις χωρὶς τείχη, χωρὶς ἐκπαίδευση (γράμματα), χωρὶς ἄρχοντες (βασιλιάδες), χωρὶς κατοίκους, χωρὶς χρήματα, χωρὶς νὰ ἔχουν ἀνάγκη ἀπὸ νομίσματα, χωρὶς θέατρα καὶ γυμναστήρια· πόλη, ὅμως, χωρὶς ἱερὰ καὶ χωρὶς θεό, πόλη ποὺ δὲν χρησιμοποιεῖ εὐχές, 10
ὅρκους, θρησκευτικὰ κείμενα, θυσίες γιὰ ἀγαθὸ σκοπὸ ἢ γιὰ ἀποτροπὴ κακῶν, κανένας ἄνθρωπος δὲν τὴν εἶδε μέχρι σήμερα, οὔτε εἶναι δυνατὸν νὰ τὴ δεῖ κάποτε στὸ μέλλον»7. Τὸ συμπέρασμα τοῦ Ἁγίου στὴν § 3 εἶναι τοῦτο: «Ἡ δύναμη τῆς θρησκείας εἶναι τὸ μεγάλο ἠθικὸ χαλινάρι ποὺ χαλιναγωγεῖ τὰ πάθη, τὶς ὁρμὲς καὶ τὶς ἐπιθυμίες καὶ κατευθύνει μὲ ἀσφάλεια τὴν ἀνθρωπότητα στὸν ὑψηλὸ προορισμό της καὶ στὸ ὕψος τῆς περιωπῆς, στὸ ὁποῖο ἔχει προορισθεῖ νὰ φθάσει ἀπὸ τὴ Θεία Πρόνοια. Γι’ αὐτὸ ὁ ἄνθρωπος δὲν μπορεῖ μὲ ἄλλο τρόπο νὰ φθάσει στὸ ὕψος τῆς περιωπῆς του παρὰ μόνο μὲ τὴ θρησκεία, ἡ ὁποία ἔχει τὴν πρὸς τοῦτο διαπλαστικὴ δύναμη. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος, γιὰ τὸν ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος θεωρεῖται ἀπὸ τὶς σχετικὲς ἱστορικὲς μαρτυρίες ὡς θρησκευτικὸ ὄν. Ὄντως ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὂν θρησκευτικό»8, ἀναφωνεῖ ὁ ἅγιος Νεκτάριος. Τὸ βαθύτερο νόημα ὅσων γράψαμε μέχρι τώρα ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὸ Πρῶτο Μέρος (Περὶ ἠθικοῦ νόμου) τοῦ Δ΄ Κεφαλαίου τοῦ γνωστοῦ βιβλίου τοῦ Ἁγίου καὶ εἰδικότερα μὲ τὴν § 3: Περὶ τοῦ ἀνθρώπου ὅτι ὢν φύσει ἠθικὸν ὂν εἶναι φύσει θρησκευτικόν. Ὡστόσο, ὀφείλουμε νὰ παρατηρήσουμε ὅτι προσεκτικὴ ἀνάγνωση καὶ τῶν 28 παραγράφων τοῦ Πρώτου Μέρους μᾶς βεβαιώνει ὅτι ὁ Ἅγιος εἶναι βαθὺς γνώστης τοῦ σημαντικοῦ θέματος τοῦ ἠθικοῦ νόμου στὴ σχέση του ὄχι μόνο μὲ τὴ Χριστιανικὴ Ἠθική, ἀλλὰ καὶ μὲ σχετικὰ κεφάλαια τῆς Φιλοσοφικῆς Ἠθικῆς, τῆς Κοινωνιολογίας, τῆς Πολιτικῆς Ἠθικῆς, τῆς Ἐθνολογίας καὶ ἄλλων συναφῶν ἀνθρωπιστικῶν ἐπιστημῶν. Πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση παραπέμπουν οἱ τίτλοι των σχετικῶν παραγράφων, ὅπως: Περὶ τοῦ ἀνθρώπου ὅτι ἐπλάσθη δυνάμει ἠθικῶς ἐλεύθερον ὂν καὶ ὅτι ὀφείλει νὰ ἀποβῇ ἐνεργείᾳ ἠθικῶς ἐλεύθερος, Περὶ τοῦ καταλογισμοῦ τῶν πράξεων τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἠθικῶς ἐλευθέρου ὄντος, Περὶ τῆς ἀληθοῦς ἠθικῆς ἐλευθερίας καὶ περὶ τῆς κατ’ εἶδος ἢ ψευδοῦς ἠθικῆς ἐλευθερίας, Περὶ τῆς ἠθικῆς διαπλαστικῆς δυνάμεως τῆς ἠθικῆς ἐλευθερίας, Περὶ τῆς ἠθικῆς ἐλευθερίας ὅτι αὕτη ἀναπτύσσεται ἐν τῇ συνταυτίσει τοῦ ἰδίου θελήματος πρὸς τὸ θεῖον θέλημα,
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Περὶ τοῦ ἀπαραβιάστου τοῦ αὐτεξουσίου, Ὅτι ὁ ἄνθρωπος πλασθεὶς κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἐπλάσθη ἀγαθὸς καὶ φύσει ἐπιποθεῖ τὸ ἀγαθόν, Ὅτι ἡ πλάνη ἐξ ἀμελείας (ὁ Σωκράτης δέχεται τό: Οὐδεὶς ἑκὼν κακός), Περὶ ὑποταγῆς εἰς τοὺς νόμους, Περὶ τῆς συνειδήσεως τοῦ ἀθετοῦντος τὸν ἠθικὸν νόμον ἀνθρώπου, καὶ Περὶ πωρώσεως καρδίας. 4. Περὶ δικαιοσύνης καὶ ἀληθείας κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο. Παραπέμπουμε, ἐπίσης, τὸν ἀναγνώστη νὰ μελετήσει τὶς παραγράφους τοῦ Δευτέρου Μέρους τοῦ Δ΄ Κεφαλαίου, ὅπου ὁ Ἅγιος πραγματεύεται δύο σημαντικότατα θέματα, ποὺ ἔχουν ἄμεση σχέση μὲ τὸν ἠθικὸ νόμο. Πρόκειται γιὰ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν ἀλήθεια, δύο ὕψιστες ἀρετές, οἱ ὁποῖες δοκιμάζονται διαχρονικά. Σύμφωνα μάλιστα μὲ τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας δοκιμάζονται ἀμέσως μετὰ τὴν ἔξωση τῶν Πρωτοπλάστων ἀπὸ τὸν Παράδεισο. Στὸ σημεῖο αὐτὸ πρέπει νὰ σημειώσουμε ὅτι πέρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς τῆς παρακοῆς τοῦ Ἀδὰμ καὶ τῆς Εὔας, τὸ ὁποῖο σὲ καμιὰ περίπτωση δὲν ἀποπνέει δικαιοσύνη καὶ ἀλήθεια ἔναντι τοῦ δημιουργοῦ τους, ὁ ὁποῖος ἦταν συγχρόνως καὶ ὁ ἀπόλυτος Κύριος τοῦ Παραδείσου, στὴ συνέχεια καὶ τὸ παράδειγμα τῶν ἀδελφῶν Ἄβελ καὶ Κάιν εἶναι, ἐπίσης, τρανὴ ἀπόδειξη ἔλλειψης μεταξύ τους καὶ δικαιοσύνης καὶ ἀλήθειας. Καὶ τὰ δύο συγκεκριμένα παραδείγματα τῆς Βίβλου εἶναι ἀφετηριακά, ὅσον ἀφορᾶ τὴν ἱστορικὴ πορεία τοῦ ἀνθρωπίνου γένους καὶ τὴ σχέση τῶν ἀνθρώπων μὲ τὶς δύο κορυφαῖες ἠθικοκοινωνικὲς ἀρετές, τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν ἀλήθεια. Εἰδικότερα, βεβαίως, στὶς μέρες μας, ὅπως καὶ σὲ πολλὲς ἄλλες σκληρὲς καὶ ἀπάνθρωπες περιόδους τῆς παγκόσμιας ἱστορίας, ἡ δικαιοσύνη καὶ ἡ ἀλήθεια ἔχουν τεθεῖ σὲ παροπλισμὸ ἢ ἀπουσιάζουν παντελῶς, ὡς μὴ ὤφειλε, ἀπὸ τὴν παγκόσμια ἀνθρώπινη κοινότητα. Τὸ τραγικότερο, ὅμως, εἶναι ὅτι σὲ πολλὲς περιοχὲς τῆς Γῆς, στὶς ὁποῖες γίνεται πολὺς λόγος περὶ δικαιοσύνης καὶ ἀλήθειας, κακοποιοῦνται βάναυσα καὶ σχεδὸν
ἀπρ οκά λυπτα ἀπὸ τοὺς δῆθεν θιασῶτες καὶ ὑπο στηρικτές τους, τῶν ὁποίων τὰ πραγματικὰ ἐνδιαφέροντα, φαρισαϊκῆς κ ο π ῆ ς , ἐξικνοῦνται μέχρι τοῦ σημείου στὸ ὁποῖο τελειώνει τὸ ἀτομικό τους συμφέρον. Δὲν λέμε τὸ προσωπικό τους συμφέρον, γιατὶ ὅπου ὑπάρχουν ἄνθρωποι μὲ πραγματικὸ πρόσωπο, ἐκεῖ δὲν ἐξορίζεται καὶ πολὺ περισσότερο δὲν ἐξοικίζεται οὔτε ἡ ἀλήθεια οὔτε ἡ δικαιοσύνη! Τὸ μεταναστευτικὸ θέμα τῶν ἡμερῶν μας, μὲ τὸν ἐκβιαστικὸ ξερριζωμὸ ἀπὸ τὸν τόπο τους ἑκατομμυρίων ἀνθρώπων, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἔγκυες μητέρες, παιδιὰ λίγων ἡμερῶν ἢ μηνῶν καὶ ἀνάπηροι, θύματα τῶν κατὰ τόπους καὶ χῶρες ἐξοντωτικῶν πολέμων, ποὺ χάνουν τραγικὰ τὴ ζωή τους στὴ θάλασσα τῆς Μεσογείου ἢ στὶς παραλίες της, ὅπου ἐκβράζονται τὰ ἄψυχα σώματά τους κατὰ ἑκατοντάδες ἢ χιλιάδες, ἀποτελεῖ στίγμα γιὰ τὸν σύγχρονο πολιτισμό. Σήμερα ζοῦμε μιὰ ἀντίστροφη Ὀδύσσεια. Γιατί, ἂν ἡ νοσταλγία δυνάμωνε τὸν Ὀδυσσέα νὰ ξεπερνᾶ τὰ μύρια ὅσα ἐμπόδια, γιὰ νὰ φθάσει τελικὰ στὴν Ἰθάκη τῆς ζωῆς καὶ τῶν ὀνείρων του, οἱ σύγχρονοι μετανάστες ζοῦν τὴν ὀδύσσειά τους ἔχοντας χάσει πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς ὄχι μόνο τὴν Ἰθάκη τῆς ζωῆς καὶ τῶν ὀνείρων τους, ἀλλὰ καὶ αὐτὴ τὴ ζωή τους πρὶν ἀκόμη χαροῦν, ὅπως ἔχουν δικαίωμα, καὶ τὶς πιὸ ἁπλὲς χαρὲς αὐτοῦ τοῦ κόσμου. Οἱ σύγχρονοι Λαιστρυγόνες καὶ Κύκλωπες ἀποδεικνύονται πολὺ πιὸ ἀνθρωποκτόνοι καὶ ἀνθρωποφάγοι ἀπὸ τοὺς ἀντίστοιχους τῆς ᾽Οδύσσειας! Ἐπειδὴ ὁ ἅγιος Νεκτάριος ἔχει πλούσια γνώση καὶ τῆς κλασικῆς ἑλληνικῆς 11
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τῶν ἀγαθῶν γιὰ τοὺς θεοὺς καὶ ὅλων τῶν ἀγαθῶν γιὰ τοὺς ἀνθρώπους· αὐτῆς (δηλαδὴ τῆς ἀλήθειας) εἶναι εὐχῆς ἔργο νὰ μετέχει εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς αὐτὸς ποὺ θέλει νὰ γίνει μακάριος καὶ εὐτυχής, γιὰ νὰ ζήσει ὅσο τὸ δυνατὸν περισσότερα χρόνια ὡς ἀληθινὸς ἄνθρωπος. Γιατὶ αὐτὸς εἶναι ἀξιόπιστος ἄνθρωπος. Ὁ ἀναξιόπιστος, αὐτὸς δηλαδὴ ποὺ ἀγαπᾶ τὸ ψέμα μὲ τὴ θέλησή του ἢ αὐτὸς ποὺ τὸ ἀγαπᾶ χωρὶς τὴ θέλησή του, δὲν ἔχει μυαλό (εἶναι ἀνόητος) (Νόμοι Ε΄, 730bc. Βλ. μεταξὺ ἄλλων καὶ Πλάτωνος, Μένων 86b· Γοργίας 473b, 482e· Ἀπολογία Σωκράτους 17b, 20d). 5. Ἡ ἀρετολογία στὴν ἐργασία τοῦ ἁγίου Νεκταρίου.
Γραμματείας, κρίναμε χρήσιμο νὰ παραθέσουμε σὲ ἐλεύθερη ἀπόδοση ἀπόσπασμα τοῦ Ἀριστοτέλη γιὰ τὴ δικαιοσύνη ποὺ ἀπηχεῖ συγγενεῖς ἀπόψεις πρὸς αὐτὲς τοῦ ἁγίου Νεκταρίου: «Στὴ δικαιοσύνη, γράφει, ἀνήκει τὸ νὰ διανέμει κανεὶς ἀνάλογα μὲ τὴν ἀξία, νὰ διασώζει τὰ πατροπαράδοτα ἤθη καὶ ἔθιμα καὶ τοὺς γραπτοὺς νόμους, νὰ λέγει τὴν ἀλήθεια, ἀδιαφορώντας ἂν ἀπειλεῖται τὸ συμφέρον του, καὶ νὰ τηρεῖ τὶς συμφωνίες του. Πρῶτα ἀπ’ ὅλα τὰ δίκαια εἶναι αὐτὰ ποὺ ἀφοροῦν τοὺς θεούς, ἔπειτα τοὺς δαίμονες, ἔπειτα τὴν πατρίδα καὶ τοὺς γονεῖς, ἔπειτα ὅσους ἔχουν φύγει ἀπ’ αὐτόν τόν κόσμο· σ’ αὐτὰ ἀνήκει ἡ εὐσέβεια εἴτε ὡς μέρος εἴτε ὡς παρεπόμενο τῆς δικαιοσύνης. Ἐπίσης, στὴ δικαιοσύνη ἀκολουθεῖ ἡ τήρηση τοῦ θείου νόμου, ἡ ἀλήθεια, ἡ πίστη καὶ τὸ μῖσος κατὰ τῆς πονηρίας» (Ἀριστοτέλης, Περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν 1250b). Κοντὰ στὸ Ἀριστοτελικὸ ἀπόσπασμα τῆς προηγούμενης παραγράφου περὶ δικαιοσύνης εἶναι πολὺ ἐπωφελὲς νὰ παραθέσουμε καὶ ἀντίστοιχο Πλατωνικὸ ἀπόσπασμα γιὰ τὴν ἀλήθεια. Λέγει, λοιπόν, ὁ Πλάτων στοὺς Νόμους: «Ἡ ἀλήθεια εἶναι ἐπικεφαλῆς ὅλων 12
5.1 Ἀρετὲς καὶ κακίες τῆς ψυχῆς ὡς ὅλου. Τὰ τρία κεφάλαια (5ο, 6ο καὶ 7ο), μὲ τὰ ὁποῖα ὁλοκληρώνεται τὸ περιεχόμενο τοῦ σημαντικοῦ βιβλίου τοῦ ἁγίου Νεκταρίου, δομοῦνται σὲ 123 παραγράφους. Κάθε κεφάλαιο περιγράφει τὶς ἀρετὲς καὶ τὶς κακίες ἑνὸς ἀπὸ τὰ τρία μέρη τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου, σύμφωνα μὲ τὴ διαίρεση τῶν τριῶν (Πλάτωνος, Δαμασκηνοῦ καὶ Νεκταρίου) καὶ τὴν ἀποδοχή της ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη. 5.2 Ἀρετὲς καὶ κακίες τοῦ Γνωστικοῦ. Εἰδικότερα τὸ 5ο κεφάλαιο πραγματεύεται σὲ 20 παραγράφους τὶς ἠθικὲς ἀρχὲς τοῦ Γνωστικοῦ ἢ τοῦ Λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς. Ὅμως, μόνο οἱ 8 παράγραφοι τιτλοφοροῦνται μὲ ἀρετές. Οἱ ὑπόλοιπες 12 μὲ κακίες (ἁμαρτίες). Οἱ τίτλοι ποὺ ἀναφέρονται σὲ ἀρετὲς εἶναι οἱ ἀκόλουθοι: Περὶ σοφίας, Εἰκὼν τῆς φρονήσεως, Εἰκὼν τοῦ φρονίμου, Περὶ μετριοφροσύνης, Περὶ ταπεινοφροσύνης, Περὶ νηφαλιότητος, Περὶ μεγαλοπρεπείας καὶ περὶ εἰκόνος τοῦ μεγαλοπρεποῦς, Περὶ ἁπλότητος χριστιανικῆς. Οἱ τίτλοι τῶν κακιῶν εἶναι: Περὶ οἰήσεως καὶ οἰηματίου, Περὶ τύφου καὶ τετυφωμένου, Περὶ ὑπερηφανίας καὶ ὑπερηφάνου, Περὶ ὑψηλοφροσύνης καὶ ὑψηλόφρονος, Περὶ ἀλαζονείας, Περὶ κενοδοξίας, Περὶ ἰσχυρογνωμοσύνης, Περὶ μεγαλορρημοσύνης
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
καὶ μεγαλορρήμονος, Περὶ αἰσχρολογίας καὶ αἰσχρολόγου, Περὶ περιαυτολογίας, Περὶ πονηρίας. Μία πρώτη παρατήρηση ποὺ μποροῦμε ἴσως νὰ κάνουμε, εἶναι ὅτι οἱ ἀρετὲς καὶ οἱ κακίες ποὺ ἐντάσσει ὁ Νεκτάριος στὸ λογικὸ μέρος τῆς ψυχῆς, δὲν ἀνήκουν ad hoc στὴν ἐπιστήμη τῆς Λογικῆς, ποὺ ἔχει ὡς ἀντικείμενο τὴ γνώση σὲ καθαρὰ ἐπιστημονικό, ἄρα ἀνθρώπινο (δηλαδὴ ἀνθρωποκεντρικό) ἐπίπεδο. Οὔτε, βεβαίως, ἀνήκουν στὸν ψηφιακὸ κυβερνοχῶρο, ὅπως αὐτὸς ὁρίζεται σήμερα στὴν ἐποχὴ τῆς παγκοσμιοποίησης9. Κατὰ τὴν προσωπική μας κρίση, ἀνήκουν στὸν χῶρο τῆς Ἠθικῆς καὶ μάλιστα τῆς Χριστιανικῆς Ἠθικῆς, ποὺ ἔχει ὡς κύρια πηγή της τὴ Θεία ἀγάπη. Ἐδῶ ὑπάρχει ταύτιση, θὰ λέγαμε, τοῦ ἁγίου Νεκταρίου μὲ τὸν Πλάτωνα, ὁ ὁποῖος, ὅπως ἀναφέρει στὴν Ἀπολογία τοῦ Σωκράτη: Ἡ ἀνθρωπίνη σοφία ὀλίγου τινὸς ἀξία ἐστὶ καὶ οὐδενός (Ἀπολογία, 23a). Ἡ σοφία, σύμφωνα μὲ παράθεμα ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Νεκτάριος ἀπὸ τὸν Μάξιμο τὸν Ὁμολογητή, ὁρίζεται ὡς ἡ «ἀδιάγνωστη» (=μυστηριακή, προσωπικὴ ἄρα ἐμπειρική) ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεό. Σύμφωνα μὲ τὴν ἑρμηνεία αὐτή, ἡ ἔφεση κάθε ἀνθρώπου, ἄξιου νὰ μετέχει τῆς πραγματικῆς σοφίας, γίνεται ἀπόλαυση, γιατὶ μέσα ἀπὸ τὴ δυνατότητα αὐτὴ γίνεται καὶ ὁ ἄνθρωπος κατὰ χάρη Θεός. Μὲ τὸ νὰ βοηθεῖ, λοιπόν, ἡ σοφία στὴν κατὰ χάρη θέωση τὸν ἄνθρωπο, ὁδηγεῖ τὸν Νεκτάριο νὰ χρησιμοποιήσει τὸν ἀκόλουθο ὁρισμὸ τοῦ Μ. Βασιλείου: Ἡ σοφία ἐστὶν ἐπιστήμη θείων καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων καὶ τῶν τούτοις αἰτιῶν, γιὰ νὰ καταλήξει σὲ ἕνα καθαρὰ θεολογικὸ ὁρισμό: Ἀληθὴς σοφία ἡ τοῦ Θεοῦ σοφία, ἡ ὑπὸ τῶν Ἀποστόλων λαληθεῖσα καὶ ἐν μυστηρίῳ ἀποκεκρυμμένη 10 . Θὰ ἔλεγε κανεὶς ἐν προκειμένῳ, ὅτι εἶχε δίκιο καὶ ὁ μεγάλος ἀθηναῖος ρήτορας Ἰσοκράτης, ὅταν ἔγραφε: σοφία γὰρ μόνον τῶν χρημάτων ἀθάνατον (Πρὸς Δημόνικον 19). Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ Νεκτάριος διατυπώνει τὸν Ἰσοκρατικὸ λόγο μὲ περισσότερο ἀξιωματικὸ τρόπο: Σοφία μόνη κτῆμα ἀθάνατον! Ἀνάλογη εἶναι ἡ θέση του καὶ γιὰ τὴν ἀρετὴ τῆς φρόνησης. Ἡ φρόνηση διευθύνει τὰς
σκέψεις καὶ ρυθμίζει τὰ διανοήματα, γιατὶ εἶναι τοῦ ἐν ἡμῖν λογισμοῦ ἡ ἐγρήγορσις [τοῦ λογισμοῦ μας ἡ ἐπαγρύπνηση] καὶ ἡ ὑγεία τοῦ νοῦ. Αὐτὴ διδάσκει, ἐπίσης, τὸν ἄνθρωπο «νὰ ὁμιλεῖ στὴν κατάλληλη εὐκαιρία καὶ νὰ ἀποφεύγει τὴν ἀκαιρολογία (τὴ φλυαρία)», «ἐπιζητεῖ πάντοτε τὴν ἀλήθεια καὶ ἀναπαύεται σ’ αὐτήν… ὁδηγεῖ πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὴ μακαριότητα». Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Χριστὸς τὴ συνέστησε στοὺς μαθητές του, ὅταν τοὺς ἀπέστειλε νὰ κηρύξουν τὸν λόγο του (Ματθ. 10, 16). Ἡ φρόνηση κρίνεται ἀπὸ τὸν Ἅγιο τιμιωτέρα λίθων πολυτελῶν (Παρ. 3, 15), ἐνῶ, ὅταν συνοδεύεται ἀπὸ τὴν ἁπλότητα, ἀποβαίνει θεῖόν τι χρῆμα. Ἀντίθετα, ὅταν οἱ δύο συγκεκριμένες ἀρετὲς χωρισθοῦν μεταξύ τους, ἡ μὲν φρόνηση ἀποβαίνει πονηρία, ἡ δὲ ἁπλότητα μωρία11. Μὲ τὸ ἴδιο πνεῦμα περιγράφει ὁ ἅγιος Νεκτάριος καὶ τὴν εἰκόνα τοῦ φρονίμου. Ὁ φρόνιμος ἐργάζεται διὰ βίου τὴν ἀρετή. Εἶναι συνετός, οἰκονομεῖ τὰ πάντα μὲ βουλὴ καὶ γνώση, ἀγαπᾶ τὸ ἀγαθό, ἀποστρέφεται τὸ κακό, ἀγαπᾶ τὸν Θεὸ καὶ τὸν ἀνακαλύπτει σὲ ὅλα τὰ δημιουργήματά του. Φροντίζει μὲ ἐπιμέλεια τὴ ζωή του καὶ ὅταν ἀτυχεῖ εἶναι καρτερικός. Δὲν φουσκώνει ἀπὸ ἐγωισμό, οὔτε ἐπαίρεται, οὔτε ὑπερηφανεύεται. Περνᾶ τὴ ζωή του μὲ ταπείνωση καὶ δὲν λησμονεῖ οὔτε λεπτὸ ὅτι εἶναι πάροικος, ἄρα πολὺ γρήγορα περαστικὸς ἀπὸ τὴ γῆ. Ἀποδέχεται χωρὶς ἀντίρρηση ὅτι τὸ πολίτευμά του βρίσκεται στὸν οὐρανό, σύμφωνα καὶ μὲ τὸν λόγο τοῦ Παύλου (Φιλιπ. 3, 20). Ἀπέναντι στὴν εἰκόνα τοῦ φρονίμου, ὁ Νεκτάριος τοποθετεῖ τὴν εἰκόνα τοῦ ἄφρονος, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι ἔχουμε δύο χωριστοὺς ἀνθρώπους, δύο ὑποκείμενα. Τὸ ὑποκείμενο, δηλαδὴ ὁ ἄνθρωπος, εἶναι ἕνα καὶ τὸ αὐτό. Ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου δὲν ἀλλάζει, δὲν ἔχουμε δηλαδὴ ἐδῶ ἕνα εἶδος δυϊσμοῦ, ἀλλὰ δύο ποιοτικὲς ἐκφράσεις τοῦ ἰδίου προσώπου, τοῦ ἰδίου ὑποκειμένου. Ὁ ἄνθρωπος δὲν παύει νὰ εἶναι ἡ κορωνίδα τῶν δημιουργημάτων τοῦ Θεοῦ. Ὡστόσο, στὴν ἐλεύθερη βούλησή του, στὸ αὐτεξούσιό του, ἔγκειται ἡ ἐπιλογή του νὰ βρίσκεται κοντὰ ἢ μακριὰ ἀπὸ τὸν Θεό, νὰ ὁρίζει καὶ νὰ μεριμνᾶ γιὰ τὴ σωτηρία του ἢ γιὰ τὴν ἀπώλειά του. Ὁ 13
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ἄφρων στερεῖται φρόνησης καὶ διορατικότητας, γιατὶ πλανᾶται στὶς σκέψεις του. Ὄντας ἀσεβὴς ἀκολουθεῖ τὴν ἀφροσύνη του καὶ φθάνει στὴν ἄρνηση τοῦ δημιουργοῦ, δηλαδὴ τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ἐπαληθεύει μὲ βεβαιότητα τὸν λόγο τῆς Ἁγίας Γραφῆς: εἶπεν ἄφρων ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ· οὐκ ἔστι Θεός (Ψαλμ. 13, 1 καὶ Λουκ. 12, 20). Ἡ ψυχὴ τοῦ ἄφρονος ἀνθρώπου αὐτοαναιρεῖ τὴν ὕπαρξή της, ἀρνεῖται δηλαδὴ τὸν ἑαυτό της καθὼς πορεύεται πρὸς τὸ σκότος. Κατὰ τὴν ποιητικὴ ἔκφραση τοῦ ἁγίου Νεκταρίου: τὸν ἄφρονα τὸν ἔχει καλύψει νύχτα χωρὶς φεγγάρι (νὺξ ἀφεγγὴς κατεκάλυψεν αὐτόν). Ἐνῶ, δηλαδή, ὁλόκληρη ἡ δημιουργία μέσῳ τῆς πάνδημης γλώσσας τῆς ἀνθρωπότητας «ὁμολογεῖ δημιουργὸν τοῦ σύμπαντος», ὁ ἄφρων εἶναι ἀντίθετος: «Ἀρνεῖται τὸν θεμελιωτή, ἐνῶ βλέπει τὴν οἰκοδομή»!12 Ἐντὸς τοῦ ἰδίου πνεύματος ἀναπτύσσει ὁ Νεκτάριος καὶ τὶς ὑπόλοιπες ἀρετὲς καὶ ὅλες τὶς κακίες ποὺ ἐντάσσει στὸ Λογιστικό/λογικὸ μέρος τῆς ψυχῆς. Τὴν ταπεινοφροσύνη π.χ. τὴ θεωρεῖ μεγάλη ἀρετή, ὑψοποιὸ δύναμη, μαιεύτρια ὅλων τῶν καλῶν, ἀρραγὲς θεμέλιο ὅλων τῶν ἀρετῶν, ὁδηγὸ ἠθικῆς ἀνύψωσης, κλίμακα ἠθικῆς τελείωσης, μέσο τῆς φιλίας καὶ ἐπικοινωνίας πρὸς τὸν Θεό, ἀρχὴ τῆς ἀνθρώπινης αὐτεπίγνωσης καί, τέλος, ἀρχὴ τῆς ἀληθινῆς γνώσης τοῦ Θεοῦ. Τὰ παραθέματα ποὺ χρησιμοποιεῖ, γιὰ νὰ θεμελιώσει τὴν ἀξία τῆς ταπεινοφροσύνης, εἶναι τόσο ἁγιογραφικὰ ὅσο καί, κυρίως, ἁγιοπατερικά. Ἀφετηρία του εἶναι, ὅτι ἡ ταπεινοφροσύνη εἶναι τὸ θεμέλιο τῆς φιλοσοφίας τῶν χριστιανῶν, γιατὶ διδάσκει τὶς ὑψηλὲς ἀλήθειες περὶ Θεοῦ καὶ κόσμου ὡς φορέας τῆς πίστης μας πρὸς τὸν Θεό. Ἀφοπλιστικὴ ὡς πρὸς τὸ πνεῦμα της εἶναι ἡ παραπομπὴ τοῦ Ἁγίου σὲ γνώμη τοῦ Μακαρίου τοῦ Αἰγυπτίου, ὅτι ὁ ταπεινὸς ἄνθρωπος δὲν κινδυνεύει ποτὲ νὰ πέσει ἀπὸ τὴ θέση του. Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἁπλὴ καὶ δίδεται μὲ εὐθεία ἐρώτηση (ποὺ ἀντιστοιχεῖ σὲ καταφατικὴ πρόταση κρίσεως): «Ἀπὸ ποῦ κινδυνεύει νὰ πέσει, ἀφοῦ ἔχει τοποθετήσει τὸν ἑαυτό του κάτω ἀπὸ ὅλους καὶ ἀπὸ ὅλα; (ὑποκάτω πάντων θεὶς ἑαυτόν;)». Ἔναντι ὅλων αὐτῶν τῶν ἀρετῶν τοῦ 14
Λογιστικοῦ, κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, βρίσκονται οἱ ἀντίστοιχες κακίες, ὅπως ἡ ἔπαρση (οἴησις) καὶ τὸ θύμα της, ὁ ὑπερόπτης (ὁ οἰηματίας) καὶ σὲ χειρότερη μορφὴ ἡ τύφλωση τοῦ νοῦ λόγῳ παθολογικῆς ἀλαζονείας (ἐξαιτίας τοῦ τύφου) ποὺ ὑποκαίει τὸ θῦμα της καὶ τὸ ἀφανίζει μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου. Ἡ ἀρνητικὴ σημασία τῆς ὑπερηφάνειας δὲν προξενεῖ μικρότερο κακὸ στὸν κάτοχό της (τὸν ὑπερήφανο), γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Θεοφύλακτος, κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, τὴν ὀνομάζει «ἀκρόπολη τῶν κακῶν», ὁ δὲ Βασίλειος Σελευκείας «ἀκρόπολη νοσημάτων», ποὺ πολεμᾶ τὸν Θεό, ἀγνοεῖ τὴν ἀνθρώπινη φύση καὶ πάσχει ἀπὸ τὶς κακίες τοῦ διαβόλου. Ἀκόμη καὶ ἡ νηστεία δὲν ὠφελεῖ σὲ τίποτε, ὅταν συνοδεύεται ἀπὸ τὴν ὑπερηφάνεια. Σύμφωνα μὲ κείμενο τοῦ Ἰω. Χρυσοστόμου, ποὺ παραθέτει ὁ Νεκτάριος, δὲν ὑπάρχει κακὸ ἴσο μὲ τὴν ὑπερηφάνεια, ἡ ὁποία κάνει τὸν ἄνθρωπο δαίμονα. Καὶ ὅπως ἀκριβῶς οἱ φιλάργυροι, ὅσο περισσότερα χρήματα ἀποκτοῦν, τόσο περισσότερα πιστεύουν ὅτι τοὺς λείπουν, σὲ ἀντίστοιχη ἀπόγνωση βρίσκονται καὶ οἱ ὑπερήφανοι (οἱ ἐγωιστές). Δηλαδή, ὅση τιμὴ τοὺς ἀποδίδουν οἱ συνάνθρωποί τους, τόσο περισσότερη ἐπιθυμοῦν. Πρέπει νὰ γνωρίζουμε ὅτι τὸ πάθος τῆς ὑπερηφανείας δὲν σταματᾶ νὰ αὐξάνει, δὲν ἔχει ὅριο. Σταματᾶ τότε, ὅταν σκοτώσει τὸν κάτοχό του (βλ. Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σσ. 291-292). Στὸν ἴδιο καταστρεπτικὸ δρόμο κινοῦνται οἱ κακίες (τὰ πάθη) τοῦ Λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς ὅλων αὐτῶν, οἱ ὁποῖοι δὲν κατέχονται ἀπὸ εὐγενεῖς καὶ ὑψηλὲς ἰδέες (ὅπως συμβαίνει π.χ. μὲ τοὺς μεγάλους ὁραματιστές). «Ὅλοι αὐτοὶ θεωροῦν τὸν ἑαυτό τους ἀνώτερο, χωρὶς νὰ εἶναι, καὶ φέρονται ὑποτιμητικὰ καὶ ἀλαζονικὰ στοὺς συνανθρώπους τους». Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τοὺς κενόδοξους, τὸ πάθος τῶν ὁποίων (δηλαδὴ ἡ κενοδοξία) ὑπονομεύει, κατὰ τὸν Ἅγιο, τὰ βάθρα καὶ τῶν ὕψιστων ἀρετῶν καὶ ἔτσι τὶς κατακρημνίζει. Γι’ αὐτὸ ὁ Ἅγιος χαρακτηρίζει τὴν κενοδοξία «μέγα καὶ δόλιον κακόν», τὴ συγκρίνει δέ, σύμφωνα μὲ γνώμη τοῦ Ἰσιδώρου Πηλουσιώτη, μὲ ἄνθος ἡμεροκαλλές.
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Πρόκειται γιὰ εἶδος κίτρινου κρίνου ποὺ ἀνθεῖ μόνο γιὰ μιὰ μέρα: ἐπὶ μίαν μόνην σχεδὸν ἡμέραν ἀκμάζει (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 295). Ἀρνητικὰ εἶναι τὰ ἀποτελέσματα καὶ τῆς ἰσχυρογνωμοσύνης, καθόσον ὁ ἰσχυρογνώμων εἶναι ἰδιογνώμων καὶ ἀγωνίζεται μὲ σφοδρότητα, προκειμένου νὰ ἐπικρατήσει ἡ δική του γνώμη, ποὺ εἶναι πάντοτε ἀνόητη καὶ μωρή. Ἐδῶ παραθέτει ὁ Ἅγιος τὴ γνώμη τοῦ Ἀριστοτέλους: εἰσὶ δὲ ἰσχυρογνώμονες οἱ ἰδιογνώμονες καὶ οἱ ἀμαθεῖς καὶ οἱ ἀγροῖκοι (᾽Ηθικὰ Νικομάχεια 1151b). Οὔτε, ὅμως, ὁ μεγαλορρήμων (ὁ μεγαλόστομος) μὲ τὰ μεγάλα λόγια ποὺ λέει, μὲ τὸν βλαπτικὸ λόγο του γιὰ ὅλους, μὲ τὴν ἀλαζονεία καὶ τὴν κομπορρημοσύνη του εἶναι ἀπαλλαγμένος ἀπὸ τὴν ἔπαρση καὶ τὴ συκοφαντία. Ἐπιπλέον μάλιστα, εἶναι καὶ θρασὺς καὶ δειλός, διότι ἀσθενεῖ ἡ ψυχή του τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἔχει ἀπολέσει τὴν ἀρετὴ τῆς φρόνησης. Ἔτσι, ἐνῶ ἀπειλεῖ μὲ τὰ λόγια, πεθαίνει ἀπὸ φόβο, γιατὶ ἡ ψυχή του στερεῖται ἠθικοῦ σθένους, εἶναι δειλὴ καὶ θρασεία, μωρὴ καὶ ἀνόητη. Λίγο ἢ σχεδὸν καθόλου δὲν ἀπέχει ὁ αἰσχρολόγος ἀπὸ τὸν μεγαλόστομο. Εἶναι, κατὰ τὸν Ἅγιο, ὁ εὐτελέστερος καὶ ὁ ἀτιμότερος τῶν ἀνθρώπων. Εἶναι χαρακτηριστικὴ ἡ γνώμη τοῦ Χρυσοστόμου, τὴν ὁποία ἀξιοποιεῖ ὁ Νεκτάριος: «Ἂν τὸ μικρὸ ρυάκι ποὺ μεταφέρει τὸ νερό, ἔχει πολὺ ἀκάθαρτες ὄχθες, μποροῦμε νὰ σκεφτοῦμε πόσο ἀκάθαρτη εἶναι ἡ πηγὴ ἀπὸ τὴν ὁποία πηγάζει τὸ νερό». Γιατί, ὅπως ὀρθὰ λέγει τὸ Εὐαγγέλιο, τὸ στόμα μιλάει ἀπὸ τὸ περίσσευμα τῆς καρδιᾶς (Ματθ. 12, 34). Τὸ ἴδιο ἀρνητικὸ περιεχόμενο ἔχουν γιὰ τὸν ἄνθρωπο οἱ κακίες τῆς περιαυτολογίας καὶ τῆς πονηρίας. Ἡ περιαυτολογία δηλώνει ἐπίδειξη λόγων καὶ ἔλλειψη ἔργων. Γι’ αὐτὸ ὁ χριστιανὸς πρέπει πάντοτε νὰ πράττει περισσότερα καὶ νὰ λέγει λιγότερα, γιὰ νὰ μὴ φανεῖ ὅτι εἶναι ἕνα ἀσκὶ γεμάτο ἀπὸ ἀλαζονεία καὶ ἔπαρση. Ὡστόσο, καὶ ἡ κακία τῆς πονηρίας δὲν πηγαίνει πίσω. Κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, ἡ πονηρία εἶναι διάθεση τῆς ψυχῆς, κατὰ τὴν ὁποία ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέγει νὰ πράττει τὸ
ἀντίθετο πρὸς τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ. Τὴν ἀρχικὴ σημασία τῆς λέξης ἀνάγει στὴ λέξη πόνος, ἐπειδὴ ἡ λέξη πονηρία ὁδηγεῖ τὸν κάτοχό της σὲ πόνο καὶ μόχθο. Κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, ἡ πονηρία εἶναι ἡ μητέρα κάθε κακοῦ, εἶναι δαιμονικὴ ζωή, μεταβάλλει τὸν ἄνθρωπο σὲ σύντροφο καὶ σύμμαχο τοῦ διαβόλου. 6. Ἀρετές καὶ κακίες τοῦ Θυμικοῦ. Τὸ 6ο κεφάλαιο πραγματεύεται τὶς ἠθικὲς ἀρετὲς τοῦ Θυμικοῦ. Τὸ Θυμικὸ μέρος τῆς ψυχῆς ὁ Ἅγιος τὸ διαιρεῖ σὲ δύο μέρη: τὸ Βουλητικὸ καὶ τὸ Συναισθηματικό. 6.1 Ἀρετὲς καὶ κακίες τοῦ Βουλητικοῦ. Στὸ Βουλητικὸ ἐντάσσει 37 ἀρετὲς καὶ κακίες. Καὶ ἐδῶ, πρὶν ἀπὸ κάθε ἀρετὴ ἢ κακία, θέτει τὴν πρόθεση περὶ + γεν. (σὲ 27 περιπτώσεις) ἢ τὴ λέξη εἰκών + γεν. (σὲ 8 περιπτώσεις). Στὶς ὑπόλοιπες δύο χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη χαρακτήρ + γεν. Πρώτη ἀρετὴ περιγράφει τὴ χριστιανικὴ εὐγένεια, τὴν ὁποία θεωρεῖ ἰσάξια τῆς εὐαγγελικῆς ἠθικῆς τελειότητας ἢ ὡς τὴν «καθόλου ἀρετή». Ὀνομάζει μάλιστα τὶς 15
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
λέξεις εὐγένεια καὶ ἀρετὴ «ἕνα συνώνυμο, δηλαδὴ ὅτι δηλώνουν τὸ ἴδιο νόημα, τὴν εὐαγωγία τῆς ψυχῆς». Ἀξίζει νὰ παρατηρήσουμε ἐδῶ τὸν χαρακτηρισμὸ ἀπὸ τὸν Ἅγιο τῶν λέξεων εὐγένεια καὶ ἀρετὴ μὲ τὴν Πλατωνικὴ φράση εὐαγωγία τῆς ψυχῆς. Ἡ Πλατωνικὴ λέξη εὐαγωγία (<εὐάγωγος<εὐ+ἄγωγος<ἄγω) σημαίνει τὴν καλὴ ἀγωγή, τὴν καλὴ ἀνατροφή. Εἶναι χαρακτηριστικὸς ἐν προκειμένῳ ὁ λόγος τοῦ Πλάτωνα στοὺς Ὅρους (413b): εὐαγωγία ψυχῆς πρὸς λόγους καὶ πράξεις, ὅπως, ἐπίσης, καὶ ὁ κατὰ κάποιο τρόπο ὁρισμὸς τοῦ Νεκταρίου στὴν ἀρχὴ τῆς σχετικῆς παραγράφου τοῦ βιβλίου του: εὐγένεια εἶναι ἀρετὴ εὐγενοῦς ἤθους. Αὐτῆς τῆς εὐγένειας χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα, κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, εἶναι τὰ ἀκόλουθα: «φρόνημα γενναῖο, ἐλευθερία, φιλοτιμία, χάρη, ἀφθονία (κατὰ τὸν Νεκτάριο: ἀφειδία), μεγαλοφροσύνη, μεγαλοψυχία, εὐκοσμία, ἀγαθὴ προαίρεση, ἄριστος τρόπος, δικαιοσύνη, ἀλήθεια… Ἡ εὐγένεια εἶναι ἀνταύγεια τοῦ φωτὸς τῆς θείας εἰκόνας ποὺ ξεχύθηκε πλούσια πάνω στὴν ἐνάρετη ψυχή» (βλ. Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 301). Κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, καὶ ἐδῶ συμφωνεῖ μὲ τὸν Πλάτωνα (Ὅροι 413b): «Ἡ εὐγένεια εἶναι ἔκχυσις τῆς ἐγκεκριμένης χάριτος τῆς ἀρετῆς τῆς ψυχῆς». Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ τὴν ἀγάπησαν καὶ τὴ ζήτησαν ὅλοι οἱ ἀσκητὲς τῆς ἀρετῆς, ὅλοι οἱ σοφοὶ καὶ οἱ φιλόσοφοι, γιατὶ εἶναι δύσκολο νὰ φέρει κάποιος τὸ σεμνὸ ὄνομα τοῦ ἐνάρετου, τοῦ σοφοῦ ἢ τοῦ φιλοσόφου. Γιὰ τὸν χριστιανό, βεβαίως, ἰσχύει ὁ λόγος τοῦ Χρυσοστόμου: «Μία καὶ μόνη εἶναι ἡ εὐγένεια, νὰ κάνει κανεὶς τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ». Προχωρώντας στὴν περιγραφὴ τῆς εἰκόνας τοῦ εὐγενοῦς, ὁ Νεκτάριος μᾶς βεβαιώνει, ὅτι 16
οἱ ἀρετὲς ποὺ τὴν φιλοτεχνοῦν εἶναι οἱ ἑξῆς δώδεκα: ἡ πρὸς τὰ θεῖα εὐσέβεια, ἡ φρόνηση, ἡ σοφία, ἡ ἠθικὴ ἀνδρεία, ἡ καρτερία, ἡ γενναιοδωρία, ἡ μεγαλοψυχία, ἡ ἀγάπη, ἡ ἠθικὴ μεγαλοπρέπεια, τὸ θάρρος, ἡ σωφροσύνη καὶ ἡ ἁγνεία. Ἐπίσης, ὅταν ἀναγινώσκουμε τοὺς τίτλους τῶν παραγράφων τοῦ ἕκτου κεφαλαίου καὶ μελετοῦμε τὴ θεμελίωση κάθε ἀρετῆς καὶ κάθε κακίας ἐπὶ τῇ βάσει τῶν γνωμικῶν θέσεων ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ ἅγιος Νεκτάριος ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφὴ καὶ τὴ λοιπὴ ἐκκλησιαστικοπατερικὴ καὶ κλασικὴ ἑλληνικὴ Γραμματεία, διαπιστώνουμε ὅτι εἶναι βαθὺς ἑρμηνευτὴς τοῦ Βουλητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, ποὺ τὸ θεωρεῖ, ὅπως προείπαμε, ἕνα ἀπὸ τὰ δύο μέρη τοῦ Θυμικοῦ. Ἀσχολούμενος π.χ. ὁ Ἅγιος μὲ τὴν ἀρετὴ τῆς ἀνδρείας, ἀναπτύσσει τὴ θέση του σὲ τρεῖς παραγράφους: Περὶ ἀνδρείας, Εἰκὼν ἠθικῆς ἀνδρείας καὶ Περὶ ἠθικῆς ἀνανδρίας. Ἀλλὰ καὶ οἱ παράγραφοι: Περὶ θάρρους καὶ θράσους, Περὶ δειλίας, Περὶ εὐτολμίας, τολμηρίας καὶ ἀτολμίας ἔχουν ἄμεση σχέση μὲ τὴν ἀρετὴ τῆς ἀνδρείας ἢ τὴν ἔλλειψή της, τόσο μὲ τὴν ἀρχαιοελληνική της ἔννοια ὅσο καί, κυρίως, μὲ τὴ χριστιανική13. Ὁ δειλὸς π.χ. εἶναι κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο «ἄνανδρος, ποταπός, οὐτιδανός, χαμερπής, εὐτελής, δοῦλος, φιλόψυχος, ἐγωιστής, φίλαυτος … εἶναι τὸ ἄγος τῆς πατρίδος» (Ἅπαντα, τόμ Ε΄, σ. 309). Ὑπὸ τὴν ἔννοια αὐτή, ἐνῶ θεωρεῖ ὅτι ἡ εὐτολμία εἶναι ἀρετή, ἡ τολμηρία, δηλαδὴ ἡ θρασύτητα, ἡ αὐθάδεια, ἡ ἀπερίσκεπτη κίνηση τῆς ψυχῆς πρὸς τὴν παράλογη ὁρμὴ εἶναι κακία, ὅπως κακία εἶναι καὶ ἡ ἀτολμία. Περαιτέρω, ἡ ἀκακία, ὡς ἀρετὴ τοῦ Βουλητικοῦ, εἶναι καθαρότητα τῆς καρδιᾶς καθὼς καὶ εὐθύτητα τῆς ἀνθρώπινης διάνοιας καὶ ἐκφράζει τὴν ἀγαθότητα τῆς ψυχῆς, ποὺ γίνεται ἔτσι δεκτικὴ σὲ κάθε ἀρετή. Γι’ αὐτὸ
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ὁ ἅγιος Νεκτάριος χρησιμοποιεῖ παράθεμα ἀπὸ κείμενο τοῦ Χρυσοστόμου, στὸ ὁποῖο ἡ ἀκακία θεωρεῖται δεσποτικὴ μίμηση καὶ θεϊκὴ ὁμοίωση, ὅπως ἄκακος καὶ ὅσιος ἦταν καὶ ὁ Χριστός. Κυρίως, ὅμως, ἡ ἀκακία: «Δὲν γνωρίζει τὴν ὑπόσταση (τὴν οὐσία) τῆς ἔχθρας, οὔτε τῆς ὀργῆς τὴν ἀγριότητα, οὔτε τῆς κακίας τὴν ἐνέργεια, ἀλλὰ ὅπως ἀκριβῶς ἡ βασίλισσα, ἔτσι καὶ ἡ ἀκακία εἶναι προστατευμένη ἀπὸ ὅλες τὶς ἀρετές» (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 310). Τὴν παράγραφο τῆς ἀκακίας ἀκολουθοῦν οἱ παράγραφοι τῆς εἰκόνας τοῦ ἄκακου καὶ τοῦ ἀγαθοῦ άνθρώπου, γιὰ νὰ τονισθεῖ ἡ ἀντίθεση τοῦ περιεχομένου τους μὲ τὶς παραγράφους ποὺ ἀναφέρονται στὴν εἰκόνα τοῦ κακοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ θυμοῦ, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ θυμὸς ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὴν εἰκόνα τοῦ θυμώδους, τοῦ ὀργίλου καὶ τοῦ ὀξύχολου ἀνθρώπου. Μὲ τὸ Βουλητικὸ μέρος τοῦ Θυμικοῦ τῆς ψυχῆς ἔχει ἄμεση σχέση κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο καὶ ἡ μέγιστη ἀρετὴ τῆς αὐταπάρνησης. Καὶ εἶναι ὄντως μέγιστη, γιατὶ διασπᾶ τὰ δεσμὰ τῆς φιλαυτίας, ἐλευθερώνει ἀπὸ κάθε εἴδους φυλακὴ τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ἀφήνει ἀπεριόριστη, γιὰ νὰ διαδοθεῖ ἀνὰ τὴν ὑφήλιον (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 318). Ἀκριβῶς γι’ αὐτὸ ὁ Χριστὸς ζήτησε αὐταπάρνηση ἀπὸ ὅσους θὰ τὸν ἀκολουθήσουν μὲ τὸ γνωστό: Εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν ἀπαρνησάσθω ἑαυτόν, καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθήτω μοι (Ματθ. 16, 24. Μάρκ. 8, 34 καὶ Λουκ. 9, 23), γιὰ νὰ συμπληρώσει ἀλλοῦ: ὁ φιλῶν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἀπολέσει αὐτήν, καὶ ὁ μισῶν τὴν ψυχὴν αὐτοῦ ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ εἰς ζωὴν αἰώνιον φυλάξει αὐτήν (Ἰω. 12, 25). Τὴν ἀρετὴ τῆς αὐταπάρνησης ἀκολουθοῦν οἱ ἀρετὲς τῆς ἀκεραιότητας καὶ τῆς ἀγαθῆς δόξας, ἡ μὲν πρώτη ὡς καρπὸς τῆς χριστιανικῆς τελειότητας, ἡ δὲ δεύτερη ὡς δόξα τῆς ἀρετῆς. Ἡ τελευταία διατύπωση ὁδηγεῖ στὴν ἀρνητικὴ ἔννοια τῆς φιλοδοξίας καὶ τοῦ φιλοδόξου, γιατὶ ἀποτελοῦν ἔκπτωση τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν ὁ φιλόδοξος ἀκολουθεῖ τὴ δόξα μὲ θεμιτὰ καὶ ἀθέμιτα μέσα καὶ ἐπιχειρεῖ τὰ πάντα γιὰ νὰ δοξασθεῖ» (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 323). Γι’ αὐτὸ καὶ ὁ Νεκτάριος
συμφωνεῖ μὲ τὸν Πλούταρχο, ὁ ὁποῖος ἀποκάλεσε τὴ φιλοδοξία «ἐμπόριο ἀρετῆς… ἐπειδὴ οἱ φιλόδοξοι δὲν κάνουν ἀπολύτως τίποτε γιὰ τὴν ἀρετή, ἀλλὰ γιὰ χάρη τῆς δόξας, καὶ βλέπουν τὴ δόξα σὰν ἕνα εἴδωλο· τίποτα εἰλικρινές, κατὰ κοινὴ ὁμολογία, δὲν πράττουν παρὰ μόνο πολλὰ νόθα καὶ ἀνάκατα» (Πλουτάρχου, Ἆγις 1). Ἀντίστοιχες κακίες τοῦ Βουλητικοῦ εἶναι τόσο ἡ κενοδοξία μὲ τὸ ὑποκείμενό της, δηλαδὴ τὸν κενόδοξο, ὁ ὁποῖος θέλει νὰ δοξάζεται γιὰ ὅσα δὲν πράττει καὶ νὰ διεκδικεῖ τὴ δόξα, παρότι εἶναι κενὸς ἐνάρετων ἔργων, ὅσο καὶ ὁ ἐμπαθὴς ὁ ὁποῖος, ὡς δοῦλος τῶν παθῶν, εἶναι ὁ δουλικότερος τῶν ἀνθρώπων. Μεταξὺ τῶν παθῶν τοῦ Βουλητικοῦ ὁ Νεκτάριος παρεμβάλλει τὴν ἀρετὴ τῆς καρτερίας, ἡ ὁποία ἐνθαρρύνει τὸν ἄνθρωπο νὰ ὑπομένει γενναίως τὰ δεινά, τὶς λύπες καὶ τὶς ἐπιδρομὲς κατὰ τῆς ζωῆς καὶ ἐνισχύει τὸν ἀγώνα του, γιὰ νὰ μὴν ξεφύγει ἀπὸ τὸν ὀρθὸ δρόμο λόγῳ τῆς μεγάλης τρικυμίας τῆς ζωῆς (τοῦ βιοτικοῦ κλύδωνος). Στὴ συνέχεια ὁ Ἅγιος ὁμιλεῖ περὶ ἀτλησίας καὶ ἀτλήτου, δηλαδὴ περὶ ἀνυπομονησίας, ποὺ εἶναι κακία ἀντίθετη τῆς ὑπομονῆς, ἀφοῦ ὁ ἀνυπόμονος μετέρχεται κάθε μεθόδευση, προκειμένου νὰ ἀποφύγει τὸν πόνο. Εἶναι δειλός, ἀνυπόφορος, ὀργίλος, φίλαυτος καὶ ἰδιοτελής. Συγχρόνως εἶναι ἄπελπις, ἀφοῦ, χωρὶς νὰ καταβάλλει προσπάθεια στὴ ζωή του, δὲν ἔχει ποῦ νὰ ἐλπίσει. Ἡ παράγραφος περὶ ἔχθρας καὶ ἐχθροῦ, ποὺ ἀκολουθεῖ ἐκείνη τῆς ἀνυπομονησίας (ἀτλησίας), περιγράφει δύο κακίες μὲ τὴν ἴδια βουλητική-ἐνεργητικὴ διάθεση. Δηλαδὴ ἡ μὲν ἔχθρα ἐκφράζει θυμό, μίσος καὶ ἀντιπάθεια πρὸς τὸν συνάνθρωπο, ὁ δὲ ἐχθρὸς ἐπιθυμεῖ μὲ κάθε τρόπο νὰ βλάψει τὸ πρόσωπο ποὺ ἀπεχθάνεται. Ἔτσι φθάνουμε στὴν παράγραφο τοῦ φθόνου, δηλαδὴ τοῦ πάθους τῆς μοχθηρῆς ψυχῆς, ἡ ὁποία λειώνει λόγῳ τῆς εὐτυχίας καὶ τῆς εὐπορίας τοῦ πλησίον. Ὁ φθόνος ὡς ρίζα ὅλων τῶν κακῶν εἶναι συγχρόνως πηγὴ παντὸς εἴδους συμφορᾶς καὶ φυτώριο ὅλων σχεδὸν τῶν ἀνοσιουργημάτων. Τὸ χειρότερο εἶναι ὅτι ὁ φθόνος φθείρει πρῶτα τὸν φθονερὸ καὶ μετὰ τὸν φθονούμενο. Κατὰ τὸν ἅγιο 17
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Νεκτάριο, πρῶτα κατατρώγει τὴν ψυχὴ τοῦ φθονεροῦ, ὅπως ἡ ἔχιδνα καταβροχθίζει τὴν κοιλιὰ ποὺ τὴ γέννησε καὶ μετὰ δαγκώνει τὸ θύμα της. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι καὶ ὁ φθονερὸς ἄνθρωπος, ὡς οἰκοδεσπότης τοῦ φθόνου, προξενεῖ λύπη στὸν ἑαυτό του σὰν νὰ εἶναι ὁ ἐχθρός του. Εἶναι γι’ αὐτὸ δοῦλος φοβεροῦ τυράννου! Γιατὶ χαίρει τόσο πολὺ γιὰ τὴ δυστυχία τῶν συνανθρώπων του, ὅπως ὁ χοῖρος ποὺ κυλιέται στὰ βρόμικα λασπόνερα. Τότε μόνο νιώθει χαρά, ὅταν χορταίνει τὸ πάθος του ἀπὸ τὸν πλήρη ἀφανισμὸ ἐκείνων τοὺς ὁποίους φθονεῖ. Δικαίως, λοιπόν, ἀναφωνεῖ ὁ ἅγιος Νεκτάριος: «Φοβερὸς καὶ ἀποτρόπαιος ἄνθρωπος ὁ φθονερός· κατοικία αὐτοῦ θὰ εἶναι ὁ Τάρταρος»! Ἀλλὰ καὶ τὸ μῖσος δὲν πάει πίσω. Αὐτὸ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸν τρόπο ποὺ ἀρχίζει ἡ σχετικὴ παράγραφος: Μῖσος! ἀποτρόπαιον ὄνομα! φοβερὰ λέξις! σατανικὸν πάθος! μῖσος! (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 331). Ὁ κατεχόμενος ἀπὸ μῖσος οὐδενὸς φείδεται, οὐδένα ἐλεεῖ, εἶναι μισητὸς καὶ ἄσπλαχνος ἔναντι ὅλων καὶ ἐπιζητεῖ τὴν ἀπώλειά τους. Ἡ κακία τοῦ μίσους ὁπλίζει τὸν ψυχοσωματικὸ ἄνθρωπο (ψυχή, στόμα, γλώσσα, χέρια, πόδια, νοῦ καὶ διάνοια), γιὰ νὰ βλάψει τὸν συνάνθρωπό του. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ μίσους ἔχει σκοτεινὸ πρόσωπο, εἶναι πονηρός, δόλιος, ὕπουλος, κακεντρεχής, βάσκανος, ἀνθρωποκτόνος. Ἀπέναντι στὶς κακίες τοῦ φθόνου καὶ τοῦ μίσους, ὁ ἅγιος Νεκτάριος τοποθετεῖ τὴν ἀρετὴ τῆς ἀμνησικακίας καὶ τὸν ἀμνησίκακο. Πηγὴ τῆς ἀμνησικακίας εἶναι ἡ ἀγάπη πρὸς τὸν Θεὸ καὶ τὸν πλησίον, προφανῶς δὲ καὶ ἡ ἀγάπη στὸν ἑαυτό μας. Γι’ αὐτὸ ὁ ἀμνησίκακος ἀγαπᾶ ὅλους καὶ ἀγαπᾶται ἀπὸ ὅλους. Ἔχει ἱλαρὴ ὄψη, ἤρεμο χαρακτήρα, εἶναι συμπαθής, φιλάδελφος, ἐλεήμων καὶ εὐδιάλλακτος. Δὲν κυριεύεται ἀπὸ τὴν ὀργή, ἐνῶ συγχωρεῖ καὶ αὐτὸν ποὺ τὸν ἀδίκησε. Εἰρηνεύει πρὸς ὅλους. Ἔναντι τοῦ ἀμνησίκακου ὀρθώνεται ἡ μνησικακία καὶ ὁ μνησίκακος μὲ τὴν ψυχή του φορτωμένη ἀπὸ ἐμπάθεια, χαιρεκακία, ὀργή, θυμό, ἀδιαλλαξία καὶ μῖσος, κακίες, δηλαδή, ποὺ ὁδηγοῦν στὸν πνευματικὸ θάνατο. Καὶ ἐδῶ τίθεται τὸ θέμα τῆς ἐκδίκησης, ἡ ὁποία, κατὰ τὸν ἅγιο Νεκτάριο, λέγεται καὶ ἄμυνα 18
ἢ ἀπόδοση βλάβης ἢ τιμωρία τῆς ἀδικίας ἐκ μέρους τοῦ ἀδικηθέντος. Ἐδῶ δηλαδὴ ὑποκρύπτεται ἡ ἔννοια τῆς αὐτοδικίας, ἡ ὁποία γιὰ τὸν χριστιανὸ δὲν ἐπιτρέπεται. Πέρα ἀπὸ τὰ ἁγιογραφικὰ χωρία ποὺ παραθέτει ὁ Νεκτάριος, γιὰ νὰ δείξει ὅτι ὁ χριστιανὸς δὲν ἐκδικεῖται (π.χ. Ρωμ. 12, 19-20), ἀναφέρει καὶ τὴν ἀπάντηση τοῦ γνωστοῦ κυνικοῦ φιλοσόφου Διογένη, ὁ ὁποῖος στὸ ἐρώτημα ποὺ τοῦ ὑπέβαλε κάποιος, πῶς θὰ ἐκδικηθεῖ τὸν ἐχθρό του, τοῦ ἀπάντησε: αὐτὸς καλὸς κἀγαθὸς γενόμενος (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 335336). Μὲ τὸ ἴδιο πνεῦμα ἀπορρίπτει ὁ ἅγιος Νεκτάριος τήν, ἀκόμη καὶ κατὰ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἀντίληψη, κακία τῆς ὕβρεως ἀλλὰ καὶ τὸν ὑβριστή, τὸν ὁποῖο θεωρεῖ ἁπάντων κάκιστον. Τὸν κατεξοχὴν ὑβριστή, δηλαδὴ τὸν διάβολο, τὸν καταδίκασε ὁ Χριστὸς στὴ γέεννα τοῦ πυρὸς τοῦ αἰωνίου (Ματθ. 24, 11. Πρβλ. καὶ Ἰὼβ 22, 12. Παρ. 15, 25· 27, 13 καὶ Ἠσ. 2, 12). Ἀνάλογη εἶναι ἡ θέση τοῦ Ἁγίου καὶ ἀπέναντι στὴν κακία τῆς ἔριδας ἢ φιλονικίας, τὴν ὁποία ὀνομάζει ἄλογον ἔνστασιν, ἐνῶ χαρακτηρίζει τοὺς ἐριστὲς (ἢ ἐριστικούς) κενόδοξους, γιατὶ ἀγωνίζονται «γιὰ νὰ μὴν ἀπορριφθεῖ ἡ γνώμη τους» (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 337). Ἐπίσης, διαπληκτίζονται μεταξύ τους μέχρις ἐξαντλήσεως, χωρὶς ποτὲ νὰ ὑποχωροῦν. Οἱ ἐριστικοὶ ἄνθρωποι δὲν σταματοῦν νὰ συμπλέκονται, ὡσότου ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο νικηθεῖ διὰ τῆς βίας! Ὡς φάρμακο ἀπέναντι στὶς κακίες τῆς ὕβρεως καὶ τῆς ἔριδας ἢ τῶν ὑβριστῶν καὶ τῶν ἐριστῶν, ὁ Ἅγιος ἀντιπαραθέτει τὸν ἀγαθὸ ζῆλο. Καὶ εἶναι ἀγαθὸς ὁ ζῆλος, ὅταν ἡ ὁρμή του κινεῖται ὑπὲρ τοῦ ἀγαθοῦ καὶ ὑπὲρ τῆς ἐπικράτησης τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ πάνω στὴ γῆ. Ὁ ἀγαθὸς ζῆλος ἐπιθυμεῖ πάντοτε τὰ καλύτερα (τὰ κρείττω), σύμφωνα καὶ μὲ τὸν ἀπόστολο Παῦλο (Γαλ. 1, 14), ὁ δὲ κατ’ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς εἶναι ὁ τύπος τοῦ ἀληθινοῦ χριστιανοῦ. Ἀντίθετα, ὁ μὴ κατ’ ἐπίγνωσιν ζηλωτὴς πλανᾶται στὶς σκέψεις καὶ τὶς ἐνέργειές του. Τὸ χειρότερο εἶναι ὅτι ὁ ἐργαζόμενος δῆθεν πρὸς χάριν τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ, παραβαίνει τὸν νόμο τῆς πρὸς τὸν πλησίον ἀγάπης καὶ ἀποβαίνει ἔτσι ἄνθρωπος τοῦ ὀλέθρου. Φθάνει μάλιστα στὸ σημεῖο νὰ
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
παρακαλεῖ τὸν Θεὸ νὰ ρίξει φωτιὰ ἀπὸ τὸν οὐρανὸ «καὶ νὰ κατακάψει ὅλους, ὅσοι δὲν δέχονται τὶς ἀρχὲς καὶ τὶς πεποιθήσεις του» (Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 340). Ὁ κακὸς ζῆλος, τέλος, εἶναι γνώρισμα «ψυχῆς μοχθηρᾶς καὶ ἐκδηλώνεται ὡς ζηλοτυπία, ὡς φθόνος καὶ ὡς μῖσος πρὸς ὅσους ἔχουν κάτι καλό» (ὅπ.π.). Αὐτὸς ποὺ κατέχεται ἀπὸ κακὸ ζῆλο, ὁ ζηλήμων, δὲν ἔχει τίποτα θετικὸ ἐπάνω του. Ἡ γλώσσα του λοιδορεῖ, τὸ στόμα του δυσφημεῖ καὶ ἡ καρδιά του ἐχθρεύεται ὅσους εὐδοκιμοῦν. Μισεῖ τὴν πρόοδο καὶ μηχανᾶται τρόπους γιὰ νὰ τὴν ἀνακόψει. Εἶναι ἐγωιστὴς καὶ μωρὸς καὶ θεωρεῖ τὸν ἑαυτό του μονίμως ἀδικημένο. Εἶναι ἄθλιος καὶ ἐλεεινὸς ἄνθρωπος. (συνεχίζεται) ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1
Πρὸς διευκόλυνση τῶν ἀναγνωστῶν τοῦ ἀνὰ χεῖρας ἔγκριτου περιοδικοῦ, τὸ ὁποῖο εἶναι ὄντως «Ἄγκυρα ἐλπίδος», κάνουμε γνωστὸ ὅτι τὰ παραθέματα ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ἁγίου ποὺ κρίνουμε ὅτι δὲν εἶναι άρκούντως κατανοητὰ γλωσσικῶς, θὰ τὰ ἀποδίδουμε στὴ νεοελληνική, ὥστε νὰ εἶναι πιὸ οἰκεῖα στὸν ἀναγνώστη. Οἱ παραπομπὲς θὰ γίνονται στὸ κείμενο τῆς κριτικῆς ἐκδόσεως τῶν Ἁπάντων ποὺ ἔχουμε ἤδη ἀναφέρει. 2 Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σ. 95. 3 Ὅπ.π. 4 Βλ. Πλάτωνος, Ἀπολογία Σωκράτους 21a. 5 Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σσ. 197-200. 6 Ὅπ.π., σσ. 199-200. Ἀξίζει νὰ μελετήσουμε τὸν Γ΄ Λόγο περὶ Ἱερωσύνης τοῦ Ἰω. Χρυσοστόμου, ὅπου τονίζεται μὲ ἔμφαση ὅτι ἡ ἱερωσύνη εἶναι ἀνώτερη τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας. 7 Ὅπ.π., σ. 198, σημ. 14. 8 Ὅπ.π., σ. 200. 9 Ἐτυμολογικὰ ἡ λέξη λογικὴ εἶναι οὐσιαστικοποιημένο θηλυκὸ τοῦ ἐπιθ. λογικός, ή, -όν. Φιλοσοφικὰ σημαίνει τὴν ἐπιστήμη τοῦ ὀρθοῦ λόγου, τῆς ὀρθῆς νόησης ἢ τοῦ ὀρθῶς ἢ λογικῶς διανοεῖσθαι. Ὀφείλουμε νὰ τονίσουμε ὅτι ἡ ἐνασχόληση μὲ τὸ κεφάλαιο ἢ τὴν ἐπιστήμη τῆς λογικῆς, ἔστω καὶ πολὺ γενικά, εἶναι ἀρκετὰ δύσκολη. Τὴ σχετικὴ δυσκολία ἐπιτείνει τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν ὑπάρχει ὁμοφωνία γιὰ τὸ ποιό εἶναι τὸ ἀντικείμενό της. Εἶναι π.χ.: «–οι νόμοι των νοητικών ρημάτων, – η εφαρμογή ορισμένων λέξεων που τίθενται ως λογικές σταθερές, – οι
αλήθειες εκείνες που εξαρτώνται μόνο από τις σημασίες των όρων που περιέχουν, – η μελέτη τού φαινομένου της συνεπαγωγής αναφορικά προς τη μορφή των προτάσεων, – οι μέθοδοι εξαγωγής [=συναγωγῆς] συμπεράσματος, – η ορθότητα, η εγκυρότητα και συναφείς ιδιότητες των συμπερασματικών διαδικασιών…» Ἀπό ὅλα αὐτὰ ποιό εἶναι τὸ ἀντικείμενο τῆς λογικῆς; Βλ. περισσότερα στὴν Ἐγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, τόμ. 39, σ. 63 ἑξ. 10 Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σσ. 279-280. 11 Ἅπαντα, ὅπ.π., σ. 280. 12 Ἅπαντα, ὅπ.π., σ. 283. Ὁ ἅγιος Νεκτάριος παραθέτει στὸ σημεῖο αὐτὸ πλούσιο ἀπόσπασμα κειμένου, τὸ ὁποῖο ἀποδίδει στὸν Ἰωάννη Χρυσόστομο. Πράγματι, ὅμως, ἀνήκει στὸν Ἀστέριο τὸν Σοφιστὴ ἢ Καππαδόκη, μαθητὴ τοῦ Λουκιανοῦ. Σύμφωνα, μάλιστα, μὲ τὸν Μ. Άθανάσιο, ὁ Ἀστέριος ἦταν συνήγορος τῆς αἵρεσης τοῦ Ἀρείου. Τὸ κείμενο εἶναι παραστατικότατο καὶ ἄνετα ἀφομοιώσιμο ἀπὸ κάθε ἀναγνώστη (βλ. σχετικά: Ἅπαντα, τόμ. Ε΄, σσ. 283-284). 13 Άξίζει νὰ μελετήσει κανεὶς τὴν ἐργασία τοῦ Βασ. Μουστάκη, Φόβος καὶ ἀνδρεία ἐν τῷ χριστιανικῷ βίῳ, Ἀθῆναι 1966 (διδ. διατριβή).
19
Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης Μιχαήλ Ἀνδριανάκη, Ἐπίτιμου Ἐφόρου Ἀρχαιοτήτων Κρήτης
Σ
έ προηγούμενο ἄρθρο μου στό ἐξαίρετο περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητρόπολης Ἱεραπύτνης καί Σητείας1, εἶχα ἀσχοληθεῖ μέ τόν τοπικό ἅγιο τῆς Κρήτης, τόν Ὅσιο Ἰωάννη τόν Ξένο καί Ἐρημίτη. Ἀναφέρθηκα στό βίο, τή λατρεία του καί τήν εἰκονογραφική του παράδοση, ἀξιοποιώντας ἁγιολογικά κείμενα, μνημεῖα, ἀκολουθίες καί εἰκονογραφικά θέματα, σέ συνέχεια μιᾶς ἔρευνας, πού εἶχε ξεκινήσει ἀπό τόν Ἐπίσκοπο Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου Ἄνθιμο (Λελεδάκη)2, συνεχίστηκε ἀπό τό Βολλανδιστή μοναχό-ἐρευνητή L.Petit, ὁ ὁποῖος πρῶτος τόν συνέδεσε μέ τόν ὁμώνυμο, μεταγενέστερο Ἰωάννη Ἐρημίτη3, καθώς καί τόν καθηγητή Νικόλαο Β. Τωμαδάκη, ὁ ὁποῖος σέ μιά σειρά ἀπό ἐργασίες του ἀσχολήθηκε μέ τό θέμα, ἐνισχύοντας ἀκόμη περισσότερο τήν ἄποψη τῆς ταύτισης τῶν δύο προσώπων σέ ἕνα4. Ἀπό τήν ἔρευνα ὡστόσο προέκυψε ὅτι πρόκειται γιά δύο διαφορετικές προσωπικότητες, γιά τίς ὁποῖες ἡ κοινωνία τῆς Κρήτης ἀντιμετώπιζε ἀπό τά χρόνια τῆς Βενετοκρατίας μέ διαφορετικούς χώρους λατρείας, διαφορετικές ἀκολουθίες, διαφορετική εἰκονογραφική παράδοση καί λατρεία τῶν λειψάνων τους. Μέ τόν Ὅσιο Ξένο, κατά τήν ἴδια περίοδο, ἤ καί ἀργότερα, ἀσχολήθηκαν καί ἄλλοι5. Καί ὅσον ἀφορᾶ στόν Ἰωάννη τόν Ξένο, τά βιογραφικά καί ἀρχαιολογικά δεδομένα προκύπτουν ἀπολύτως σαφῆ. Γιά τόν Ὅσιο Ἰωάννη τόν Ἐρημίτη ὅμως προκύπτουν ἐμμέσως μέσα ἀπό τόν κάπως μυθώδη χαρακτήρα τοῦ βίου του, κείμενα ἀπό τή λατρευτική παράδοση, τήν εἰκονογραφική ἀντιμετώπιση, θέματα πού σχετίζονται μέ τή Μονή τοῦ Γουβενέτου καί τήν ἐξέλιξή της, καθώς καί μέ ἄλλους λατρευτικούς χώρους στήν Κρήτη. Αὐτά θά ἐπιχειρήσουμε νά δι20
ευκρινίσουμε στή συνέχεια, βάζοντας μιά τάξη καί στά σχετικά μέ τόν ὅσιο, πού μᾶς εἶναι γνωστά. Ὁ βίος τοῦ Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη Ὁ τοπικός ἅγιος τῆς Κυδωνίας Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης, τιμᾶται στίς 7 Ὀκτωβρίου μέ ἐπίκεντρο τῆς λατρείας του τή Μονή τῆς Κυρίας τῶν Ἀγγέλων τοῦ Γδερνέτου, ἤ Γουβερνέτου. Στήν κυρίως μονή ὑπάρχει παρεκκλήσιον τοῦ 19ου αἰώνα στό τρίκογχο καθολικό, ἀφιερωμένο στόν Ἅγιο, ἐνῶ στή Μονή ἀνήκει καί τό προσκυνηματικό συγκρότημα, κτισμένο μέσα σέ ἕνα φαράγγι, γνωστό ὡς «Τοῦ Ἁγίου τό Αὐλάκι», βόρεια ἀπό τή Μονή, γνωστό μέ τό ὄνομα «Τό Καθολικό». Ἕνας ἀριθμός ἀπό ναούς ἀφιερωμένους στόν ὅσιο ἐντοπίζονται ἀπό τό 16ο αἰώνα στήν εὐρύτερη περιοχή κυρίως τῶν Χανίων καί λιγότερο σέ ἄλλες περιοχές τῆς Κρήτης. Ὅσον ἀφορᾶ στό βίο τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη, οἱ πρῶτες πληροφορίες ὑπάρχουν στόν Κώδικα Ε110 τῆς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας, ὁ ὁποῖος σύμφωνα μέ τήν «ἐνθύμηση» ἀνῆκε στή Μονή Γδερνέτου καί εἶχε ἀντιγραφεῖ ἀπό παλιότερο κατά τό 18ο αἰώνα ἀπό τόν ἱερομόναχο Δανιήλ Ἁγιορείτη, πού «μετατύπωσεν αὐτά διά βοήθειάν του»6. Χειρόγραφα μέ τό Βίο καί τήν Ἀκολουθία τοῦ Ἐρημίτη ὑπῆρχαν στή Μονή γιά λειτουργική χρήση, σύμφωνα μέ τή μαρτυρία τοῦ προηγουμένου Ἰωάσαφ Καπετανάκη-Γαβαλᾶ, πού φρόντισε «ἰδίοις ἀναλώμασιν» τό 1787 γιά τήν ἔντυπη ἔκδοση καί ἐπανέκδοσή της7, ἀφοῦ «τό χειρόγραφον εἶναι δυσανάγνωστον καί δυσεπιχείρητον παντί τῷ βουλομένῳ ἐντρυφᾶν». Στό χειρόγραφο περιλαμβάνονται ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ καί ἡ Παράκληση, καθώς καί οἱ ἀναγκαῖοι ὕμνοι κατά τή Λειτουργία τῆς ἑορτῆς. Μεταξύ ἄλλων περιλαμβάνονται καί τρία ἀναγνώσματα, ἀπό τά ὁποῖα τά δύο τοῦ Ἑσπερινοῦ, πού παρου-
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
σιάζουν γλωσσική ἑνότητα, ἀναφέρονται τό ἕνα στούς 98 Θεοφόρους πατέρες καί τό ἄλλο στόν Ἰωάννη. Τό τρίτο καί ἐκτενέστερο ἀνάγνωσμα, εἶναι γραμμένο σέ ὡραία δημώδη γλώσσα μέ ἰδιωματισμούς τῆς Δυτικῆς Κρήτης καί ἀναφέρεται ἀναλυτικότερα στό βίο τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη καί τῶν 98 πατέρων. Ἀπό τά δύο πρῶτα ἀπουσιάζουν πληροφορίες γιά τήν ἁγιοποίηση τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη καί τῶν συνασκητῶν του, καθώς καί τήν ἀνάπτυξη τῆς λατρεία τους. Ἀντίθετα τό μεταγενέστερο τρίτο κείμενο, τό ἀναφέρεται τόσο στό πατριαρχικό Σιγίλιο τοῦ Κύριλλου Λούκαρι τό 1632, ὅσο καί στήν ὕπαρξη τοῦ «Καθολικοῦ» στόν τόπο τῆς κοίμησης τοῦ Ἰωάννη. Τά τρία κείμενα εἶχα δημοσιεύσει στό περιοδικό «Παρνασσός», δεδομένου ὅτι τό κείμενο πού εἶχε δημοσιεύσει ὁ καθηγητής Ν. Β. Τωμαδάκης σάν προερχόμενο ἀπό τόν κώδικα Ε110, στήν πραγματικότητα ἦταν αὐτό ἀπό τήν ἔντυπη ἀκολουθία8. Στό χειρόγραφο ὑπάρχουν ἀκόμη τρεῖς Κανόνες, ἀφιερωμένοι στόν ὅσιο, ἀπό τούς ὁποίους ὁ πρῶτος εἶναι μέ ἀκροστιχίδα σέ διάταξη ἀλφαβήτου, ὁ δεύτερος μέ τό ὄνομα τοῦ συνθέτη «ἁμαρτωλός ἱερομόναχος Μάρκος Χαμετής» καί ὁ τρίτος μέ τό ὄνομα «Γαβριήλ Ροδίτης» ἐπίσης σέ ἀκροστιχίδα9. Τόσο στά ὑμνογραφικά κείμενα, ὅσο καί στό συναξαριακό, ἀπό τό χειρόγραφο τῆς Μεγίστης Λαύρας, ὑπάρχουν ἐπίσης πληροφορίες γιά τό βίο τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη. Τέλος χρήσιμες πληροφορίες γιά τό βίο καί τήν ἀνάπτυξη τῆς λατρείας του, ἰδίως στή Μονή Γουβερνέτου, ὑπάρχουν στά εἰσαγωγικά κείμενα τοῦ προηγουμένου Ἰωάσαφ Καπετανάκη-Γαβαλᾶ, ἐκδότη τῆς Ἀκολουθίας, Γεωργίου Βελημᾶ, ἐπιμελητῆ τῆς ἔκδοσης καθώς καί στό σιγίλιο τοῦ 1632, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρη, μέ τό ὁποῖο καθορίζεται ἡμερομηνία ἑορτασμοῦ τῶν ἁγίων ἡ 7η Ὀκτωβρίου ἀντί τῆς 6ης, προκειμένου νά μή συμπίπτει μέ τήν ἑορτή τοῦ Ἀποστόλου Θωμᾶ. Ἔμμεσες πληροφορίες συνδέονται μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς εἰκονογραφίας τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη καί τῆς Μονῆς Γουβερνέτου, κέντρου λατρείας του μέχρι σήμερα. Σύμφωνα λοιπόν μέ τίς πληροφορίες τῶν συναξαριακῶν καί ὑμνογραφικῶν πηγῶν ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ἦταν ἀπό τήν Αἴγυπτο, ὅπου
Ἡ Ἱερά Μονή Γουβερνέτου (μέσα 16ου αἰ.). μόναζε μαζί μέ μιά συνοδεία 36 μοναχῶν, μέ τούς ὁποίους ἀναχώρησε γιά τήν Κύπρο. Σύντομα ἡ φήμη τους ἐξαπλώθηκε σέ ὅλο τό νησί, ἀφοῦ «οὐδείς αὐτῶν ἔφευγεν χωρίς νά ὠφεληθῇ ψυχικά καί σωματικά, πολλούς γάρ ἀσθενεῖς καί κακῶς ἔχοντας ἐθεράπευον». Ἀπό τήν Κύπρο προστέθηκαν ἀκόμη 39 μοναχοί καί ὅλοι μαζί στή συνέχεια πέρασαν στήν Ἀττάλεια, ὅπου ἦλθαν νά προστεθοῦν στή συνοδεία ἄλλοι 24, ὥστε νά φτάσουν στόν ἀριθμό τῶν 99, ἔχοντας ὡς ἐπικεφαλῆς τους τό Χριστό «ὥστε ἦσαν πάλιν ἑκατόν». Στήν περιοχή τῆς Ἀττάλειας «διέτριβον ἐν ὄρεσι καί σπηλαίοις καί ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς ἀενάως τάς χεῖρας ἐκτείνοντες πρός τόν φιλάνθρωπον Θεόν…Ἤσθιον δέ ἀκρίδας καί μέλι ἄγριον». Παρακάλεσαν τό Θεό νά τούς ὁδηγήσει σέ ἕνα ἥσυχο τόπο «ὥστε νά μήν τούς βλέπωσιν οἱ ἄνθρωποι καί νά τούς δοξάζωσι, διότι πολλά τούς εὐφημοῦσαν οἱ ἄνθρωποι τοῦ τόπου ἐκείνου». Οἱ μετακινήσεις αὐτές θά πρέπει νά συνδέονται μέ τή γενική ἀστάθεια πού ἐπικρατοῦσε στό χῶρο τῆς Ἀνατολικῆς Μεσογείου. Στήν τελική ἀπόφασή τους νά καταλήξουν στήν Κρήτη θά πρέπει νά ἔπαιξε ρόλο τό γεγονός ὅτι ἡ περιοχή δέν ἦταν τουρκοκρατούμενη. Οἱ ἐνάντιοι ἄνεμοι ἐμπόδισαν τό πλοῖο νά προσεγγίσει στήν Κρήτη καί ἔτσι ὑποχρεώθηκαν νά ἀράξουν στή Γαῦδο, ὅπου ἔμειναν 24 ἡμέρες. Στή συνέχεια μπῆκαν στό πλοῖο καί πέρασαν στά νότια παράλια, στήν περιοχή τοῦ Σελίνου. Σύμφωνα μέ τό συναξάριο, «θέλων ὁ Θεός νά δοξάση τόν ἅγιον Ἰωάννην καί νά φα21
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτη (1782). νερώση εἰς τούς ἀνθρώπους τήν ἀρετήν του, τόν ἐσκέπασεν ἐκεῖ ὅπου ἐκοιμᾶτο, καί δέν εἶδον αὐτόν οἱ ἀδελφοί ὅτε ἔφευγον». Ὅταν ἔφτασαν στήν Κρήτη, τόν ἀναζήτησαν καί «μετά πίστεως μεγάλης ἐφώναξαν ἀπό τήν Κρήτην ἕως τήν Γαῦδον «ἀδελφέ Ἰωάννη, ἐλθέ πρός ἡμᾶς ἀφόβως καί μή δειλιάσης». Τότε ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ἅπλωσε τό ράσο του στή θάλασσα καί χρησιμοποιώντας τό ραβδί του σάν κατάρτι, ἔπλευσε μέ θαυματουργικό τρόπο, ψάλλοντας σχετικούς μέ τή θάλασσα ὕμνους, ἀπό τή Γαῦδο στήν Κρήτη, ὅπου συναντήθηκε μέ τούς ἄλλους μοναχούς. Ἀναζήτησαν κατάλληλο μέρος γιά νά μείνουν καί ἔφτασαν στόν Ἀζωγυρέα (σήμερα Ἀζωγυρές), ὅπου εἶναι καί τό μόνο κοινό σημεῖο, ὅπου βρέθηκε καί ὁ Ἰωάννης ὁ Ξένος μερικούς αἰῶνες νωρίτερα. Ἐκεῖ οἱ μοναχοί ἐγκαταστάθηκαν στό σπηλαιοβάραθρο «τῆς Μεγάλης Πέτρας τοῦ Χάρακος» καί σέ ἕνα ἄλλο σπήλαιο, ὅπου συνέχισαν τή ζωή τους μέ προσευχή ἄσκηση καί νηστεία. Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης, «φιλήσυχος ὤν καί τῆς μοναξίας ἐραστής», ζήτησε ἀπό τούς ἀδελφούς του νά ἀναχωρήσει καί νά συνεχίσει μόνος τήν ἄσκησή του. Μέ πολλή στεναχώρια ἀποχωρίστηκαν καί παρακάλεσαν τό Θεό, ὅταν πεθάνει ἕνας ἀπό αὐτούς, νά πεθάνουν μαζί καί οἱ ὑπόλοιποι. Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης πορεύτηκε μέσα ἀπό δύσβατους τόπους στήν περιοχή τοῦ Ἀκρωτηρίου Μελέχα. Ἐγκαταστάθηκε μέσα σέ ἕνα ἄγριο φαράγγι, γνωστό μέχρι σήμερα ὡς τοῦ Ἁγίου τό Αὐλάκι, σέ ἕνα σπήλαιο, «ἐν γῇ ἐρήμῳ καί ἀβάτῳ καί 22
ἀνύδρῳ», ὅπου ζοῦσε μέ προσευχή καί ταπείνωση, «προσευχόμενος νύκτα τε καί ἡμέραν, κακουχούμενος, ὑστερούμενος, θλιβόμενος ἐν τε καύσωνι καί παγετῷ καί ἐν χαμευνίᾳ καί γυμνότητι». Ἀπό τό γῆρας καί τίς κακουχίες εἶχε γίνει «κυρτοφερής καί τετράπους» καί συντηροῦνταν ἀπό τά ἐλάχιστα ἀνθεκτικά φυτά, πού ἐπιβιώνουν μέχρι σήμερα στό πράγματι σκληρό περιβάλλον τῆς περιοχῆς, τό ὁποῖο περιγράφεται στό συναξάρι μέ ἀπόλυτη πιστότητα. Μιά μέρα, σύμφωνα μέ τό κείμενο τοῦ χειρογράφου, μπῆκε σέ ἕνα χωράφι μέ κουκιά, ὅπου ἕνας βοσκός, νομίζοντας ὅτι πρόκειται γιά ζῶο, τόν σκότωσε μέ τό τόξο του. Ἀμέσως κατάλαβε ὅτι χτύπησε ἄνθρωπο, ἔτρεξε στό σημεῖο, ὅπου βρῆκε τόν ἅγιο ἑτοιμοθάνατο καί ἔπεσε στά πόδια του ζητώντας συγχώρηση γιά τό κακό πού ἔκανε. Ὁ Ὅσιος Ἰωάννης τόν συγχώρησε καί τοῦ ζήτησε νά τόν μεταφέρει στό σπήλαιο ὅπου ζοῦσε. Ὁ βοσκός ἐκτέλεσε τήν ἐπιθυμία του καί τόν «ἔφερεν ἐν τῷ σπηλαίῳ καί ἐκήδευσεν ἐν φόβῳ καί τρόμῳ πολλῷ καί προσκυνήσας τό ἅγιον σκῆνος μετά δακρύων καί οἰμωγῶν», καί «τύπτων αὐτοῦ τό στῆθος, ὀδυρόμενος ἐξῆλθε τοῦ σπηλαίου». Στό τρίτο κείμενο τοῦ χειρογράφου καί σέ αὐτό τῆς ἔντυπης ἀκολουθίας ἀναφέρεται ὅτι ὁ ἅγιος κατάφερε νά φτάσει μόνος του στό σπήλαιο, ὅπου τόν βρῆκε ἀκόμη ζωντανό ὁ βοσκός, ἀκολουθώντας τίς σταγόνες τοῦ αἵματος καί τοῦ ζήτησε συγχώρηση. Σύμφωνα μέ τά συναξαριακά κείμενα, τήν ἴδια ὥρα πού κοιμήθηκε ὁ Ὅσιος Ἰωάννης κοιμήθηκαν καί οἱ ὑπόλοιποι 98 πατέρες τῆς συνοδείας του. Στό χειρόγραφο τῆς Μεγίστης Λαύρας ἀναφέρεται: «οἱ μέν ἱστάμενοι ἐν ταῖς ἑαυτῶν ράβδοις ἀνέπνεον, οἱ δέ ἔκλινον τάς ἑαυτῶν κεφαλάς ἐπί τοῖς ὤμοις καί ἐτελειοῦντο, ἄλλοι δέ τῷ ἐδάφει τῆς γῆς προσκείμενοι καί εὐχόμενοι. Καί ἅπαντες οὖν ἀνέπτησαν ἐν Κυρίῳ συγχορεύοντες μετά ἀγγέλων καί ἁπάντων τῶν ἁγίων τῶν ἀπ’ αἰῶνος Θεῷ εὐαρεστησάντων…». Σύμφωνα μέ τό νεότερο κείμενο τοῦ κώδικα, «οἱ ἐνενήκοντα ὀκτώ, εὑρισκόμενοι εἰς τόν προειρημένον τόπον τοῦ Ἀζωγυρέως καί καθώς ἐζήτουν τοῦ Θεοῦ νά ἀναπαυθοῦσι τήν ἡμέραν ἐκείνην, τήν ἰδίαν ἡμέραν, ὅπου ὁ ἅγιος Ἰωάννης τό μακά-
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ριον τέλος ἐδέξατο, ἀνεπαύθησαν καί αὐτοί οἱ ἅγιοι πατέρες, τόν γλυκύν καί φυσίζωον ὕπνον. Καί καθώς εἶπον ἐκεῖνοι ὁπού ἑκατοικοῦσαν ἐδεκεῖ, ὅλοι ἐκοιμηθήκασι ἀπό τῆς τρίτης ὥρας τῆς νυκτός ἕως τῆς ἑβδόμης κατά τήν ἕκτην τοῦ Ὀκτωβρίου μηνός…». Στόν Ἀζωγυρέ ἀναπτύχθηκε ἡ λατρεία τῶν ἁγίων, ὅπου τιμᾶται μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση ἡ μνήμη τους, στό νεότερο ναό-προσκύνημα, πού κτίστηκε κατά τό 19ο αἰώνα στή θέση μικρῆς μονῆς, καθώς καί στά δύο σπηλαιοβάραθρα, ὅπου κατά τά κείμενα διέμεναν. Ἡ ἀνάπτυξη τῆς λατρείας τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη Σύμφωνα μέ τό παλιότερο ἀπό τά κείμενα, τό ὁποῖο δέν ἀναφέρεται στήν ὕπαρξη ναοῦ, μετά τήν ταφή στό σπήλαιο ἀπό τόν ποιμένα, ἀλλά στήν προσέλευση πιστῶν στό χῶρο: «Ὁ ἅγιος, κείμενος ἐν τῇ γῇ χρόνους πολλοστούς καί πάντας τούς προσερχομένους μετά πίστεως ἰᾶτο μέχρι καί τήν σήμερον καί εἰς τό ἑξῆς. Τοιγαροῦν, ἐπεί τελείως δεδούλευκε τῷ Θεῷ, ἄρα καί τέλειον ἀπέλαυε τόν στέφανον, ἐν οὐρανοῖς συναγελάζων τοῖς πνεύμασι τῶν ἀπ’ αἰώνων ἁγίων...». Τή σκηνή αὐτή μέ τίτλο «Ἡ Μετάνοια τοῦ ποιμένος», ἀπεικονίζει μαζί μέ τό γονατισμένο ποιμένα μέσα στό σπήλαιο ἡ πρώτη γνωστή παράσταση στά βημόθυρα ἀπό τή Μονή Γουβερνέτου, γύρω στά μέσα τοῦ 16ου αἰώνα, τήν ἴδια ἐποχή δηλαδή, πού κτιζόταν ἡ Μονή στή γνωστή θέση. Φαίνεται ὅτι ἡ Μονή Γουβερνέτου συνδέθηκε μέ τόν ἅγιο καί τή λατρεία του ἀπό ἀρκετά ἐνωρίς. Στά νεότερα συναξαριακά κείμενα, στό πατριαρχικό σιγίλιο τοῦ Κυρίλλου Λούκαρη καί στά εἰσαγωγικά κείμενα τῆς ἔντυπης Ἀκολουθίας τῶν προηγουμένου Ἰωάσαφ Καπετανάκη-Γαβαλᾶ καί Γεωργίου Βελημᾶ, καθώς καί σποραδικά σέ ὑμνογραφικά κείμενα, ἀναφέρεται ρητά ἡ ἀνάπτυξη τῆς λατρείας τοῦ ἁγίου ἐπιτόπου, ἡ οἰκοδόμηση τοῦ Καθολικοῦ δίπλα στό σπήλαιο τοῦ ἁγίου καί ἡ μεγάλη προσέλευση τῶν πιστῶν, πού ἀπέφερε πολύ μεγάλα ἔσοδα στήν κυρίαρχη Μονή Γουβερνέτου10. Πρώτη χρονολογημένη μνεία τοῦ Καθολικοῦ, ὡς «ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη στόν προαναφερόμενο τόπο», ὑπάρχει στήν Ἀπο-
Τό Καθολικό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτη. γραφή τῶν ναῶν καί μονῶν τῆς περιοχῆς τῶν Χανίων τό 1637, ὅπου ἀναφέρεται καί τό ὑπέρογκο ποσό τῶν 2000 ὑπέρπυρων ὡς ἔσοδα ἀνά δύο χρόνια. Τό Καθολικό εἶναι ἕνα ἰδιαίτερα σημαντικό ἀρχιτεκτονικό συγκρότημα, ἐξαιτίας τῆς ἔνταξής του στό ἀφιλόξενο τοπίο τῆς περιοχῆς καί τῆς εὐρηματικότητας γιά τήν ἐπίλυση πρακτικῶν θεμάτων. Σύμφωνα μέ τήν παράδοση, ἡ ὁποία ἔγινε ἀποδεκτή καί στή βιβλιογραφία, τό Καθολικό ὑπῆρξε ἡ ἀρχαιότερη Μονή τῆς Κρήτης καί ὅτι προϋπῆρχε τῆς Μονῆς Γουβερνέτου, στήν ὁποία μεταφέρθηκε ἐξαιτίας τῶν ἐπιθέσεων πειρατῶν11. Ἡ ἐπισταμένη ὡστόσο ἔρευνα στό χῶρο ἔδειξε ὅτι τό μνημεῖο στό σύνολό του μπορεῖ νά χρονολογηθεῖ ἀπό τά τέλη τοῦ 16ου μέχρι τά μέσα τοῦ 17ου αἰώνα, ἐνῶ τά μικρά ἀσκητήρια στήν ἀπέναντι πλευρά τοῦ φαραγγιοῦ εἶναι ἀκόμη μεταγενέστερα12. Σύμφωνα μέ τήν ἔρευνα, τό Καθολικό θά μποροῦσε νά θεωρηθεῖ ὡς ἐξάρτημα (Μετόχι) τῆς Μονῆς Γουβερνέτου, πού κτίστηκε μέ τή φροντίδα τῆς προκειμένου νά ἐξυπηρετήσει ἐπιτόπου λατρευτικές ἀνάγκες τῶν προσκυνητῶν, πού ἔφταναν ἐκεῖ σέ μεγάλο ἀριθμό, εἴτε κατά τήν ἡμέρα τῆς πανήγυρης, εἴτε μεμονωμένοι τίς ὑπόλοιπες ἡμέρες, προκειμένου νά προσκυνήσουν τό χῶρο τοῦ θανάτου τοῦ ἁγίου. Ἀρχικά ἡ λατρεία τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη θά πρέπει νά ἀσκεῖτο στό σπήλαιο, στό βάθος τοῦ ὁποίου εἶχε διαμορφωθεῖ χῶρος γιά λειτουργικές πράξεις. Τό σπήλαιο 23
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Τό Καθολικό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτη καί ἡ γέφυρα-πλατεία (γύρω στά 1620).
Ὁ σπηλαιώδης Ναός τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτη στό Καθολικό (τέλη τοῦ 16ου αἰ.).
Τό Καθολικό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτη ἀπό δυτικά. 24
βρίσκεται στή νότια πλευρά τοῦ φαραγγιοῦ, ὅπου ὁδηγοῦσε μιά ἐν μέρει λαξευτή, ἐν μέρει κτιστή κλίμακα. Ἀργότερα, σέ μικρή ἀπόσταση πρός τόν πυθμένα τοῦ φαραγγιοῦ, διαμορφώθηκε μέσα σέ μικρή σπηλαιώδη κοιλότητα ἕνας ναός στή μνήμη τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη. Ὁ ναός διαμορφώθηκε μέ τήν κατασκευή μιᾶς ἐξαιρετικά ἐπιμελημένης ὄψης ἀπό λαξευτό πωρόλιθο, μέ κυρίαρχα τά μανιεριστικά ἀρχιτεκτονικά στοιχεῖα, ἀλλά καί ἀναμνήσεις ἀπό ὑστερογοτθικά, γεγονός πού ὁδηγεῖ στή χρονολόγηση στά τέλη τοῦ 16ου αἰώνα. Μπροστά ἀπό τό ναό διαμορφώνεται ἕνας μικρός αὔλειος χῶρος, στόν ὁποῖο ὁδηγεῖ ἕνα πολυτελές θύρωμα στό τέλος τῆς κλίμακας, μέ ἕνα δίλοβο κωδωνοστάσιο πάνω του. Ὁ χῶρος στηρίζεται σέ δυό ὀξυκόρυφους, θολοσκέπαστους χώρους, μέ ἐπιμελημένη ὄψη ἀπό λαξευτό πωρόλιθο, στόν ὁποῖο θά κατέφευγαν οἱ προσκυνητές σέ περίοδο κακοκαιρίας. Σέ δεύτερη φάση καί ἐξαιτίας τῆς αὔξησης τῶν προσκυνητῶν, χρειάστηκε νά προστεθοῦν καί ἄλλα κτίσματα, ὅπως τό διώροφο στή δυτική πλευρά τοῦ ναοῦ, γνωστό ἀπό τήν παράδοση καί σάν «ἡγουμενεῖο», πιθανῶς γιά τή διαμονή τοῦ ὑπεύθυνου γιά τή λειτουργία τοῦ προσκυνήματος ἱερομονάχου13, ἕνα διώροφο κτίσμα μέ θολωτούς ἑνιαίους χώρους στήν ἀνατολική πλευρά γιά τή φιλοξενία ὁμάδων προσκυνητῶν. Τό πιό ἐντυπωσιακό ἔργο ὡστόσο εἶναι ἡ μεγάλη γέφυρα-πλατεία σέ κατώτερο ἐπίπεδο μπροστά ἀπό τό ναό, πού ἑνώνει τίς δύο πλευρές τοῦ φαραγγιοῦ, προκειμένου νά φιλοξενήσει τό πλῆθος. Στά «πόδια» τῆς γέφυρας ὑπάρχουν μεγάλοι, θολοσκέπαστοι χῶροι, ἀπό τούς ὁποίους ὁ ἕνας θεωρεῖται ὡς τράπεζα γιά τήν ἑστίαση κατά τήν πανήγυρη. Σύμφωνα μέ τίς πηγές τή γέφυρα-καί πιθανῶς καί τά ὑπόλοιπα κτίσματα-ἔκτισε ὁ πολύ ἱκανός γιά ἀνάλογα ἔργα Ἱερεμίας Τζαγκαρόλος, ὁ ὁποῖος διετέλεσε περί τό 1621 γιά ἕνα διάστημα ἡγούμενος τῆς Μονῆς Γουβερνέτου14. Ἡ λατρεία τοῦ καινοφανοῦς ἁγίου σέ μιά κρίσιμη γιά τήν Κρήτη ἐποχή, θεωρήθηκε ὡς ἕνα θετικό «σημάδι» τόσο ἀπό τούς Ὀρθόδοξους, ὅσο καί ἀπό τούς κυρίαρχους Βενετούς. Στήν εἰσαγωγή τοῦ ὁ Γ. Βελημᾶς ἀνα-
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
φέρεται στή «διεφθαρμένη» ἐποχή, στήν ὁποία ἀναδείχτηκε ὁ ἅγιος καί τίς σύγχρονες ἐθνικές περιπέτειες («διά τάς ἀλλεπαλλήλους ἐπιδρομάς καί ἀναστατώσεις τοῦ παναθλίου ἡμῶν γένους»). Χαρακτηριστική εἶναι καί ἡ στάση τῶν Βενετῶν ἀπέναντι στό νέο τοπικό ἅγιο, ἀφοῦ ὁ Ρέκτορας τῶν Χανίων Nicolaus Venerio, μαζί μέ τρεῖς Ὀρθόδοξους πολίτες τῶν Χανιῶν ἀναφέρονται ὡς ἀφιερωτές τῶν μεγάλων διαστάσεων (2.Χ1,) εἰκόνων τῆς Δευτέρας Παρουσίας καί τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου, πού σώζονται στό ναό τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων, τίς ὁποῖες ζωγράφισε ὁ γνωστός Χανιώτης ἁγιογράφος, ἱερομόναχος Ἀμβρόσιος Ἔμπορος καί ἀφιέρωσαν περί τό 1625 στό ναό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη στήν πόλη τῶν Χανιῶν15. Τό ναό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη ταυτίσαμε μέ τό ἕνα ἀπό τά δυό κλίτη ἀνώνυμου (γνωστοῦ σάν Ἁγία Αἰκατερίνη), σέ μικρή ἀπόσταση βόρεια ἀπό τό ναό τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων μέ βάση καί τίς διαστάσεις τῶν εἰκόνων16. Τόσο ὁ ναός στήν πόλη τῶν Χανιῶν, ὅσο καί μιά σειρά ἀπό ναούς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη στήν περιοχή τῶν Χανίων, χρονολογοῦνται ἀπό τό β΄ μισό τοῦ 16ου αἰώνα καί ἑξῆς17. Ἡ ἀνέγερση ναῶν, ἀφιερωμένων στόν Ὅσιο Ἰωάννη τόν Ἐρημίτη, κυρίως στήν περιοχή τῶν Χανιῶν καί λιγότερο στήν ὑπόλοιπη Κρήτη, συνεχίστηκε καί κατά τό 19ο αἰώνα, ὅταν μέ τήν ἔκδοση τοῦ διατάγματος «Χατ-ι-Χουμαγιούμ» γιά τήν ἰσότητα τῶν μειονοτήτων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, δόθηκε καί πάλι ἡ σχετική δυνατότητα στούς χριστιανούς τοῦ νησιοῦ18. Εἰκονογραφικά τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη Παράλληλα μέ τή σταδιακή ἀνάπτυξη τῆς λατρείας τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη, ἀναπτύχθηκε καί ἡ σχετική εἰκονογραφία, ἡ ὁποία φαίνεται ὅτι συνδέεται μέ τή Μονή τοῦ Γδερνέτου19. Ἡ πρώτη ἀπεικόνισή του (μέσα 16ου αἰώνα) ὑπάρχει στά ἐξαιρετικῆς ποιότητας βημόθυρα, πού ἐντόπισα σέ δεύτερη χρήση καί σέ κακή κατάσταση20 στό ναό τοῦ Μετοχίου τῆς Μονῆς στόν Κουμαρέ τό 1980 καί συνδέονται μέ τήν παράδοση τοῦ Θεοφάνη. Τά βημόθυρα ἀπεικονίζουν στά ἐπάνω διάχωρα τήν Ἔγερση τοῦ Λαζάρου καί στά
κάτω τήν Κοίμηση τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη καί τόν Ἅγιο Σισώη ἐνώπιον τοῦ τάφου τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου. Ἡ ὄχι συνήθης ἀπεικόνιση νεκρικῶν θεμάτων σέ βημόθυρα, φαίνεται ὅτι συνδέεται μέ τήν ἀρχική τους θέση στό κοιμητηριακό παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγίου Προκοπίου (1548), πού ὑπῆρχε στό μέσο της ἀνατολικῆς πτέρυγας τῆς Μονῆς καί κατεδαφίστηκε κατά τή δεκαετία τοῦ 195021. Στό κάτω διάχωρο τοῦ ἀριστεροῦ βημόθυρου σέ ὀρεινό τοπίο, εἰκονίζεται ὁ Ἰωάννης νεκρός, Βημόθυρα κοιμητηριακοῦ ξαπλωμένος μέσα στό παρεκκλησίου Ἱ.Μ.Γουβερνέτου (μέσα 16ου αἰ.). σπήλαιο. Δύο ἄγγελοι, μέ καλυμμένα τά χέρια, ὑπερίπτανται καί ὁ ἕνας κρατεῖ τήν ψυχή του μέ τή γνωστή μορφή τοῦ σπαργανωμένου βρέφους. Χαμηλά δεξιά, ὁ νεαρός ποιμένας ντυμένος μέ δυτικά ροῦχα ἐποχῆς, γονατιστός μπροστά ἀπό τό σκήνωμα, ζητᾶ συγχώρηση ἀπό τόν ἅγιο. Πίσω του εἶναι ἀκουμπισμένα στό ἔδαφος τό τόξο καί ἡ φαρέτρα μέ τά βέλη. Ἀπό ἕνα ἀριθμό φο- Ἡ κοίμηση τοῦ Ἁγίου Ἰωάνρητῶν εἰκόνων, πού σώ- νου. Βημόθυρα κοιμητηριαζονται στήν Κρήτη καί κοῦ παρεκκλησίου Ἱ.Μ.Γουἀλλοῦ, ἔχουν ὡστόσο βερνέτου, λεπτομέρεια ὅλες τήν προέλευσή (μέσα 16ου αἰ.). τους ἀπό τήν Κρήτη, διαπιστώνουμε ὅτι τελικά διαμορφώθηκαν δύο εἰκονογραφικοί τύποι. Στόν πρῶτο εἰκο25
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
νίζεται μέ τή συνήθη στάση ὁσίου, μέ τό δεξί χέρι νά κρατεῖ σταυρό καί τό ἀριστερό ἀνοικτό σέ στάση δέησης ὁλόσωμος, ἤ στηθαῖος. Ἡ εἰκόνα ἀπό τή Συλ λ ογ ή Λοβέρδου (σήμερα στό ΒυζανὉ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης μέ σκη- τινό Μουνές ἀπό τόν βίο του· ἔργο Βίκτωρος, σεῖο), στήν 1601. ὁποία εἰκονίζεται ὁ «ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης», παριστάνεται ἕνας μοναχός μέ ὅμοια χαρακτηριστικά, ἀλλά διαφορετική στάση. Κρατεῖ μέ τό δεξί χέρι ὑψωμένο σταυρό καί μέ τό ἀριστερό ἀνοικτό εἰλητό καί βακτηρία, πού θά μποροῦσε νά θεωρηθεῖ ὡς ἡγουμενική ράβδος (πατερίτσα). Θεωρῶ πιθανότερο ὅτι εἰκονίζει τόν Ὅσιο Ἰωάννη τόν Ξένο, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ἱδρυτής καί ἡγούμενος μονῶν καί Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης μέ σκη- -ἀντίθετα νές ἀπό τόν βίο του· ἔργο Ἐμμανουήλ μέ τόν Ἐρημίτη- εἰκοΤζανφουρνάρη, Μονή Πάτμου, νίζεται συα´ μισό 17ου αἰ. 26
νήθως νά κρατεῖ εἰλητό. Ἄλλες εἰκόνες μέ τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν σέ προτομή στή Μονή Γουβερνέτου καί ἀλλοῦ, καθώς καί χαλκογραφία στήν προμετωπίδα τῆς Ἀκολουθίας του (1782) ἀπεικονίζουν τόν μεταγενέστερο ἅγιο. Οἱ περισσότερες γνωστές εἰκόνες τοῦ ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη συνδυάζονται μέ σκηνές ἀπό τό βίο του. Ἡ διάταξη τῶν σκηνῶν διαφέρει ἀπό τόν παραδοσιακό τρόπο, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖο διατάσσονται μέσα σέ ὀρθογώνια πλαίσια καί περιβάλλουν τή μορφή τοῦ τιμώμενου στό κέντρο τῆς εἰκόνας ἁγίου. Στήν περίπτωση τοῦ ἁγίου Ἰωάννη, τόσο ὁ ἴδιος σέ μεγαλύτερη κλίμακα, ὅσο καί οἱ σκηνές τοῦ βίου του σέ μικρότερη, ἐντάσσονται μέσα στό χῶρο στόν ὁποῖο ἐκτυλίσσονται. Ἡ διάταξη αὐτή ἀπαντᾶται σέ παραστάσεις μέ τήν κοίμηση ἀσκητῶν, μέ κυριότερη αὐτήν τοῦ ὁσίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου. Στή δεξιά πλευρά τῆς εἰκόνας εἰκονίζεται θαλάσσιο τοπίο μέ σκηνές ἀπό τήν κοινή ζωή του μέ τούς 98 θεοφόρους πατέρες καί ἀριστερά, μέσα σέ ὀρεινό περιβάλλον, ἡ μονήρης ζωή τοῦ ἁγίου στήν περιοχή τοῦ Ἀκρωτηρίου. Δίπλα σε τμῆμα ξηρᾶς -τό νησί τῆς Γαύδου- εἰκονίζεται ἱστιοφόρο πλοῖο μέ τό ὁποῖο ἔφτασαν οἱ πατέρες στό νησί καί πέρασαν στή συνέχεια ἀπέναντι, στήν περιοχή τοῦ Σελίνου. Στήν εἰκόνα τῆς Κέρκυρας ὁ ἅγιος Ἰωάννης εἰκονίζεται μόνος στό νησί νά διαλέγεται μέ ἕνα ἀπό τούς πατέρες στήν ἀπέναντι στεριά, ὁ ὁποῖος κρατεῖ εἰλητό μέ τήν ἐπιγραφή «ἀδελφέ Ἰωάννη ἐλθέ πρός ἡμᾶς ἀφόβως καί μή δειλιάσεις». Στή συνέχεια ὁ Ὁσιος Ἰωάννης πάνω στό ράσο του μέ κατάρτι τό ραβδί του πλέει μέ θαυμαστό τρόπο ἀπό τή Γαῦδο στήν Κρήτη, ὅπου τόν περιμένουν οἱ ὑπόλοιποι μοναχοί, οἱ ὁποῖοι εἰκονίζονται χαμηλά στήν παράσταση. Ἀπό τήν ἀριστερή πλευρά τό τοπίο εἶναι ὀρεινό μέ φαράγγια καί σπηλιές, πού θυμίζουν ἔντονα τήν περιοχή τοῦ Καθολικοῦ. Στήν κυρίως, νεότερη λατρευτική εἰκόνα καί σέ ἄλλη ἐπίσης νεότερη τῆς Μονῆς Γουβερνέτου μάλιστα, στό ὀρεινό τοπίο ἐντάσσονται μέ ἄνεση καί τά κτίσματα τοῦ καθολικοῦ. Εἰκονίζεται ὁ ἅγιος μέ τό μανδύα του κρεμασμένο στήν ἀκουμπισμένη στόν ὦμο βακτηρία, νά φτάνει στήν περιοχή τοῦ Ἀκρωτηρίου. Λίγο πιό πέρα εἰκονίζεται
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
σκυφτός στά τέσσερα νά ἀναζητεῖ τήν τροφή του. Ἀκολουθεῖ ἡ σκηνή τῆς τόξευσής του ἀπό τόν ποιμένα. Χωριστά εἰκονίζεται ἡ σκηνή τῆς μετάνοιας τοῦ ποιμένα μέ τόν ἅγιο χτυπημένο ἀπό τό βέλος, ἀλλά ὄρθιο, νά δίνει τή συγχώρηση στόν γονατιστό ποιμένα. Πιό πάνω μέσα σέ σπήλαιο ὁ Ἰωάννης εἶναι ξαπλωμένος, νεκρός, ἐνῶ δύο ἄγγελοι θυμιάζουν τό σκήνωμά του. Στήν κορυφή τῆς σκηνῆς, ἕνας, ἤ δύο ἄγγελοι, μέ τά χέρια καλυμμένα μέ εὐλάβεια, κρατοῦν τήν ψυχή του μέ τή μορφή τοῦ σπαργανωμένου βρέφους. Ἀπό τίς γνωστές εἰκόνες τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη εἶναι αὐτή στήν Κέρκυρα, πού ὑπογράφεται ἀπό τό γνωστό ζωγράφο Ἱερεμία Παλλαδᾶ, εἶναι ἡ πληρέστερη ὅσον ἀφορᾶ σέ εἰκονογραφικά θέματα, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἄγνωστο θαῦμα τοῦ ἁγίου μέ τή νέκρωση καί ἀνάσταση ἀπό τόν ἴδιο κάποιων χοίρων, πού δέν ὑπάρχει σέ ἄλλη εἰκόνα22. Τόν Ἱερεμία Παλλαδᾶ θεωρεῖ ὁ ἀκαδημαϊκός Μανόλης Χατζηδάκης ὡς δημιουργό τοῦ εἰκονογραφικοῦ τύπου23, πού θά πρέπει νά συνδέεται μέ τό ἐνδιαφέρον γιά τήν ἀνάπτυξη τῆς λατρείας του στή Μονή Γουβερνέτου, ὅπου ὑπάρχει καί ἡ μεταγενέστερη λατρευτική εἰκόνα τοῦ ἁγίου (ἀσφαλῶς στή θέση παλιότερων πού δέν σώθηκαν), ἡ ὁποία ἐπίσης διακρίνεται γιά τήν εἰκονογραφική της πληρότητα24. Ἡ εἰκόνα τοῦ ἁγίου μέ τήν ὑπογραφή «χείρ Βίκτορος» καί τή χρονολογία 160(1;) εἶναι ἡ παλιότερη γνωστή μέ πλήρη ἀνάπτυξη τῆς γνωστῆς εἰκονογραφίας, γεγονός πού δείχνει ὅτι αὐτή εἶχε διαμορφωθεῖ ἤδη κατά τό δεύτερο μισό τοῦ 16ου αἰώνα. Μιά ἀκόμη εἰκόνα ἀπό τή Galerie Nicolenco, μέ προέλευση τήν Κρήτη, χρονολογεῖται περί τό 160025. Ὁ ἀκαδημαϊκός Μανόλης Χατζηδάκης θεωρεῖ τήν ἐπίσης πλήρη εἰκονογραφικά εἰκόνα ἀπό τή Μονή τῆς Πάτμου ὡς πιθανό ἔργο τοῦ Ἐμμανουήλ Τζανφουρνάρη καί τή χρονολογεῖ «στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 17ου αἰώνα»26. Μιά ἀκόμη εἰκόνα ἁγίου, ἐνυπόγραφο ἔργο τοῦ Τζαφουρνάρη, ὑπάρχει στή Συλλογή Ἑλένης Σταθάτου27. Τήν εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη μέ τήν παράσταση τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στό πάνω μέρος28, ἔχω ἀποδώσει στό γνωστό ἀπό εἰκόνες τῆς Μονῆς Γωνιᾶς Νεῖλο περί τά
μέσα τοῦ 1 7 ο υ αἰώνα 2 9 . Μιά εἰκόνα, πού χρονολογεῖται στά τέλη τοῦ 1 7 ο υ αἰώνα, ὑπάρχει στίς Συλλογές τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου30, ὅπως καί δύο ἀκόμη ἀπό τό Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης μέ σκηπ ρ ῶ τ ο νές ἀπό τόν βίο του· ἔργο Ἱερεμία Παλμισό τοῦ λαδᾶ, α´ μισό 17ου αἰ., Κέρκυρα. 1 8 ο υ αἰώνα31. Ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 18ου αἰώνα χρονολογεῖται ἡ εἰκόνα πού σώζεται στή Μονή Γωνιᾶς, ἔργο τοῦ Γεωργίου Στάη32 καί μιά ἀκόμη τῆς ἴδιας ἐποχῆς στή Σπηλιά Κισάμου, πού προέρχεται ἀπό τό ναό τοῦ ἁγίου μέσα σέ σπηλιά στήν κοντινή Μαραθοκεφάλα33. Ἰδ ι α ίτερ α σημαντική εἶναι ἡ λατρευτική εἰκόνα τοῦ ἁγίου, μέ κομμένο περιμετρικά τό βάθος τῆς παράστασης στή Μονή Γουβερνέτου, ἔργο καλῆς ποιότητας τοῦ Δ η μ η τρ ί ο υ Χατζῆ Λαμπρινοῦ, περί τά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα34. Στήν εἰκό- Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης μέ σκηνα ἡ ἀνά- νές ἀπό τόν βίο του· β´ μισό 17ου αἰ., πτυξη τοῦ Βυζαντινό Μουσεῖο Ἀθηνῶν. 27
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
θέματος εἶναι πλήρης, ἀντιγράφοντας πιθανῶς παλιότερη πού ὑπῆρχε στή Μονή, μέ ἐπιπλέον προσθήκη τοπογραφικῶν στοιχείων. Χαμηλά, στή δεξιά πλευρά, εἰκονίζεται ἡ Μονή Γουβερνέτου καί ὁ γνωστός Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης μέ σκη- ἀπό τήν νές ἀπό τόν βίο του· λατρευτική εἰκόναἔκδοση τῆς Μονῆς Γουβερνέτου, ἔργο Χατζη-Δη- Ἀκολουθίας μητρίου Λαμπρινοῦ, μέσα 19ου αἰ. δραστήριος προηγούμενος Ἰωάσαφ ὡς «κτήτωρ» τῆς Μονῆς. Στό ἀριστερό τμῆμα τῆς εἰκόνας ἔ χ ο υ ν ἐνταχθεῖ στό ὀρεινό τοπίο ὁ κ λιμακωτός δρόμος, πού ξεκινᾶ ἀπό τή Μονή καί ὁδηγεῖ στό Καθολικό, τό σπήλαιο τῆς ΠαναΟἱ ἅγιοι Ἀντώνος καί Ἰωάννης ὁ Ἐρηγίας τῆς μίτης· 1820, Μετόχι Μονῆς Σινᾶ ἈρκουδιώἉγίου Ματθαίου Ἡρακλείου. 28
τισσας καί στό συγκρότημα τοῦ Καθολικοῦ μέ τή μεγάλη γέφυρα στό κάτω μέρος. Στή Μονή Γουβερνέτου σώζεται μιά ἀκόμη εἰκόνα τοῦ 19ου αἰώνα, στήν ὁποία εἰκονίζονται καί κτίσματα, ἐνῶ στήν τράπεζα ὑπάρχει εἰκόνα τοῦ 18ου αἰώνα, ἔργο λαϊκοῦ τεχνίτη μέ τόν ἅγιο στηθαῖο. Στό Μετόχι τοῦ Ἁγίου Ματθαίου τοῦ Σινᾶ στό Ἡράκλειο, ὁ Ἅγιος Ἰωάννης εἰκονίζεται ὁλόσωμος μαζί μέ τόν Ἅγιο Ἀντώνιο σέ εἰκόνα τοῦ 182035. Μια σειρά ἀπό εἰκόνες μέ τόν ἅγιο, χωρίς τίς σκηνές ἀπό τό βίο του, καθώς καί τῶν Ἁγίων Πατέρων, ἀπό τό δεύτερο μισό τοῦ 19ου αἰώνα μέχρι τά μέσα τοῦ 20οῦ, σώζεται σέ ἀρκετούς ναούς τοῦ Νομοῦ Χανίων36. Ἀπό τά ὅσα εἴδαμε παραπάνω, ἡ διερεύνηση τῶν θεμάτων πού σχετίζονται μέ τόν τοπικό ἅγιο τῆς περιοχῆς τῶν Χανίων Ὅσιο Ἰωάννη τόν Ἐρημίτη παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον σέ πολλά ἐπίπεδα. Τόσο τά βιογραφικά στοιχεῖα, ὅπως ἀναφέρονται στίς πηγές, ὅσο καί αὐτά πού συνδέονται μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς λατρείας του, μέ ἐπίκεντρο τή Μονή τοῦ Γουβερνέτου, ἡ διάδοσή της στήν περιοχή κυρίως τῶν Χανίων καί λιγότερο στήν ὑπόλοιπη Κρήτη, ἡ παράδοση τῶν Ἀκολουθιῶν του καί οἱ πράξεις τῆς Ἐκκλησίας πού συνδέονται μέ τήν καθιέρωση τῆς μνήμης του, ἡ ἀνάπτυξη τῆς εἰκονογραφίας μέ ἐπίκεντρο καί πάλι τή Μονή Γουβερνέτου, δίδουν τή δυνατότητα νά διευκρινιστοῦν μέ ἀπόλυτη σαφήνεια ὅλα τά σχετικά θέματα. Ἀκόμη καί ὁ κάπως περίεργος τρόπος τοῦ θανάτου του, εἶναι ἕνα γεγονός πού θά μποροῦσε νά συμβεῖ σέ ὁποιαδήποτε ἐποχή. Ἡ παράλληλη ἔρευνά μας γιά τήν προσωπικότητα τοῦ ὁμώνυμου ἁγίου Ἰωάννη Ἐρημίτη, τοῦ Ξένου πού ἔδρασε πολλούς αἰῶνες νωρίτερα στήν Κρήτη, δίδει ἀνάλογα στοιχεῖα, τό ὁποῖα δέν ἐπιτρέπουν τήν ταύτιση τῶν δύο προσώπων, ὅπως εἶχε ἐπικρατήσει στό παρελθόν στήν ἐπιστημονική ἔρευνα ἀπό τήν παρανόηση κάποιων θεμάτων. Ἡ τοπική Ἐκκλησία καί κοινωνία πάντως, τούς ἀντιμετώπιζε ὡς διαφορετικά πρόσωπα μέ διαφορετικούς χώρους λατρείας, ἡμερομηνία τιμῆς τῆς μνήμης τους, βίους, Ἀκολουθίες, εἰκονογραφική παράδοση, καθώς καί τιμῆς τῶν λειψάνων τους. Πιστεύω ὅτι ἡ ἱστορική, ἀρχαιολογική
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
καί φιλολογική ἔρευνα σέ συνεξέταση μέ θέματα πού συνδέονται ἀφενός μέ τήν ἐκκλησιαστική ἤ ἀκόμη καί τή λαϊκή παράδοση, ἀποτελεῖ μιά ἐπιβαλλόμενη διαδικασία, ἀπό τήν ὁποία ὠφελημένη εἶναι ἡ μόνο ἀλήθεια, χωρίς μυθεύματα καί παρανοήσεις, πού δυστυχῶς συνεχίζονται. Ὑποσημειώσεις 1. Ἄγκυρα Ἐλπίδος τεῦχος 83, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2014, σελ. 25-32. 2. Ἄνθιμος Λελεδάκης, Ἀκολουθία ἀσματική τοῦ ὁσίου καί θεοφόρου πατρός ἡμῶν Κυρ-Ἰωάννου τοῦ ἐν Κρήτῃ λάμψαντος… Ἐν Χανίοις 1922. 3. L.Petit, Saint Jean Xenos ou l’ Ermite d’ apres son autobiographie, Analecta Bollandiana, τόμ.v, (1924) σελ. 5-20. 4. Ν.Β.Τωμαδάκης, “Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ξένος καί ἡ Διαθήκη αὐτοῦ”, Κρητικά Χρονικά, τόμ.Β΄, σελ.47-72, τοῦ ἴδιου, “Ὁ ὅσιος Ἰωάννης καί οἱ ἐν Κρήτῃ ἀσκηταί οἱ κατά παραδόσεις τοξευθέντες ὡς ζῶα”, ΕΕΒΣ, τόμ.ΛΣΤ΄(1977), σελ. 343-353, τοῦ ἴδιου, Ἱερομονάχου Βενεδίκτου Τζαγκαρόλου, κτήτορος, ἡγουμένου τῆς Μονῆς Ὁδηγήτριας (Γωνιᾶς), ὑμνογράφου, κ.λπ. Βίος καί ἔργον, Κρητολογία, τ. 10 (1980), σελ. 5-34. 5. Γ. Ἀντουράκης, Αἱ Μοναί Μυριοκεφάλων καί Ρουστίκων μετά τῶν παρεκκλησίων αὐτῶν, Ἀθῆναι 1977, S. Oikonomou, The life of Ioannes Xenos: critical edition and commentary, (διδακτορική διατριβή) London 1999. 6. Μ.Γ. Ἀνδριανάκης, Τρία ἀνέκδοτα κείμενα γιά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Ἐρημίτη, Παρνασσός, τόμ. ΚΔ΄, σελ.395-408), ὅ.π. σελ. 397-398. 7. Ἀκολουθία τοῦ ὁσίου πατρός ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου…..Ἐνετίησιν 1787. 8. Ν.Β.Τωμαδάκης, Ὑμνογραφικά καί ἁγιολογικά Ἰωάννου τοῦ Ξένου καί τρεῖς νέοι συγγραφεῖς κανόνων, Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, τόμ. Κ΄ (1950), σελ. 314-330, Μ. Ἀνδριανάκης, Τρία ἀνέκδοτα κείμενα….Τό κείμενο πού εἶχε δημοσιεύσει ὁ καθηγητής Ν.Β.Τωμαδάκης ὡς προερχόμενο ἀπό τό Λαυριώτικο χειρόγραφο (Ν.Β.Τωμαδάκης, ὅ.π.), ἦταν στήν πραγματικότητα αὐτό ἀπό τήν ἔντυπη Ἀκολουθία. 9. Τωμαδάκης Ν.Β., Ὑμνογραφικά καί ἁγιολογικά…ὅ.π. 10. Μ.Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης…, ὅ.π., σελ. 32. 11. L.Petit, Saint Jean Xenos…, ὅ.π. σελ. 16-17, Ν.Β.Τωμαδάκη, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ξένος, ὅ.π., σελ. 47 κ.ἑ., Σ. Σπανάκη, Κρήτη, τόμ. Β΄, σελ. 138 κ.ἑ. καί ἀλλοῦ.
12. Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης…., σελ. 31-39, ὅπου ἐξετάζονται ἀναλυτικά τά σχετικά θέματα. 13. Στό κτίσμα αὐτό, κατά τήν παράδοση, ἀποφασίστηκε ἡ κήρυξη τῆς ἐπανάστασης τοῦ Γεωργίου Κανταν ο λ έ ο υ, ὅπως ἀναὉ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης· φέρεται στό Μητρόπολη Κισάμου καί Σελίνου, ἱστορικό τέλη 18ου αἰ. μυθιστόρημα τοῦ Σ. Ζαμπελίου Κρητικοί Γάμοι. 14. Σύμφωνα μέ τίς πληροφορίες τοῦ κώδικα τῆς Μονῆς τῆς Ἁγίας Τριάδας τῶν Τζαγκαρόλων. Στόν Ἱερεμία ἀποδίδουμε καί τήν ἀνέγερση τοῦ νέου καθολικοῦ της Μονῆς τό ἴδιο διάστημα (Μ. Ἀνδριανάκης, ὅ.π., σελ. 26-27 καί 38). 15. Μ. Ἀν δρ ι αν ά κης, Εἰκόνες ἀπό τό ναό τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Χανίων, Χανιά 1986 (Ἐτήσιο Λεύκωμα Δήμου Χανίων), σελ. 65-75. Οἱ εἰκόνες μεταφέρθηκαν στό μοναδικό ναό πού ἀπέμεινε Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης στήν πόλη καί λειτούργησε μέ σκηνές ἀπό τόν βίο του· ὡς καθεδριἔργο Γεωργίου Στάη, κός τῆς ἘπιΜονή Γωνιᾶς, ἀρχές 18ου αἰ.
29
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
σκοπῆς Κυδωνίας μέχρι τά μέσα του 19ου αἰώνα. Ἡ ἐπιγραφή ἀποκα λύφθηκε κατά τή συντήρηση τῆς εἰκόνας, κάτω ἀπό ἐπιζωγράφιση, κατά τήν ὁποία ἀποξέστηκε ἡ λατινική ἐπιγραφή μέ τό ὄνομα τοῦ Βενετοῦ καί ἐπαναλήφθηκαν τά ὀνόὉ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης ματα μόνο τῶν μέ σκηνές ἀπό τόν βίο του· Συλλογή Λοβέρδου, Βυζαντινό Ὀ ρ θ ό δ ο ξω ν ἀφιερωτῶν, πιΜουσεῖο, α´ μισό 18ου αἰ. θανῶς γιά λόγους προφυλάξεως ἀπέναντι στούς κατακτητές. Τήν εἰκόνα συντήρησε ὁ συντηρητής (†) Λεωνίδας Κάσσης. 16. Μ. Ἀνδριανάκης, ὅ.π. Οἱ εἰκόνες ἦταν τοποθετημένες ἀρχικά μεταξύ τῶν παραθύρων τῶν πλάγιων τοίχων τοῦ δίκλιτου ναοῦ τῆς «Ἁγίας Αἰκατερίνης». 17. Στήν Ἀπογραφή τῶν ναῶν καί μονῶν τῆς περιοχῆς τῶν Χανίων ἀναφέρονται ναοί τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη, ἐκτός ἀπό τήν πόλη τῶν Χανιῶν, στά Ἀπάνω Κεραμειά (πιθανῶς Γέρω Λάκκο), στό Ἀρώνι στό Ἀκρωτήρι, (Μ.Κ.Χαιρέτη, Ἀπογραφή τῶν ναῶν καί τῶν μονῶν τῆς περιοχῆς τῶν Χανίων τοῦ ἔτους 1637, ΕΕΒΣ, τόμ. ΛΣΤ΄ (1968), σελ. 335-388). Σέ αὐτούς μποροῦν νά προστεθοῦν ἀκόμη δυό, στά Νοχιά Κισάμου (μικρή μονή-16ος αἰ.-στή θέση Ζουλίζω) καί στούς Μαχαιρούς Ἀποκορώνου (Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης..., ὅ.π.). Ὁ ναός τῶν Ἁγίων Πατέρων στά Ἀπάνω Φλώρια Σελίνου, πού χρονολογεῖται στά 1462, φαίνεται ὅτι ἦταν ἀρχικά ἀφιερωμένος σύμφωνα μέ τήν κτητορική ἐπιγραφή στόν παλιότερο Ἰωάννη τόν Ἐρημίτη (Ξένο). 18. Πλήρης καταγραφή τῶν ναῶν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη στήν Κρήτη σέ Ἀ. Πλυμάκης, Στά βήματα τοῦ Ὁσίου Ἰωάννη τοῦ Ἐρημίτη, Χανιά 2015, σελ. 25-92. 19. Μ. Χατζηδάκης, Εἰκόνες τῆς Πάτμου, Ἀθήνα 1977, σελ. 160.
30
20. Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Ἐρημίτης…., σελ. 48-50 καί Εἰκόνες τῆς Κρητικῆς τέχνης (Ἐπιστημονική Ἐπιμέλεια Μ.Μπορμπουδάκης), Ἡράκλειο 1993, σελ. 492, πίν. 136-136α. Συντηρήθηκαν ἀπό τό συντηρητή τῆς 13ης ΕΒΑ (†)Δημήτρη Τσίγκανα. 21. Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης…, ὅ.π., σελ. 11-12, σημ. 10,11,12, 48-50. 22. Π. Βοκοτόπουλος. 23. Μ. Χατζηδάκης, Εἰκόνες τῆς Πάτμου, σελ. 161. 24. Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης…., ὅ.π. 25. Icones grecques et russes, (Κατάλογος), Galerie Nicolenco, Paris 1977, σελ. 9, εἰκ. 9. Ἡ εἰκόνα ἔχει ὑποστεῖ ἔντονη συντήρηση. 26. Μ. Χατζηδάκης, ὅ.π. 27. Collection Hellene Stathatos-Les objects Byzantins et postbyzantins, no 126, pl.XXIII. 28. G.Trivunac-Tomic, Icone de Sain Jean L’ Ermite et sa vie, Zbornic Radova Narodnog Museja 1956-57, (Βελιγράδι 1958), σελ. 209-221. 29. Μ. Ἀνδριανάκης, Τρία κείμενα…, ὅ.π. Στό Νεῖλο, ἐκτός ἀπό τήν ἐνυπόγραφη εἰκόνα μέ σκηνές ἀπό τό βίο τοῦ «Παγκάλου Ἰωσήφ» ἀποδίδουμε τήν εἰκόνα τοῦ «χορτασμοῦ τῶν πεντακισχιλίων», τά βημόθυρα μέ τήν παράσταση τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί τήν εἰκόνα τῆς Μεταμόρφωσης στό δωδεκάορτο τοῦ τέμπλου τοῦ καθολικοῦ της Μονῆς Γωνιᾶς. Ἡ σχέση τῆς δυτικότροπης παράστασης τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στά βημόθυρα τῆς Μονῆς Γωνιᾶς, εἶναι πολύ στενή μέ τῆς εἰκόνας τοῦ Βελιγραδίου. 30. Ἀχειμάστου-Ποταμιάνου, Εἰκόνες τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1998, σελ. 260-264. 31. Φωτογραφίες τῶν εἰκόνων σέ Ἀ. Πλυμάκης. 32. Σύγκρισή της μέ τήν ἐνυπόγραφη εἰκόνα τῆς «Ὀρθοδοξίας» καί τή χρονολογημένη στά 1705 «Κοίμηση τοῦ Ὁσίου Ἐφραίμ τοῦ Σύρου» στήν «ποδιά» τοῦ τέμπλου τοῦ καθολικοῦ, καθώς καί τῆς Σταύρωσης στό δωδεκάορτο. Μ.Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης…,σελ.51, σημ. 133. 33. Ἐκτίθεται σήμερα στή Συλλογή εἰκόνων τῆς ἐνορίας Σπηλιᾶς. 34. Μ. Ἀνδριανάκης, Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης…, ὅ.π., σελ. 51, πίν. 27-28. 35. Μ. Μπορμπουδάκης, Τό Σιναϊτικο Μετόχι τοῦ Ἁγίου Ματθαίου, ἐργασίες ἀποκαταστάσεώς του καί εἰκόνες, Σιναϊτικα Μετόχια σέ Κρήτη καί Κύπρο, Ἀθήνα, σελ. 51-62 καί 145-343, ὅ.π., σελ. 308309. 36. Ἀ. Πλυμάκη, ὅ.π.. σέ διάφορα σημεῖα. ὅ.π. σέ διάφορα σημεῖα.
Ἀθωνική Τριλογία Ἀντωνίου Ἐμμ. Στιβακτάκη, ἐκπαιδευτικοῦ-συγγραφέως
Α΄ Τό προσκύνημα ταν ἡ καρδιά τοῦ ἀνθρώπου ἀρχίζει νά ἐπιποθεῖ τίς πηγές τῶν ὑδάτων τῆς Ὀρθοδοξίας, τότε παίρνει ἐνσυνείδητα τήν ἀπόφαση νά ἐπισκεφθεῖ τό Ἁγιώνυμον Ὄρος τοῦ Ἄθωνα, τό πάντερπνο καί πανεύοσμο Περιβόλι τῆς Παναγίας, ὅπως ἀποκαλεῖται ὁ τόπος ἐκεῖνος ὅπου συναντᾶται ὁ οὐρανός μέ τή γῆ. Ἀπό τήν Οὐρανούπολη, πού θά ἦταν ἴσως πιό εὔστοχο νά ὀνομάζεται Οὐρανούπυλη, ξεκινᾶ δύο φορές τήν ἡμέρα τό πλοιάριο πού ὁδηγεῖ στήν πνευματική Ἐδέμ τῆς Ὀρθοδοξίας. Ὁ προσκυνητής ἀποβιβάζεται σέ λίγο στό λιμανάκι τῆς Δάφνης, ὅπου θά συναντήσει ἀρκετό κόσμο. Σώματα, πού ἦρθαν νά ταλαιπωρηθοῦν, ἀνηφορίζοντας στίς κακοτράχαλες πλαγιές, καί ψυχές διψασμένες, πού ἦρθαν νά πιοῦν, γιά νά ξεδιψάσουν, τό «ὕδωρ τό ζῶν», πού τόσο ἄφθονο προσφέρεται ἐδῶ σε ἐκείνους πού εἰλικρινά καί μέ «συντετριμμένην καρδίαν» τό ζητᾶνε. Ἀπό τή Δάφνη, ὁ προσκυνητής μεταβαίνει στίς Καρυές, γιά νά ἐφοδιαστεῖ ἀπό τό Πρωτάτο μέ τό ἀπαραίτητο Διαμονητήριο καί νά προσκυνήσει μέ εὐλάβεια τή θαυματουργό εἰκόνα τῆς Παναγίας τό «Ἄξιόν ἐστιν», πού ἔχει ἄμεση σχέση, μέ τόν ὁμώνυμο ὕμνο πού ἀπευθύνεται στήν Παναγία. Ὕστερα ἀρχίζει ἡ πεζοπορία πάνω στίς κατάφυτες πλαγιές καί στούς κακοτράχαλους βράχους «τούς πεποτισμένους μέ ὁσιομαρτυρικά αἵματα καί πεποικιλμένους μέ ροάς δακρύων». Θά ἐπισκεφθεῖ τά κοινόβια μοναστήρια τοῦ Ὄρους καί θά ἐντυπωσιαστεῖ ἀπό τήν ἀπόλυτη τάξη καί ἁρμονία, τήν ἁπλότητα ἀλλά καί τή βυζαντινή τελετουργική με-
Ο
γαλοπρέπεια, τήν ἱεροπρέπεια καί τήν κατάνυξη, πού ἐπικρατοῦν σέ αὐτά. Συγχρόνως θά αἰσθανθεῖ, κάτω ἀπό τούς θόλους τῶν πανάρχαιων ναῶν τους, ἕνα λυρικό μεγαλεῖο, πού θά κάνει τήν ψυχή του νά φτερουγίσει σέ θεῑα ὕψη. Θά ἐπισκεφθεῖ τίς σκῆτες, τά κελλιά, τά καθίσματα, τίς καλύβες καί τά ἡσυχαστήρια καί θά νιώσει «ἱερόν δέος», ὅταν ἀντικρίσει τήν ἀπόκοσμη ὄψη τοῦ ἐρημίτη μέ τό ἐξαϋλωμένο σῶμα, τό ζυμωμένο μέ τή νηστεία, τήν ἀγρυπνία, τήν προσευχή καί τό ἱλαρόν «παιδικό» πρόσωπο πού ἀντιφεγγίζει τή λάμψη τῆς Χάριτος. Κι ἄν ἔχει τή συγκατάβαση τῆς Κυρίας Θεοτόκου καί τόν ἀξιώσει καί νά προσκυνήσει καί τά Ἅγια τῶν Ἁγίων τοῦ Ἁγίου Ὄρους, τά φρικτά Καρούλια καί τά ἐρημικά Κατουνάκια, τότε πραγματικά θά αἰσθανθεῖ πώς βρίσκεται «μεταξύ Οὐρανοῦ καί γῆς». Ὅταν βρεθεῖ μπροστά στά ἱερά λέιψανα τῶν ἀθλοφόρων ἁγίων τῆς ὀρθοδόξου πίστεώς μας, τότε θά νιώσει βαθιά κατάνυξη, ἱερή ἀνατριχίλα καί θά εὐχαριστήσει μέ ὅλη τή δύναμη τῆς ψυχῆς του τόν Θεό, πού τόν ἔκαμε κοινωνό μιᾶς τόσο μεγάλης, ἀνείπωτης χαρᾶς. Κι ὅταν προσκυνήσει τίς θαυματουργές εἰκόνες τοῦ Κυρίου, τῆς Παναγίας καί τῶν Ἁγίων, σίγουρα θά νιώσει νά συγκλονίζεται ἡ ὕπαρξή του καί θά ἀφήσει πάνω σ’ αὐτό κάτι ἀπό τήν ψυχή του. Ἐπιστέγασμα ὅλων αὐτῶν τῶν θείων δωρεῶν, θά ἀποτελέσει ἡ εἰλικρινής ἐξομολόγησή του σέ κάποιο διακριτικό γέροντα, πού θά τόν ἀναγεννήσει πνευματικά καί θά ἀποτελέσει ὁρόσημο γιά τή μετέπειτα πνευματική του πορεία. Ἀποτελεῖ πραγματικά συγκλονιστική πνευματικά ἐμπειρία τό προσκύνημα στό 31
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Ἅγιον Ὄρος. Μακάρι τά βήματα κάθε ὀρθοδόξου χριστιανοῦ, κάθε ἀνθρώπου, νά τόν ὁδηγοῦν, ὡς ταπεινό προσκυνητή, σ’ αὐτόν τόν ἅγιο τόπο τῆς προσευχῆς, τῆς πνευματικῆς ἀθλήσεως καί τῆς μετανοίας. Β΄ Καί ξαφνικά, ὅλα ἄλλαξαν!!! Προχωρούσαμε μέ τόν συμπροσκυνητή μου ἀπό τήν Ἱερά Μονή Σταυρονικήτα πρός τίς Καρυές χωρίς νά μιλᾶμε. Ἴσως καί νά προσευχόμασταν κι ὅλας. Γύρω μας ἐπικρατοῦσε ἀπέραντη γαλήνη. Ἡ σιωπή στό Ἅγιον Ὄρος εἶναι ἡ ὡραία μυστική μουσική, ἡ θεάρεστη «ὁμιλία», ἡ εὐγλωτότερη ρητορεία, μιά «σιωπῶσα παραίνεσις», εἶναι σιωπή «βοῶσα». Μιά σιωπή πού ἔχει δυνατή πνευματική λαλιά, πού συγκλονίζει τήν καρδιά καί μιλεῖ στό βάθος τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, διδάσκοντάς της τίς ἀλήθειες τῆς πίστεως καί τῆς ζωῆς. Προχωρούσαμε ὑπομονετικά, σιωπηλά, κατανυκτικά, ἀλλά καί μέ κάποια δυσκολία, ἀφοῦ ἔκανε ἀρκετή ζέστη καί εἴμαστε καταϊδρωμένοι. Κάποια στιγμή, κι ἐνῶ μόλις εἴχαμε ἀφήσει πίσω μας τή διακλάδωση πρός τή Μονή τῶν Ἰβήρων, περνοῦσε μέ τό αὐτοκίνητό του ἕνας ἀπό τούς μονίμους οἰκιστές τοῦ ἱεροῦ βουνοῦ, ὁ ὁποῖος προσφέρθηκε εὐγενικά νά μᾶς μεταφέρει ὥς τίς Καρυές. Ἀναμφίβολα δελεαστική ἡ πρότασή του 32
τήν ὥρα ἐκείνη μέσα στήν ἀβάστακτη λάβρα του καλοκαιριοῦ, πού ὁ ἥλιος «πυρπολοῦσε» τή γῆ. Ὅμως, βλέποντας τό σύννεφο τῆς σκόνης πού εἶχε σηκωθεῖ ἀπό τούς τροχούς τοῦ αὐτοκινήτου νά κάθεται πάνω στά φύλλα τῶν δένδρων καί νά τούς ἀλλάζει τήν ὄψη, αἰσθανόμενοι τή μυρουδιά τοῦ καυσαερίου νά ριπίζει δυσμενῶς, τήν ὄσφρησή μας καί ἀναλογιζόμενοι τίς ἐπιπτώσεις πού ἔχει στή φύση καί στή ζωή τοῦ Ἁγίου Ὄρους ἡ παρουσία σήμερα τόσων αὐτοκινήτων ἐκεῖ, ἀρνηθήκαμε εὐγενικά καί προτιμήσαμε νά συνεχίσουμε τήν πορεία μας πρός τίς Καρυές μέ τά πόδια, περπατώντας πάνω στό πλακόστρωτο, βαθύσκιωτο «βυζαντινό» μονοπάτι καί ἀπολαμβάνοντας, ἀκόμη καί σέ συνθῆκες ἐνοχλητικῆς ζέστης, τήν ἀσύγκριτη ὀμορφιά τῆς φύσης τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Πλησιάζοντας στίς Καρυές συναντήσαμε ἕνα μοναχό πού ἀνηφόριζε καί αὐτός τό μονοπάτι. Ὅταν ἦταν κοσμικός, τόν γνωρίζαμε καί χαρήκαμε πολύ γι’ αὐτή τή συνάντηση. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός ἦταν ἕνας ἀτίθασος νέος μέ ἔντονες ἀνησυχίες καί προβληματισμούς καί μέ ἰδέες πού βρίσκονταν πολύ μακριά ἀπό τήν πίστη στόν Θεό καί τήν προσήλωση στήν Ὀρθοδοξία. Ἦταν μαχητικός ὀπαδός ἀκραίων ὑλιστικῶν θεωριῶν, ἀπόλυτος ἀμφισβητίας παραδεδεγμένων ἀξιῶν τῆς ζωῆς καί πολεμοῦσε μέ πάθος καθετί πού σχετιζόταν μέ τήν πίστη στόν Θεό, τήν ὁποία θεωροῦσε ἐπικίνδυνη γιά τήν ἐλευθερία τῶν λαῶν καί κύρια ὑπεύθυνη γιά τή χειραγώγησή τους. Ὅμως ξαφνικά ὅλα ἄλλαξαν!! Τό πῶς καί τό γιατί δέν τό γνωρίζουμε, δέν ρωτήσαμε νά τό μάθουμε. Εἴδαμε ὅμως καί διαπιστώσαμε τό ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς. Εἴδαμε μπροστά μας ἕναν ἄνθρωπο μέ φόβον Θεοῦ, μέ ἀπέραντη ἀγάπη πρός τόν Θεό καί μέ συγκατάβαση πρός τόν συνάνθρωπο, μέ βαθιά πίστη καί μέ τήν ἀκλόνητη ἀπόφαση νά ἀγωνιστεῖ γιά τή σωτηρία τῆς ψυχῆς του.
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Αὐτή ἡ ἀλλαγή, αὐτό τό ξεκαθάρισμα μέσα στήν καρδιά του, τοῦ εἶχε χαρίσει ἀπέραντη ψυχική γαλήνη, μιά φωτεινή ἠρεμία πού φαινόταν καθαρά στό πρόσωπο καί στά λόγια του. Ἦταν ἕνας ἄνθρωπος πού ἔδειχνε ὅτι εἶχε βρεῖ τό δρόμο του πρός τόν Θεό καί γνώριζε καλά τόν προορισμό του. Ὅταν φθάσαμε στίς Καρυές, τόν χαιρετήσαμε καί τοῦ εὐχηθήκαμε καλή δύναμη στόν προσωπικό πνευματικό ἀγώνα του καί καλόν παράδεισο. Συγχρόνως ἀναλογιστήκαμε πόσο μπορεῖ νά «ἀλλοιώσει» καί νά ἀλλάξει πρός τό καλύτερο τόν ἄνθρωπο ἡ εἰλικρινής καί σωτήρια σχέση του μέ τόν Θεό. Γ΄ Πῶς εἶναι δυνατόν νά περιγράψω μέ τά λόγια αὐτήν τήν ὥρα!! Βρισκόμαστε στήν Καλύβη τῶν Δανιηλαίων στά Κατουνάκια. Μετά τόν Ἑσπερινό πήγαμε στήν τράπεζα καί ὕστερα στήν εὐλογημένη ἁπλωταριά. Ἐκεῖ οἱ Πατέρες καί οἱ φιλοξενούμενοι προσκυνητές ἀνταλλάξαμε πνευματικές ἐμπειρίες καί κυρίως ἀκούγαμε μέ μεγάλη προσοχή τούς εὐλογημένους Πατέρες τῆς Ἀδελφότητας νά μᾶς διηγοῦνται περιστατικά ἀπό τή ζωή τῆς ἐρήμου, ἀλλά καί τούς προβληματισμούς καί τίς σκέψεις τους γιά τήν κατάσταση πού βρίσκεται σήμερα ὁ κόσμος. Ἐκεῖνο τό βράδυ ἀπολαύσαμε καί ἕνα ἀπό τά ὡραιότερα δειλινά πού ἔχουμε δεῖ ποτέ στή ζωή μας. Μιά ἀπερίγραπτη μαγευτική εἰκόνα μέ κυρίαρχα χρώματα τίς πορφυρές ἀνταύγειες τοῦ δύοντος ἡλίου, τό ἀσπρογάλαζο τῆς θάλασσας καί τοῦ ἀπέραντου οὐρανοῦ, καθώς καί τό γκρίζο τῶν βράχων τῆς ἐρήμου μέ τίς πράσινες πινελιές ἀπό τούς θάμνους, τά φρύγανα καί τά λίγα δέντρα πού τολμοῦν καί φυτρώνουν μέσα ἀπό τίς σχισμές τῶν βράχων. Ἡ νύχτα μᾶς βρῆκε καθισμένους στήν πιό
γοητευτική ἁπλωταριά τοῦ κόσμου, ἀπολαμβάνοντας τό φυσικό καί τό πνευματικό μεγαλεῖο πού ἀναδίδει ὁ εὐλογημένος ἐκεῖνος τόπος. Ἦταν ἡ ὥρα τοῦ Ἀποδείπνου. Ὅλοι οἱ Πατέρες καί οἱ προσκυνητές σηκωθήκαμε ἀπό τή θέση μας, στραφήκαμε πρός τήν Ἀνατολή καί κάναμε τό Ἀπόδειπνο στήν ἁπλωταριά. Πῶς εἶναι δυνατόν νά περιγράψω μέ λόγια αὐτήν τήν ὥρα!! Πῶς εἶναι δυνατόν νά παρουσιάσω μέ τό φτωχό λόγο μου μιά γωνιά καί μιά κατάσταση τοῦ Παραδείσου!!! Τό μόνο πού μπορῶ νά πῶ εἶναι ὅτι ἐκείνη τήν ὥρα στήν ἁπλωταριά τῆς Καλύβης τῶν Ἁγίων Πατέρων στά Κατουνάκια, κάτω ἀπό τίς μυριάδες τῶν ἀστεριῶν τοῦ οὐρανοῦ, κάτω ἀπό τή σκιά τοῦ Ἄθωνα, σ’ ἕνα τοπίο πού βρίσκεται τόσο κοντά στό «ἀρχαῖον κάλλος», νιώσαμε πώς βρισκόμαστε πράγματι μεταξύ Οὐρανοῦ καί γῆς. Νιώσαμε τήν ψυχή μας νά φτερουγίζει κι ἄν εἴχαμε ἐκείνη τή στιγμή μπροστά μας ἐκεῖνον πού θεωροῦμε ὡς τόν μεγαλύτερο ἐχθρό μας, θά γονατίζαμε μπροστά του μέ ταπείνωση καί ἀπέραντη συγκατάβαση. Ἕνα μεγάλο «εὐχαριστῶ» βγαλμένο ἀπό τά βάθη τῆς καρδιᾶς μας, ἔρχεται τώρα στά χείλη μας πρός ἐκείνους πού μᾶς χάρισαν αὐτές τίς ἀξέχαστες πνευματικές ἐμπειρίες αὐτήν τήν εὐλογημένη βραδιά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους!! 33
Στά μονοπάτια τῆς Ὀρθοδοξίας: Ταξίδι στή Ρωσία (ἀπό τήν προσκυνηματική ἐκδρομή τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας) Ὄλγας Σπηλιαρώτη, Ἰατροῦ-Παθολόγου
Τ
αξίδι στή Ρωσία; Ἴσως νά εἶχε μιά θέση μόνο στά ὄνειρά μας. Ὥσπου μιά μέρα (27 Σεπτέμβρη 2015), ὁ Θεός εὐδόκησε, ἡ Ἱερά Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας διοργάνωσε καί ἡ Ἀεροφλότ μᾶς μετέφερε μέ τά φτερά της κάπου δυόμισυ χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Στή χώρα πού γέννησε τσάρους καί ἐπαναστάτες, στή χώρα τοῦ Λένιν καί τοῦ Στάλιν, τῶν ἀνατροπῶν καί τῶν συγκρούσεων, τοῦ μύθου καί τῆς ἐλπίδας. Στή Ρωσία τοῦ πάγου, τῶν ἀπέραντων ἐκτάσεων, τῶν συγγραφέων καί τῶν ποιητῶν. Ἑκατόν τριάντα προσκυνητές (80 ἀπό τήν Ἱερά Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας καί οἱ ὑπόλοιποι ἀπό τήν Ἱ. Μητρόπολη Κυδωνίας καί Ἀποκορώνου καί τήν Ἱ. Ἀρχιεπισκοπή Κρήτης) , μέ τή συνοδεία καί τήν πνευματική καθοδήγηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. Εὐγενίου, βρεθήκαμε ἐκεῖνο τό Κυριακάτικο ἀπόγευμα στό ἀεροδρόμιο τοῦ Ἡρακλείου μέ προορισμό τή Μόσχα, στό πλαίσιο τῆς προσκυνηματικῆς ἐκδρομῆς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας στή Ρωσία καί τῆς ἔκθεσης Ἁγιογραφίας στήν Ἁγία Πετρούπολη γιά τήν προώθηση τοῦ θρησκευτικοῦ-προσκυνηματικοῦ τουρισμοῦ. Ἡ Ρωσία καί ἡ Ἑλλάδα (καί εἰδικότερα ἡ Κρήτη), συνδέονται μέ στενούς πολιτιστικούς δεσμούς γιά αἰῶνες. Ἡ καταγωγή τῆς Ρωσικῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ἀνιχνεύεται πίσω στήν περίοδο τῆς χρυσῆς ἐποχῆς τοῦ ἀρχαίου ρωσικοῦ κράτους «Ροῦς τοῦ Κιέβου» καί τήν ἀπόφαση τοῦ πρίγκιπα Βλαδίμηρου τό 988 νά κάνει τήν Ὀρθόδοξο Χριστιανισμό θρησκεία τοῦ κράτους τῆς Ρωσίας. Σύμφωνα μέ τό Πρῶτο Χρονικό, ὁ Βλαδίμηρος ἔστειλε τούς σοφούς του νά ἐπισκεφθοῦν ὅλες τίς γειτονικές χῶρες καί νά ἀνακαλύψουν ποιά θρησκεία 34
εἶναι καλύτερη. Γιά τούς μουσουλμάνους Βουλγάρους τοῦ Βόλγα τοῦ εἶπαν ὅτι βασιλεύει ἡ μιζέρια καί ἡ θλίψη, δέν τρῶνε χοιρινό, δέν πίνουν οἰνοπνευματώδη. Αὐτό τοῦ προκάλεσε ἔκπληξη καί εἶπε «μά τό ποτό εἶναι ἡ χαρά μας». Μετά συμβουλεύθηκε κάποιους ἰουδαϊστές ἀπεσταλμένους, πιθανότατα Χαζάρους, ἀλλά ἀπέρριψε τή θρησκεία τους μέ τό αἰτιολογικό πώς «ἄν ὁ Θεός σᾶς ὑποστήριζε, δέ θά χάνατε τήν Ἱερουσαλήμ». Τελικά, ὁ Βλαδίμηρος ἀποφάσισε νά ἐρευνήσει καί τό χριστιανισμό. Ὅμως, στίς ἐκκλησίες τῶν Γερμανῶν οἱ ἀπεσταλμένοι του δέ βρῆκαν καμία ὀμορφιά, ἀλλά στήν Κωνσταντινούπολη ἀνακάλυψαν αὐτό πού ἔψαχναν. Περιγράφοντας τίς ἐντυπώσεις τους ἀπό μιά Θεία Λειτουργία πού παρακολούθησαν στήν Ἁγιά Σοφιά, ἀνέφεραν πώς «δέν ξέραμε ἐάν βρισκόμαστε στή γῆ ἤ στόν οὐρανό. Δέν ξέρουμε πῶς νά τό περιγράψουμε μέ λόγια». Ἔτσι ὁ Βλαδίμηρος ζήτησε ἀπό τό βυζαντινό αὐτοκράτορα νά τόν βαπτίσει χριστιανό. Κάλεσε γιά τόν ἴδιο λόγο ὅλους κατοίκους τῆς πρωτεύουσας, πλούσιους καί φτωχούς, ζητιάνους, ἀκόμα καί σκλάβους, ἀλλιῶς κινδύνευαν νά γίνουν ἐχθροί του. Μετά ἀπό τρισήμισυ ὧρες πτήσης -κάπου κοντά στά μεσάνυχτα- προσγειωθήκαμε στή Μόσχα. Ἀφοῦ πήραμε τίς πρῶτες πληροφορίες ἀπό τήν ξεναγό μας, κατευθυνθήκαμε στό ξενοδοχεῖο γιά ξεκούραση, λαχταρώντας νά ξημερώσει νά χαροῦν οἱ αἰσθήσεις μας ὅσα ὁ νοῦς μᾶς ἔβαζε... Τό ἑπόμενο πρωί ξεκινᾶμε μιά πρώτη γνωριμία μέ τή Μόσχα. Τήν πρωτεύουσα τῆς Ρωσίας. Τήν Τρίτη Ρώμη. Τήν πόλη μέ τούς χρυσούς τρούλους. Σαράντα φορές σαράντα ἐκκλησιές ὑπάρχουν στή Μόσχα λέει ὁ θρύλος. Ὁ συμβολικός αὐτός ἀριθμός πού συνηχεῖ μέ τά σαράντα σήμαντρα τῆς Ἁγιᾶς Σοφιᾶς, συνάδει μέ τήν ἱστορική πραγματικότητα. Μετά
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης, ἡ Μόσχα φιλοδοξεῖ τό ρόλο τῆς διαδόχου πόλης καί διεκδικεῖ τή θρησκευτική καί πολιτιστική κληρονομιά τοῦ Βυζαντίου. Ἱδρύθηκε πρίν ὀκτώμισυ αἰῶνες ἀπό τόν πρίγκηπα Γιούρι Ντολκορούκι. Βρίσκεται στίς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Μόσχοβα, παραποτάμου τοῦ Βόλγα, ἀπό τόν ὁποῖο πῆρε τό ὄνομά της. Μέχρι τήν ἐποχή τοῦ Μεγάλου Πέτρου ἦταν ἡ πρωτεύουσα τοῦ βασιλείου τῆς Ρωσίας. Τά χρόνια πού ἀκολούθησαν ἔχασε τά σκῆπτρα ἀπό τήν Ἁγία Πετρούπολη (1712) ἀλλά μετά τήν Ὀκτωβριανή ἐπανάσταση τό 1917 ἐπανῆλθε στό προσκήνιο ὡς πρωτεύουσα τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης. Κατά τή διάρκεια τῆς ἱστορίας ἔχει ὑποστεῖ πολλές φορές καταστροφές ἀπό πυρκαγιές λόγῳ τῶν ξύλινων κατοικιῶν. Ἄλλοτε ἠθελημένους ἐμπρησμούς (περίπτωση Κουτούζωφ ὥστε νά μήν εἶναι ἐφικτό γιά τά στρατεύματα τοῦ Ναπολέοντα νά φιλοξενηθοῦν στήν πόλη) καί ἄλλοτε καταστροφές κατακτητῶν, ὅπως αὐτές κατά τή διάρκεια τῶν γερμανικῶν βομβαρδισμῶν τοῦ Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Σήμερα εἶναι ἀπ᾿ τά μεγαλύτερα διοικητικά, πολιτιστικά, συγκοινωνιακά καί βιομηχανικά κέντρα τῆς χώρας. Μέ πληθυσμό πού ὑπερβαίνει τά ἕντεκα ἑκατομμύρια εἶναι ἡ μεγαλύτερη πόλη τῆς Εὐρώπης, ἡ ἕβδομη σέ ὁλόκληρο τόν κόσμο καί ἔχει χαρακτηριστεῖ ὡς παγκόσμια μητρόπολη. Μᾶς ἐντυπωσιάζουν τά μοναδικῆς ἀρχιτεκτονικῆς κτίρια της, οἱ ὑπέροχες ἐκκλησίες, οἱ πλατεῖες, οἱ λεωφόροι, οἱ κῆποι, τά ἀγάλματα. Περνᾶμε μπροστά ἀπό τήν Ἐθνική Βιβλιοθήκη, τό ἱστορικό Μουσεῖο, τό Δημαρχεῖο τῆς Μόσχας, τό κτίριο τῆς κρατικῆς ἀσφάλειας (πρώην KGB), τά ἀγάλματα τῶν Κυρίλλου καί Μεθοδίου, τοῦ Πούσκιν, τό Ὀλυμπιακό Στάδιο Λουζνικί, τούς Λόφους τῶν Σπουργιτιῶν μέ τήν πανοραμική θέα τῆς πόλης, τό Κρατικό Πανεπιστήμιο «Λομονόσοβ», τό μεγαλύτερο καί ἀρχαιότερο Πανεπιστήμιο τῆς Ρωσίας. Μέ 6.000 αἴθουσες καί 30.000 φοιτητές. Ἱδρύθηκε τό 1755, ἐνῶ διεκδικεῖ τόν τίτλο τοῦ ψηλότερου κτιρίου ἐκπαιδευτικοῦ ἱδρύματος στόν κόσμο. Ὀνομάστηκε ἔτσι πρός τιμή τοῦ ἱδρυτῆ του, Μιχαήλ Λομονόσοφ. Ἕνα ἐμβληματικό χαρακτηριστικό τῆς Μόσχας εἶναι οἱ λεγόμενες «ἑπτά ἀδελφές». Ἑπτά
οὐρανοξύστες σοβιετικῆς μπαρόκ ἀρχιτεκτονικῆς μέ γοτθικά στοιχεῖα, πού χτίστηκαν κατά τή διάρκεια τοῦ σταλινικοῦ καθεστῶτος. Σήμερα οἱ «ἑπτά ἀδελφές» φιλοξενοῦν ὑπουργεῖα, ξενοδοχεῖα, διαμερίσματα καί Πανεπιστήμιο. Οἱ ἐραστές τῆς τέχνης ἔχουν τήν εὐκαιρία νά ἀπολαύσουν τά 300 μουσεῖα καί πινακοθῆκες πού ἔχει νά τούς προσφέρει ἡ πόλη - συμπεριλαμβανομένου τοῦ διάσημου μουσείου ΠΟΥΣΚΙΝ, τῆς πινακοθήκης ΤΡΕΤΙΑΚΟΦ καί φυσικά τα θέατρα Μπολσόι (ἀπό τά διασημότερα θέατρα τοῦ κόσμου) καί Μάλι. Ἀφοῦ πήραμε μιά πρώτη εἰκόνα τῆς Μόσχας, πήγαμε γιά προσκύνημα σέ ξακουστά μοναστήρια. Τό μοναστήρι Ποκρόβσκι (τῆς Ἁγίας Σκέπης), ὅπου φιλοξενοῦνται τά ἱερά λείψανα τῆς Ἁγίας Ματρώνας τῆς Μοσχοβίτισσας. Ἡ Γερόντισσα Ματρόνα, σήκωσε ἀπό πολύ μικρή τό σταυρό τοῦ πόνου καί τῆς ἀσθένειας. Ἀόμματη καί ἀνάπηρη ἔγινε σκεῦος τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ. Γνώριζε τά σημεῖα τῶν καιρῶν, ἔβλεπε μέ τά μάτια τῆς ψυχῆς της τά βάθη τῆς γῆς, τῆς θάλασσας, γνώριζε τό παρελθόν, τό παρόν καί τό μέλλον. Ὄχι μόνο ὅταν ζοῦσε ἀλλά καί μετά τόν θάνατό της παρέμεινε βοηθός τοῦ πονεμένου ρώσικου λαοῦ. Καθημερινά σχηματίζονται οὐρές ἀπό πιστούς μπροστά στά ἅγια λείψανά της. Ἄλλοι θέλουν νά τήν εὐχαριστήσουν καί ἄλλοι νά ζητήσουν τή βοήθειά της, προσφέροντάς της ἕνα λουλούδι, ὅπως ἡ ἴδια τό ζητοῦσε. Εἶναι ἀπό τά πιό σημαντικά προσκυνήματα τῆς Μόσχας, καί τό ἐπισκέπτονται καθημερινά πάνω ἀπό 7.000 πιστοί. Στούς χώρους τοῦ μοναστηριοῦ στεγάζεται καί ὀρφανοτροφεῖο, ὅπου ἐπιτελεῖται 35
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
σημαντικό κοινωνικό ἔργο. Τό Μοναστήρι Νοβοντέβιτσι (Μοναστήρι τῆς Παρθένου), μᾶς μάγεψε. Περιτριγυρισμένο ἀπό ὑπέροχους κήπους καί θέα στή λίμνη τῶν κύκνων, ἀποτελεῖ ἕνα ἀπό τά ὡραιότερα καί ἁρμονικότερα ἀρχιτεκτονικά συμπλέγματα τῆς Μόσχας καί ἕνα ἀπό τά πιό γνωστά ἱστορικά μνημεῖα τοῦ 16ου αἰώνα. Περιτριγυρισμένο ἀπό ἕνα χοντρό τεῖχος μέ 12 πύργους, ἀνήκει στήν πολιτιστική κληρονομιά τῆς UNESCO. Ἱδρύθηκε ἀπό τόν Βασίλειο τόν Γ΄ σέ ἀνάμνηση τῆς ἐπιστροφῆς στήν Ρωσική ἐπικράτεια τῶν ἐδαφῶν τῆς πόλης Σμολένσκ. Ἡ θέση τοῦ δίπλα στό νότιο δρόμο πρός τή Μόσχα, σηματοδότησε τήν ἱστορική του πορεία, χαρακτηρίζοντάς το σάν μοναστήρι φρούριο. Τό μοναστήρι πάντα εἶχε τή συμπάθεια καί τή βοήθεια τῶν τσάρων, γιατί ἐκεῖ μόνασαν γυναῖκες τῆς Ρωσικῆς ἀριστοκρατίας μεταξύ των ὁποίων ἀδερφές καί σύζυγοι τσάρων. Τό 1689 ὁ Μέγας Πέτρος, ὑποχρέωσε τήν ἀδελφή του Σοφία νά ντυθεῖ τό μοναχικό σχῆμα καί νά μονάσει σ` αὐτή τή Μονή, ὅταν ἐκείνη ἔχασε στή μεταξύ τους διαμάχη γιά τήν ἐξουσία. Τήν ἴδια τύχη εἶχε καί ἡ πρώτη γυναίκα τοῦ Μ. Πέτρου, ἡ Εὐδοξία Λοπούχινα, ὁ τάφος τῆς ὁποίας βρίσκεται ἐκεῖ. Ἡ μονή φημίζεται γιά τά ὑπέροχα κτίρια πού περιλαμβάνει. Μεταξύ ἄλλων, ὁ ἱερός ναός τοῦ Σμολένσκ (15241525), ὁ ὁποῖος εἶναι ἀφιερωμένος στή βυζαντινή εἰκόνα τῆς Θεοτόκου τῆς πόλης Σμολένσκ. Κατά τήν περίοδο τῆς βασιλείας τῆς τσαρίνας Σοφίας (1682-89) χτίστηκαν τρεῖς ἐκκλησίες, καμπαναριό καί κελιά σέ στύλ μοσχοβίτικου μπαρόκ. Τό 1922 οἱ κομμουνι36
στές ἔκλεισαν τή μονή καί τή μετέτρεψαν σέ μουσεῖο τῆς γυναικείας χειραφέτησης. Γνωστό εἶναι ἐπίσης τό μοναστήρι καί γιά τό νεκροταφεῖο του, στό ὁποῖο ὑπάρχουν πολλά ταφικά μνημεῖα ἐπιφανῶν προσώπων, φιλοτεχνημένα περίτεχνα ἀπό καταξιωμένους Ρώσους καλλιτέχνες. Ἕνας ἀπό τούς πρώτους διάσημους πού θάφτηκαν ἐκεῖ ἦταν ὁ συγγραφέας Ἄντον Τσέχοφ. Ὑπό τό Σοβιετικό καθεστώς μόνο ἡ ταφή στή Νεκρόπολη τοῦ Τείχους τοῦ Κρεμλίνου εἶχε περισσότερο κύρος. Μετά τή διάλυση τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης, τά τείχη τοῦ Κρεμλίνου δέν χρησιμοποιοῦνται πλέον γιά ταφές καί τό Κοιμητήριο Νοβοντέβιτσι χρησιμοποιεῖται, λόγῳ τῆς ἱστορικότητάς του, μόνο γιά ταφές μέ ὑψηλό συμβολισμό. Γιά παράδειγμα, τόν Ἀπρίλιο τοῦ 2007 θάφτηκαν ἐκεῖ ὁ πρῶτος Πρόεδρος τῆς Ρωσικῆς Ὁμοσπονδίας Μπορίς Γιέλτσιν καί ὁ παγκοσμίως διάσημος βιολοντσελίστας Μστισλάβ Ροστροπόβιτς. Κλείνουμε τή πρώτη μέρα μας στή Μόσχα μέ τήν ἐπίσκεψη στόν Καθεδρικό Ναό τοῦ Σωτῆρος. Εἶναι ὁ πιό ψηλός ὀρθόδοξος ναός στόν κόσμο. Τό μέγεθός του ἐπιβλητικό καθώς χωράει 10.000 ἄτομα. Βρίσκεται στό κέντρο τῆς πόλης, ἀρκετά κοντά στό Κρεμλίνο. Χτίστηκε ἀρχικά το 1839 μέ ἐντολή τοῦ τσάρου Ἀλεξάνδρου Α΄ ἀπό εὐγνωμοσύνη στό Θεό γιά τή νίκη τῶν Ρώσων ἐπί τῶν στρατευμάτων τοῦ Ναπολέοντα (1812). Ἡ ἀνέγερσή του κράτησε πάνω ἀπό σαράντα χρόνια. Κατά γενική ὁμολογία «ὁ ναός τοῦ Σωτῆρος ἦταν ἐξαιρετικά ὄμορφος, ἕνα ἀληθινό ἔργο τέχνης. Τόν στόλισαν οἱ καλύτεροι ζωγράφοι καί γλύπτες τῆς Ρωσίας. Λευκός, πανηγυρικός, μέ χρυσό τροῦλο, στεκόταν δίπλα στίς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Μόσχοβα. Τά σκαλοπάτια τοῦ ὁδηγοῦσαν στό νερό». Τό 1931 ὁ Στάλιν ἔδωσε ἐντολή νά κατεδαφιστεῖ, μέ σκοπό νά χτιστεῖ ἐκεῖ το Παλάτι τῶν Σοβιέτ. Ἔτσι στίς 5 Δεκεμβρίου τοῦ 1931 ἀνατίναξαν τό ναό. Τό οἰκοδόμημα πού χρειάστηκε 40 χρόνια γιά νά χτιστεῖ, καταστράφηκε μέσα σέ μία μόνο μέρα. Κάποια ἀπό τά μάρμαρα τοῦ ναοῦ χρησιμοποιήθηκαν γιά τή διακόσμηση σταθμῶν τοῦ μοσχοβίτικου μετρό. Στό μέρος ὅπου βρισκόταν, τίποτα τελικά δέν στάθηκε δυνατό νά χτιστεῖ. «Ὁ Θεός τιμώρησε» ἔλεγαν οἱ πιστοί...
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Τό 1960 ὁ Νικήτα Χρουτσώφ ἀνέθεσε νά κατασκευάσουν μία ἀπό τίς μεγαλύτερες πισίνες στόν κόσμο. Ἐπί 30 χρόνια, οἱ Μοσχοβίτες ἔκαναν τά μπάνια τούς σ’ αὐτό τό κολυμβητήριο, καί τίποτα δέ θύμιζε ὅτι ἐκεῖ ἔστεκε κάποτε μία μεγαλόπρεπη ἐκκλησία. Τό 1990 ὁ ναός τοῦ Σωτῆρος ἀνακατασκευάστηκε σύμφωνα μέ τό ἀρχικό πρότυπο. Τή δεύτερη μέρα ξεκινᾶμε γιά τήν καρδιά τῆς Μόσχας. Τήν Κόκκινη Πλατεία. Τό ὄνομα τῆς πλατείας παρά τούς λογικούς συνειρμούς, δέν προέρχεται οὔτε ἀπό τό χρῶμα τῶν τούβλων πού ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ γιά τήν κατασκευή της, οὔτε ἀπό τή σχέση τοῦ κόκκινου χρώματος μέ τόν κομμουνισμό. Ἀντίθετα προέρχεται ἀπό τή ρωσική λέξη κράσναγια (κrasnaya), πού σημαίνει ὄμορφο. Ὁ χαρακτηρισμός αὐτός χρησιμοποιήθηκε γιά τήν περιγραφή τοῦ παρακείμενου ναοῦ τοῦ Ἁγίου Βασιλείου καί στή συνέχεια μεταφέρθηκε στήν ἴδια τήν πλατεία. Ἡ Κόκκινη Πλατεία εἶναι μιά ἀπό τίς πιό γνωστές πλατεῖες τοῦ κόσμου. Ἡ ὀμορφιά καί ἡ ἀρχιτεκτονική τελειότητα της συγκρίνεται μόνο μέ τήν πλατεία Ἁγίου Μάρκου στή Βενετία, τοῦ Ἁγίου Πέτρου στή Ρώμη καί τήν πλατεία Ὁμονοίας στό Παρίσι. Πάντα ἦταν ἡ σκηνή ὅλων τῶν σημαντικῶν γεγονότων τῆς ρωσικῆς ἱστορίας. Ἐδῶ ἔρχονταν τά πλήθη γιά νά ἀκούσουν τούς νέους νόμους τοῦ τσάρου, ἐδῶ γίνονταν οἱ ἐκτελέσεις, οἱ συναθροίσεις, οἱ γιορτινές πορεῖες καί οἱ παρελάσεις. Στήν Κόκκινη πλατεία τό 1812 ὁ Ναπολέων τέλεσε τήν ἐπιθεώρηση τοῦ στρατοῦ του καί τό 1945 ἐδῶ ἔγινε ἡ πορεία τῆς Νίκης ἀφιερωμένη στήν ὁλοκλήρωση τοῦ πολέμου μέ τή φασιστική Γερμανία. Στό νοτιοανατολικό μέρος τῆς δεσπόζει ὁ Ναός τοῦ Ἁγίου Βασιλείου. Πρόκειται γιά ἕναν μεγαλοπρεπή ρώσικο ὀρθόδοξο καθεδρικό ναό πού εἶναι ἀφιερωμένος στήν Παναγία. Ἡ ἀνέγερση τοῦ ναοῦ πραγματοποιήθηκε στά μέσα τοῦ 16ου αἰώνα, μετά ἀπό ἐντολή τοῦ τσάρου Ἰβάν τοῦ Τρομεροῦ, σέ ἀνάμνηση τῆς κατάκτησης τοῦ κάστρου τοῦ Καζάν. Ἀποτελεῖται ἀπό ἐννέα ἐκκλησίες πού ἑνώνονται γύρω ἀπό μιά πιό ψηλή ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Σκέπης. Στίς κορυφές τους δεσπόζουν οἱ χαρακτηριστικοί κρεμμυδοειδεῖς πολύχρωμοι τροῦλοι πού δημιουργοῦν μιά ἰδιαίτερη
ἐντυπωσιακή εἰκόνα. Λέγεται ὅτι ὁ Ἰβάν τύφλωσε τόν ἀρχιτέκτονα τοῦ ναοῦ, γιά νά μήν ξανακατασκευάσει ἕνα τέτοιο ἀριστούργημα. Τό 1588 δίπλα στή ΒΑ γωνία τοῦ ναοῦ, ἐτάφη ὁ πολύ ἀγαπημένος ἀπό τό λαό Βασίλειος ὁ Σαλός. Πάνω στόν τάφο του ἀνεγέρθηκε μιά δέκατη ἐκκλησία πρός τιμή του. Ἀπό τότε ὁλόκληρο τό κτιριακό συγκρότημα ὀνομάστηκε ναός τοῦ Ἁγίου Βασιλείου τοῦ Σαλοῦ. Τό μαυσωλεῖο τοῦ Βλαντιμίρ Λένιν βρίσκεται στήν κόκκινη πλατεία καί φιλοξενεῖ τό ταριχευμένο σῶμα τοῦ ἡγέτη τῆς Σοβιετικῆς Ἐπανάστασης Λένιν. Πίσω ἀπό τό μαυσωλεῖο τοῦ Λένιν, εἶναι θαμμένοι ἐπιφανεῖς ἡγέτες, διάδοχοι του τῆς Ὀκτωβριανῆς ἐπανάστασης. Ἀπέναντι τό ἱστορικό πολυκατάστημα Γκούμ, κλασικό δημιούργημα τῆς σοβιετικῆς ἐποχῆς πού πρωταγωνιστεῖ σέ δεκάδες κατασκοπευτικές ταινίες. Φυσικά το σύμπλεγμα τῶν πασίγνωστων ἀξιοθέατων συμπληρώνει τό Κρεμλίνο. «Δέν περιγράφεται οὔτε τό Κρεμλίνο, οὔτε τά δαντελωτά τείχη του, οὔτε τά σκοτεινά του περάσματα, οὔτε τά φανταχτερά του ἀνάκτορα. Πρέπει κανείς νά τό νιώσει αὐτό στήν καρδιά καί στή φαντασία»: ὁ ποιητής Μιχαήλ Λέρμοντοφ εἶναι σαφέστατος. Πρόκειται γιά ἕνα μοναδικό μουσειακό συγκρότημα γεμάτο παλάτια, ἐκκλησίες, μουσεῖα, τά ὁποῖα χτίστηκαν σταδιακά ἀπό τόν 15ο ἕως τόν 20ο αἰώνα. Πρῶτα-πρῶτα ἐντυπωσιάζουν τά ὀχυρά του. Ἀποτελοῦν ἕνα ἀπό τά καλύτερα δείγματα τῆς ὀχυροδομικῆς τέχνης τῆς Εὐρώπης τοῦ Μεσαίωνα. Χτίστηκαν ἀπό Ἰταλούς ἀρχιτέκτονες καί μηχανικούς. Σέ ὅλη τήν ἔκταση τά τείχη 37
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ἔχουν 20 πολεμικούς πύργους. Ὁ Πύργος τοῦ Σωτῆρος Πάσκαγια δεσπόζει μέ τά ρολόγια τοῦ πάνω ἀπό τήν κύρια πύλη τοῦ Κρεμλίνου. Ἱστορικά τό Κρεμλίνο ὑπῆρξε τόπος κατοικίας τῶν ἐκπροσώπων τῆς ἑκάστοτε ἐξουσίας. Περιλαμβάνει τό Ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Εἶναι ὁ πρώην καθεδρικός ναός τοῦ ρωσικοῦ κράτους. Ἔγινε σύμφωνα μέ τή βούληση τοῦ Ἰβάν Γ΄. Ἐδῶ βρίσκονται οἱ τάφοι τῶν Πατριαρχῶν καί τῶν Μητροπολιτῶν. Μέσα στό ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου γίνονταν οἱ πιό σημαντικές τελετές: ἡ χειροτονία τοῦ Μητροπολίτη καί τοῦ Πατριάρχη, ἡ στέψη τοῦ τσάρου καί ἀργότερα ἡ στέψη τῶν Ρώσων αὐτοκρατόρων καί οἱ ἀνακηρύξεις τῶν νόμων. Τόν προσωπικό ναό τσάρων τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου. Σέ αὐτή τήν ἐκκλησία βαφτίζονταν τά μέλη τῆς τσαρικῆς οἰκογένειας, τελοῦνταν οἱ γάμοι καί ἐκεῖ οἱ τσάροι προσεύχονταν καθημερινά. Τήν ἐκκλησία τῆς Ἁγίας Ζώνης, οἰκιακό ναό τῶν Μητροπολιτῶν καί τῶν Πατριαρχῶν. Ἦταν ἡ ἐκκλησία τῶν Μητροπολιτῶν καί Πατριαρχῶν, μέχρι τήν ἀνέγερση τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἀνακτόρου στά μέσα του 17ου αἰώνα. Τόν αὐτοκρατορικό Ναό τοῦ Ἀρχαγγέλου, κοιμητήριο τῶν μεγάλων πριγκήπων τῆς Μόσχας καί τῶν τσάρων. Οἱ ἐκκλησίες διακρίνονται γιά τήν περίλαμπρη διακόσμησή τους καί τίς ἐξαιρετικές τοιχογραφίες τούς ζωγραφισμένες ἀπό τούς διασημότερους ζωγράφους τῆς ἐποχῆς. Στό συγκρότημα τῶν ναῶν, μποροῦμε νά θαυμάσουμε ἀκόμη τά Πατριαρχικά Ἀνάκτορα καί τό καμπαναριό τοῦ Ἰβάν τοῦ Μεγάλου, πού χτίστηκε τό 1505. Μέ 81 μέτρα εἶναι τό πιό ψηλό κτί38
σμα στό συγκρότημα τοῦ Κρεμλίνου. Ὥς σήμερα ἐξυπηρετεῖ τίς ἀνάγκες τῶν καθεδρικῶν ναῶν τοῦ Κρεμλίνου, καθώς οἱ ἴδιοι δέν ἔχουν δικά τους καμπαναριά. Ὑπάρχουν 22 καμπάνες διαφορετικῶν μεγεθῶν καί ἤχων. Ἡ μεγαλύτερη καμπάνα ἔχει βάρος 65,5 τόνους. Τό Μεγάλο Ἀνάκτορο τοῦ Κρεμλίνου. Ἐδῶ κατοικοῦσαν οἱ Ρῶσοι αὐτοκράτορες κατά τή διάρκεια τῆς παραμονῆς τους στή Μόσχα. Ὅλα τά κτίρια τοῦ συγκροτήματος τοῦ Μεγάλου Ἀνακτόρου, ὡς χῶρος ἐργασίας τοῦ Ρώσου προέδρου, δέν εἶναι σήμερα προσβάσιμα γιά τουρίστες καί ἐπισκέπτες. Ἡ Κρατική αἴθουσα τῶν ὅπλων. Ἔτσι ὀνομαζόταν παλιότερα τό ἐργαστήριο πού κατασκευάζονταν τά ὅπλα. Μέ τόν καιρό μετατράπηκε σέ μουσεῖο μέ πραγματικούς θησαυρούς, ὅπου μπορεῖ νά θαυμάσει κανείς γύρω στά 4.000 ἀντικείμενα. Πολεμικά λάφυρα, παράσημα καί ἐμβλήματα τῆς τσαρικῆς ἐξουσίας, ἐκκλησιαστικά σκεύη, ξένα ἀριστουργήματα πού δόθηκαν ὡς δῶρα στούς ἄρχοντες τοῦ Κρεμλίνου καί πολλά ἄλλα περιλαμβάνει ἡ ἔκθεση. Ἐδῶ βρίσκονται μερικά ἀπό τά φημισμένα πασχαλινά αὐγά τοῦ χρυσοχοείου τοῦ Φαμπερζέ. Οἱ τσάροι ζοῦσαν στό δικό τους παραμύθι πού διέθετε ὅ,τι ὅλα τά παραμύθια: χρυσές ἅμαξες καί ἕλκηθρα, στέμματα φορτωμένα μέ διαμάντια, θρόνους στολισμένους μέ πολύτιμους λίθους, στολές καί πανοπλίες πού τούς ἔκαναν νά ξεχωρίζουν ἀπό μακριά. Ἐδῶ ἐπίσης φυλάσσεται ὁ θησαυρός τῶν διαμαντιῶν τῆς Ρωσίας, μιά ἀπό τίς μεγαλύτερες συλλογές διαμαντιῶν στόν κόσμο. Συμπεριλαμβάνει τή μεγαλύτερη αὐτοκρατορική κορῶνα μέ 5.000 διαμάντια, τά διάσημα διαμάντια Ὀρλώφ κ.ἄ. Πρίν ἐγκαταλείψουμε τό συγκρότημα τοῦ Κρεμλίνου ἔχουμε τήν εὐκαιρία νά δοῦμε τόν τσάρο κανόνι καί τήν τσαρίνα καμπάνα. Ἡ Καμπάνα - τσαρίνα εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἀπό ὅλες τίς καμπάνες τῆς Ρωσίας, δέν ἀκούστηκε ὅμως ποτέ. Κατασκευάστηκε γιά τόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἐνῶ βρισκόταν ἀκόμη μέσα στό καλούπι, ξέσπασε στήν πόλη πυρκαγιά. Τό κρύο νερό, μέ τό ὁποῖο προσπαθοῦσαν νά σβήσουν τήν φωτιά ἔπεσε μέσα στό καλούπι μέ ἀποτέλεσμα νά ἀποκοπεῖ ἕνα κομμάτι τῆς καμπάνας. Τό Κανόνι -
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τσάρος - εἶναι ἕνα γιγαντιαῖο κανόνι βάρους 40 τόνων. Βρισκόταν στήν Κόκκινη Πλατεία -ἕτοιμο νά ὑπερασπιστεῖ τήν πόλη- πράγμα ὅμως πού δέν χρειάστηκε ποτέ. Ἐκστασιασμένοι ἀπό τή μεγαλοπρέπεια μιᾶς ἄλλης ἐποχῆς, φύγαμε γιά μιά βόλτα στόν ἱστορικό πεζόδρομο Στάρι Ἀρµπάτ. Εἶναι ὁ δηµοφιλέστερος καί ὀµορφότερος πεζόδρομος τῆς πόλης. Στά 520 χρόνια τῆς «ζωῆς» του, ἔχει φιλοξενήσει ὁλόκληρη τή ρωσική διανόηση: Πούσκιν, Τολστόι, Ραχμάνινοφ, Τσέχωφ κ.ἄ. Ἐκεῖ θά βρεῖ κανείς καταστήµατα µἐ ἀντίκες, κοσµήµατα, ἀναµνηστικά, γκαλερί, ἀλλά καί καλλιτέχνες νά ἐκθέτουν ἔργα τους στό πεζοδρόµιο ἤ νά δίνουν παραστάσεις. Ἡ τρίτη καί τελευταία μέρα τῆς παραμονῆς μας στή Μόσχα ξεκίνησε μέ μιά σύντομη περιήγηση στούς πιό ἐνδιαφέροντες ἱστορικούς σταθμούς τοῦ διάσημου Μοσχοβίτικου μετρό. Κάτω ἀπό τήν πόλη, στά τοῦνελ τοῦ μετρό, ἐκτείνεται μιά δεύτερη πόλη, ντυμένη μέ μάρμαρο καί διακοσμημένη μέ ἡμιπολύτιμους λίθους. Κάποιοι σταθμοί μέ τίς τοιχογραφίες, τά ἀγάλματα, τίς ζωφόρους, τά βιτρό, τούς ἐντυπωσιακούς πολυελαίους, τά μωσαϊκά καί τά ψηφιδωτά τους μοιάζουν μέ ὑπόγεια παλάτια καί ἐντυπωσιάζουν ὅλους τούς ἐπισκέπτες. Πρωτοάνοιξε τό 1935, διαθέτει 187 σταθμούς καί σήμερα μετακινοῦνται μέ αὐτό καθημερινά περίπου ὀκτώ ἑκατομμύρια ἄνθρωποι. Διασχίζοντας κατόπιν μιά εὐχάριστη ἐξοχή καί περνώντας ἀπό χωριά πού θυμίζουν παλιά Ρωσία μέ τά πλούσια διακοσμημένα ξύλινα σπίτια τους, φτάσαμε στήν ὄμορφη γραφική πόλη τό Σέργκιεβ Ποσάντ (πρώην Ζαγκόρσκ). Ἀπέχει 70 χλμ ἀπό τή Μόσχα, εἶναι τό θρησκευτικό κέντρο τῆς Ρωσίας καί ἕνα ἀπό τά μεγαλύτερα θησαυροφυλάκια τῆς ρώσικης τέχνης. Ἐδῶ βρίσκεται τό περίφημο Μοναστήρι τῆς Λαύρας τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἡ ὁποία ἱδρύθηκε ἀπό τόν ἅγιο Σέργιο Ραντόνεζ τό 1340. Ἀπό τό 1993 ἡ Μονή συμπεριλαμβάνεται στόν κατάλογο τῆς Παγκόσμιας Πολιτιστικῆς Κληρονομιᾶς τῆς UNESCO. Ἔχει στήν κατοχή της ἕναν ἀνεκτίμητο θησαυρό ἀπό εἰκόνες μεγάλων ἁγιογράφων, ἐκκλησιαστικά ἄμφια καί ἱερά βιβλία. Τό ὅλο οἰκοδόμημα περιστοιχίζεται
ἀπό ἕνα φαρδύ τεῖχος, ἐνισχυμένο μέ ἕντεκα πύργους γιά νά προστατεύσει ἔτσι ἑπτά ἐκκλησίες, μιά ἱερατική σχολή, μιά ἐκκλησιαστική ἀκαδημία κι ἕνα μουσεῖο ἐφαρμοσμένων τεχνῶν. Οὐρές προσκυνητῶν σχηματίζονται κι ἐδῶ ὅπως καί σέ ἄλλα μοναστήρια. Τό ἀπόγευμα παίρνουμε τό δρόμο γιά τό ἀεροδρόμιο. Θά ἀφήσουμε τή Μόσχα καί θά πετάξουμε γιά τήν Ἁγία Πετρούπολη. Μιᾶς ὥρας διαδρομή μέ τό ἀεροπλάνο. Ἡ διαμονή μας θά εἶναι στό νησί Βασιλιέφσκι... Ἁγία Πετρούπολη, ὅπως τήν ὀνόμασε ὁ Μέγας Πέτρος ἀπό τό ὄνομα τοῦ προστάτη του, Ἀπόστολου Πέτρου, ἤ Πέτρογκραντ ἤ Λένιγκραντ, ὅπως μετονομάστηκε σέ διάφορες περιόδους τῆς ἱστορίας της: Ὅ,τι καί ἄν διαβάσει κανείς γι᾿ αὐτή τήν πόλη, ὅσα καί ἄν ἀκούσει ἀπό διηγήσεις, ὅποιες εἰκόνες κι ἄν δεῖ, τίποτα δέν μπορεῖ νά περιγράψει τή μοναδική ὀμορφιά της. Ἄλλωστε, οἱ ἴδιοι οἱ Ρῶσοι λένε χαρακτηριστικά πώς ἡ πόλη τους φτιάχτηκε στόν οὐρανό καί μετά τοποθετήθηκε στίς ἐκβολές τοῦ ποταμοῦ Νέβα. Κι ἄν ἡ πρωτεύουσα τοῦ κράτους εἶναι ἡ Μόσχα, ἡ Ἁγία Πετρούπολη διεκδικεῖ τόν τίτλο τῆς πολιτιστικῆς πρωτεύουσας. Ἱδρύθηκε στίς 27 Μαΐου 1703 χάρη στό μεγαλόπνοο σχέδιο τοῦ Μέγα Πέτρου νά βρεῖ μιά διέξοδο πρός τή θάλασσα καί ἕνα παράθυρο στήν Εὐρώπη. Χτίστηκε μέ ὑπεράνθρωπη προσπάθεια σέ μιά βαλτώδη περιοχή, ἀφοῦ πρῶτα οἱ Ρῶσοι πολέμησαν καί ἐκδίωξαν τούς Σουηδούς πού κατεῖχαν αὐτά τά ἐδάφη. Ἡ ἵδρυσή της ἦταν μιά ἐξαιρετικά τολμηρή κίνηση. Ὁ αὐτοκράτορας προκάλεσε τή φύση, ἀποφασίζοντας νά φτιά39
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ξει τό ρωσικό «παράδεισο» πάνω σε ἕνα ἀσταθές ἔδαφος, ὑφασμένο ἀπό τήν ὁμίχλη. Ἡ Ἁγία Πετρούπολη ἐκτείνεται κατά μῆκος καί γύρω ἀπό τό Δέλτα τοῦ ποταμοῦ Νέβα ὥς τή Βαλτική Θάλασσα. Ὁ ποταμός διασχίζει τήν πόλη καί χωρίζεται σέ πολλούς παραποτάμους. Ὁλόκληρη ἡ Ἁγία Πετρούπολη ἀποτελεῖται ἀπό ἑκατό μικρά καί μεγάλα νησάκια πού ἐπικοινωνοῦν μέ πάνω ἀπό τριακόσιες γέφυρες, παίρνοντας ἐπάξια τόν τίτλο «Βενετία τοῦ Βορά». Κάθε γέφυρα εἶναι ἕνα ἔργο τέχνης. Κάθε νύχτα, οἱ γέφυρες ἀνεβαίνουν γιά νά περάσουν μεγάλα πλοῖα καί ὑπερωκεάνια, προσφέροντας ἕνα μοναδικό θέαμα στούς κατοίκους καί τούς τουρίστες. Ἡ Ἁγία Πετρούπολη στό ξεκίνημά της, ἄνοιξε τίς πόρτες της σέ ὅποιον ἤθελε νά συμμετάσχει στή δημιουργία τῆς καινούργιας πρωτεύουσας σ᾿ ἐκείνη τήν ἐπικίνδυνη περιπέτεια. Οἱ καλύτεροι Γάλλοι, Γερμανοί καί Ἰταλοί ἀρχιτέκτονες ἦλθαν καί συνεργάστηκαν μέ ταλαντούχους Ρώσους συναδέλφους τους γιά νά δημιουργήσουν μιά ἀπό τίς πιό ὄμορφες καί ἁρμονικές πόλεις τῆς Εὐρώπης. Ὁ Μέγας Πέτρος προσκάλεσε ἐπίσης πολλούς ξένους ζωγράφους, μουσικούς, ἀρχιτέκτονες, γλύπτες νά ἔλθουν στήν πρωτεύουσα καί νά φέρουν μαζί τους «σπόρους» τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ γιά νά τούς καλλιεργήσουν στούς βάλτους τῆς Πετρούπολης. Ὅλες οἱ τολμηρές καινοτομίες ἀφομοιώθηκαν στήν καινούργια πόλη, ὅπως καί οἱ διαφορές καί ἀντιθέσεις τῶν διαφόρων ἐθνικοτήτων κατοίκων της. Μέ τήν πόλη αὐτή συνέδεσαν τή ζωή τούς λαμπροί Ρῶσοι λογοτέχνες, ὅπως ὁ Ντοστογιέφσκι, ὁ Πούσκιν, ὁ Τολστόι… Ἀπό 40
᾿δῶ ξεκίνησαν νά κατακτήσουν μέ τή μουσική τους τόν κόσμο οἱ Τσαϊκόφσκι, Ραχμάνινοφ, Προκόπιεφ, Σοστακόβιτς… Ἐδῶ ἔζησαν καί ἐργάστηκαν ἐπιστήμονες, ὅπως ὁ βραβευμένος μέ Νόμπελ φυσιολόγος Ἰβάν Παβλόφ, καί ὁ χημικός Ντμίτρι Μεντελέγεφ. Ἀλλά καί γνωστοί ζωγράφοι, ὅπως ὁ Ρέπιν καί κατασκευαστές κοσμημάτων ὅπως ὁ Φαμπερζέ. Ἐδῶ ἐξελίχτηκαν τά γεγονότα τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1917 ὅπου οἱ Μπολσεβίκοι εἰσέβαλαν στά Χειμερινά Ἀνάκτορα βάζοντας τέλος στήν τσαρική ἐξουσία. Ἡ Ἁγία Πετρούπολη εἶδε πολλές ἱστορικές δυστυχίες στά τριακόσια χρόνια της ἱστορίας της. Ὅμως ἕνα εἶναι βέβαιο: ἀπό τήν ἡμέρα πού ὁ Πέτρος ὁ Μέγας πάτησε γιά πρώτη φορά τό πόδι του στίς ἐκβολές τοῦ Νέβα, τά ἐδάφη καί ἡ πόλη πού δημιουργήθηκαν ἐκεῖ παρέμειναν πάντα ρωσικά. Πράγματι, στό διάβα τῶν αἰώνων, κανένας ἀπό τούς κατακτητές πού μπῆκαν ἀργότερα στή Ρωσία μέ μεγάλους στρατούς (π.χ. Ναπολέων, Χίτλερ), δέν κατάφερε νά καταλάβει τό λιμάνι τοῦ Πέτρου στή Βαλτική. Τά ναζιστικά στρατεύματα πολιόρκησαν τό Λένιγκραντ (ὅπως ὀνομαζόταν τότε), ἐπί 900 ἡμέρες κατά τό Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στή διάρκεια τῆς πιό τρομερῆς πολιορκίας στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, περίπου ἕνα ἑκατομμύριο ἄνθρωποι ἔχασαν τή ζωή τους ἀπό τό κρύο, τήν πείνα καί τίς ἀρρώστιες τό χειμώνα τοῦ 1941-1942, ὅταν ἡ θερμοκρασία ἔπεφτε στούς μεῖον 40 βαθμούς. Ἡ πόλη ἄντεξε ἐπίσης στή μάχη μέ τά στοιχεῖα τῆς φύσης. Τριακόσιες πλημμύρες προσπάθησαν νά τήν ἐξοντώσουν. Ὁ καιρός τῆς Ἁγίας Πετρούπολης εἶναι ἰδιότροπος καί ἀπροσδόκητος, ἀλλά ἡ αἰφνιδιαστικότητά του δίνει ἰδιαίτερο χρῶμα καί προσωπικότητα στήν Ἁγία Πετρούπολη. Ἡ Ἁγία Πετρούπολη πάντα παρουσιάζεται ὡς ξένη ἀκόμα καί στούς ἴδιους τους κατοίκους της καί τούς κάνει νά προσέχουν τήν ὀμορφιά της. Εἶναι θαυμάσια κάθε ἐποχή, ἀλλά ἡ πιό φανταστική καί ὑπέροχη περίοδος εἶναι οἱ λεγόμενες «Λευκές Νύχτες», πού διαρκοῦν περίπου ἕνα μήνα (ἀρχές Ἰουνίου ἕως ἀρχές Ἰουλίου). Εἶναι ἡ περίοδος πού ἡ Ἁγία Πετρούπολη μαγεύει καί γοητεύει ὁποιοδήποτε ἄνθρωπο. Κατά τίς
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
«Λευκές Νύχτες» οἱ κάτοικοι εἶναι ἕτοιμοι νά τή συγχωρήσουν γιά τίς βροχές καί τό ἄσχημο κλίμα της. Ὁ μεγάλος Ρῶσος ποιητής Γκριγκόριεφ ἔγραψε γιά τήν Ἁγία Πετρούπολη: «Πολλοί ποιητές προσπαθοῦσαν νά ἐξυμνήσουν τίς βόρειες νύχτες μας, ἀλλά εἶναι ἀδύνατο νά ἐκφράσει κανείς τήν ὀμορφιά τους σέ λέξεις, ὅπως εἶναι ἀδύνατο νά περιγράψουμε τή μυρωδιά τριαντάφυλλων, πού νιώθουμε στό νυχτερινό ἀέρα…..Κανένας ζωγράφος δέν θά μπορέσει νά ἀπεικονίσει τά ἔξοχα χρώματα πού τρεμοσβήνουν στόν οὐρανό καί ἀντικατοπτρίζονται στά νερά τοῦ ποταμοῦ σάν τό δέρμα ἑνός χαμαιλέοντα ἤ σάν σέ κρύσταλλο ἤ σάν σέ πόλωση φωτός. Κανένας μουσικός δέν εἶναι ἱκανός νά περιγράψει μέ τή μουσική τούς ἤχους τῆς Πετρούπολης, οἱ ὁποῖοι ἀνεβαίνουν ἀπό τή γῆ στόν οὐρανό καί μετά πέφτουν κάτω στή γῆ». Οἱ ἐπισκέπτες στήν Ἁγία Πετρούπολη συχνά ἀντιλαμβάνονται ὅτι ὑπάρχουν τόσο πολλά νά δοῦν ὥστε δέν γνωρίζουν ἀπό ποῦ νά ἀρχίσουν. Δέν ὑπάρχει περίπτωση νά μήν ἐντυπωσιαστεῖ κάποιος ἀπό τήν Ἁγία Πετρούπολη. Ἀπό τό συναρπαστικό τρόπο μέ τόν ὁποῖο δημιουργήθηκε καί ἀναπτύχθηκε, καθώς καί ἀπό τή μακρόχρονη κληρονομιά ὀμορφιᾶς, τέχνης, πολιτισμοῦ, ἐκπαίδευσης καί μουσικῆς. Τό ἑπόμενο πρωί ὁδεύουμε πρός τήν Κροστάνδη, ἡ ὁποία κατέχει μιά ξεχωριστή καί σημαντική θέση στήν Ἱστορία τῆς Ρωσίας, καθώς ἀποτελεῖ προμαχώνα τῶν δυτικῶν συνόρων τῆς Μεγάλης Ρωσίας. Τό κυρίαρχο κτίριο τῆς πόλης εἶναι ὁ Καθεδρικός Ναυτικός Ναός (Ἁγίου Νικολάου τοῦ Θαλασσινοῦ). Ὁ πανέμορφος Ναός μέ τούς «χρυσούς τρούλους» ἀποτελεῖται ἀπό τήν «κάτω ἐκκλησία» τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Θαυματουργοῦ καί τήν «πάνω ἐκκλησία» τῶν Θεοφανείων καί εἶναι κτισμένος σέ ρυθμό τοῦ Ρωσικοῦ Μπαρόκ. Ἀποτελεῖ μνημεῖο ἀφιερωμένο στόν Ρωσικό Στόλο, κτίστηκε ἀπό τόν Κοσιακόβ καί ἔφερε στήν Πατρίδα πολλές νίκες. Πρότυπο τοῦ Ναοῦ ἦταν ἡ Ἁγία Σοφία τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἡ μέρα κλείνει μέ τίς καλύτερες ἐντυπώσεις, ἀφοῦ εἴχαμε τήν εὐκαιρία νά θαυμάσουμε ἕνα ἀπό τά πιό ὡραῖα προάστια, τό Πέτερχοφ, 30 χιλιόμετρα δυτικά τῆς πόλης. Ἐδῶ βρίσκονται τά θερινά βασιλικά ἀνάκτορα τῆς
τσαρικῆς οἰκογένειας πού οἰκοδομήθηκαν ἀπό τόν Μέγα Πέτρο. Δέν εἶναι ἄστοχος ὁ χαρακτηρισμός του ὡς «Ρωσικές Βερσαλλίες», καθώς ἡ μεγαλοπρέπεια καί ἡ ἔκτασή του συγκρίνεται μόνο μέ τό ἀνάκτορο τῶν Βερσαλλιῶν. Μία ἐπίσκεψη ἐδῶ μπορεῖ νά ἀφήσει ἔκπληκτο ἀκόμα καί τόν πιό ἀπαιτητικό ἐπισκέπτη, μέ τά παλάτια, τό τεράστιο πάρκο, τούς καταρράκτες καί τά ἑκατό ἐπίχρυσα συντριβάνια, τά ὁποῖα χαρακτηρίζονται ὡς ἀριστουργήματα ὑδραυλικῆς μηχανικῆς. Ἡ Παρασκευή (2/10) ἔμελλε νά μᾶς ἐνθουσιάσει ἀφοῦ ἦταν ἀφιερωμένη στό μουσεῖο Ἐρμιτάζ καί στήν ξενάγηση στήν Ἁγία Πετρούπολη. Ἡ καρδιά τῆς πόλης χτυπᾶ στά Χειμερινά Ἀνάκτορα καί τήν Πλατεία τῶν Ἀνακτόρων (Ντβοστσόβαγια). Στό κέντρο τῆς τεράστιας πλατείας ὑψώνεται ἡ Στήλη τοῦ Ἀλεξάνδρου μέ τό χαρακτηριστικό κόκκινο χρώματης. Ἕνα μνημεῖο πού κατασκευάστηκε γιά νά θυμίζει τήν ἱστορική νίκη τῶν Ρώσων ἀπέναντι στίς Ναπολεόντιες δυνάμεις. Εἶναι ἡ ψηλότερη στό εἶδος της στήλη σέ παγκόσμιο ἐπίπεδο, ἀφοῦ ξεπερνᾶ τά 47,5 μέτρα. Τό συνολικό βάρος της ξεπερνᾶ τούς 500 τόνους καί στήν κορυφή τῆς στήλης στέκει ἕνα ἄγαλμα ἀγγέλου πού κρατάει ἕνα σταυρό. Τά Χειμερινά Ἀνάκτορα, ἐξαιρετικό δεῖγμα ρώσικου μπαρόκ φτιάχτηκαν ἀπό ἕνα Ἰταλό ἀρχιτέκτονα τόν Ρατσέλι γιά τήν τσαρίνα Ἐλισάβετ. Ἀπό ᾿δῶ οἱ τσάροι κυβερνοῦσαν τή Ρωσία ἀπό τό 1712 μέχρι τήν πτώση τους τό 1917. Σήμερα ἀποτελοῦν μέρος τοῦ συγκροτήματος τοῦ Ἐρμιτάζ. Τό κρατικό μουσεῖο Ἐρμιτάζ εἶναι ἕνα ἀπό τά διασημότερα μουσεῖα τοῦ κόσμου. 41
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Μόνο γιά χάρη του ἀξίζει νά ταξιδέψει κανείς στή Ρωσία. Σήμερα ἀποτελεῖται ἀπό τό ἴδιο τό ἀνάκτορο, τό Παλιό, τό Μικρό, τό Νέο Ἐρμιτάζ καί τό ὁμώνυμο θέατρο. Τό μουσεῖο ἱδρύθηκε ἀπό τήν Μεγάλη Αἰκατερίνη, ἡ ὁποία μεταξύ του 1764-1774 ἀγόρασε ὁρισμένες ἀπό τίς καλύτερες συλλογές τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης. Ἔφτασε νά ἔχει στήν κατοχή της 2.500 πίνακες, 10.000 πολύτιμους λίθους καί πάνω ἀπό 20.000 διακοσμητικά ἀντικείμενα. Κυριολεκτικά ἕνα τεράστιο θησαυρό ἀνυπολόγιστης ἀξίας. Ὅλα αὐτά μαζί μέ τά ἐκθέματα πού μάζεψαν ἀργότερα οἱ ὑπόλοιποι αὐτοκράτορες καί κυβερνῆτες τῆς Ρωσίας, ἔκαναν τό Ἐρμιτάζ ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα μουσεῖα τοῦ κόσμου. Οἱ συλλογές του ἀριθμοῦν περισσότερα ἀπό τρία ἑκατομμύρια ἐκθέματα πού χρονολογοῦνται ἀπό τήν προϊστορική ἐποχή ὥς τίς ἡμέρες μας. Ἀρκεῖ μόνο νά ὀνομαστοῦν τά τμήματα τοῦ μουσείου γιά νά καταλάβει κανείς τόν πλοῦτο καί τό εὖρος τῆς συλλογῆς του: Τμήματα τῶν κλασικῶν ἀρχαιοτήτων, τῆς τέχνης τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης, τῆς ἱστορίας τοῦ ρωσικοῦ πολιτισμοῦ, ἐθνικῶν εὐρημάτων τῆς Σοβιετικῆς ἕνωσης, τῆς Ἐγγύς καί τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς, Κινεζικῆς, Ἰνδικῆς, Ἰαπωνικῆς καί Βυζαντινῆς τέχνης, συλλογή νομισμάτων καί πολλά ἄλλα. Ἔχει ὑπολογιστεῖ ὅτι ἄν κάποιος δαπανοῦσε ἕνα λεπτό σέ καθένα ἀπό τά ἐκθέματα πού ὑπάρχουν στίς ἑκατοντάδες αἴθουσες, θά χρειαζόταν τουλάχιστον ἕντεκα χρόνια γιά νά ὁλοκληρώσει τήν περιήγηση. Ἐμεῖς ὅμως δέν εἴχαμε τόσο χρόνο στή διάθεση μας γιατί ἔπρεπε νά συνεχίσουμε τήν περιήγηση. Μέ λύπη ἐγκαταλείπουμε τό Μουσεῖο 42
καί ἕνα ἄλλο πανέμορφο κτίσμα μᾶς περιμένει: Ὁ ναός τῆς Ἀναστάσεως, γνωστός ὡς ναός τοῦ Ρέοντος Αἵματος, εἶχε σάν πρότυπο τόν ναό τοῦ Ἁγίου Βασιλείου τῆς Μόσχας. Ἡ πολύχρωμη ἐκκλησία πού ἡ ἀρχιτεκτονική της διαφέρει ἀπό τά ὑπόλοιπα κτίρια, εἶναι χτισμένη στό σημεῖο τῆς δολοφονίας τοῦ Τσάρου Ἀλέξανδρου Β’. Ὀφείλει τήν ἐντυπωσιακή της ἐμφάνιση στήν ἐφευρετική ἀντιπαράθεση διαφόρων ὑλικῶν. Περισσότερα ἀπό εἴκοσι εἴδη ὀρυκτῶν στολίζουν τά διάφορα μέρη της καί χιλιάδες κεραμικά καί πλακίδια δίνουν ζωντάνια καί χρῶμα στήν πρόσοψή της. Ἡ συλλογή τῶν ψηφιδωτῶν τοῦ ναοῦ τῆς Ἀναστάσεως εἶναι μοναδική καί καμία ἄλλη συλλογή στόν κόσμο δέν μπορεῖ νά συγκριθεῖ μέ αὐτή. Τό Σάββατο 3 Ὀκτωβρίου ἦταν μιά πολύ σημαντική μέρα, καθώς θά γινόταν τά ἐπίσημα ἐγκαίνια τῆς Ἔκθεσης Ἁγιογραφίας «Αὐτές οἱ εἰκόνες οἱ ἀχειροποίητες...» τοῦ συντοπίτη μας -μακαριστοῦ πλέον- ἁγιογράφου Ἐμμαν. Μπετεινάκη. Ἀρχικά ἔγινε δέηση πρός τόν Ἅγιο Ἰσαάκιο, ἀπό τούς Κληρικούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἁγίας Πετρουπόλεως καί Λατόγκα ὑπέρ ὑγείας τῶν προσκυνητῶν καί ἐπιτυχίας τῆς ἐκθέσεως, στόν Καθεδρικό Ναό τοῦ Ἁγίου Ἰσαακίου, ἑνός ἀπό τούς μεγαλύτερους καθεδρικούς ναούς τῆς Εὐρώπης. Ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Ἰσαακίου, μεγαλειῶδες ἔργο τοῦ ἀρχιτέκτονα Μονφεράν, εἶναι ἕνα θαῦμα τῆς μηχανικῆς, φτιαγμένος ὅλος ἀπό γρανίτη καί μάρμαρο. Ζυγίζει 300.000 τόνους καί γιά νά κρατηθεῖ χρειάστηκε νά τοποθετηθοῦν περίπου 24.000 πάσσαλοι στό ἑλῶδες ἔδαφος γιά τή θεμελίωση τῆς κατασκευῆς, ἐνῶ σχεδόν 100 κιλά καθαρό χρυσάφι χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν ἐπικάλυψη τοῦ τεράστιου θόλου του. Ἔχει ὕψος 101 μέτρα χρειάστηκε 40 χρόνια γιά νά ὁλοκληρωθεῖ. Τό ἐσωτερικό του ἀποτελεῖ ἀποθέωση τῆς χλιδῆς μέ σημεῖο ἀναφορᾶς τούς τεράστιους κίονες ἀπό γρανίτη καί τή διακόσμησή του ἀπό 400 κιλά φύλλων χρυσοῦ καί πάνω ἀπό 40 διαφορετικούς πολύτιμους λίθους. Ἀπό τήν κορυφή τοῦ γιγάντιου χρυσοῦ τρούλου του ἀπολαμβάνει κανείς μιά ἐντυπωσιακή πανοραμική θέα στήν πόλη καί τόν ποταμό Νέβα. Στή συνέχεια, στήν αἴθουσα ἐκθέσεων καί συ-
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
ναυλιῶν τοῦ καθεδρικοῦ ναοῦ «Smolny» ὅπου ἐκτίθενται τά ἔργα τοῦ ἁγιογράφου, ἀπηύθυναν χαιρετισμό ὁ Διευθυντής τοῦ Μουσείου κ. Νικ. Μπούρωφ, ὁ Γενικός Πρόξενος τῆς Ἑλλάδος στή Ρωσία καί πρώην Ὑπουργός κ. Παναγιώτης Μπεγλίτης, ὁ Σεβ. Μητρόπολης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. Εὐγένιος, ὁ Βικάριος τοῦ Πατριάρχου Μόσχας στήν Πετρούπολη κ. Μελέτιος, ὁ Παν/τος Ἡγούμενος τῆς Ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Ἀκρωτηριανῆς καί Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Τοπλοῦ Σητείας Ἀρχιμ. Φιλόθεος Σπανουδάκης. Δυστυχῶς, λόγῳ προβλημάτων ὑγείας, στήν τελετή δέν μπόρεσε νά παραστεῖ ὁ ἴδιος ὁ ἁγιογράφος, πού «ἔδωσε ὡστόσο τό παρών» χάρη στή δύναμη τοῦ διαδικτύου μέσω skype- μέ τά λόγια του νά σκορποῦν συγκίνηση στήν αἴθουσα τῆς ἔκθεσης. Στήν Ἔκθεση Ἁγιογραφίας, πού θά διαρκέσει ἀπό τίς 4 Ὀκτωβρίου ἕως τίς 15 Νοεμβρίου, παρουσιάζονται 48 ἔργα τοῦ Ἐμμανουήλ Μπετεινάκη. Ἡ παραπάνω Ἔκθεση ἐντάσσεται στό πλαίσιο ἀγαστῆς συνεργασίας τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας μέ τήν Περιφέρεια Κρήτης καί τόν Δῆμο Σητείας γιά τή σύσφιγξη τῶν σχέσεων μεταξύ Ἑλλάδος καί Ρωσίας καί τήν προώθηση τοῦ θρησκευτικοῦ-προσκυνηματικοῦ τουρισμοῦ στή χώρα μας. Στόν βαρυσήμαντο χαιρετισμό του, ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. Εὐγένιος ἀνέφερε μετάξυ ἄλλων: «Οἱ ἱερές εἰκόνες, κατά τόν Ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, εἶναι ἡ γλώσσα τῶν ἀγραμμάτων. Ἀποτελοῦν θεολογία πού ἐκφράζεται μέ σχήματα καί χρώματα, παρουσιάζουν τήν ἴδια τήν εἰκόνα τοῦ «μέλλοντος αἰῶνος» καί βοηθοῦν τά σωματικά μάτια νά προσεγγίσουν τό μυστήριο τῆς θείας οἰκονομίας… Ἡ λειτουργική εἰκόνα δέν εἶναι μιά ζωγραφιά πού γίνεται γιά νά τέρπει αἰσθητικά τους ὀφθαλμούς μας ἤ ἁπλά γιά νά μᾶς θυμίζει τά ἅγια πρόσωπα, ἀλλά μέσα ἀπ᾿ αὐτά μᾶς ὑψώνει ἀπό τόν φθαρτό αὐτό κόσμο καί μᾶς μεταφέρει στόν χῶρο τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Τό κάλλος στή λειτουργική ζωγραφική εἶναι κάλλος πνευματικό καί ὄχι σαρκικό. Ἡ τέχνη αὐτή εἶναι νηστευτική, σοβαρή, λιτή, ἀπέριττη, χωρίς μάταιες ἐπιδείξεις, σέ ἀντίθεση μέ τήν τέχνη τῆς Δύσεως πού εἶναι ἀνθρωπόμορ-
φη, ἐνδοκοσμική καί νατουραλιστική. Οἱ παραδοσιακές λιτές βυζαντινές ὀρθόδοξες εἰκόνες δέν θέλγουν καί φαίνονται δύσμορφες κι ἀπόκοσμες στόν ἄνθρωπο πού διακατέχεται ἀπό τό πνεῦμα τοῦ κόσμου τούτου. Ὁ ἁγιογράφος δέν εἶναι ἕνας ἁπλός τεχνίτης πού κατασκευάζει διάφορες ἀναπαραστάσεις γιά τόν διάκοσμο τοῦ ναοῦ, ἀλλά ἀσκεῖ λειτούργημα καί πνευματική διακονία, τήν ὁποία ἐπιτελεῖ στήν Ἐκκλησία, ὅπως ὁ ἱερέας, ὁ ἱεροκήρυκας καί ὁ ἱεροψάλτης. Ἐργάζεται μέ φόβο Θεοῦ καί ταπείνωση μέ προσευχή καί νηστεία, προκειμένου νά ἔχει τήν ἄνωθεν φώτιση γιά νά μπορεῖ νά ἀπεικονίζει “καλά λίαν” τίς εἰκόνες τῶν ἁγίων, σύμφωνα μέ τούς κανόνες τῆς γνήσιας ὀρθόδοξης βυζαντινῆς εἰκονογραφίας καί τοῦ ὀρθοδόξου ἤθους. Σ᾿ αὐτόν ἀνήκει μόνο ἡ τέχνη καί ἡ ἐμπειρία. Ἡ ἀποστολή του μοιάζει σέ πολλά σημεῖα μέ τήν ἀποστολή τοῦ ἱερέως, ἀφοῦ, σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Θεοδόσιο τόν Ἐρημίτη: “ὁ ἕνας συνθέτει τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Κυρίου, κι ὁ ἄλλος τό παριστάνει” …». Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι οἱ φορητές εἰκόνες τῆς Κρητικῆς Σχολῆς Ἁγιογραφίας τοῦ γνωστοῦ ἁγιογράφου Ἐμμανουήλ Μπετεινάκη ἔφθασαν στήν Ἁγία Πετρούπολη ἀπό τήν Ἱερά Μονή Τοπλοῦ, Ἱερούς Ναούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, καθώς καί ἀπό ἄλλους ναούς τῆς Ἀνατολικῆς Κρήτης. Ὁ γνωστός κρητικός ἁγιογράφος ἔχει τοιχογραφήσει τό Ἐπισκοπικό παρεκκλήσιο τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου στόν αὔλειο χῶρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, τήν περίφημη τράπεζα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Τοπλοῦ μέ 43
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τήν τεχνική τῆς νωπογραφίας, μέρος τῶν τοιχογραφιῶν τῆς Ἱ. Μονῆς Παναγίας Φανερωμένης Ἱεράπερας, τοῦ Ἱ. Ἡσυχαστηρίου Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου καί Ἄξιόν Ἐστι Ἱεράπετρας, φορητές εἰκόνες τῶν τέμπλων τῶν Ἱ. Ναῶν Ἁγίου Γεωργίου Σητείας, Εὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου Σητείας, Ἁγίου Νικολάου στή Ναυτική Πολεμική Βάση (Ν.Π.Β.) Κυριαμαδίου, Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας καί Παναγίας τῆς Ἐλεοῦσας Ἱεράπετρας… Κυριακή πρωί (4/10) -τελευταία μέρα τῆς ἐκδρομῆς μας- ξεκινᾶμε γιά ἕνα προσκύνημα στό Παρεκκλήσι τῆς Ὁσίας Ξένης (τῆς διά Χριστόν Σαλῆς), πού βρίσκεται στό νεκροταφεῖο Σμολένσκογιε. Ἀδύνατον νά πλησιάσουμε ἀπό τόν πολύ κόσμο. Μόνο μετά ἀπό παρέμβαση τῆς ξεναγοῦ μᾶς ἔδωσαν προτεραιότητα γιά νά μπορέσουμε νά προσκυνήσουμε. Στή συνέχεια πήγαμε γιά τή θεία Λειτουργία στόν Καθεδρικό Ναό τῆς Παναγίας Καζάνσκαγια, πού βρίσκεται στή λεωφόρο Νέφσκι, τήν κεντρική λεωφόρο τῆς Ἁγίας Πετρούπολης. Ὁ ναός σχεδιάστηκε νά γίνει μνημεῖο τῆς νίκης τοῦ ρωσικοῦ στρατοῦ ἐναντίον τοῦ Ναπολέοντα. Πανέμορφος, μέ τίς 96 Κορινθιακές κολόνες τοποθετημένες σέ τέσσερις σειρές, φιλοδοξοῦσε νά εἶναι ἀντίγραφο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Πέτρου στή Ρώμη. Ὅμως τό σχέδιο ἔμεινε μισοτελειωμένο. Ἐκεῖ φυλάσσεται ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας τοῦ Καζάν. Ἡ Παναγία Καζάνσκαγια, εἶναι μία ἱερή εἰκόνα πού κατέχει περίοπτη θέση στή Ρωσική Ὀρθόδοξη Ἐκκλη-
44
σία, καί ὄχι μόνο. Εἶναι πολιοῦχος τοῦ Καζάν καί ἐθεωρεῖτο καί προστάτιδα ὅλης τῆς Ρωσίας (καί τῆς Ρωσικῆς οἰκογένειας, μέ τήν ὁποία συνήθως εὐλογοῦν οἱ οἰκογένειες τούς ἀρραβῶνες) γιά αἰῶνες. Δέν παραλείπουμε τό προσκύνημα στόν τάφο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη τῆς Κροστάνδης. Ὁ τάφος βρίσκεται στόν ὑπόγειο ναό τῆς γυναικείας μονῆς Ἰωάννοφσκι καί εἶναι ἐπίσης ἕνα μεγάλο προσκύνημα τῆς Ἅγιας Πετρούπολης. Οὔτε στή Λάβρα τοῦ Ἀλέξανδρου Νέβσκι. Ἕνα ἀπό τά πιό παλιά ἀρχιτεκτονικά συγκροτήματα τῆς Ἁγίας Πετρούπολης. Ὁ ἅγιος Ἀλέξανδρος Νέβσκι ἦταν ἔξοχος στρατηγός καί πολιτικός τοῦ 18ου αἰώνα καί ἔγινε προστάτης τῆς ἁγίας Πετρούπολης. Τό 1240 στίς ὄχθες τοῦ Νέβα νίκησε τούς Σουηδούς καί προστάτεψε τή ρωσική χώρα. Σ᾿ ἐκείνη τή θέση ἀνεγέρθηκε τό μοναστήρι τῆς Ἁγίας Τριάδας, ὅπου ἀργότερα τάφηκαν τά λείψανα τοῦ ἁγίου. Ἀπό τό 1797 τό μοναστήρι ὀνομάζεται Λάβρα τοῦ Ἀλέξανδρου Νέβσκι. Ὥς σήμερα ἡ Λαύρα εἶναι ἡ σημαντικότερη μονή τῆς πόλης, ἐνῶ στεγάζει καί τό νεκροταφεῖο τῶν σπουδαιότερων προσωπικοτήτων της (Τσαϊκόφσκι, Ντοστογιέφσκι κ.ἄ). Ἐδῶ τελειώνει τό προσκύνημά μας στόν πολιτισμό, τήν ἱστορία, στήν Ὀρθοδοξία. Φεύγουμε ἐκστασιασμένοι ἀπό τό ἀνυπέρβλητο μεγαλεῖο πού συναντήσαμε. Ἀπό τά μάτια μας περνᾶνε ἀκόμη εἰκόνες μέ χρυσούς ναούς, μουσεῖα, ἐκθαμβωτικά παλάτια, πύργους, καταπράσινους κήπους, ἐπιβλητικά ἀγάλματα. Δέν τά εἴδαμε φυσικά ὅλα. Δέν γίνεται νά δεῖ κανείς τόσο πλοῦτο μέσα σέ λίγες μέρες. Ἦταν ἕνα ταξίδι ζωῆς μέ ἐμπειρίες, μέ εἰκόνες μέ ἔντονα συναισθήματα. Μέ μιά παρήγορη διαπίστωση: Ὅσο κι ἄν προσπαθοῦν τά διάφορα καθεστῶτα δέν μποροῦν νά ξεριζώσουν τήν πίστη ἀπό τίς καρδιές τῶν ἀνθρώπων. Εὐχόμαστε νά εἶναι καλά ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ.κ. Εὐγένιος, γιά νά μᾶς προσφέρει τέτοιες προσκυνηματικές ἐκδρομές πού τέρπουν τίς αἰσθήσεις τοῦ σώματος καί τῆς ψυχῆς…
Εὐχαριστία Νικολάου Τζιράκη, Ὁμότιμου Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν
Σ
τὸ τεῦχος 86 (Μάιος - Ἰούνιος 2015, Περίοδος Β΄) τοῦ ἔγκριτου περιοδικοῦ τῆς ῾Ι. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας, τὴν ὁποία ἐν ὀρθοδόξῳ πίστει καὶ ἀληθείᾳ θεοφιλῶς διαποιμαίνετε ἐπὶ εἰκοσαετίαν ὅλην, εἰδικότερα δὲ στὴν παράγραφο μὲ τὸν καθιερωμένο τίτλο Ἀπὸ τὴ ζωὴ τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, δημοσιεύεται πλούσιο σχόλιο καὶ σχετικὸ φωτογραφικὸ ὑλικό (σσ. 58-59) ποὺ ἀφοροῦν στὴν ἐκδήλωση παρουσίασης τοῦ βιβλίου τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους Καλοῦ Χωριοῦ καὶ ἀπονομὴ τοῦ Σταυροῦ τῶν Ἀποστόλων Παύλου καὶ Τίτου στὸν καθηγητὴ κ. Νικ. Τζιράκη. Ἐπειδὴ πρόκειται γιὰ τὸ πρόσωπό μου, θὰ Σᾶς παρακαλοῦσα, Σεβασμιώτατε, πέραν τοῦ ἤδη ἐκφρασθέντος πρὸς τὴν Σεβασμιότητά Σας ἐνδιάθετου καὶ προφορικοῦ εὐχαριστιακοῦ μου λόγου, νὰ ἐκφράσω καὶ γραπτῶς τὶς ἐγκάρδιες εὐχαριστίες μου πρὸς ὅλους ὅσοι ἐτίμησαν τὴ σχετικὴ ἐκδήλωση, δοθέντος ὅτι ὁ γραπτὸς λόγος μένει ἐσαεὶ στὸν «σκληρὸ δίσκο» τῆς ἱστορικῆς μνήμης καὶ ἐπιπλέον χαρακτηρίζει οὕτως ἢ ἄλλως τόσο αὐτόν, ὁ ὁποῖος τὸν γράφει, ὅσο καὶ αὐτὸν ἢ αὐτοὺς ὑπὲρ τῶν ὁποίων γράφεται. Ἐπιβεβαιώνεται, δηλαδή, καὶ «τύποις» ἡ γνωστὴ λατινικὴ φράση: verba Volant scripta manent, ποὺ σημαίνει στὰ ἑλληνικά: τὰ λόγια πετοῦν τὰ γραπτὰ μένουν. Πέρα, ὅμως, τῶν εὐχαριστιῶν μου στὸ πρόσωπό Σας, Σεβασμιώτατε, Σᾶς διαβεβαιῶ μετὰ λόγου γνώσεως, ὅτι εἶμαι ὑπέρμαχος κάθε ἐνέργειάς Σας, ἡ ὁποία οἰκοδομεῖ καὶ στηρίζει τὸ πλήρωμα τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας σὲ καιροὺς πολὺ χαλεπούς, ὅπως αὐτοὶ τοὺς ὁποίους διερχόμεθα σήμερα. Ἀποτελεῖ σταθερὴ πεποίθησή μου, ὅτι οἱ προσπάθειές Σας στὸν χῶρο τῆς ποιμαντικῆς καὶ τῆς ἐν γένει ἐπισκοπικῆς Σας διακονίας ἀπευθύνονται σὲ ἕνα λαὸ πιστὸ στὶς ἐντολὲς τοῦ Εὐαγγελικοῦ μηνύματος τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης, τὶς δοκιμάζει, ὡστόσο, καὶ στὸ χωνευτήρι τοῦ λογιστικοῦ καὶ τοῦ θυμικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς του, γιατὶ τὶς θεωρεῖ συνέχεια καὶ τῆς ταυτοτικῆς προχριστιανικῆς του μνήμης. Μὲ ἄλλα λόγια, τὸ διμερὲς ἐρώτημα:
Πῶς τὸ χριστιανικὸ μυστήριο τῆς ἀγάπης ἀφενός, ὅπως τὸ ἀποκάλυψε ὁ σταυρωθεὶς καὶ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν Ἰησοῦς Χριστός, καὶ ἡ ταυτοτικὴ προχριστιανικὴ μνήμη τοῦ λαοῦ τῆς Ἱ. Μητροπόλεώς μας ἀφετέρου, μποροῦν νὰ ἀλληλοπεριχωροῦνται, εἶναι ἕνα εἰς τὸ διηνεκὲς ἀνοιχτὸ ἐρώτημα, ἡ ἀπάντηση τοῦ ὁποίου πρέπει νὰ μᾶς ὁδηγεῖ μὲ σθένος καὶ ἀταλάντευτη πίστη στὴν κατάφαση τῆς χριστιανικῆς ἐσχατολογίας, τῆς δοξολογίας δηλαδὴ τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ τῆς πίστεώς μας. Ἰδιαιτέρως, Σεβασμιώτατε, γιὰ τὸν ἐπαινετικὸ προσφωντικό Σας λόγο πρὸς τὸ πρόσωπό μου τὸ ἀπόγευμα τῆς Πεντηκοστῆς (31-5-2015), στὸν πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναὸ Ἁγίας Τριάδος τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους τοῦ χωριοῦ μου, ἐξαιρέτως δὲ γιὰ τὴν ἀπὸ μέρους Σας ἐγκάρδια ἀπονομὴ στὴν ταπεινότητά μου τῆς ὕψιστης διάκρισης τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς ἐν Κρήτῃ Ἐκκλησίας τοῦ Σταυροῦ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Παύλου καὶ Τίτου μὲ τὴν ἀνάλογη περγαμηνή, Σᾶς εἶμαι ταπεινὰ εὐγνώμων. Ἀπὸ αὐτή, λοιπόν, τὴν προσωπικὴ μεγαθυμία Σας ἐκκινώντας, Σεβασμιώτατε, παρακαλῶ νὰ μοῦ ἐπιτρέψετε, μέσα ἀπὸ τὶς σελίδες τοῦ φιλόξενου καὶ χρησιμότατου γιὰ τὴ θεολογική, πνευματική, κοινωνική, εὐρύτατα μορφωτικὴ γιὰ μικροὺς καὶ μεγάλους, ἱστορική, ἐκκλησιαστικὴ καὶ τὴν ὅποιας ἄλλης μορφῆς θετικὴ προσφορὰ τοῦ εὐρέως γνωστοῦ περιοδικοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλως, νὰ εὐχαριστήσω ὅλους ὅσοι παρακολούθησαν καὶ ἐκάλλυναν τὴν ἐκδήλωση τῆς παρουσίασης τοῦ βιβλίου τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους Καλοῦ Χωριοῦ Μεραμβέλλου. Ἐπειδὴ εἶναι ἀδύνατο νὰ εὐχαριστήσω ὀνομαστικὰ ὅλους τοὺς παρόντες, παρακαλῶ νὰ μοῦ ἐπιτραπεῖ νὰ ἀναφέρω ἐπιλεκτικὰ καὶ ἐξ ὀνόματος τούς: – Τὸν Σεβασιμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖο, ὁ ὁποῖος θὰ ἦταν παρὼν στὴν ἐκδήλωση, ὅπως μὲ ἐβεβαίωσε τὴν προτεραία (30-52015) ποὺ μὲ δέχτηκε στὸ Γραφεῖο του στὴν Ἱ. Ἀρχιεπισκοπή. Ἡ παρουσία του, ὅμως, ἦταν ἀδύνατη λόγῳ τῆς ἑορτῆς τῆς Πεντηκοστῆς καὶ ἐκείνης τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ποὺ ἀκολουθοῦσε τὴν ἑπομένη (1-6-2015). Μοῦ δίδεται, ὅμως, ἡ
45
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
εὐκαιρία νὰ εὐχαριστήσω τὸν Σεβασμιώτατο Ἀρχιεπίσκοπο καὶ μέσῳ τοῦ περιοδικοῦ τῆς Ἱ. Μητροπόλεώς μας γιὰ τὴν ἐπιστολή του, ποὺ μοῦ ἀπέστειλε ἐπαινώντας τὴν προσπάθεια καὶ τὸ περιεχόμενο τοῦ βιβλίου. Τὸ κλίμα προσήνειας καὶ ἀφοπλιστικῆς εὐγένειας τοῦ Ἀρχιεπισκοπικοῦ περιβάλλοντος προσεπιβεβαίωσε καὶ ἡ παραμονή μου στὸ Γραφεῖο τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Μεθοδίου Βερνιδάκη, Πρωτοσυγκέλλου τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης. – Τὸν Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Κύριλλο Διαμαντάκη, Πρωτοσύγκελλο τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας καὶ Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης. – Τὸν Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Φιλάρετο Ζαχαριουδάκη, Ἐφημέριο καὶ Πρόεδρο τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους Καλοῦ Χωριοῦ, βασικὸ καὶ ἀκάματο συντελεστὴ τῆς ἔκδοσης τοῦ βιβλίου. Τὸν εὐχαριστῶ, ἐπίσης, γιὰ τὰ πολυτιμα δῶρα του: α) Τὴν εἰκόνα τῆς Φιλοξενίας τοῦ Ἀβραάμ, ποὺ ζωγράφησε ὁ ὑψηλῶν ἁγιογραφικῶν προδιαγραφῶν νεαρὸς ἁγιογράφος Ἐμμ. Καζανάκης, συνεχιστὴς ὅπως φαίνεται τῶν μεγάλων ἁγιογράφων τῆς περίφημης Κρητικῆς Σχολῆς, καὶ β) Κάδρο σὲ καμβὰ ποὺ εἰκονίζει τὴν εὐρύτερη περιφέρεια τοῦ Καλοῦ Χωριοῦ. – Τὸν φίλο καὶ συγχωριανὸ κ. Μιχάλη Κλώντζα, ὀδοντίατρο, ὁ ὁποῖος παρουσίασε μὲ ἐπιτυχία τὴν ἐκδήλωση. – Τὸν κ. Ἰωάννη Τζώρτζη, φιλόλογο καὶ πρῶτο μου ἐξάδελφο, ὁ ὁποῖος παρουσίασε τὸ βιβλίο ένώπιον ἀπρόσμενα πυκνοῦ ἀκροατηρίου. – Τὸν Αἰδεσιμ. Πρωτ. π. Μιχαὴλ Βλαβογιλάκη, ὁ ὁποῖος χαιρέτισε τὴν ἐκδήλωση ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Κυδωνίας καὶ Ἀποκορώνου κ. Δαμασκηνοῦ, συνοδευόμενος, μὲ τὴ σύμφωνη γνώμη τοῦ οἰκείου Μητροπολίτου, ἀπὸ τόν, ἐπίσης, Πρωτ. π. Ἰωάννη Μαστοράκη. – Τὸν κ. Μιχαὴλ Ἑλληνικάκη, Ἀρχισμηνία, ἐκπρόσωπο τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Ζήρου, ὁ ὁποῖος χαιρέτισε, ἐπίσης, τὴν ἐκδήλωση. – Τὸν κ. Ἰωάννη Ἀρώνη, τὸν καλλικέλαδο πρωτοψάλτη τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ν. Ἁγίου Γεωργίου Ἱεραπέτρας καὶ διευθυντὴ τῆς Χορωδίας τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας «Ἅγιος Ἀνδρέας ὁ Κρήτης». Ἀπέδωσαν μελωδικότατα ὕμνους τῆς Πεντηκοστῆς καὶ συγκίνησαν τὸ πολυπληθὲς ἀκροατήριο, ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τοῦ Ἱ. Ναοῦ, ποὺ ἀνταπέδωσε μὲ θερμότατα χειροκροτήματα. – Τὸν Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Ἐμμανουὴλ Δασκαλάκη, πρώην Γενικὸ Ἀρχιερατικὸ Ἐπίτροπο καὶ
46
Γραμματέα τῆς Ἱ. Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης, ἐκλεκτό, φίλτατο καὶ ἄριστο συμμαθητή μου στὴν Ἐκκλησιαστικὴ Σχολὴ Κρήτης κατὰ τὴ δεκαετία τοῦ 1950, καὶ τὴ σεβάσμια πρεσβυτέρα του Εἰρήνη. – Τὸν Πανοσιολ. Ἡγούμενο τῆς ἱστορικῆς καὶ σεβάσμιας Ἱ. Μονῆς Φανερωμένης Ἀρχιμ. Παΐσιο Δερμιτζάκη. – Τὸν Αἰδεσιμολ. Πρωτ. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Εὐάγγελο Παχυγιαννάκη, Ἐφημέριο τοῦ Ἱ. Ν. Ἁγίας Τριάδος τῆς πόλεως τοῦ Ἁγίου Νικολάου, λαμπρὸ καὶ πολυγραφότατο ὀρθόδοξο θεολόγο, ὁ ὁποῖος ἀπὸ τὸ περίσσευμα τοῦ πνεύματος καὶ τῆς καρδιᾶς του παρουσίασε τὸ βιβλίο μὲ ἐμπεριστατωμένο ἄρθρο του στὴν ἐφημερίδα τοῦ Ἁγίου Νικολάου «ΑΝΑΤΟΛΗ» καὶ στὸ τεῦχος 86 τοῦ περιοδικοῦ «Ἄγκυρα Ἐλπίδος» (σσ. 14-16). – Τοὺς εὐλαβέστατους ὁμοχώριούς μου Ἱερεῖς καὶ συγγενεῖς κατὰ πνεῦμα καὶ ἐξ αἵματος, ἀντίστοιχα, Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Γεώργιο Μανδουράρη καὶ Αἰδεσιμ. Πρωτ. Μιχαὴλ Τζώρτζη. – Τὸν Αἰδεσιμολ. Πρωτ. Ἰωάννη Καριχημάκη, Προϊστάμενο τοῦ Ἱ. Καθεδρικοῦ Ναοῦ Ἁγίας Αἰκατερίνης τῆς πόλεως Σητείας, ἐπικεφαλῆς ὁμάδας προσκυνητῶν ἀπὸ τὴ Σητεία. – Τοὺς ἀξιότιμους κ.κ. Μιχαὴλ Μυγιάκη, Νικ. Χριστοφακάκη καὶ Ἰωσὴφ Ἀναστασάκη, πρώην Δημάρχους τῆς πόλεως Ἱεραπέτρας. – Τὸν ἐκλεκτὸ ἐκπαιδευτικὸ καὶ συγγραφέα κ. Ἰώαννη Ἐμμ. Ροβυθάκη. – Τοὺς ὁμοχώριούς μου κ.κ. Ἰωάννη Κουνενό, πρώην Βουλευτή Λασιθίου, Μιχ. Μανδουράρη, Πρόεδρο, καὶ τὰ λοιπὰ Μέλη τοῦ Δημοτικοῦ Διαμερίσματος Καλοῦ Χωριοῦ, τὸν φίλο κ. Μιχ. Μανιαδάκη, ἐπὶ μακρὰ σειρὰ ἐτῶν Πρόεδρο τῆς Κοινότητας Καλοῦ Χωριοῦ. – Τὴν κ. Ἀφροδίτη Βαρκαράκη, Ἀντιδήμαρχο τοῦ Δήμου Ἁγίου Νικολάου καὶ τοὺς Δημοτικοὺς Συμβούλους τοῦ ἰδίου Δήμου. Εὐχαριστῶ καὶ τιμῶ, τέλος, ὅλους τοὺς παρόντες συγχωριανούς μου καὶ μὴ ὅλων τῶν ἡλικιῶν, οἱ ὁποῖοι συμμετεῖχαν στὴν ἐκδήλωση. Θὰ κλείσω τὸ παρὀν κείμενο τῆς εὐχαριστίας μου μὲ ἀναφορὰ στὰ προαπελθόντα μέλη τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους καὶ στὰ Θείᾳ Βουλῇ καὶ ἀγάπῃ μέλλοντα νὰ συγκαταριθμηθοῦν στὴ Θριαμβεύουσα Ἐκκλησία μέλη τῆς Ἐνορίας, ὡς μέλη τῆς Μιᾶς, Ἁγίας, Καθολικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Μετὰ βαθυτάτου σεβασμοῦ καὶ ἐν Χριστῷ ἀγάπης Νικ. Ἐ. Τζιράκης
Ὁ παπάς καί ὁ κυνηγός (Ἀφηγηματικός δεκαπεντασύλλαβος) Ἐμμανουήλ Πηγιάκη
Η
ταν Δεκαπενταύγουστος, κοντά τσῆ Παναγίας
Καί στάρι φόρτωσ᾿ ὁ παπάς στό μύλο νά τό πάει. Στάρι σκληρό, μαυράγανο, Ρούσικη ποικιλία. Ἤθελ᾿ ἀλεύρι χάσικο τσῆ παπαδιᾶς νά πάει, νά κάμει, ἄρτους, πρόσφoρο, νά κάμει καί καλούδια, γιά νά κερνᾶ τσί χωριανούς καί τά κοπελοπούλια. Τσῆ χάρη τζης ἐγιόρταζε. Μαρία τήν ἐλέγαν. Ξεκίνησ᾿ ἀξημέρωτα, φοβούντανε τήν κάψα. Ἦταν ὁ μύλος μακρυά κοντά δυό ὧρες δρόμος. Μά ὅλα τοῦ ᾿ρθανε δεξά, σάν ἤφταξε στό μύλο. Ὀγλήγορα, ἐξάλεσε. Ἐκάμαν του χατίρι, γιατ᾿ εἴχενε ἑσπερινό, παράκληση νά κάνει. Ἀφοῦ τσί εὐχαρίστησε κ᾿ εὐχήθηκε σέ ὅλους, ἐφόρτωσε τ᾽ ἀλεύρι του, ὀπίσω νά γυαγείρει. Μά ᾿ταν ἡ κάψα ζόρικη καί δύσκολη ἡ στράτα, κι ἤρχισαν κι ἐζορίζουνταν γάϊδαρος κι ἀγωγιάτης. Ὅμως κουράγιο κάνανε γιατί στό μεσοστράτι ἦταν βρυσίδι μέ νερό κρούσταλλο, παγωμένο πού ξεδιψοῦσε ζά, φυτά, βοσκούς καί ἀγωγιάτες. Ὁ γάιδαρος τό κάτεχε. Συχνά ᾿πό κειά περνοῦσε. Ὅταν ἐκοντοσίμωσαν γληγόρεψε τό ζάλο καί ἐξεστράτισε νά πιεῖ νερό νά ξεδιψάσει. Ἐτότες ἤκουσ᾿ ὁ παπάς βλαστήμιες καί κα-
τάρες. Ἐβλαστημοῦσαν τό Θεό τσ᾿ ἀνθρώπους καί τήν κάψα! Ξετρουμισμένος ὁ παπάς σιγά-σιγά σιμώνει. Ξανοίγει, κι εἶδε κυνηγό πού ᾿χε πουσί σασμένο. Καθοῦνταν καί περίμενε τσοί πέρδικες νά ᾿ρθοῦνε. Εἶπ᾿ ὁ παπάς χαιρετισμό μά κεῖνος δέν ἐσώπα. Ὅλ᾿ ἐβλαστήμα τό Θεό πού ᾿πεψε τέτοια κάψα, πού ξέβγαλε τσί σκύλους του κι εἶναι ξεγλωσσισμένοι. «Ἐθάρρουνα μέ τό πουσί πράμα πουλιά δά πιάσω Μά ᾿δά ᾿ρθες καί τοῦ λόγου σου, παπάς, νά γρουσουζέψεις. Φαίνεται πώς μ᾿ ὀργίστηκε γιά τά καλά ἡ μοίρα Μά γώ παπά ᾿χω φαμελιά, πέντε κουτσούβελα ᾿χω. Μεθαύριο τσή χάρη τζης, ἴντα θά τά ταΐσω; Τά σάλια ντως δά τρέχουνε τήν τσίκνα σά γροικοῦνε, γιατί ὅλοι κρέας ψήνουνε ἐκείνη τήν ἡμέρα. Μά᾿ μεῖς φασούλια γι᾿ κουκιά θά ᾿χομε στό τραπέζι, Καί κεῖνα δά ζηλεύγουνε καί δά παραπονιοῦνται ! Ἴντα δά λέει ὁ Θεός ἐτοτεσάς παπά μου;». Ἥσυχα ἐγρήκα ὁ παπάς. Σιμώνει στό βρυσίδι. Χέρια καί μούρη ἤπλυνε σκύβγει στό κουτσουνάρι. Ἤπιε νερό, ξεδίψασε καί τό Θεό δοξάζει, μά ὁ κυνηγός συνέχιζε τό βαταλάλημά του. Σώπασε ὅταν κουράστηκε κι ἤβγαλε τή χολή ντου. Ἤρεμα τότε ὁ παπάς στό γάιδαρο σιμώνει. Βελεσερό ντρουβαδερό, ἀπ᾿ τά σκαρβέλια πιάνει,
47
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Βγάνει μιά φέτα σίτινο στσι σκύλους τή μοιράζει. Μιά χούφτα ἀμυγδαλόκαρπους τοῦ κυνηγοῦ τσί δίνει, καί μιά μποτίλια μέ ρακί μαζί μέ δυό ποτήρια. Τά ποτηράκια μέ ρακί ξέχειλα τά γεμίζει. Τή χέρα ντου ἐτσίτωσε καί τοῦ ᾿δωκε τό ἕνα. Μέ ἐντροπή μά καί θυμό ὁ κυνηγός τό πιάνει. -Ὅ,τι ποθεῖς, εἶπ᾿ ὁ παπάς. Μέ μιά τήν πῆγαν κάτω. Ξαναγεμίζει τό ὁ παπάς καί ὕστερα τοῦ λέει: -Παραπονιέσαι τοῦ Θεοῦ καί βλαστημᾶς τήν κάψα. Ἴντα δά πεῖ ὁ γαίδαρος πού εἶν᾿ καί φορτωμένος; Ἴντα δά ποῦν οἱ πέρδικες π᾿ ἀσκάγια τσί γεμίζεις; Γιά μένα πάλι ἴντα λές, ἀπού ᾿μαι μές τα μαῦρα; Ἐσύ θαρρεῖς πώς ὁ Θεός σ᾿ ἔχει ἀδικημένο, καί μανισμένος βλαστημᾶς καί φταίει σου ἡ κάψα. Μά κάτεχε πώς ὁ θυμός θελιά ᾿ναι στό λαιμό μας, πού σφίγγει ὅσο μανίζομε καί τή ζωή μας παίρνει. Ἡ κάψα πού ᾿χομε παέ θαρρῶ δέν εἶναι πράμα. Ἄν θές τήν κάψα νά τή δεῖς ἀληθινά ποιά εἶναι, ἔλα μιά μέρα στό χωριό νά πᾶμε στά Καρκάσα κάτω ἀπ΄ τήν Ἀνατολή, μιάμιση ὥρα στράτα, ἐκειά πού εἶναι ἡ Μονή τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων. Σέ κατωγούβι βρίσκεται ἐτουτοσάς ὁ τόπος. Λίγος ὁ τόπος ὁ καλός, ὅλο χοχλακαμοῦδες, ἀκόμη καί τά χώματα γεμάτα χοχλακούδια. Κάθε χαράκι κάρβουνο γίνεται μέ τόν ἥλιο, κάθε χαλίκι ἕνα κερί π᾿ ἀνάβει μέ τόν ἥλιο. Ἀπό τή μπάντα τοῦ βορᾶ ντεπές τρακόσα μέτρα. Βουνό μ᾽ ἀμμοῦδες ὁ ντεπές, πού κάνουν γιά πελέκια, καί λές πώς χέρι ἀνθρώπινο τσ᾿ ἔχει μορφοχτισμένες.
48
Σκουρόχρωμες, μαυριδερές, τόν ἥλιο ἀνεμαζώνουν. Ζέστη παντοῦ σκορπίζουνε, ὅλος ὁ τόπος βράζει. Ἐκειά νά δεῖς τή νιάνιαρη τσῆ κάψας νά χορεύγει! Νά καύγει τσί ἀροδαμούς, τά φύλλα νά στρουφίζει. Ἐκειά νά βλέπεις τά πουλιά ὅλα ἀνεχασκισμένα στόν ἀσκιανό νά κάθουνται, ποράλι νά γυρεύγουν μπᾶς καί φυσήξει μιά σταλιά ἀέρας νά δροσίσει. Τσιτσίροι σπάνια τραγουδοῦν. Φοβοῦνται νά μή σκάσουν. Αὐγά στσι σιντερόπετρες μπορεῖς νά τηγανίσεις! Μονάχα οἱ καλόγεροι ζοῦνε σέ τέτοια κάψα. Μέσα στήν κάψα τουτινιά, στή λαύρα στό λιοπύρι, θερίζουν οἱ καλόγεροι, ᾿λωνεύγουνε, λιχνοῦνε, σκάφτουνε χίλια στρέμματα πού ᾿χει τό μοναστήρι ποτέ ντους δέν κουράζονται καί δέν βαρυγκωμοῦνε. Πνεῦμα, ψυχή καί κόκκαλα γεμάτο κάθε ράσο. Προσεύχονται, συλλειτουργοῦν καί τό Θεό δοξάζουν. Ὁ τόπος ἁγιάζεται μέ τοῦ Θεοῦ τή χάρη, κι οἱ δυσκολίες τῆς ζωῆς πάντοτε ξεπερνιοῦνται. Μά ᾿σύ μονάχα βλαστημᾶς κι ὅλο παραπονιέσαι. Μά πάντα ὑπάρχει ὁ καιρός τόν τρόπο σου ν᾿ ἀλλάξεις καί ταπεινά συγχώρεση ζῆτα Του νά σοῦ δώσει. Ἐπόμεινε ὁ κυνηγός μέ κεφαλή σκυμμένη καί ὁ παπάς συνέχισε τή στράτα γιά τό σπίτι Ὡς ἤφταξε ξεφόρτωσε, τ᾿ ὀζό του κατασταίνει, Ἤλλαξε ράσα κι ἤφυγε στήν ἐκκλησά νά πάει. Ἑσπερινός, παράκληση, στήν ὥρα τους γεννῆκαν. Κι ἀπίτις ἐτελείωσε, στό σπίτι του γυαγέρνει.
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Καθίζει ὄξω στήν αὐλή τό σῶμα ν᾿ ἀναπαύσει. Ἀέρι ἐφύσα δροσερό καί τόν ἐπῆρε ὁ ὕπνος. Χτύποι τόν ἐξυπνήσανε. Ἡ ξώπορτα ἐχτύπα. Πάει, ἀνοίγει καί θωρεῖ τόν κυνηγό στήν πόρτα -Στό σπίτι μου ἦντα σ᾿ ἔφερε, παιδί μου, τέτοια ὥρα; Σκύβει αὐτός μέ σεβασμό καί τοῦ φιλεῖ τή χέρα, ὕστερα ἐνεντράνισε κι ἤρχιξε νά τοῦ λέει· -Παπά σάν ἐχωρίσαμε ἤμουνε μανισμένος. Ἤμουν τσικάλι στή φωτιά πού χοχλακᾶ κι ἀχνίζει. Ἐφύσου, ἐξεφύσουνα μ᾿ ἀναπαημό δέν εἶχα. Μά ξαφνικά μέ πλάκωσαν τρεμούλα καί κρυάδες. Ὡσάν τό φουντοκάλαμο ἤτρεμα, χέρια πόδια. Τά μάτια μου θαμπώσανε, τά πόδια δέ μ᾿ ἐστέκαν. Ἕνας σωρός ἐγίνηκα στσι πέτρες καί τσ᾿ ἀγκάθες. Μ᾿ ἔπιασε φόβος δυνατός, ἤλεγα: «Ἐδά ποθαίνω, καί δά βρωμέσω ἐπαέ, ποτέ δέ δά μέ βροῦνε». Μιά προσευχή στά χείλια μου ἀνέβηκε ντελόγο καί ταπεινά ἀπ᾿ τό Θεό συγχώρεση ζητοῦσα. Μέ τήν πολληώρα ὕστερα συνήφερα λιγάκι τά πόδια μου στελιώνανε, σηκώθηκα ἀπάνω, κρέμασα ἀξανάκωλα στόν ὦμο τόν τσιφτέ μου, καί κίνησα σιγά-σιγά στό σπίτι νά γυαγύρω. Οἱ σκύλοι πηαίνανε ὀμπρός κι ἐκλούθου ἀξοπίσω μιά κοπανιά τσί σκύλους μου θωρῶ τσις καί φερμάρουν. Ξανοίγω καί ἴντα νά δῶ; ᾿πό πάνω ἀπό τή στράτα ἕνα κοπάδι πέρδικες σέ ἀδειανό χωράφι. Παιγνιδιαρίζαν κι ἔτρωγαν χαλίκια νά χωνέψουν. Δώδεκα μέ μιά μπαλοτιά ἤβαλα στό σακούλι! Τσί μάδισα καί τσ᾿ ἤσασα, κι ἤφερα δυό καί σένα,
πεσκέσι γιά τήν παπαδιά μεθαύριο στή γιορτή τζης. Μά θέλ᾿ ἀκόμη νά σοῦ πῶ, εὐχαριστῶ παπᾶ μου, ἡ σημερνή συνάντηση δ᾿ ἀλλάξει τή ζωή μου. Μέσα στό σπίτι δέ θά μπῶ, βιάζομαι νά μισέψω, καί νά γυαγύρω στό χωριό πρίν τό φεγγάρι δύσει. Ὅμως μιά χάρη ταπεινά ἀκόμη θά ζητήσω. Στσι προσευχές σου βάλε με, θερμοπαρακαλιῶσε, μήπως μπορέσω ἀπ᾿ τό Θεό συγχώρεση νά πάρω. Συγκινημένος ὁ παπάς ἐποκαλάντισέ τον μέ τή δεξά τόν Σταύρωνε, μέσα του προσευχόταν ἴσαμε πού ᾿ποκώλωσε καί τόν κατάπιε ἡ νύχτα. Χαμογελώντας ὕστερα μπῆκε στό σπίτι μέσα. Δέ γέλα γιά τσί πέρδικες, γελοῦσε γιά τόν τρόπο, πού ᾿χε διαλέξει ὁ Θεός τό θαῦμα του νά κάνει.
49
ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ • Πραγματοποιήθηκε ἡ τακτική ἀνασυγκρότηση τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου, γιά τό ἑξάμηνο ἀπό 01.09.2015 ἕως καί 29.02.2016, ὑπό τήν προεδρία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ἡ ὁποία ἀποτελεῖται ἀπό τούς Σεβ. Ἱεράρχες Γέροντα Περγάμου κ. Ἰωάννη, Καρπάθου καί Κάσου κ. Ἀμβρόσιο, Ἴμβρου καί Τενέδου κ. Κύριλλο, Μιλήτου κ. Ἀπόστολο, Ντένβερ κ. Ἡσαΐα, Ἀτλάντας κ. Ἀλέξιο, Δαρδανελλίων κ. Νικήτα, Ντητρόϊτ κ. Νικόλαο, Ἰκονίου κ. Θεόληπτο, Μπουένος Ἄϊρες κ. Ταράσιο, Σουηδίας καί πάσης Σκανδιναυΐας κ. Κλεόπα καί Σηλυβρίας κ. Μάξιμο. • Τό διάστημα ἀπό 11 ἕως 14 Σεπτεμβρίου, ἡ Α. Θ. Παναγιότης, ὁ Πατριάρχης ἐπισκέφθηκε τή Χίο. Ἡ ἐπίσημη ὑποδοχή τοῦ Πατριάρχου ἔγινε στήν πλατεία «Βουνακίου» στό κέντρο τῆς πόλεως, ὅπου μίλησαν ὁ Δήμαρ-
χος τῆς πόλεως καί ὁ οἰκεῖος Ποιμενάρχης, παρουσίᾳ τοῦ ἐκπροσώπου τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ἱερωνύμου Β´ Σεβ. Μητροπολίτου Σάμου καί Ἰκαρίας κ. Εὐσεβίου, ἄλλων Ἀρχιερέων, τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου, τοῦ Ἐξοχ. κ. Κων. Μουσουρούλη, Ὑπηρεσιακοῦ Ὑπουργοῦ Περιβάλλοντος, ἐκ μέρους τῆς ἐντίμου Ἑλληνικῆς Κυβερνήσεως καί πλήθους πιστῶν. Ἔπειτα ὅλοι μετέβησαν στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό τῶν Ἁγίων Μηνᾶ, Βίκτωρος καί Βικεντίου, ὅπου ὁ Πατριάρχης προέστη Δοξολογίας καί
50
ἀνταλλάγησαν οἱ καθιερωμένοι λόγοι τοῦ Πατριάρχου καί τοῦ οἰκείου Ποιμενάρχου κ. Μάρκου. Ἀκολούθως μετέβησαν στήν ἕδρα τῆς Περιφερειακῆς Ἑνότητος Χίου, ὅπου τόν Πατριάρχη ὑποδέχθηκε ἡ Εὐγεν. κ. Χριστιάνα Καλογήρου, Περιφερειάρχης Βορείου Αἰγαίου, ἐνῶ τά μέλη τῆς τοπικῆς αὐτοδιοίκησης, Ἐκπαιδευτικοί, ἐκπρόσωποι τῶν παραγωγικῶν τάξεων καί πολλοί ἄλλοι ὑπέβαλαν τά σέβη τους. Ὁ Πατριάρχης κατά τή διαμονή του στή Χίο συναντήθηκε μέ τήν Ἐξοχωτάτη Ὑπηρεσιακή Πρωθυπουργό κ. Βασιλική Θάνου, Πρόεδρο τοῦ Ἀρείου Πάγου, ἐνῶ συνομίλησε καί μέ πρόσφυγες. Τήν Κυριακή 13 Σεπτεμβρίου, ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τῶν Ἁγίων τῆς Χίου, ὁ Πατριάρχης προέστη τῆς πανηγυρικῆς Θείας Λειτουργίας στόν Μητροπολιτικό Ναό, συνιερουργούντων πλειάδος Ἀρχιερέων. Μετά τήν Ἀπόλυση ὁ Παναγιώτατος χειροθέτησε τόν Ἐξοχ. κ. Γεώργιο Ἀνωμερίτη, πρῴην Ὑπουργό, στό ὀφφίκιο τοῦ Ἄρχοντος Πρωτεκδίκου τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μ. Ἐκκλησίας καί ἀκολούθησαν ἡ προσφώνηση τοῦ οἰκείου Ποιμενάρχου καί ἡ ἀντιφώνηση τοῦ Πατριάρχου, ὁ ὁποῖος ἐπικαλέσθηκε πρός ὅλους τήν εὐλογία καί προστασίαν τῶν Χίων Ἁγίων. Τό ἑσπέρας ἔγινε ἡ ὑποδοχή τοῦ Παναγιωτάτου στήν Ἱ. Πατριαρχική καί Σταυροπηγιακή Βυζαντινή Νέα Μονή ἀπό τόν Ἡγούμενο Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Διονύσιο Παπανικολάου καί πλῆθος πιστῶν καί τελέσθηκε ἡ Δοξολογία στό Καθολικό τῆς
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Ἱ. Μονῆς. Τή Δευτέρα 14 Σεπτεμβρίου ὁ Πατριάρχης, ὁλοκληρώνοντας τήν τετραήμερη ἐπίσκεψή του στή Χίο, χοροστάτησε κατά τή Θ. Λειτουργία στόν πανηγυρίζοντα Ἱερό Ναό Τιμίου Σταυροῦ Καρδαμύλων. Ἀκολούθως, τέλεσε τόν Ἁγιασμό στή μαθητική στέγη «Τό Σπίτι τῆς Μαρίας», ἐξαίροντας κατά τήν ὁμιλία του τίς φιλανθρωπικές καί κοινωφελεῖς δράσεις τῆς οἰκογενείας Π. Τσάκου, ἐνῶ, πρίν ἀπό τήν ἀναχώρησή του ἀπό τό νησί ἐπισκέφθηκε καί εὐλόγησε τούς νοσηλευομένους στή μονάδα τεχνητοῦ νεφροῦ τοῦ Γεν. Νοσοκομείου «Σκυλίτσειο». Ἐπίσης, τέλεσε Τρισάγιο ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ Προκατόχου του Πατριάρχου Κωνσταντίνου Ε´ τοῦ Χίου καί ἀπεκάλυψε τήν προτομή του. • Ἡ Α.Θ.Π. ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, τήν Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου, μετά τό πέρας τῆς Πατριαρχικῆς Χοροστασίας στό Καθολικό τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ἁγίας Τριάδος Χάλκης, παρουσίᾳ τοῦ προέδρου τῆς Ἐφορείας τῆς Ι.Θ.Σ.Χ Σεβ. Μητροπολίτου Γέροντος Δέρκων κ. Αποστόλου, τοῦ Ἡγουμένου τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Σεβ. Μητροπολίτου Προύσης κ. Ἐλπιδοφόρου, τοῦ Ἄρχοντος κ. Δημητρίου Ἀθανάσωφ καί ἄλλων ὀφφικάλων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, Ἀντιπροσωπείας τῆς Βουλ-
γαρικῆς Κυβερνήσεως καί τοῦ Γενικοῦ Προξένου τῆς Βουλγαρίας στήν Κωνσταντινούπολη καθώς καί πλήθους κόσμου, πραγματοποίησε τά ἀποκαλυπτήρια προτομῆς του, ἡ ὁποία εἶναι δωρεά χριστιανῶν ἀπό τή Βουλγαρία. • Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος ἐπισκέφθηκε ἀπό 2 ἕως 4 Ὀκτωβρίου τή Θεσσαλονίκη, ὅπου τό Σάββατο 3 Ὀκτωβρίου προέστη Πατριαρχικῆς Θ. Λειτουργίας στόν Καθεδρικό Ναό τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας Θεσσαλονίκης, γιά τήν ἑορτή τῆς
μνήμης τοῦ προστάτου τῶν νομικῶν Ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου. Ἐπίσης, ὁ Προκαθήμενος τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας παρέστη στήν ἐκδήλωση τοῦ Δικηγορικοῦ Συλλόγου Θεσσαλονίκης πού πραγματοποιήθηκε πρός τιμήν του στό Δικαστικό Μέγαρο τῆς πόλης, ἐπισκέφθηκε τό Κοινωνικό Παντοπωλεῖο Μ.Α.Ζ.Ι. (Μέ Ἀλληλεγγύη Ζοῦμε Ἰσότιμα), ὅπου ἔστειλε μήνυμα ἀλληλεγγύης καί ἀνθρωπιᾶς καί κήρυξε τήν ἔναρξη τῶν ἐργασιῶν τῆς Β΄ Παγκοσμίου Συνδιασκέψεως Ποντιακῆς Νεολαίας καί παρευρέθη σέ ἐκδήλωση τοῦ Συνδέσμου Βιομηχανιῶν Βορείου Ἑλλάδος (Σ.Β.Β.Ε.) γιά τόν ἑορτασμό τῶν 100 χρόνων ἀπό τήν ἵδρυσή του. Ἐπίσης μετέβη στίς Ἱ. Μητροπόλεις Νέας Κρήνης καί Καλαμαριᾶς, ὅπου τελέσθηκε τρισάγιο ἐπί τοῦ τάφου τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου Ν. Κρήνης καί Καλαμαριᾶς Προκοπίου, Λαγκαδᾶ, Λητῆς καί Ρεντίνης, ὅπου τέλεσε τά Θυρανοίξια τοῦ πρώτου Ναοῦ στήν Ἑλλάδα, ἀφιερωμένου στόν Ὅσιο Πορφύριο τόν Καυσοκαλυβίτη, καί Πολυανῆς καί Κιλκισίου, ὅπου παρέστη σέ ἐκδήλωση τοῦ Πολιτιστικοῦ Συλλόγου Νέας Μεσημβρίας. • Τήν Τετάρτη 14 Ὀκτωβρίου, ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Πατριάρχης, μετέβη στήν Ἱ. Μονή Ἁγίας Τριάδος Χάλκης, ὅπου μίλησε κατά τήν ἔναρξη διεθνοῦς Συνεδρίου πού συγκάλεσε τό Γαλλικό Ἵδρυμα γιά τήν ἔρευνα καί τήν ἱστορία τῶν κειμένων («Institut de recherche et d´ histoire des textes») μέ θέμα «Around the Holy Trinity of Halki. Ἑλληνικές βιβλιοθῆκες στήν Κωνσταντινούπολη κατά τήν περίοδο τοῦ Πατριάρχου Μητροφάνους Γ´. 16ος αἰών». • Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, ἐπισκέφθηκε τήν Ἴμβρο τό διάστημα ἀπό 11 ἕως καί 13 Ὀκτωβρίου, προκειμένου νά τελέσει τόν Ἁγιασμό γιά τήν ἔναρξη τῆς
51
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
των κ. Νικ. Φίλη, τόν Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο Ἀμερικῆς κ. Δημήτριο, τόν Σεβ. Μητροπολίτη Βολοκολάμσκ κ. Ἱλαρίωνα, Πρόεδρο τοῦ Τμήματος ἐξωτερικῶν ἐκκλησιαστικῶν σχέσεων τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, μέ τόν Ὑφυπουργό Ἐξωτερικῶν Ἐξοχ. κ. Ἰωάννη Ἀμανατίδη, ἁρμόδιο γιά θέματα Ἐκκλησιῶν καί Ἀποδήμου Ἑλληνισμοῦ. Ἐπίσης, ἐπισκέφθηκε τόν Πρόεδρο τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας Ἐξοχ. κ. Προκόπιο Παυλόπουλο, καθώς καί τόν Πρωθυπουργό τῆς Ἑλλάδας Ἐξοχ. κ. Ἀλέξη
λειτουργίας τοῦ Γυμνασίου-Λυκείου τοῦ νησιοῦ στά Ἀγρίδια. Ὁ Πατριάρχης τέλεσε τόν ἁγιασμό τή Δευτέρα 12 Ὀκτωβρίου καί μίλησε σέ ἀτμόσφαιρα συναισθηματικῆς φόρτισης καί συγκινησιακῆς ἔξαρσης για τήν ἐπαναλειτουργία τοῦ σχολείου μετά ἀπό 51 χρόνια. Μετά τό πέρας τῆς τελετῆς τοῦ ἁγιασμοῦ μίλησαν ὁ Ἐλλογιμ. κ. Ἰωακείμ Καμπουρόπουλος, Διευθυντής τοῦ Γυμνασίου-Λυκείου, ὁ Ἐντιμολ. κ. Παντελεήμων Βίγκας, Πρόεδρος τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ καί Πολιτιστικοῦ Συλλόγου Ἴμβρου, ἐκπρόσωποι Φορέων καί ὁ Πατριάρχης. Ἐπίσης, ὁ Παναγιώτατος κατά τήν παραμονή του στή γενέτειρά του Ἴμβρο πραγματοποίησε ἐθιμοτυπική ἐπίσκεψη στόν Ἔπαρχο καί τόν Δήμαρχο τοῦ νησιοῦ, ἐνῶ τό ἑσπέρας τῆς Δευτέρας 12 Ὀκτωβρίου παρέστη συμπροσευχόμενος καί μίλησε κατάλληλα στά ἱερά Θυρανοίξια τοῦ προσφάτως ἀνακαινισθέντος ἐξωκκλησίου τῆς Παναγίας «Ἀργατάρας», τά ὁποῖα τελέσθηκαν ἀπό τόν οἰκεῖο Ποιμενάρχη, Σεβ. Μητροπολίτη Ἴμβρου καί Τενέδου κ. Κύριλλο. • Τό διήμερο 18 καί 19 Ὀκτωβρίου ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος, ἀνταποκρινόμενος σέ πρόσκληση τοῦ Ἐξοχ. κ. Νικολάου Κοτζιᾶ, Ὑπουργοῦ Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος, παρέστη καί μίλησε στό συνέδριο μέ θέμα «Θρησκευτικός καί πολιτιστικός πλουραλισμός καί εἰρηνική συνύπαρξη στή Μέση Ἀνατολή». Ὁ Πατριάρχης τοῦ Γένους, κατά τήν σύντομη παραμονή του στή Ἀθήνα, συνηντήθηκε καί συνεργάσθηκε μέ τόν Μακ. Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο, τόν Ἐξοχ. Ὑπουργό Ἐξωτερικῶν κ. Νικόλαο Κοτζιᾶ, τόν Ἐξοχ. Ὑπουργό Παιδείας, Ἔρευνας καί Θρησκευμά-
52
Τσίπρα, τόν ὁποῖο καί συνεχάρη γιά τήν πρόσφατη ἐπανεκλογή του ὡς Κυβερνήτου τῆς χώρας. Καί οἱ δύο πολιτικοί ἄνδρες διαβεβαίωσαν τόν Παναγιώτατο γιά τόν σεβασμό καί τό ἐνδιαφέρον τους γιά τό ἱερό Κέντρο τῆς Ὀρθοδοξίας. Ὁ Πατριάρχης, τέλος, ἐπισκέφθηκε καί τό Γραφεῖο Ἐκπροσωπήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στήν Ἀθήνα, ὅπου ἔγινε εὐλαβῶς δεκτός ἀπό τόν Διευθυντή του, Σεβ. Μητροπολίτη Ἀδριανουπόλεως κ. Ἀμφιλόχιο, παρόντος καί τοῦ προκατόχου του Σεβ. Μητροπολίτου Γέροντος Περγάμου κ. Ἰωάννου, ὁ ὁποῖος ἦταν μέλος τῆς συνοδείας τῆς Α. Θ. Παναγιότητος.
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
• Τήν Πέμπτη 22 Ὀκτωβρίου, ἡμέρα τῆς 24ης ἐπετείου ἀπό τήν ἐκλογή τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου στόν Πάνσεπτο Οἰκουμενικό Θρόνο, ὁ Προκαθήμενος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας δέχθηκε τήν Σεβασμία Ἱεραχία τῆς Πόλεως, ἡ ὁποία ὑπέβαλε τά συγχαρητήρια καί τίς εὐχές της, πρός τιμήν τῆς ὁποίας ὁ Παναγιώτατος τό μεσημέρι παρέθεσε ἑόρτιο γεῦμα σέ ξενοδοχεῖο τῆς Πόλεως, ὅπου παρακάθησε καί ὁ Ἐντιμ. κ. Εὐάγγελος Σέκερης, Γεν. Πρόξενος τῆς Ἑλλάδας στήν Πόλη. • Τήν Πέμπτη 22 Ὀκτωβρίου Α. Θ. Παναγιότης ὁ Πατριάρχης, ὕστερα ἀπό πρόσκληση τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀνθηδῶνος κ. Νεκταρίου, Ἐπιτρόπου τοῦ Παναγίου Τάφου στήν Πόλη, χοροστάτησε στόν Ἱ. Ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό Φανάρι, κατά τόν Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου ἐνδόξου Ἀποστόλου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, πρώτου Ἱεράρχου Ἱεροσολύμων καί τῆς Θρονικῆς ἑορτῆς τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων. • Τό διάστημα ἀπό 25 ἕως 27 Ὀκτωβρίου ἡ Α.Θ.Π. ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος ἐπισκέφθηκε τήν Ἰταλία καί συγκεκριμένα τήν περιοχή τῆς Φλωρεντίας, ὅπου σέ μεγαλειώδη τελετή, παρουσίᾳ 1500 περίπου προσκεκλημένων, στό Πανεπιστήμιο SOPHIA τοῦ ἀπενεμήθη ὁ τίτλος τοῦ ἐπιτίμου διδάκτορος στόν «Πολιτισμό τῆς Ἑνότητος» Τό ἑσπέρας τῆς Κυριακῆς 25/10 ὁ Πατριάρχης παρέστη καί μίλησε κατά τόν Ἑσπερινό στό περίφημο Βαπτιστήριο τῆς Φλωρεντίας καί ξεναγήθηκε στόν Καθεδρικό ναό τῆς πόλεως, ὅπου προσεκύνησε τά ἐκεῖ τεθησαυρισμένα λείψανα Ἁγίων τῆς ἀδιαιρέτου Ἐκκλησίας. Τή Δευτέρα 26 Ὀκτωβρίου, ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης χοροστάτησε στόν Ἱ. Ναό Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου τῆς Ἑλληνορθο-
δόξου Κοινότητος Φλωρεντίας, ὅπου μίλησε στήν ἑλληνική καί τήν ἰταλική γλώσσα πρός τό ἐκκλησίασμα, ἀπαντώντας στήν προσφώνηση τοῦ οἰκείου Ποιμενάρχου Σεβ. Μητροπολίτου Ἰταλίας καί Μελίτης κ. Γενναδίου. Μετά τή Θεία Λειτουργία ὁ Πατριάρχης προσκύνησε στόν περικαλλή Ἱ. Ναό τῆς Γεννήσεως τοῦ Κυρίου καί τοῦ Ἁγίου Νικολάου τῆς πόλεως, ὁ ὁποῖος ἀνήκει στή δικαιοδοσία τῆς Ἐξαρχίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γιά τίς Παροικίας Ρωσσικῆς Παραδόσεως στή Δυτική Εὐρώπη. Τό ἀπόγευμα τῆς ἰδίας ὁ Πατριάρχης ἐπισκέφθηκε τό Μετόχι τῆς Μονῆς Bose στό San Gimignano Τοσκάνης, ὅπου ἔγινε δεκτός ἀπό πολλούς Ρωμαιοκαθολικούς Ἐπισκόπους τῆς περιοχῆς, τόν ἡγούμενο καί ἀδελφούς τῆς Μονῆς καί πολλούς πιστούς, πρός τούς ὁποίους μίλησε κατάλληλα, ἐνῶ παρεκάθισε καί σέ γεῦμα πρός τιμήν του. Τήν Τρίτη 27 Ὀκτωβρίου ὁ Πατριάρχης ἐπεσκέφθηκε τό συγκρότημα Rondine, ὅπου νέοι ἀπό διάφορες ἐμπόλεμες περιοχές σπουδάζουν μαζί καί μαθαίνουν συνυπάρχουν εἰρηνικά καταδικάζοντας τόν πόλεμο. Στόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη ἀπενεμήθη τό βραβεῖο «Preziosi per la pace» (Πολύτιμοι γιά τήν εἰρήνη) ἀπό τόν Πρόεδρο τοῦ Ὀργανισμοῦ Rondine Ἐλλογ. Καθηγητή κ. Franco Vaccari. Ἐπίσης, ὁ Πατριάρχης προσκύνησε στόν Ἱ. Ναό τοῦ Ἁγίου Βαρθολομαίου τῆς Ρουμανικῆς Ὀρθοδόξου Κοινότητος Arezzo, καθώς καί στόν μεγαλοπρεπή Ρωμαιοκαθολικό Καθεδρικό Ναό τῆς πόλεως. • Τήν Α.Θ.Π. τό Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαῖο ἐπισκέφθηκαν στό Φανάρι τό τελευταῖο δίμηνο πλειάδα Ἀρχιερέων, Κληρικῶν, Μοναχῶν, ὁ Ἐξοχ. κ. Ἰωάννης Μουζάλας, Ἀναπληρωτής Ὑπουργός γιά θέματα Μεταναστευτικῆς Πολιτικῆς τῆς Ἑλλάδας, Διπλωμάτες καί ἄλλοι ἀπό τήν Ἑλλάδα καί ἀλλοῦ.
53
ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ
Χειροτονια Διακονου στην πανηγυριζουσα Ιερα Μονη Τοπλου Σητειας Μέ ἰδιαίτερη λαμπρότητα καί μεγάλη συμμετοχή πιστῶν πανηγύρισε τό Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου, ἑορτή τῆς μεταστάσεως τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ἡ ἱστορική καί Ἱερά Πατριαρχική καί Σταυροπηγιακή Μονή Τοπλοῦ Σητείας. Ἀφ ἑσπέρας τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς, κατά τήν ὁποία χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί μίλησε γιά τόν τιμώμενο ἀγαπημένο μαθητή καί ἐπιστήθιο φίλο τοῦ Κυρίου ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, κατά τήν ὁποία χοροστάτησε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος, καί ἀκολούθως ἡ Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία, κατά τή διάρκεια τῆς ὁποίας ὁ Σεβ. χειροτόνησε σέ Διάκονο τόν κ. Ταξιάρχη Μυκωνιάτη τοῦ Ἐλευθερίου, ἀπόφοιτο τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Λυκείου Χανίων καί σπουδαστή τῆς Πατριαρχικῆς Ἀνωτάτης Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἡρακλείου Κρήτης. Ὁ νεοχειροτονηθείς ἐξέφρασε τή βαθιά συγκίνηση καί τόν προσωπικό του συγκλονισμό πού βρίσκεται ἐνώπιον Θεοῦ καί ἀνθρώπων γιά νά λάβει τόν πρῶτο βαθμό τῆς Ἱερωσύνης καί εὐχαρίστησε τόν Σεβ. κ. Εὐγένιο γιά τήν ἀγάπη, τίς πνευματικές συμβουλές καί ὅλες τίς εὐεργεσίες του, καθώς καί ὅλους ὅσοι τόν στήριξαν στή μέχρι τώρα πορεία του. Στήν ὁμιλία του ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος, ἀναφέρθηκε στή σημασία τῆς ἐπιφοίτησεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος γιά τούς μαθητές καί Ἀποστόλους τοῦ Χριστοῦ, τῶν ὁποίων διάδοχοι εἶναι οἱ Ἐπίσκοποι καί μέσῳ αὐτῶν οἱ Πρεσβύτεροι καί Διάκονοι, καί κάλεσε τόν νέο εὐέλπιδα κληρικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως νά σηκώσει τόν βαρύ Σταυρό τῆς ἀποστολῆς του, «μένοντας ἀμετακίνητος καί σταθερός στήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ, βιώνοντας τή Χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος πού θά συνοδεύει ἀπό σήμερα καί στό ἑξῆς τήν προσωπική, ἐνοριακή καί οἰκογενειακή του ζωή». Στή Θεία Λειτουργία ἔλαβαν μέρος ὁ Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλος Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης καί πολλοί Κληρικοί τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, ἐνῶ κατά τήν ἀρχαία παράδοση ὁ Πανοσιώτατος Ἡγούμενος τῆς Μονῆς Ἀρχιμ. Φιλόθεος Σπανουδάκης χοροστάτησε ἀπό τό Παραθρόνιο. Παρέστησαν ὁ Δήμαρχος Σητείας κ. Θεόδωρος Πατεράκης, συνοδευόμενος ἀπό τόν Πρόεδρο τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου κ. Νικόλαο Κοζυράκη, ὁ Διοικητής Ἀνθυποπλοίαρχος κ. Γεώργιος Καθεκλάκης καί Ὑπαξιωματικοί τῆς Πολεμικῆς Ναυτικῆς Βάσης Κυριαμαδίου, ὁ Διοικητής τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Ζήρου Σμήναρχος κ. Νικόλαος Μιχαλάκης, τά μέλη τοῦ Δ.Σ. τοῦ Ἱδρύματος «Παναγία Ἀκρωτηριανῆ» καί ἄλλοι ἐκπρόσωποι τοπικῶν Φορέων καί πλῆθος προσκυνητῶν τῆς Μονῆς.
54
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Μνημοσυνο για τα θυματα της Μικρασιατικης καταστροφης του 1922 στον Ιερο Ναο ΠαναγΙας Ελεουσης Ιεραπετρας
Τήν Κυριακή 27 Σεπτεμβρίου στόν Ἱερό Ναό Παναγίας Ἐλεούσης Ἱεράπετρας τελέσθηκε Ἀρχιερατικό μνημόσυνο στή μνήμη τῶν θυμάτων τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς τοῦ 1922, ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιο. Προηγήθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί ἡ Θεία Λειτουργία, στήν ὁποία προέστη ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως. Ἡ ὁμιλία γιά τά 93 χρόνια ἀπό Μικρασιατική Καταστροφή ἔγινε ἀπό τήν κυρία Μαρία Στεφάνου-Σαρρῆ, Μέλος τοῦ Δ.Σ. τοῦ Συλλόγου Μικρασιατῶν Ἱεράπετρας. Στό τέλος τῆς ἀκολουθίας ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος προέστη στό καθιερωμένο μνημόσυνο καί εὐχήθηκε νά εἶναι ἄληστος ἡ μνήμη «πάντων τῶν ἐν τῇ Μικρᾷ Ἀσίᾳ ἐκτελεσθέντων, σφαγιασθέντων καί ὁλοκαυτωθέντων πατέρων καί ἀδελφῶν ἡμῶν» καί παρότρυνε τούς Μικρασιατικῆς καταγωγῆς συντοπίτες μας νά καταγράψουν τίς μαρτυρίες τῶν ξερριζωμένων παππούδων καί γιαγιάδων τους, οἱ ὁποῖοι ἔφεραν ἀπό τήν πατρώα γῆ τους ὡς ἱερό καί μοναδικό κειμήλιο στή νέα τους πατρίδα τήν εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ἐλεούσης, ὥστε νά μή σβήσει ἡ φλόγα τῆς θύμησης ἀπό τή λήθη καί τή λησμονιά. Στήν Θεία Λειτουργία καί στό Ἀρχιερατικό μνημόσυνο παρέστησαν οἱ Ἀντιδήμαρχοι κ. Ἐμμ. Φραγκούλης καί Ἀργ. Πανταζῆς καί μέλη τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου Ἱεράπετρας, ὁ πρ. Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Νικ. Χριστοφακάκης, ἡ Πρόεδρος Μαρία Μαθιουδάκη-Δραγασάκη, τό Δ.Σ. τοῦ Συλλόγου Μικρασιατῶν, οἱ Μικρασιάτες τῆς πόλεως καί ἀρκετοί πιστοί. Αγιασμος για την εναρξη των μαθηματων στις Σχολες Βυζαντινης Μουσικης και Αγιογραφίας της Ι. Μητροπολεως Τό ἑσπέρας τῆς Τρίτης 6 Ὀκτωβρίου στήν κατάμεστη ἀπό μαθητές αἴθουσα συνεδρίων τοῦ Κέντρου Πολιτιστικῆς καί Κοινωνικῆς Μέριμνας τελέσθηκε ὁ Ἁγιασμός γιά τήν ἔναρξη τῶν μαθημάτων στίς Σχολές Βυζαντινῆς Μουσικῆς καί Ἁγιογραφίας τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Τόν Ἁγιασμό τέλεσε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, περιστοιχούμενος ἀπό τόν Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλο Ἀρχιμ. Κύριλλο Διαμαντάκη καί τόν Ἱερό Κλῆρο τῆς περιοχῆς, ὁ ὁποῖος καλωσόρισε ἐγκάρδια τούς παλαιούς καί τούς νέους μαθητές τῶν λειτουργικῶν τεχνῶν τῆς Ψαλτικῆς καί Ἁγιογραφίας, εὐχαρίστησε τόν ἁγιογράφο κ. Ἐμμ. Καζανάκη καί τούς διδάσκοντες στή Σχολή Βυζ. Μουσικῆς, οἱ ὁποῖοι ἀμισθί καί μέ ἔνθεο ζῆλο μεταλαμπαδεύουν τίς ἱερές τέχνες τῆς Ἁγιογραφίας καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, εὐχόμενος νά κρατήσουμε ἀνόθευστη αὐτή τή μακραίωνη παράδοση. Τέλος, εὐχήθηκε στούς περίπου διακόσιους μαθητές τῶν δύο σχολῶν καλή καί ἐποικοδομητική περίοδο. Ὁ Διευθυντής τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς «Ἅγ. Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» κ. Ἰωάννης Ἀρώνης προσφώνησε κατάλληλα τόν Σεβ. Μητροπολίτη κ. Εὐγένιο, τόν ὁποῖο εὐχαρίστησε γιά τό ἀμέριστο ἐνδιαφέρον του γιά τήν εὔρυθμη λειτουργία τῆς Σχολῆς, ἐπισημαίνοντας τήν ὑποχρέωση νά διαφύλαξομε τήν πατρώα Βυζαντινή μουσική, γιά τήν ὁποία ἡ Τοπική μας Ἐκκλησία, μέ τήν πρόνοια τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου κ. Εὐγενίου, λειτουργεῖ ἀπό τό 2013 πιστοποιημένη καί ἐπίσημα ἀναγνωρισμένη ἀπό τό Ὑπουργεῖο Πολιστισμοῦ Σχολή, ὅπου διδάσκεται ἀνόθευτη ἡ ἐκκλησιαστική μουσική». Στό τέλος, προσφέρθηκε κέρασμα σέ ὅλους τούς παρόντες, ἀνάμεσα στούς ὁποῖος ἦταν ὁ πρώην Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Νικ. Χριστοφακάκης, Ἱεροψάλτες καί συνεργάτες τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ἔργου. 55
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Η πανηγυρη του Επισκοπικου παρεκκλησιου του Οσιου Ιωαννου του Ερημιτου στην Ιεραπετρα
Τήν Τετάρτη 7 Ὀκτωβρίου, ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου καί τῶν σύν αὐτῷ 98 Ὁσίων Θεοφόρων Πατέρων, πανηγύρισε μέ μεγάλη λαμπρότητα τό φερώνυμο Ἐπισκοπικό Παρεκκλήσιο, στόν αὔλειο χῶρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, στήν Ἱεράπετρα. Τήν παραμονή τελέσθηκε ὁ Μέγας πανηγυρικός Ἑσπερινός, στόν ὁποῖο χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος καί ἔλαβαν μέρος ὁ Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης καί ἄλλοι Κληρικοί τῆς περιοχῆς. Κατά τή διάρκεια τῆς ἀκολουθίας τέθηκε πρός προσκύνηση τεμάχιο τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ὁσίου. Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, στήν ὁποία χοροστάτησε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, ὁ ὁποῖος στή συνέχεια προέστη τῆς Ἀρχιερατικῆς Θείας Λειτουργίας καί ἐπικαλέσθηκε τή χάρη, τή βοήθεια καί τόν ἐπιστηριγμό τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου καί τῶν λοιπῶν 98 θεοφόρων Πατέρων. Στήν Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία ἔλαβαν Κληρικοί τῆς πόλεως καί συμμετεῖχε πλῆθος πιστῶν, μεταξύ των ὁποίων καί περίπου εἴκοσι ἄτομα μέ εἰδικές ἀνάγκες πού φιλοξενοῦνται στό Παράρτημα Α.Μ.Ε.Α. Λασιθίου (πρώην Θεραπευτήριο Χρονίων Παθήσεων) τοῦ Κέντρου Κοινωνικῆς Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης, στόν Ἅγιο Νικόλαο, καί οἱ συνοδοί τους. Ἀκολούθησε καφές καί κέρασμα σέ ὅλους τούς παριστάμενους στήν αἴθουσα τῆς Ἐνορίας τοῦ Ἱεροῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας. H εκδημια και η Εξοδιος Ακολουθια του αοιδιμου Μητροπολιτου Πετρας και Χερρονησου κυρου Νεκταριου
Ἐξεδήμησεν εἰς Κύριον τήν Πέμπτη 15 Ὀκτωβρίου, σέ ἡλικία 64 χρονῶν, ὕστερα ἀπό πολύμηνη δοκιμασία τῆς ὑγείας του ἀπό τήν ἐπάρατο νόσο, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Πέτρας καί Χερρονήσου κ. Νεκτάριος. Ἡ Ἐξόδιος Ἀκολουθία τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου κυροῦ Νεκταρίου τελέσθηκε μέσα σέ κλίμα βαθειᾶς συγκίνησης καί ὀδύνης τό μεσημέρι τοῦ Σαββάτου 17 Ὀκτωβρίου στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τῆς Μεγάλης Παναγίας Νεαπόλεως. Προηγήθηκε Τρισαρχιερατική Θεία Λειτουργία, προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Εἰρηναίου, Τοποτηρητοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου, καί συνιερουργούντων τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου καί τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου κ. Ἀνδρέου, κατά τήν ὁποία ἔλαβαν μέρος ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιγραμματέας τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης καί Κληρικοί τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου. Πρίν τήν ἀπόλυση τελέσθηκε Τρισάγιο ὑπέρ ἀναπαύσεως τῆς ψυχῆς τοῦ κοιμηθέντος Ἱεράρχου, στό ὁποῖο μετεῖχαν καί οἱ λοιποί Σεβ. Ἀρχιερεῖς τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. Στήν Ἐξόδιο Ἀκολουθία ἔλαβε μέρος σύσσωμη ἡ Ἱεραρχία τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, οἱ Σεβ. Μητροπολίτες Κυθήρων Σεραφείμ, Κορίνθου Διονύσιος, ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κατάρων κ. Μακάριος καί ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Αὐστρίας κ. Ἀρσένιος. Ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Σεβ. Μητροπολίτης Μύρων κ. Χρυσόστομος, μετέφερε τίς συλλυπητήριες εὐχές τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, καί στή συνέχεια μίλησαν ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ρόδου Κύριλλος ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ Μακ. Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας καί πάσης Ἀφρικῆς κ. Θεοδώρου, ὁ Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντίνης κ. Ἀρίσταρχος, ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ Μακ. Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων
56
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
κ. Θεοφίλου, ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Τίτος Γαρεφαλάκης ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ Μακ. Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Ἱερωνύμου, καί ὁ Πανοσιολ. π. Δανιήλ ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Ἐπισκόπου τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Σύρου, Θήρας καί Κρήτης κ. Στεφάνου. Ἐκ μέρους τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης ἐπικήδειο λόγο ἐκφώνησε ὁ Πρόεδρος αὐτῆς, Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπος Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖος, διερμηνεύοντας τά συναισθήματα τῶν Μελῶν τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί ἀναφερόμενος στό πολύπλευρο ἔργο καί τήν ὑποδειγματική συνεργασία τοῦ ἐκλιπόντος Ἱεράρχου. Ἐπίσης, ἐκ μέρους τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Πέτρας καί Χερρονήσου ἐπικήδειος λόγος ἐκφωνήθηκε ἀπό τόν Αἰδεσιμολ. Πρωτοπρ. Γεώργιο Ἀτσαλάκη, Γενικό Ἀρχιερατικό Ἐπίτροπο τῆς Ἱ. Μητρόπολης Πέτρας καί Χερρονήσου, καί στό τέλος ἀπό τόν Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Τίτο Ταμπακάκη, Πρωτοσύγκελλο τῆς χηρεύουσας Μητροπόλεως. Συλλυπητήριο χαιρετισμό ἀπηύθυναν οἱ Δήμαρχοι Ἁγίου Νικολάου κ. Ἀντώνιος Ζερβός, Ὀροπεδίου Λασιθίου κ. Ἰωάννης Στεφανάκης καί Χερσονήσου κ. Ἰωάννης Μαστοράκης, ἐκ μέρους τῆς κυβέρνησης ὁ Βουλευτής Ν. Λασιθίου κ. Ἐμμ. Θραψανιώτης, ὁ ἕτερος Βουλευτής τοῦ Νομοῦ κ. Ἰω. Πλακιωτάκης, ὁ Περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταῦρος Ἀρναουτάκης, ἡ Ἀντιπεριφερειάρχης Π.Ε. Λασιθίου κ. Πελαγία Πετράκη, ἐκπρόσωπος τοῦ Πανεπιστημίου καί τοῦ Τ.Ε.Ι. Κρήτης, ὁ Αἰδεσιμ. Πρωτ. Ἐμμανουήλ Καβρουλάκης ἐκ μέρους τῶν ἀποφοίτων τῆς Ριζαρείου, ὁ κ. Στυλιανός Παπαλεξάνδρου ὡς ἐκπρόσωπος Ἐφέδρων Ἀξιωματικῶν Κύπρου καί Κρήτης, καθώς καί μέλος τῆς οἰκογένειας τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου. Ὅλοι τους ἀναφέρθηκαν μέ θερμά λόγια στό ἔργο καί τήν προσωπικότητα τοῦ ἐκλιπόντος Ἱεράρχου, ἐπισημαίνοντας τούς ἰσχυρούς καί ἀδιάλειπτους δεσμούς μέ τόν Ἱερό Κλῆρο καί τό εὐσεβές πλήρωμα τῆς Μητροπόλεώς του. Τέλος, κατ’ ἐξαίρεση ἀναγνώσθηκε μόνο τό Ψήφισμα ἀπό τήν Τοπική Κοινότητα Καταλαγαρίου τοῦ Δήμου Ἀρχανῶν-Ἀστερουσίων, γενέτειρας τοῦ ἀοίδιμου Μητροπολίτη Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου. Στή συνέχεια πραγματοποιήθηκε ἡ περιφορά τοῦ σκηνώματος τοῦ ἐκλιπόντος Ἀρχιερέως στήν κεντρική πλατεία τῆς Νεαπόλεως μέ τή συνοδεία ἀγήματος τῆς Πολεμικῆς Ἀεροπορίας καί ἀκολούθησε ἡ ταφή τοῦ πίσω ἀπό τόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό τῆς Μεγάλης Παναγίας. Τό πένθος τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης ἔφερε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου κ. Εὐγένιος, πνευματικό τέκνο τοῦ κοιμηθέντος Ἱεράρχου, ἐνῶ στήν Ἐξόδιο Ἀκολουθία παρέστησαν Ἡγούμενοι Μονῶν, πλῆθος Κληρικῶν καί Μοναχῶν τῆς Μεγαλονήσου, Δήμαρχοι καί Βουλευτές τῶν Νομῶν Ἡρακλείου καί Λασιθίου, ὁ Διευθυντής τῆς Γενικῆς Περιφερειακῆς Ἀστυνομικῆς Δ/νσης Κρήτης Ὑποστράτηγος κ. Μιχ. Καραμανλάκης, ὁ Ἀστυνομικός Διευθυντής Λασιθίου Ταξίαρχος κ. Κων. Περάκης, ἐκπρόσωποι τῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων, ἐκπρόσωποι τῶν τοπικῶν φορέων καί πλῆθος πιστῶν ἀπό τήν Μητροπολιτική περιφέρεια Πέτρας καί Χερρονήσου καί ἀπό ἄλλα σημεῖα τῆς Κρήτης.
57
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Tα Εγκαινια του Ι. Ναου Αναληψεως του Κυριου στην Ενορια Κουτσουναριου Ιεραπετρας
Μέ ἐκκλησιαστική λαμπρότητα καί μεγάλη συμμετοχή τῶν πιστῶν τῆς Ἐνορίας καί τῆς εὐρύτερης περιοχῆς τελέσθηκαν τό Σάββατο 24 Ὀκτωβρίου ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιο τά Ἱερά Ἐγκαίνια τοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἀναλήψεως τοῦ Κυρίου, πού κτίσθηκε τό ἔτoς 1975, δίπλα (βόρεια) στόν προϋπάρχοντα Ἱερό Ναό Ἁγίων Τεσσαράκοντα, μέ προσωπική ἐργασία τῶν κατοίκων τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Ἱεράπετρας πού εἶχαν μετοικήσει στόν παραλιακό οἰκισμό τοῦ Κουτσουναρίου. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος, περιστοιχούμενος ἀπό πλειάδα Ἐφημερίων τῆς περιοχῆς, χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, προέστη στή λιτανεία τῶν προσκομισθέντων ἱερῶν Λειψάνων καί τέλεσε τήν ἀκολουθία τῶν Ἱερῶν Ἐγκαινίων καί στή συνέχεια ἱερούργησε. Στήν ὁμιλία του, στό τέλος τῆς τελετῆς τῶν Ἐγκαινίων, ὁ Σεβ. ἐπισήμανε ὅτι μέ τήν καθιέρωση τῆς Ἁγίας Τράπεζας μέ ἱερά Λείψανα Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων τῶν ἐν Ρεθύμνῃ μαρτυρησάντων καί ἄλλων ἁγίων, ὁ χῶρος αὐτός μετατρέπεται ἀπό ἕνα ἁπλό οἰκοδόμημα σέ οἶκο Κυρίου, σέ οἶκο προσευχῆς καί σέ οὐράνιο Θυσιαστήριο, ἀπ’ ὅπου «τά ἄνω τοῖς κάτω συνεορτάζει, καί τά κάτω τοῖς ἄνω συνομιλεῖ». Ὁ ναός εἶναι τόπος λατρείας τοῦ Θεοῦ, λιμάνι τῶν χειμαζόμενων, ἰατρεῖο παθῶν, καταφυγή ἀσθενῶν, δαιμόνων φυγαδευτήριο, ἀφοῦ ἐντός αὐτοῦ τελοῦνται τά Ἱερά Μυστήρια πού μεταδίδουν τή Θεία Χάρη καί κυρίως τό κατ’ ἐξοχήν Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, κατά τό ὁποῖο οἱ πιστοί πού μεταλαμβάνουν γίνονται σύναιμοι καί σύσσωμοι μέ τόν Χριστό, δηλ. Χριστοφόροι. Τέλος, συνεχάρη ὅλους τούς συντελεστές τῶν Ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ, καθώς καί τήν ἀνάδοχο κ. Μαρία Λαμπράκη. Ἀνάμεσα στό πλῆθος τῶν πιστῶν πού συμμετεῖχαν στήν τελετή τῶν Ἐγκαινίων καί στήν Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία πού ἀκολούθησε καί ἔλαβαν τήν εὐλογία τῶν ἁγίων λειψάνων ἦταν ὁ Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Θεοδ. Καλαντζάκης, ὁ Ἀντιδήμαρχος Ἀνδρ. Παπαδοπετράκης, ὁ Ἀστυνομικός Διευθυντής Λασιθίου Ταξίαρχος κ. Κων. Περάκης, ἡ Πρόεδρος τῆς Τοπικῆς Κοινότητας Ἁγίου Ἰωάννου κ. Μαρία Σακκαδάκη-Μπαχλιτζανάκη καί ὁ Πρόεδρος τοῦ Πολιτιστικοῦ Συλλόγου Ἀνάπτυξης Ἁγίου Ἰωάννου κ. Νικόλαος Ἀθάνατος κ.ἄ. Με τη συμμετοχη πανελληνιονικων διεξηχθησαν τα «Νεστορεια» στην Ιερπετρα
Μέ τή συμμετοχή γιά πρώτη φορά πανελληνιονικῶν ἀθλητῶν καί ἀθλητριῶν, οἱ ὁποῖοι στίς κατηγορίες δρόμων πού συμμετεῖχαν πέτυχαν ρεκόρ ἀγώνων μέ τίς ὑψηλές ἐπιδόσεις τους, διεξήχθησαν πρός τιμή τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Νέστορος, προστάτη τῶν Ἀθλητῶν, τήν Τρίτη 27 Ὀκτωβρίου, οἱ παγκρήτιοι ἀγῶνες στίβου «ΙΣΤ΄ ΝΕΣΤΟΡΕΙΑ» στό παραλιακό Γυμναστήριο τῆς Ἱεράπετρας. Τούς ἀγῶνες διοργάνωσε γιά δέκατη ἕκτη συνεχή χρονιά ἡ Ἱερά Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας σέ συνεργασία μέ τόν Δῆμο Ἱεράπετρας καί τόν Γυμναστικό Σύλλογο «Λιβυκός» καί συμμετεῖχαν περίπου 250 ἀθλητές καί ἀθλήτριες τοῦ κλασσικοῦ ἀθλητισμοῦ ἀπό τήν Ἑλλάδα καί τήν Κύπρο. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, μετά τήν τέλεση τοῦ Ἁγιασμοῦ, ὅπου συμμετεῖχε σύσσωμος ὁ Ἱερός Κλῆρος τῆς πόλεως καί τῆς εὐρύτερης περιοχῆς Ἱεράπετρας, κήρυξε
58
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
τήν ἔναρξη τῶν ἀγώνων, ὑπογραμμίζοντας ὅτι «ἡ ἄσκηση εἶναι συνυφασμένη μέ τή ζωή καί ἀποτελεῖ βασικό γνώρισμα τοῦ εὔρωστου ψυχικά καί σωματικά ἀνθρώπου. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἡ “ἄσκηση” καί ὁ “ἀσκητισμός” ἔχουν τήν ἴδια ἐτυμολογική ρίζα. Ἀσκητές τῆς Ἐρήμου, Μοναχοί καί Ἐγκρατευτές τῶν Ἡσυχαστηρίων, ἀλλά καί οἱ ἅγιοι Μάρτυρες τῆς Πίστεως, πού ἔχυσαν καί τό αἷμα τους γιά τό Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ, χαρακτηρίζονται “ἀθλοφόροι”, γιά τούς ἄθλους, τά ἀθλήματα καί τούς πολλούς ἀγῶνες τους γιά νά γίνουν μέλη Χριστοῦ, νά χριστοποιηθοῦν», καί συνεχάρη τούς συμμετέχοντες σέ ὅλα τά ἀγωνίσματα τῶν «Νεστορείων», καί εἰδικά τά «παιδιά μέ εἰδικά προσόντα» (Α.Μ.Ε.Α.), πού πρώτη φορά ἔλαβαν μέρος φέτος στούς ἀγῶνες. Ἀκολούθησαν οἱ θερμοί χαιρετισμοί τοῦ Δημάρχου Ἱεράπετρας κ. Θεοδοσίου Καλαντζάκη, τῆς Ἀντιπεριφερειάρχου Λασιθίου κ. Πελαγίας Πετράκη, τοῦ Προέδρου τοῦ Γυμναστικοῦ Συλλόγου «ΛΙΒΥΚΟΣ» κ. Ἀθανασίου Κατσαγκόλη, τοῦ Ἀστυνομικοῦ Διευθυντῆ Λασιθίου Ταξίαρχου κ. Κων/νου Περάκη καί τοῦ κ. Μάρκου Καλούδη, Τεχνικοῦ Συμβούλου τοῦ Σ.Ε.Γ.Α.Σ., οἱ ὁποῖοι τόνισαν τή σημασία τῆς καθιέρωσης τῶν ἀγώνων γιά τήν ἀθλούμενη νεολαία ἀπό τήν Τοπική Ἐκκλησία, σέ συνεργασία μέ τήν Τοπική Αὐτοδιοίκηση καί τούς ἀνθρώπους τοῦ στίβου, γιά νά τιμηθεῖ ἡ μνήμη τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Νέστορος, προστάτου τῶν ἀθλητῶν, ἀλλά καί γιά νά διαδοθεῖ ἀκόμη περισσότερο τό ἀγωνιστικό φρόνημα στούς νέους. Στή συνέχεια ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος ἀπένειμε ἐκ μέρους τοῦ Γ.Σ. Ἱεράπετρας «Λιβυκός» τιμητική πλακέτα στήν κ. Φωτεινή (Φιφίκα) Παπαδάκη, Ἐπίτιμο Πρόεδρο τοῦ Συλλόγου καί Μέλος τῆς Ε.Α.Σ. Σ.Ε.Γ.Α.Σ. Κρήτης, γιά τήν 35ετή προσφορά της ὡς διοικητικοῦ παράγοντα στόν κλασσικό ἀθλητισμό. Τούς ἀγῶνες τίμησαν μέ τήν παρουσία τους ὁ Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Θ. Καλαντζάκης, ἡ Ἀντιπεριφερειάρχης Λασιθίου κ. Πελαγία Πετράκη, οἱ Ἀντιδήμαρχοι κ. Ἐμμ. Φραγκούλης καί κ. Ἀργ. Πανταζῆς, ὁ Διοικητής τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Σητείας Σμήναρχος κ. Νικόλαος Μιχαλάκης, ὁ Ἀστυνομικός Δ/ντής Λασιθίου Ταξίαρχος κ. Κων. Περάκης, Διοικητής τοῦ Τμήματος Τροχαίας Ἱεράπετρας κ. Σπυρίδων Χασιώτης, ὁ Λιμενάρχης Ἱεράπετρας κ. Ἰω. Παπαδάκης, οἱ ἐκπρόσωποι τῆς Ἕνωσης Ἀθλητικῶν Σωματείων Σ.Ε.Γ.Α.Σ. Κρήτης καί τοῦ Συνδέσμου Κριτῶν Κλασσικοῦ Ἀθλητισμοῦ Κρήτης, Προϊστάμενοι Δημοσίων Ὑπηρεσιῶν καί Φορέων, Διευθυντές Σχολείων, ἐκπαιδευτικοί, ἄνθρωποι τοῦ ἀθλητισμοῦ, πολλοί γονεῖς, καθώς καί οἱ ὁμάδες ἐθελοντῶν, πού καί φέτος συνέδραμαν στήν ὁμαλή διεξαγωγή τῶν ἀγώνων.
59
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
Ο Σεβ. Μητροπολιτης ιεραπυτνησ και σητειασ Κ. Ευγενιος:
•Τό ἀπόγευμα τῆς Παρασκευῆς 18/9 προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τοῦ μακαριστοῦ π. Νικολάου Γεναράκη στόν Ἱερό Ναό Ἀναλήψεως τοῦ Κυρίου πόλεως Ἡρακλείου, ὅπου ὑπηρέτησε γιά πολλά χρόνια. • Τό Σάββατο 19/9 τέλεσε τό Μυστήριο τοῦ Γάμου τῶν Χρυσοβαλάντη π. Ἀνδρέου Πιτροπάκη καί Αἰκατερίνης Ἐμμ. Χαλκιαδάκη στόν Ἱερό Ναό Εἰσοδίων Θεοτόκου Καλέ πόλεως Ἱεράπετρας. • Τήν Κυριακή 20/9 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί στή συνέχεια, περιστοιχούμενος ἀπό τόν Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλο Ἀρχιμ. Κύριλλο Διαμαντάκη καί ἄλλους Κληρικούς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως, ἱερούργησε καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο στόν πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναό Ἁγίου Εὐσταθίου Σελακάνου Ἐνορίας Χριστοῦ Ἱεράπετρας. • Τή Δευτέρα 21/9 ἱερούργησε στόν ἱστορικό βυζαντινό ναό τῆς Παναγίας Λιθινῶν, συμπαραστατούμενος ἀπό τόν Αἰδεσιμολ. Πρωτ. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου καί ἱερατικῶς Προϊστάμενο τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Δημητρίου Κατσαμπᾶ Ἡρακλείου π. Γεώργιο Λαδουκάκη καί τόν Πανοσιολ. Πατριαρχικό Διάκονο τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας π. Γρηγόριο Φραγκάκη, ὁ ὁποῖος καί ἕλκει τήν καταγωγή ἀπό τίς Λιθίνες, καί τέλεσε Ἀρχιερατικό μνημόσυνο ὑπέρ ἀναπαύσεως τῶν παπούδων καί τῶν προγόνων τοῦ π. Γρηγορίου. • Τό ἀπόγευμα τῆς Δευτέρας 21/9 προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τοῦ μακαριστοῦ Ζαχαρίου Γ. Κοντοπόδη στόν Ἱερό Ναό Τιμίου Προδρόμου Μεσελέρων Ἱεράπετρας. •Τήν Παρασκευή 25/9 ὡς Πρόεδρος τοῦ Ἀγροτικοῦ Κέντρου Καινοτομίας καί Ἐπιχειρηματικότητας (BIC) Κρήτης, ὑποδέχθηκε στίς ἐγκαταστάσεις τοῦ «Κέντρου Πολιτιστικῆς καί Κοινωνικῆς Μέριμνας» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας τούς συμμετέχοντες στήν ἐπιχειρηματική ἐπίσκεψη πού ὀργάνωσε τό Ἐπιμελητήριο Λασιθίου σέ συνεργασία μέ τό Δίκτυο Ἐξαγωγικῶν Ἐπιχειρήσεων Τροφίμων-Ποτῶν καί Ἀρωματικῶν Φυτῶν. Οἱ φιλοξενούμενοι στό Λασίθι ὁμογενεῖς εἰσαγωγεῖς, πού δραστηριοποιοῦνται στή Σουηδική καί γενικότερα στίς Σκανδιναβικές χῶρες, ἦρθαν σέ ἐπαφή μέ συναδέλφους τους ἀπό τό Νομό Λασιθίου, καί δέχθηκαν ἀναμνηστικά δῶρα καί τίς εὐχές τοῦ Σεβ. γιά ἐπιτυχία στίς ἐπιχειρηματικές δραστηριότητές τους καί στήν ἀγαστή συνεργασία μεταξύ Ἑλλήνων καί Σκανδιναβῶν ἀνθρώπων τοῦ ἐπιχειρεῖν. •Τήν ἴδια ἡμέρα προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τῆς μακαριστῆς Αἰκατερίνης Μηνᾶ Διαμαντῆ στόν Ἱερό Ναό Ἁγίων Ἀναργύρων Μύρτου Ἱεράπετρας. • Ἀπό τήν Κυριακή 27/9 ἕως καί τή Δευτέρα 5/10 ἡγή60
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
θη προσκυνηματικῆς ἐκδρομῆς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας σέ μοναστήρια, ἱερούς ναούς, προσκυνήματα καί ἄλλα σημαντικά ἀξιοθέατα τῆς Ρωσίας, καί συμμετεῖχε στά ἐγκαίνια τῆς ἔκθεσης σύγχρονων ἔργων τῆς Κρητικῆς Σχολῆς Ἁγιογραφίας στό «Κρατικό μουσεῖο-μνημεῖο» τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἰσαάκ τῆς Ἁγίας Πετρούπολης, ὅπου ἐκτέθηκαν 48 φορητές εἰκόνες τοῦ μακαριστοῦ Ἐμμανουήλ Μπετεινάκη, προερχόμενες σχεδόν ὅλες ἀπό τίς Μονές καί τούς ναούς τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. • Τό ἀπόγευμα τῆς Τετάρτης 7/10 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί μίλησε κατάλληλα στόν πανηγυρίζοντα Ἱερό Ναό Ἁγίας Πελαγίας Ἐνορίας Παχείας Ἄμμου, ὅπου τά μέλη τοῦ Πολιτιστικοῦ Συλλόγου καί τοῦ Συλλόγου Γυναικῶν «Νηρηίδες» Παχείας Ἄμμου πρόσφεραν κεράσματα στό πολυάριθμο ἐκκλησίασμα. • Τήν Πέμπτη 8 Οκτωβρίου προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τοῦ μακαριστοῦ Ἐμμανουήλ Μπετεινάκη στόν Ἱερό Ναό Ἀγίου Γεωργίου Πόρου Ἡρακλείου καί μετέφερε στή σύζυγό του Ἑλένη και τούς λοιπούς οἰκείους του τίς συλλυπητήριες εὐχές τοῦ Γενικοῦ Πρόξενου τῆς Ἑλλάδος στή Ρωσία κ. Παναγιώτη Μπεγλίτη. •Τήν Παρασκευή 9/10 παρέστη συμπροσευχόμενος στήν τελεσθεῖσα Θεία Λειτουργία καί τέλεσε τό 9ήμερο μνημόσυνο τοῦ μακαριστοῦ Παντελεήμονος Κριτσωτάκη στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Νικολάου Παχείας Ἄμμου Ἱεράπετρας. • Τήν Κυριακή 11/10 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί τέλεσε τή Θεία Λειτουργία στόν Ἱερό Ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου Τουρλωτῆς Σητείας. • Τή Δευτέρα 12/10 μετεῖχε στήν τακτική συνεδρία τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ὑπό τήν προεδρία τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Εἰρηναίου. • Τό ἑσπέρας τῆς Πέμπτης 15/10 μετεῖχε σέ ἔκτακτη σύσκεψη τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης, ἡ ὁποία συνῆλθε μετά τήν Κύριον ἐκδημία τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Πέτρας καί Χερρονήσου κυροῦ Νεκταρίου. • Την Κυριακή 18/10, χοροστάτησε κατά τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε, κήρυξε τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τό ἑξάμηνο μνημόσυνο τοῦ μακαριστοῦ Ἐμμανουήλ Ροβυθάκη στόν Ἱερό Ναό Ἁγίων Κωνσταντίνου καί Ἑλένης Γρᾶ-Λυγιᾶς Ἱεράπετρας. • Τό ἑσπέρας τῆς ἴδιας ἡμέρας τέλεσε τόν Γάμο τῶν Ἐλευθερίου Ἰ. Μαμουλάκη καί Ἰωάννας Δ. Τζαγκαρουλάκη στόν Ἱ. Ναό Ἁγίου Γεωργίου Καλυβίων Μεσσαρᾶς Ἡρακλείου.
61
Ἄγκυρα Ἐλπίδος
• Τήν Τρίτη 20/10, ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ προστάτου τῆς Ἑλληνικῆς Ἀστυνομίας Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Ἀρτεμίου, προέστη στήν Δοξολογία στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Τριάδας Ἁγίου Νικολάου καί συμμετεῖχε στίς ἐκδηλώσεις τῆς Ἀστυνομικῆς Διεύθυνσης Λασιθίου γία τόν ἑορτασμό τῆς «Ἡμέρας τῆς Ἑλληνικῆς Ἀστυνομίας καί τοῦ προστάτη της Ἁγίου Ἀρτεμίου», παρουσίᾳ τῶν στελεχῶν τῆς ΕΛ.ΑΣ. καί τῶν ἐκπροσώπων ὅλων τῶν Ἀρχῶν τοῦ Νομοῦ Λασιθίου. • Τήν Κυριακή 25/10 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί κήρυξε ἐπίκαιρα τόν θεῖο λόγο στόν Ἱερό Ναό Ἁγίας Τράδος Καββουσίου. Στή συνέχεια ὁ Σεβασμιώτατος παρέστη στήν ἐκδήλωση πού διοργάνωσαν στό Δημοτικό Σχολεῖο τοῦ χωριοῦ ἡ Τοπική Κοινότητα Καβουσίου καί ὁ Πολιτιστικός Σύλλογος Καβουσίου, ὑπό τήν αἰγίδα τοῦ Δήμου Ἱεράπετρας, τῆς Περιφέρειας Κρήτης καί τῆς Γραμματείας Ἀπόδημου Ἑλληνισμοῦ τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν, γιά τή Μνημειακή Μινωική ἐλιά τοῦ Ἀζοριᾶ Καβουσίου καί τό γύρω ἀπό αὐτήν «Μινωικό Ἄλσος Εἰρήνης» καί μέ σκοπό τήν κατάθεση αἰτήματος γιά νά ἐνταχθεῖ στά Μνημεῖα Παγκόσμιας Κληρονομιᾶς τῆς UNESCO. •Τό ἀπόγευμα τῆς ἴδιας ἡμέρας χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί κήρυξε ἐπίκαιρα τόν θεῖο λόγο στούς πιστούς στόν πανηγυρίζοντα Ἱερό Ναό Ἁγίου Δημητρίου τῆς Ἐνορίας Κεντρίου, πλησίον τοῦ Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου Ἄξιόν Ἐστι καί Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου Ἱεράπετρας. •Τήν Τετάρτη 28η Ὀκτωβρίου, ἑορτή τῆς Ἁγίας Σκέπης καί τῆς ἐθνικῆς ἐπετείου τοῦ ἔπους τοῦ 1940, χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, τέλεσε τή Θεία Λειτουργία στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Ἱεράπετρας, καί ἀκολούθως προέστη στήν ἐπίσημη Δοξολογία, μέ τή συμμετοχή τῶν Ἐφημερίων της πόλεως. Στή συνέχεια τέλεσε ἐπιμνημόσυνη δέηση στό Ἡρῶο τῆς πόλεως καί παρακολούθησε, μαζί με τούς ἐκπροσώπους ὅλων τῶν Ἀρχῶν, τήν καθιερωμένη μαθητική παρέλαση, στήν ὁποία συμμετεῖχαν μοτοσυκλετιστές τῆς ὁμάδας ΔΙΑΣ, τό 1ο Σύστημα Προσκόπων, οἱ Ἐθελοντές Σαμαρεῖτες καί οἱ Νοσοκόμες τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, Ἀθλητικοί Σύλλογοι, οἱ Σχολές κρητικῶν χορῶν, ὁ Σύλλογος Μικρασιατῶν Ἱεράπετρας, ἱππεῖς τοῦ Ἱππικοῦ Συλλόγου τῆς πόλης καί τέλος ἡ Φιλαρμονική τοῦ Δήμου Ἱεράπετρας. •Τήν Παρασκευή 30/10 ἐπισκέφθηκε τό Συσσίτιο 62
Περισσοτερες ειδήσεις καί φωτογραφίες στόν καθημερινά ενημερωμένο ιστοχωρο της ιερας Μητροπολεως: www.imis.gr τῶν Ἀπόρων στόν Ἱ. Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας καί εὐχαρίστησε τόν μάγειρα καί τίς ἐθελόντριες πού βοηθοῦν καθημερινά γιά τήν παρασκευή καί διανομή περίπου ἑβδομήντα (70) μερίδων φαγητοῦ σέ συνανθρώπους μας πού βρίσκονται σέ κατάσταση ἔνδειας. Στή συνέχεια προήδρευσε στίς ἐργασίες τοῦ Δ.Σ. τοῦ Κοινωφελοῦς Ἱδρύματος “Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή”. •Τό ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου 31/10 τέλεσε τόν Γάμο τῶν Ἀντωνίου Γ. Μπιλανάκη καί Ἑλένης Ἀβερκίου στόν Ἱ. Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας. •Τήν Κυριακή 1/11, ἑορτή τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Κοσμᾶ καί Δαμιανοῦ, χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί στή συνέχεια, περιστοιχούμενος ἀπό τόν Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλο τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἀρχιμ. Κύριλλο Διαμαντάκη καί τόν Αἰδεσιμ. Ἐφημέριο τῆς Ἐνορίας π. Ἐλευθέριο Δαργάκη, ἱερούργησε, κήρυξε ἐπίκαιρα τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τό 40ήμερο μνημόσυνο τῆς μακαριστῆς Αἰκατερίνης Διαμαντῆ. vΤό ἑσπέρας τῆς ἴδιας ἡμέρας τέλεσε τόν Γάμο τῶν Νεκταρίου Καμπιτάκη καί Ἐλευθερίας Νικάκη στόν Ἱ. Ναό Ἁγίων Κων/νου καί Ἑλένης Ἐργατικῶν Κατοικιῶν Γαζίου Ἡρακλείου. η πανηγυρη του ιερου ναου αγιου γεωργιου πολεωσ σητειασ Τήν Τρίτη 3 Νοεμβρίου, ἑορτή τῆς ἀνακομιδῆς τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου τοῦ Τροπαιοφόρου, πανηγύρισε μέ τή δέουσα λαμπρότητα καί μέ τή συμμετοχή πολλῶν Σητειακῶν ὁ φερώνυμoς ναός τῆς πόλεως Σητείας. Τό ἑσπέρας τῆς Δευτέρας 2/11 τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς, στήν ὁποία χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί κήρυξε κατάλληλα ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, περιστοιχούμενος ἀπό τούς Ἐφημερίους τῆς πόλεως. Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε, συμπαραστατούμενος ἀπό Ἐφημερίους της πόλεως. Τόν θεῖο λόγο κήρυξε κατάλληλα ὁ Αἰδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Γεώργιος Γουλιέλμος, Ἀρχιερατικός Ἐπίτροπος Γ΄ Ἀρχιερατικῆς Περιφέρειας, ὁ ὁποῖος εἶχε διατελέσει Ἐφημέριος στόν Ναό καί εἶχε τήν εὐθύνη τῆς ἀνεγέρσεως καί τῆς ἀποπερατώσεώς του. 63
ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ
Ταχ. Γραφεῖο ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ Ἀριθμός Ἄδειας: 5 ΕΙΔΙΚΟΣ ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ: 260004
ISSN 1109-3617