Govar h 31

Page 1

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫مانگی خاکه‌لێوه‌ (ئادار)‬ ‫مانگی شادی و ئازاره‌‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫مانگی س������ێ‪ ،‬ته‌ژییه‌ له‌ شادی و ئێش و ئازار‪ .‬کۆمه‌ڵێک بۆنه‌‪ ،‬ده‌سکه‌وت‪ ،‬ئازار و برین‬ ‫ناواخنی ئه‌م مانگه‌ن‪ .‬له‌مێژ‌ه س������اڵه‌ جه‌س������ته‌ی نه‌ورۆز و به‌هاری کوردستان که‌وتۆته‌ به‌ر‬ ‫په‌المار و‪ ،‬له‌مێژ ساڵیشه‌ ک‌ه کورد به‌رگری ل‌ه خۆی و نیشتمانه‌که‌ی ده‌کات‪.‬‬ ‫مانگی سێ‪ ،‬یه‌کێکه‌ له‌ قورس������ترین مانگه‌کان ل‌ه مێژووی نه‌ته‌وه‌ی کورد و کوردستاندا‪،‬‬ ‫چونک‌ه خۆشی‪ ،‬شادی و ئێش و ژان هاوشانی یه‌کترین له‌و بڕگ‌ه زه‌مانییه‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و مانگه‌دا س������اڵڕۆژی له‌دایکبوون و کۆچی دواییی بارزانیی نه‌مره‌‪ ،‬ده‌سپێكردنی‬ ‫ڕاپه‌ڕینی خه‌ڵکی کوردس������تانه‌‪ ،‬ڕۆژی جیهانیی ئافره‌تانه‌‪ ،‬ڕۆژی مۆرکردنی ڕێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫‪١١‬ی ئاداره‌‪ ،‬کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌ش هه‌ر له‌و مانگه‌دایه‌‪ ،‬نه‌ورۆزی شایی و ئاشتبوونه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫سروشت ده‌پشکوێ و ده‌روون ده‌خه‌ملێنێت‪ ،‬هه‌ر له‌و مانگه‌شدا‪ ،‬پێشه‌وا قازی له‌ مه‌یدانی‬ ‫چوارچرا له‌ مه‌هاباد ل‌ه سێدار‌ه درا‪.‬‬ ‫مانگ������ی خاکه‌لێوه‌ (ئادار) زۆر زامدار کراو‌ه و ب������ه‌ زام و برین‌ه که‌ڵه‌که‌کراوه‌که‌یه‌و‌ه تا‬ ‫ڕاپه‌ڕین‪ ،‬ئه‌و به‌شه‌ی واڵت هه‌ر خه‌ریکی به‌رخۆدان و خه‌بات بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ڕاپه‌رین ب‌ه الفاو‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌که‌یه‌وه‌ و ئازادکردنی ئه‌و پارچه‌یه‌ی کوردس������تان (هه‌رێمی کوردس������تان)‪ ،‬ب‌ه‬ ‫بنیاتنان������ی داموده‌زگه‌ی نه‌ته‌وه‌یی (په‌رله‌م������ان‪ ،‬حکوومه‌ت و داموده‌زگاکانی) توانی به‌ر ب‌ه‬ ‫هێرش بۆ س������ه‌ر واڵت بگرن و دۆس������یه‌ی ئێش و ئازار له‌و مانگه‌دا دابخه‌ن و به‌ ئه‌رشیڤی‬ ‫مێژووی بسپێرن‪.‬‬ ‫ده‌ب������ێ ئه‌مجار‌ه ڕه‌وتی مێژوو ل‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌و خاکه‌‪ ،‬نه‌ته‌وه‌ی کورد و کوردس������تان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا ل‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و گرووپه‌ ئایینی‪ ،‬مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یییانه‌یش������دا بێت‪ ،‬که‌ له‌م‬ ‫نیشتمانه‌دا ده‌ژین‪ .‬ئه‌گه‌ر ل‌ه ڕه‌وتی زه‌ماندا نه‌ورۆزی جه‌ست‌ه زامدار سه‌یوانه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بوو‌ه و نه‌ته‌وه‌ی کوردی ڕێکخس������ت و ڕێک ده‌خات‪ ،‬پێویس������ت‌ه له‌م سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬به‌شێک له‌و‬ ‫ئه‌رکه‌ به‌ خۆشه‌ویستیی واڵت بسپێردرێت و خۆشه‌ویستییه‌که‌ی کۆکه‌ره‌وه‌ بێت‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫پیاوساالریی چڕ‬ ‫له‌ چاپه‌مه‌نییه‌کانی هه‌رێمی‬ ‫کوردستاندا‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫لێ���ڤ نیکۆاڵیێڤیچ تاڵس���تۆی (‪" :)١٩١٠-١٨٢٨‬هه‌موو ل ‌ه‬ ‫فکری ئه‌وه‌دان ک ‌ه مرۆڤ بگۆڕن‪ ،‬به‌اڵم به‌داخه‌و ‌ه هیچ که‌س‬ ‫له‌فکری ئه‌وه‌دانیی ‌ه خۆی بگۆڕیت‪".‬‬ ‫به‌رابه‌ری������ی ماف ل‌ه نێوان ژن������ان و پیاوان‪ ،‬یه‌کێکه‌ ل‌ه‬ ‫مافه‌ س������ه‌ره‌تایییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫دروشمی به‌شێکه‌ له‌ جیهانی پێشکه‌وتوو و فکری ئازاد‌‪.‬‬ ‫هه‌وڵدان ل������ه‌م بواره‌دا ه������ه‌روا به‌ڕێوه‌یه‌ و س������ه‌ره‌ڕای‬ ‫ده‌س������که‌وتی گه‌لێک مه‌زن‪ ،‬به‌اڵم له‌ به‌ش������ێکی گۆی ئه‌م‬ ‫زه‌ویی������ه‌دا‪ ،‬ملمالنێ و هه‌وڵدان������ی بێوچان درێژه‌ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بێشک به‌ربه‌ستیش گه‌لێک زۆرن‪.‬‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت به‌ گشتی و کوردستانی ئێمه‌ش‬ ‫به‌تایبه‌تی‪ ،‬ب‌ه هۆی قورس������ایی ده‌وری ئایین‪ ،‬دابونه‌ریت و‬ ‫پیاوساالری‪ ،‬ژنان نه‌یانتوانیوه‌‪ ،‬یان ڕێگه‌یان لێ گیراو‌ه ک‌ه‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫به‌ گوێره‌ی کێشی چه‌ندایه‌تیی خۆیانه‌وه‌ له‌ شوێنی شیاودا‬ ‫هه‌ڵس������ووڕ بن‪ .‬به‌رابه‌ریی ژنان له‌گه‌ڵ پیاوان هاوکات ک‌ه‬ ‫به‌ش������ێکی گرینگ‌ه ل‌ه مافی مرۆڤ‪ ،‬به‌شێکی جیانه‌کراوه‌ش‌ه‬ ‫ل‌ه دیموکراس������ی‪ .‬هه‌ندێک ل‌ه زانایان له‌س������ه‌ر ئه‌و ڕایه‌ن‪:‬‬ ‫"یه‌کس������انی له‌ نێوان ژنان و پیاوان‪ ،‬یه‌کێکه‌ ل‌ه کۆڵه‌که‌کانی‬ ‫دیموکراسی‪ ".‬بنه‌مای ئه‌م بۆچوونه‌یش بۆ ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک‌ه ژنان نیوه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ن‪.‬‬ ‫دوای ڕووخانی گشت سیس������ته‌مه‌ دیکتاتۆر‪ ،‬تۆتالیتار‬ ‫و دیسپۆتیس������ته‌کان‪ ،‬دوو چه‌مک������ی "به‌دیموکراتیکردن" و‬ ‫"چاکسازی" ده‌بنه‌ ناوه‌ندی پڕۆژه‌ و بڕیاری هێزه‌ سێکوالر و‬


‫پێشکه‌وتنخوازه‌کان له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬یه‌کێک له‌ هه‌نگاوه‌کانی‬ ‫به‌دیموکراتیکردنی کۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬ڕه‌وتی به‌شداریکردنی ژنانه‌‬ ‫ل������ه‌ ناو داموده‌زگا حکوومی و حزبییه‌کاندا‪ .‬واته‌ ژنانیش‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌کی یاسایی و دادپه‌روه‌رانه‌وه‌ که‌ڵک له‌ پله‌ و‬ ‫شوێنه‌ گرینگه‌کان وه‌ربگرن و‪ ،‬به‌پێی توانا و چه‌ندایه‌تییان‬ ‫له‌ دامه‌زراوه‌کاندا جێگه‌یان دیار بێت‪.‬‬ ‫وته‌یه‌ک������ی به‌ته‌مه‌ن و باو هه‌یه‌ که‌ ده‌ڵێت‪" :‬ژنان نیوه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ن"‪ .‬ئاخۆ له‌ ماوه‌ی زیاتر له‌ بیست ساڵ ته‌مه‌نی‬ ‫هه‌رێمی کوردس������تان‪ ،‬ئه‌م "نیوه‌"ی������ه‌ توانیویه‌تی جێگه‌ی‬ ‫ش������یاو و به‌پێی پێوه‌رێکی ئه‌قاڵنی‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ گوێره‌ی‬ ‫کێشیان له‌ ناو داموده‌زگاکانی هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬له‌وانه‌‬ ‫چاپه‌مه‌نییه‌کانی واڵته‌که‌ماندا هه‌بێت؟ بێش������ک وه‌اڵمه‌که‌ی‬ ‫نه‌رێنییه‌؟!‬ ‫ته‌نیا بوارێک که‌ پێشکه‌وتنی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌‪،‬‬ ‫په‌رله‌مانی کوردستانه‌‪ ،‬که‌‌ (‪)%٣٧‬ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان‬ ‫ژنان پێکی دێنن‪.‬‬ ‫له‌و توێژینه‌وانه‌ی که‌ له‌ ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬به‌والوه‌ کراون و‬ ‫په‌یوه‌ندییان به‌ به‌شداریی ژنان له‌ چاپه‌مه‌نییه‌کاندا هه‌بێت‪،‬‬ ‫تا ئێستا هیچ چه‌شنه‌ پێش������که‌وتنێک بۆ پێگه‌یاندنی ژنان‬ ‫له‌و که‌ره‌س������انه‌دا نه‌کراوه‌‪ .‬ژنان له‌ چاپه‌مه‌نییه‌کانیشدا‬ ‫هه‌روا پاشکۆی پیاوانن‪ .‬چڕیی پیاوساالری و دابونه‌ریت‬ ‫سه‌ره‌کیترین کۆس������پن له‌م بواره‌دا‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌ حاڵێکدایه‌‬ ‫که‌ له‌ ناو چاپه‌مه‌نییه‌کاندا به‌رده‌وام باس له‌ چاکس������ازی‪،‬‬ ‫نه‌هێشتنی توندوتیژی دژ به‌ ژنان‪ ،‬مافی مرۆڤ‪ ،‬به‌رابه‌ری‬ ‫و دیموکراسی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫بانگه‌ش������ه‌ی ئه‌م چاپه‌مه‌نییانه‌ بۆ به‌دیموکراتیکردن و‬ ‫چاکسازی گه‌لێک ڕه‌وایه‌‪ ،‬چونکه‌ ته‌نیا به‌رژه‌وه‌ندییه‌ک که‌‬ ‫ڕاگه‌یاندن به‌دوای������دا وێڵه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیکه‌ که‌‬ ‫تێیدا مافی مرۆڤ پارێزراوبێت و دادپه‌روه‌ری سه‌قامگیر‬ ‫بێت‪ .‬له‌ جیهانی ئه‌م������ڕۆدا کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتیک‪ ،‬له‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ڕاگه‌یاندندایه‌‪ .‬ب������ه‌اڵم ئه‌وه‌نده‌ش ناڕه‌وایه‌‬ ‫که‌ ل������ه‌ پاڵ ئه‌م هه‌موو باس و لێدوانانه‌ی په‌یوه‌س������ت به‌‬ ‫دیموکراسی و چاکسازی‪ ،‬ئه‌م که‌ره‌سانه‌ نه‌یانتوانیوه‌ له‌‬ ‫ناو خۆیاندا ئه‌م بانگه‌یه‌شه‌ به‌ڕێوه‌ببه‌ن‪.‬‬ ‫پیاوساالری له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی ئێمه‌دا ته‌نیا په‌یوه‌ندی به‌ فکری‬ ‫ک������ۆن و توێژه‌ نه‌ریتییه‌کانه‌وه‌ نیی������ه‌‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌م "تارمایی"یه‌‬ ‫چڕه‌‪ ،‬له‌ ناو چاپه‌مه‌نییه‌کاندا گه‌لێک به‌هێزه‌‪.‬‬ ‫ئاماره‌کان������ی ئه‌مس������اڵیش وه‌کو پێش������وو‪ ،‬هه‌روا باس‬

‫له‌ چه‌قبه‌س������توویی له‌م ب������واره‌دا ده‌که‌ن‪ .‬ل������ه‌ پێکهاته‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری������ی چاپه‌مه‌نییه‌کانی هه‌رێمی کوردس������تان‪ ،‬که‌‬ ‫ش������وێنی بڕیاردان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌رک و کاری‬ ‫ڕۆژانه‌ی چاپه‌مه‌نییه‌کانه‌‌‪ ،‬هیچ پله‌یه‌ک به‌ ژنان نه‌دراوه‌‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ ل������ه‌م ناوه‌ندانه‌دا ده‌و‌ر ده‌گێ������ڕن‪ ،‬ته‌نیا پیاون‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪:‬‬ ‫ڕۆژنامه‌ی خه‌بات (پارتی دیموکراتی کوردستان)‪ ٥ :‬که‌س‬ ‫به‌رپرسن‪ ،‬گشتیان پیاون‪.‬‬ ‫کوردستانی نوێ (یه‌کێتیی نیشتمانیی کوردستان)‪ ٤ :‬که‌س‪،‬‬ ‫یه‌کێکیان ژنه‌‪.‬‬ ‫هاواڵتی‪ ٣ :‬که‌س‪ ،‬یه‌کیکیان ژنه‌‪.‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ٧ :‬که‌س‪ ،‬هه‌موویان پیاون‪.‬‬ ‫ڕووداو‪ 8 :‬که‌س‪ ،‬ته‌واویان پیاون‪.‬‬ ‫گۆڤاری لڤین‪ ٩ :‬که‌س‪ ،‬سه‌رجه‌میان پیاون‪.‬‬ ‫ئاوێنه‌‪ ٢ :‬که‌س‪ ،‬گشتیان پیاون‪.‬‬ ‫چاودێر‪ 6 :‬که‌س‪ ،‬هه‌موویان پیاون‪.‬‬ ‫یه‌کگرت���وو‪( :‬یه‌کگرتووی ئیس���ل��امیی کوردستان) ‪3‬‬ ‫که‌س‪ ،‬گشتیان پیاون‪.‬‬ ‫حه‌وتوونامه‌ی باس‪ ٤ :‬که‌س‪ ،‬ته‌واویان پیاون‪.‬‬ ‫ڕێگای کوردس���تان‪( :‬حزبی ش������یوعی کوردستان)‪٤ :‬‬ ‫که‌س‪ ،‬گشتیان پیاون‪.‬‬ ‫گۆڤاری گواڵن‪ 20 :‬كه‌س‪ ،‬یه‌كێكیان ژنه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م کورت������ه‌ ئام������اره‌ ئه‌وه‌م������ان پ������ێ ده‌ڵێت‪ ،‬ک������ه‌ ئه‌م‬ ‫چاپه‌مه‌نییانه‌‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای جیاوازی له‌ ته‌مه‌ن و ڕه‌نگیان‪ ،‬له‌‬ ‫یه‌ک خاڵی س������ه‌ره‌کیدا هاوبه‌شن‪ ،‬ئه‌ویش پیاوانه‌بوونی ئه‌م‬ ‫چاپه‌مه‌نییانه‌ن و ڕه‌چاوی هیچ چه‌شنه‌ به‌رابه‌رییه‌ک نه‌کراوه‌‪.‬‬ ‫به‌دیموکراتیک������ردن و چاکس������ازی ته‌نیا الیه‌ن������ی ئابووری‪،‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌ت������ی و ‪ ...‬ناگرێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو پێویس������ته‌ دامه‌زراوه‌‬ ‫کولتووری و ڕۆش������نگه‌رییه‌کان و له‌ پێشه‌وی هه‌موویانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕاگه‌یاندن (چاپه‌مه‌نییه‌کان) پێش������ه‌نگی ئه‌م به‌رابه‌رییه‌ بن‪.‬‬ ‫ڕاگه‌یاندن‪ ،‬یه‌کسانی و پێگه‌یاندنیش مانا ده‌دات‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫پێویستیی تێگه‌ییشتن و ناسینی ئاکاری خه‌ڵک له‬

‫هه‌ڵبژاردن و ده‌نگداندا‬

‫و‪ :‬م‪ .‬ساماڵ ئه‌حمه‌دی‬ ‫به‌ پێی تیۆریی دیموکراتی������ک‪ ،‬هه‌ڵبژاردن دوو ئه‌رکی‬ ‫ل‌ه ئه‌س������تۆدایه‪ ‌.‬یه‌که‌م‪ ،‬وه‌کوو ڕوونترین ئه‌رک‪ ،‬ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫که‌ داڕێژه‌رانی سیاس������ت دی������اری ده‌کات‪ .‬دووه‌م‪ ،‬بڕیار‬ ‫وای‌ه که‌ هه‌ڵبژاردن بیچمی سیاسه‌تی گشتی دابڕێژێت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی ک‌ه ئاخۆ به‌ڕاس������تی هه‌ڵب������ژاردن حکوومه‌ت ل‌ه‬ ‫داخوازییه‌کانی خه‌ڵک تێده‌گه‌یه‌نێ یا نا‪ ،‬باس������ێکه‌ ئێستا‬ ‫ل������‌ه نێوه‌ندی دیالۆگی "دیموکراس������ی ل������ه‌ ئه‌مریکا تا چ‬ ‫ڕاده‌یه‌ک ب‌ه باشی کار ده‌کات"دا له‌ گه‌ڕدایه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه دنی������ای گریمانه‌یی تی������ۆری هه‌ڵبژاردنی مه‌نتقیدا‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ ڕاستیدا ڕێنوێنی سیاسه‌تی گشتییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و لێتوێژینه‌وه‌ کۆمه‌ڵناس������انه‌یه‌ی ک‌ه ل‌ه ماوه‌ی پتر ل‌ه‬ ‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫نه‌وه‌یه‌کدا له‌ س������ه‌ر ئه‌م بابه‌ت‌ه کراوه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵێک ئاکامی‬ ‫دژ به‌یه‌ک������ی لێ به‌ده‌س������ت هاتووه‌‪ .‬ب������ۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی‬ ‫پێوه‌ندیی نێوان سیاس������ه‌تی گشتی و هه‌ڵبژاردن‪ ،‬باشتر‬ ‫وایه‌ ک‌ه بڵێین پێوه‌ندییه‌کی دووالیه‌نه‌یه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن تاکوو‬ ‫ڕاده‌یه‌ک کاریگه‌ریی له‌ سه‌ر سیاسه‌تی گشتی ده‌بێت و‬ ‫بڕیاره‌ پێوه‌ندیداره‌کانی سیاسه‌تی گشتیش که‌متاکورتێک‬ ‫کاریگه‌ریی له‌ سه‌ر ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن داده‌نێن‪.‬‬ ‫دیموکراسی و هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕه‌نگه‌ هه‌رگیز نه‌کرێ واڵمێکی بڕاوه‌ به‌‌م پرسیاره‌‬ ‫بدرێته‌وه‌‪ ،‬که‌ ده‌نگوه‌رگرتن تا چ ڕاده‌یه‌ک کاریگه‌ریی‬ ‫له‌ سه‌ر داڕش������تنی سیاسه‌تی گشتی داده‌نێ‪ .‬به‌اڵم‬


‫وێده‌چێ که‌ ئه‌مس������ه‌ر و ئه‌وس������ه‌ری واڵمه‌که‌ تاکوو‬ ‫ڕاده‌یه‌ک ڕوون بێ‪ .‬هه‌رچه‌ندی که‌ جوداوازیی نێوان‬ ‫به‌رنامه‌ سیاسییه‌کانی پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن زیاتر‬ ‫بێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر‌ی ئه‌و‌هی‌ که‌ ده‌نگده‌ران بتوانن به‌ ده‌نگی‬ ‫خۆیان ڕه‌وت������ی سیاس������ه‌ته‌کانی حکوومه‌ت بگۆڕن‪،‬‬ ‫زیاتره‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ه‌ت پاڵێ������وراوه‌کان هه‌میش������ه‌ یارمه‌تی������ی‬ ‫ڕوونبوون������ه‌وه‌ی بابه‌ته‌ جێی باس و مش������توومڕه‌کان‬ ‫ن������اده‌ن‪ .‬یه‌کێک ل������ه‌ ئاکامه‌کانی ئ������ه‌م وته‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌‬ ‫که‌ باس و بابه‌ته‌ سیاس������ییه‌کان زۆر جار له‌ ڕێگای‬ ‫"هون������ه‌ری ئاڵۆزبێژی"یه‌وه‌ بیچم ده‌گرن‪ ،‬ئه‌وه‌ش ئه‌و‬ ‫کاته‌ دێت������ه‌ گۆڕێ که‌ پاڵێوراوانی س������ه‌رکۆماری به‌‬ ‫جۆرێک خۆپێش������ان ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌ گۆیا شاره‌زایییه‌کی‬ ‫تایبه‌تیان له‌ قس������ه‌کردندا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ڕاس������تیدا‬ ‫زۆر قس������ه‌ ناکه‌ن‪ .‬هه‌روه‌کوو تا ڕاده‌یه‌ک له‌ هه‌موو‬ ‫کۆنفران������س و کۆبوونه‌وه‌ هه‌واڵده‌رییه‌کاندا ده‌توانین‬ ‫بیانبینی������ن‪ ،‬واڵم نه‌دان������ه‌وه‌ی هێندێک له‌ پرس������یاره‌‬ ‫باس������بزوێنه‌کان و خۆبواردن له‌ والمدانه‌وه‌‪ ،‬به‌شێکه‌‬ ‫له‌ که‌سایه‌تیی سیاسه‌تمه‌داری پیشه‌یی‪.‬‬ ‫ئه‌و کاته‌ی که‌ پاڵێوڕاوێکی هه‌ڵبژاردن به‌ربژێرێکی‬ ‫سیاسیی س������اکار ده‌خاته‌ ڕوو‪ ،‬ده‌نگده‌ران ئاسانتر‬ ‫ده‌توانن ببنه‌ ڕێپیش������انده‌ری ڕێچکه‌ی سیاس������ه‌تی‬ ‫حکووم������ه‌ت‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪1980‬دا ڕۆناڵد‬ ‫ڕه‌ی������گان ب������ه‌ ڕوون������ی مه‌به‌س������تی خ������ۆی له‌باره‌ی‬ ‫که‌مکردنه‌وه‌ی گه‌ش������ه‌ی تێچوون������ه‌ نێوخۆیییه‌کان‪،‬‬ ‫که‌مکردن������ه‌وه‌ی پیتاک (باجی ده‌وڵ������ه‌ت یا ماڵیات)‬ ‫و به‌هێزک������ردن و نووژه‌نکردن������ه‌وه‌ی هێزی نیزامیی‬ ‫ئه‌مری������کای ده‌ربڕی‪ .‬ئ������ه‌و دوای هه‌ڵبژێ������ردران بۆ‬ ‫به‌کرده‌وه‌کردن������ی زۆربه‌ی ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی که‌ دابوونی‬ ‫هه‌نگاوی هه‌ڵێناوه‌ و پیش������انیدا‪ ،‬که‌ هه‌ندێک جاران‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌توانێ کاریگه‌ریی له‌ س������ه‌ر سیاسه‌تی‬ ‫گشتی دابنێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن کاریگه‌ریی له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌کان‬ ‫دابنێ‪ ،‬که‌واته‌ سیاسه‌ته‌کانیش ده‌توانن کاریگه‌رییان‬ ‫له‌ سه‌ر هه‌ڵبژاردن هه‌بێت‪ .‬زۆر جاران سیاسه‌ته‌کان‬ ‫کۆمه‌ڵێک ئاکامیان بۆ خۆشبه‌ختیی گرووپێکی دیار یا‬ ‫بۆ هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌ وه‌کوو یه‌که‌یه‌ک لێ ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وان������ه‌ی که‌ ل������ه‌ ئاکامی کۆمه‌ڵێک سیاس������ه‌تی‬ ‫دیاریکراودا هه‌س������ت به‌ خۆش������ی ده‌ک������ه‌ن‪ ،‬ڕه‌نگه‌‬

‫پشتیوانی له‌ پاڵێوراوێک بکه‌ن که‌ به‌ڵێنی درێژه‌دانی‬ ‫ئه‌و سیاسه‌تانه‌ بدات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ هه‌ست‬ ‫ده‌ک������ه‌ن له‌ ئاکامی ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌دا بارودۆخیان‬ ‫خراپتر ب������ووه‌‪ ،‬پش������تیوانی له‌ پاڵێ������وراوی ڕکه‌به‌ر‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌م‌ه پێناسه‌ی ساکاری تیۆریی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ‬ ‫ڕابردووی ده‌نگدانه‌ (‪،)١(‌)Retrospective voting‬‬ ‫که‌ تێی������دا ده‌نگده‌ران پرس������یارێکی س������اکار دێننه‌‬ ‫گۆڕێ‪" :‬له‌م دوایییانه‌دا چیت بۆ من کردووه‌؟" ئه‌گه‌ر‬ ‫سیاسه‌تمه‌داری به‌رپرسی ئه‌و پله‌یه‌ بتوانێ واڵمێکی‬ ‫ڕازیکه‌ر به‌م پرس������یاره‌ بداته‌وه‌‪ ،‬خه‌اڵت وه‌رده‌گرێ؛‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌شتوانێ ئه‌و کاره‌ بکات‪ ،‬هه‌ڵنابژێردرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هیچ ش������تێک به‌ قه‌ت بارودۆخی ئابووری س������ه‌ر‬ ‫له‌ سیاس������ه‌تمه‌دارێکی پله‌دار ناشێوێنێ و تووڕه‌ی‬ ‫ناکات‪ .‬ئه‌و کاته‌ی که‌ ئابووری ڕوو له‌ کزی ده‌کات‪،‬‬ ‫وه‌کوو ب������اوه‌ هاواری "گزه‌ک������ه‌ر و گه‌نده‌اڵن وه‌ده‌ر‬ ‫نی������ن" به‌رز ده‌بێت������ه‌وه‌ و وه‌کوو ش������ه‌پۆلێک هه‌موو‬ ‫واڵت داده‌گ������رێ‪ ،‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماریدا‪،‬‬ ‫ئه‌و که‌س������انه‌ی که‌ له‌ بارودۆخی ئابووری ناڕازین‪،‬‬ ‫زیاتر س������ه‌رکۆمار به‌ خه‌تاب������ار ده‌زانن‪ .‬ئه‌و کاته‌ی‬ ‫که‌ له‌ س������اڵی ‪1929‬دا دابه‌زینی بازاڕی پشکه‌کان‬ ‫بوو به‌ ده‌س������تپێکی بێبره‌وییه‌کی گه‌وره‌ی ئابووری‪،‬‬ ‫هێڕبێرت هووری کۆماریخواز له‌ کۆش������کی س������پیدا‬ ‫بوو‪ .‬ه������وور و کۆمارییه‌کانی هاوڕێی له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫س������اڵی ‪1932‬دا تووشی تێش������کانێکی تاڵ هاتن له‌‬ ‫به‌رانبه‌ر فڕانکلین ڕۆزڤێڵتدا‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی‬ ‫‪2008‬دا دیموکرات������ه‌کان بۆ کوتان������ی کۆمارییه‌کان‬ ‫بیره‌وه‌ریی (هوور)یان به‌ چاودا ده‌دانه‌وه‌ و (جۆرج‬ ‫دابڵیۆ بووش)یان به‌ هووری هاوچه‌رخ ده‌شوبهاند‪،‬‬ ‫چونکه‌ له‌ بواری وه‌به‌رهێنان و ڕه‌خس������اندنی کاردا‪،‬‬ ‫کابینه‌که‌ی بووش له‌ سه‌رده‌می بێبره‌وه‌یی گه‌وره‌ی‬ ‫ئابووریی ساڵی ‪1929‬وه‌‪ ،‬خاوه‌نی خراپترین کارنامه‌‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ئاش������کرایه‌ که‌ هه‌ڵب������ژاردن کاریگه‌ریی له‌س������ه‌ر‬ ‫سیاسه‌ت داده‌نێ و سیاسه‌تی گشتی به‌گه‌ڕیی واڵت‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت کارتێکه‌ریی سیاس������ه‌تی ئابووری‪ ،‬ده‌توانێ‬ ‫کاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن دابنێ‪ .‬سیاسه‌تمه‌داران‬ ‫ک������ه‌ پاڵ ب������ه‌ کورس������یی س������ه‌رکۆمارییه‌وه‌ ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫سیاس������ه‌تی ماڵی ده‌کار دێنن بۆ ئه‌وه‌ی هاوسه‌نگیی‬ ‫چه‌رخه‌ ئابوورییه‌کانی ئه‌مریکا له‌ حاڵی خوالنه‌وه‌دا‬ ‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫ڕابگرن‪ ،‬ئه‌گه‌ر کێش������ه‌ ئابوورییه‌کان له‌س������ه‌ر یه‌ک‬ ‫که‌ڵه‌که‌ بن‪ ،‬ده‌نگده‌ران خه‌تاکه‌ی ده‌خه‌نه‌ ئه‌س������تۆی‬ ‫سیاسه‌تمه‌داری ده‌سه‌اڵتدار و قامکی ئاماژه‌یان له‌و‬ ‫ده‌گ������رن و‪ ،‬ئه‌و قامکانه‌ له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا ڕه‌نگه‌‬ ‫ببنه‌ ه������ۆی وه‌جووڵه‌که‌وتنی نوێڵه‌کانی هه‌ڵکش������انی‬ ‫ڕکه‌به‌ره‌که‌ی‪ .‬له‌ دوای������ن هه‌ڵبژاردنه‌کاندا به‌رده‌وام‬ ‫وه‌دی������ار که‌وتووه‌‪ ،‬که‌ ئه‌گه‌ر خه‌ڵکێک هه‌س������تیان به‌‬ ‫گه‌شه‌ی ئابووریی نه‌ته‌وه‌یی کردبێ‪ ،‬دیسان ده‌نگیان‬ ‫به‌و سه‌رکۆماره‌ داوه‌ته‌وه‌ که‌ له‌ ده‌سه‌اڵتدایه‌ و ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ش که‌ بارودۆخی ئابوورییان پێ الواز بووه‪ ‌،‬به‌‬ ‫توندی الیه‌نگرییان له‌ ڕکه‌به‌ره‌که‌ی کردووه‌‪ .‬زانایه‌کی‬ ‫باوه‌ڕ پێکراوی زانس������ته‌ سیاسییه‌کان به‌ ناوی ڤی‪.‬‬ ‫ئۆ‪ .‬کی گوتوویه‌تی‪" :‬ته‌نیا چه‌کی به‌ڕاستی کاریگه‌ری‬ ‫کۆنتڕۆڵی گشتی له‌ ڕژیمه‌ دیموکراته‌کاندا‪ ،‬توانایی‬ ‫و هه‌ڵگریی ده‌نگده‌رانه‌ له‌وه‌النان و ده‌رکردنی حیزبه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌کاندا"‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن و دیاریکردنی به‌ستێنی حکوومه‌تی‬ ‫له‌ حاڵێکدا ک‌ه هه‌ڕه‌ش������ه‌ی س������زادان وه‌کوو هێزێکی‬ ‫گوشار وای‌ه بۆ داڕێژه‌رانی سیاسه‌ت‪ ،‬هاوکات یاریده‌ی‬

‫به‌رزبوون������ه‌وی پش������تیوانیی گش������تی ل������‌ه حکوومه‌ت و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی ده‌سه‌اڵتدارانیش ده‌دات‪.‬‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران ده‌زان������ن ک������ه‌ ده‌توانن ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫داهاتوودا حکوومه‌ت بگ������ۆڕن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ویس������ته‌کانی خۆیان ل‌ه به‌رنامه‌کان������ی حکوومه‌تدا زیاتر‬ ‫ده‌بینن و به‌رده‌وام هه‌س������ت ده‌که‌ن ک‌ه حکوومه‌ت کار بۆ‬ ‫ئه‌وان ده‌کات‪ .‬بێجگ‌ه له‌مانه‌ش‪ ،‬کاتێک خه‌ڵک ده‌سه‌اڵتی‬ ‫س������زادان و خه‌اڵتکردنی������ان هه‌یه‌‪ ،‬ڕه‌نگ������‌ه زیاتر وه‌کوو‬ ‫خزمه‌تگوزاری خۆیان چاو ل������ه‌ حکوومه‌ت ده‌که‌ن تاکوو‬ ‫خاوه‌ندار و گه‌وره‌ی خۆیان‪.‬‬ ‫بێنجامین گینزبێرگ‪ ،‬زانای زانس������ته‌ سیاسییه‌کان و‬ ‫مامۆستای زانستگه‌ی جانز هاپکینز وته‌نی‪" :‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دیموکراتیک‪ ،‬هاوواڵتیان ه������ان ده‌دا بۆ قبووڵکردنی ئه‌و‬ ‫خاڵ������ه‌ی ک‌ه به‌رباڵوی و په‌ره‌س������ه‌ندنی ده‌س������ه‌اڵته‌کانی‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی ده‌س������تئاوه‌اڵیی ده‌وڵه‌ت������‌ه ل‌ه‬ ‫خزمه‌تکردن������ی کۆمه‌ڵگه‌دا‪ ".‬ل‌ه به‌ر ئه‌م������ه‌‪ ،‬هاوواڵتیانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک������ی دیموکراتیک ل‌ه جیاتی خۆش������اردنه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫وه‌زه‌نگ و ئازاره‌کانی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌غڵه‌ب خوازیاری ئه‌وه‌ن‬ ‫ک‌ه ده‌وڵه‌ت به‌هره‌یان پێ بگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ خۆڕاو‌ه نیی‌ه ئه‌و که‌س������انه‌ی باوه‌ڕیان به‌وه‌ هه‌ی‌ه‬ ‫که‌ ده‌توانن کاریگه‌ری له‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌ت دابنێن‪ ،‬باوه‌ڕیشیان وای‌ه‬ ‫که‌ حکوومه‌ت ده‌بێ ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫زیاتری هه‌ب������ێ‪ .‬ده‌نگده‌ران به‌و‬ ‫هه‌س������ت‌ه دڵخۆش������ن ک‌ه ده‌توانن‬ ‫په‌یام ب������ه‌ حکوومه‌ت������ی خۆیان‬ ‫بگه‌یه‌ن������ن تا به‌هره‌دار و به‌که‌ڵک‬ ‫بێ������ت‪ .‬که‌وات������‌ه س������ه‌یر نییه‌ ک‌ه‬ ‫هاوکات له‌گ������ه‌ڵ باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬کرده‌ی حکوومه‌ت‬ ‫گه‌شه‌ی س������ه‌ندوو‌ه و به‌ستێنی‬ ‫حکوومه‌ت به‌رباڵو بۆته‌وه‌‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫‪ -١‬گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ ڕابردووی ده‌نگدان‪ :Retrospective voting :‬تیۆرییه‌کی ده‌نگدان‌ه ک‌ه تێیدا ده‌نگده‌ران پرس������یار‬ ‫ده‌که‌ن‪" :‬له‌م دوایییانه‌‌دا چیت بۆ من کردووه‌؟"‬ ‫‪http://ir.voanews.com‬‬ ‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫مه‌به‌ست له‌ ئاسایش و ئاشتی‬ ‫چییه‌؟‬

‫ن‪ :‬شیرن ئامێدی‬ ‫ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬سه‌کوان ئه‌رگۆشی‬ ‫ل������ه‌ ڕووی مێژووه‌وه‌‪ ،‬مه‌به‌س������ت له‌ واتای ئاس������ایش‬ ‫بریتی بوو‪ ،‬له‌ پارێزگاریكردن له‌ س������ه‌المه‌تیی ده‌وڵه‌تان‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ دوژمنی ده‌ره‌كی‪ .‬به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬وای‬ ‫بۆ ده‌چوون كه‌ هه‌ڕه‌ش������ه‌كانی سه‌ر ئاشتی و ئاسایشی‬ ‫ده‌وڵه‌تان بریتییه‌‪ ،‬ل‌ه هه‌ڕه‌ش������ه‌ی هێزه‌ ده‌ره‌كییه‌كان بۆ‬ ‫سه‌ر واڵتان‪ .‬ل‌ه نه‌وه‌ده‌كان و له‌گه‌ڵ كۆتاییهاتنی جه‌نگی‬ ‫س������ارد و باڵوبوونه‌وه‌ی بارودۆخی ناجێگیر ل‌ه ناوخۆی‬ ‫واڵتاندا‪ ،‬ئه‌م تێگه‌یش������تنه‌ و چه‌مكی ئاس������ایش گۆڕانی‬ ‫به‌سه‌ردا هات‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م گۆڕانه‌ی چه‌مكی ئاسایش‪ ،‬دانپێدانانێك هات‌ه‬ ‫ئاراو‌ه كه‌ هه‌ژاری‪ ،‬حوكمڕانیی خراپ و نادادپه‌روه‌ریی پڕ‬ ‫له‌ زوڵم و چه‌وساندنه‌وه‌‪ ،‬گرووپ‌ه ڕه‌گه‌زی و ئایینییه‌كان‪،‬‬ ‫یاخیبوو‌ه سیاسییه‌كان و فش������ار‌ه ئابووری و سیاسیی‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬گشتیان ڕۆڵیان له‌ په‌یدابوونی ناسه‌قامگیری‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ردوو ئاستی ناوچه‌یی و جیهانیدا هه‌یه‌‪.‬‬

‫ل‌ه م������اوه‌ی ئه‌و س������ااڵنه‌ی ك‌ه به‌ ه������ه‌زاره‌ی دووه‌م‬ ‫كۆتایی هات‪ ،‬چه‌مكی ئاسایش ڕۆژ له‌دوای ڕۆژ و به‌پێی‬ ‫ی نه‌ت������ه‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان و‬ ‫پره‌نس������یپه‌كانی مافی مرۆڤ ‌‬ ‫دامه‌زراوه‌كانی دیكه‌‪ ،‬فراوانتر بوو و ب‌ه ئاسایشی مرۆیی‬ ‫گه‌یش������ت‪ .‬به‌پێی ئه‌م پره‌نسیپانه‌‪ ،‬تاكه‌كه‌س و مافه‌كانی‬ ‫بوون به‌ چه‌قی گرنگیدانه‌ ئاساییشییه‌كان‪.‬‬ ‫بۆ یه‌كه‌م جار ئاسایش������ی مرۆی������ی له‌الیه‌ن وه‌زیری‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی كه‌نه‌داوه‌ (لوید ئێكس������وارتی) پێناس������ه‌كرا و‬ ‫پێیوابوو نه‌مانی ئاسایشی مرۆیی "حاڵه‌تێك یا بارودۆخێك‌ه‬ ‫تیای������دا ئازادییه‌كان كپ ده‌كرێن و هه‌ڕه‌ش������‌ه بۆ س������ه‌ر‬ ‫مافه‌كانی خه‌ڵك و ئاسایش������یان و ته‌نانه‌ت ژیانیش������یان‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ".‬ئه‌مه‌ش ڕێگایه‌كی تر‌ه ب������ۆ تێڕوانین و تێڕامان‬ ‫ل‌ه جیهاندا‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك جه‌ختكردن‌ه ل‌ه سه‌ر ئاسایشی‬ ‫واڵت و حكوومه‌ته‌كان‪ ،‬خه‌ڵك ب‌ه خاڵی سه‌ره‌كی داده‌نرێت‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫ئاسایش������ی مرۆی������ی‪ ،‬له‌پێن������او س������نوورداركردنی‬ ‫مه‌ترس������ییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی������ان‪ ،‬گرتنه‌به‌ری ڕێكاره‌‬ ‫خۆپارێزیی������ه‌كان له‌خ������ۆ ده‌گرێت‪ .‬له‌ كاتی شكس������تی‬ ‫خۆپارێزیش������دا‪ ،‬ڕێكاری ڕاس������ته‌ڕێكردن و چاره‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌گرێته‌به‌ر‪.‬‬ ‫پێویس������ت‌ه ڕووبه‌ڕووی ئه‌و ئه‌جێندایان������‌ه ببینه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌بنه‌ هۆی ش������ڵه‌ژانی ئاسایش������ی مرۆی������ی‪ .‬ئه‌مه‌ش ل‌ه‬ ‫ڕێگ������ه‌ی دۆزین������ه‌و‌ه و چاره‌س������ه‌ركردنی س������ه‌رچاو‌ه و‬ ‫هۆیه‌كانی نه‌مانی ئاس������ایش الی خه‌ڵ������ك ده‌كرێت‪ .‬به‌م‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ ده‌سته‌به‌ركردنی ئاسایش������ی مرۆیی پێویستی‬ ‫ب������‌ه ئه‌نجامدان������ی كاری مرۆییی كورتخای������ه‌ن و دانانی‬ ‫ستراتیژێكی درێژخایه‌ن هه‌یه‌‪ ،‬له‌ پێناو بنیاتنانی ئاشتی‬ ‫و په‌ره‌پێدانی گه‌شه‌سه‌ندنی به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫پرۆسه‌ی به‌یه‌كبه‌ستنه‌وه‌ی ماف و ئاسایش بریتییه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ده‌ربازب������وون ل‌ه تۆقاندن و ده‌ربازبوون ل‌ه ترس‪ .‬لێره‌دا‬ ‫پێویس������ت‌ه ئاماژه‌ ب‌ه چوار ڕه‌گه‌ز یا پێكهاته‌ی سه‌ره‌كیی‬ ‫ئاسایشی مرۆیی بكه‌ین؛ یه‌كه‌میان‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌ی ده‌ره‌كی‬ ‫و به‌رباڵو‪ ،‬دووه‌میان‪ ،‬مافی مرۆڤ‪ ،‬سێه‌میان پاراستن و‬ ‫چواره‌میشیان هێزی گه‌ل‪.‬‬ ‫جیهانی س������ه‌رده‌م ب������ه‌ گوڕانكاریی مه‌ترس������یدار و‬ ‫هه‌مواركردنی زۆردا تێده‌په‌ڕێت‪ .‬تاكو ئێس������تاش ئاشتی‬ ‫و گه‌شه‌س������ه‌ندن دوو بابه‌تی سه‌ره‌كی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ن‪.‬‬ ‫ل‌ه الیه‌ك‪ ،‬كۆشش������ه‌كان بۆ ئاش������تی و گه‌شه‌س������ه‌ندن و‬ ‫هاوكاری ڕه‌وتێكی س������ه‌رده‌مین و ڕیگه‌یان لێ ناگیرێت‪.‬‬ ‫فره‌چه‌شنیی جه‌مسه‌ریی جیهانی ڕێڕه‌وێك و گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫نیی������ه‌‪ .‬به‌جیهانیبوون������ی ئابووری به‌ش������ێوه‌یه‌كی فراوان‬ ‫پێش������كه‌وتووه‌‪ .‬پرۆسه‌ی شۆڕشی زانستی و ته‌كنه‌لوژی‬ ‫به‌خێرایی ڕێده‌كات‪ .‬هاوكاری له‌س������ه‌ر هه‌ردوو ئاستی‬ ‫جیهانی و هه‌رێمی له‌ هه‌ڵكشانێكی خێرادایه‌‪ .‬پشتبه‌ستنی‬ ‫دووالیه‌ن له‌نێو واڵتاندا ڕۆژبه‌ڕۆژ ل‌ه به‌ره‌وپێشچووندایه‌‪.‬‬ ‫هاوسه‌نگیی هێزه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان به‌الی ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫ئاشتیی جیهانیدا ده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌گشتی بارودۆخی جیهانی‬ ‫به‌ره‌و سه‌قامگیری ده‌چێت‪.‬‬ ‫له‌هه‌م������ان كاتدا‪ ،‬جیهان هێش������تا به‌ كه‌ن������اری ئارامی‬ ‫نه‌گه‌یشتووه‌‪ .‬هێشتا كێشه‌ی بااڵده‌ستی و سیاسه‌تی هێز‬ ‫له‌ ئارادان‪ .‬ملمالنێ ناوچه‌یییه‌كان و ڕووداوه‌ گه‌رمه‌كان‬ ‫یه‌ك به‌دوای یه‌كدا دێن‪ .‬تێكچوونی باری ئابووریی جیهانی‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫توندت������ر ده‌بێت‪ .‬كه‌لێنی نێوان باكوور و باش������وور تادێت‬ ‫فراوانتر ده‌بێت‌‪ .‬هه‌ڕه‌شه‌ ئاسایشییه باو و تازه‌كان تێكه‌ڵ‬ ‫به‌ یه‌كتر ده‌بن‪ .‬ئاشتی گه‌شه‌سه‌ندن له‌ جیهاندا دووچاری‬ ‫گرفت و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی زۆر ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫هاوبه‌شیكردن له‌ هه‌لی گه‌شه‌سه‌ندن و هاوكاریكردن‬ ‫ب������ۆ ڕووبه‌ڕووبوون������ه‌وه‌ی ئاس������ته‌نگی جوداج������ودا و‬ ‫به‌ره‌وپێش������بردنی كه‌یس������ی ئاش������تی و گه‌شه‌س������ه‌ندنی‬ ‫ته‌ندروس������ت بۆ مرۆڤایه‌تی‪ ،‬چه‌ند كارێكی په‌یوه‌ستن ب‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئاسایشی مرۆیی و گه‌النی‬ ‫واڵته‌ جیاجیاكان‪.‬‬ ‫داواكارین ل‌ه گشت مرۆڤێك و گه‌النی واڵت‌ه جیاجیاكان‬ ‫بۆ كاركردن به‌وپه‌ڕی توانایانه‌و‌ه و ده‌ست له‌ناو ده‌ست ل‌ه‬ ‫پێناو بنیاتنانی جیهانێكی یه‌كانگیر و خاوه‌ن ئاشتییه‌كی‬ ‫به‌رده‌وام و گه‌ش������انه‌وه‌ی هاوبه‌ش‪ .‬له‌س������ه‌ر هه‌موومان‬ ‫پێویس������ته‌ په‌یبه‌ست بین ب‌ه بنه‌ما و ئامانجه‌كانی ئاشتی‬ ‫ك‌ه ل‌ه په‌یمانی نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كاندا هاتووه‌‪ .‬گه‌ش������‌ه‬ ‫ب������ه‌ گیانی دیموكراس������ی و پێكه‌وه‌ژی������ان و هاوكاری و‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی هاوبه‌ش بده‌ین له‌پێناو چاره‌سه‌ركردن و‬ ‫دانانی ڕێگه‌چاره‌ی داهاتووی به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی كورد‪ ،‬نه‌ته‌وه‌یه‌كن حه‌ز‬ ‫به‌ ئاش������تی ده‌كه‌ن و ه������ه‌رده‌م هێزێكی ئاماده‌باش ده‌بن‬ ‫ب‌ۆ پارێزگاریكردن لێی‪ ،‬چونك‌ه ئێم‌ه گه‌لێكین بڕوامان ب‌ه‬ ‫پره‌نس������یپه‌كانی ئاش������تی هه‌یه‌‪ .‬گه‌لی كورد گشت كاتێك‬ ‫هه‌وڵی پێش������وه‌بردنی هاوكاریی دۆستانه‌ی داوه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫س������ه‌رجه‌م گه‌الن و واڵتاندا له‌سه‌ر بنه‌مای پێكه‌وه‌ژیانی‬ ‫ئاشتیخوازانه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ده‌بین له‌س������ه‌ر پێش������وه‌بردنی گفتوگۆی‬ ‫س������تراتیژی له‌گه‌ڵ گه‌الن و واڵتانی تردا بۆ زیاتركردنی‬ ‫متمان������ه‌ی هاوب������ه‌ش و قووڵكرن������ه‌وه‌ی ه������اوكاری و‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی جیاوازیییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی ته‌ندروست‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ هه‌رێمی كوردس������تان ده‌ستبه‌رداری جیهان نابێت‬ ‫ل������ه‌ گه‌شه‌س������ه‌ندنه‌كانیدا‪ ،‬له‌هه‌م������ان كات������دا جیهانیش‬ ‫ده‌س������تبه‌رداری هه‌رێم������ی كوردس������تان نابێ������ت له‌پێناو‬ ‫گه‌شه‌س������ه‌ندن و س������ه‌قامگیربوونی‪ .‬گه‌لی كوردس������تان‬ ‫به‌هه‌ماهه‌نگ������ی له‌گ������ه‌ڵ گه‌النی واڵتانی ت������ردا ل‌ه هه‌وڵ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامه‌كانی خۆی به‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬ل‌ه پێناو بوون ب‌ه‬ ‫نموونه‌ی به‌رزی مرۆڤایه‌تی‪.‬‬


‫مافی ده‌‌نگدان له‌ ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا‪ ،‬چیرۆكێكی ناته‌واو‬

‫* و‌‪ :‬هێلن‬ ‫ڕه‌‌وتی گه‌یش������تنی ژنان ب‌ه مافی ده‌نگ������دان له‌ واڵتانی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا‪ ،‬هه‌وراز و نشێوی جۆراوجۆری‬ ‫تێپه‌ڕاندووه‌ و هێش������تاش هه‌ر كۆتایی نه‌هاتووه‌‪ .‬گه‌رچی‬ ‫لێره‌دا ئیتر هه‌ره‌ش������ه‌ نییه‌ بۆ‌سه‌ر مافی ده‌نگدانی ژنان‪،‬‬ ‫به‌اڵم كرداری ڕاس������ته‌قینه‌ی ئه‌و‪ ،‬ڕووبه‌ڕووی سه‌ختییه‌كی‬ ‫زۆره‌‪ .‬نزیكه‌ی دوو س������ه‌د‌ه ده‌بێت‪ ،‬ك‌ه به‌شێك له‌ ئامانجی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ خه‌باتگێڕییه‌كانی ژنان بۆ به‌ده‌س������تهێنانی مافی‬ ‫ده‌نگدانی به‌رامبه‌ریان له‌گه‌ڵ پیاوانه‌‪.‬‬ ‫گه‌رچی یه‌كه‌مین به‌رهه‌می به‌ده‌س������تهاتووی ئه‌م هه‌وڵ‬ ‫و تێكۆش������انه‌‪ ،‬ل‌ه ساڵه‌كانی دوای س������ه‌ده‌ی نوزده‌هه‌م ل‌ه‬ ‫نیوزیله‌ندا هاته‌ دی‪ ،‬به‌اڵم ت������ا ته‌واوی واڵتان توانیان ئه‌م‬ ‫مافه‌ بۆ ژنان به‌ره‌سمی بناسن‪ ،‬چه‌نده‌ها ده‌یه‌ی خایاند و‬ ‫ئێستاش ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌ هه‌ر به‌رده‌وامه‌‪.‬‬

‫ئاڵۆگ������ۆڕی هه‌ڵومه‌رج������ی كۆمه‌اڵیه‌ت������ی و ئابووری بۆ‬ ‫ژنان‪ ،‬پێش������كه‌وتنی خوێنده‌واری و زانسته‌كه‌یان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌شداریكردنیان ل‌ه بزووتنه‌و‌ه شۆڕشگێڕی و ڕیفۆرمیستانه‌‪،‬‬ ‫بێبه‌ش������كردنیان له‌ مافی ده‌نگدان زیاتر ل������ه‌وه‌ به‌رفراوان‬ ‫كرد و‪ ،‬هه‌وڵی توندی بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ئه‌م ماف‌ه درا‪ .‬له‬ ‫‌ڕاستیدا به‌شێكی گرنگی مێژووی هه‌وڵ و تێكۆشانی ژنان‪،‬‬ ‫بۆ یه‌كسانیی ماف له‌ رۆژئاوا‪ ،‬هه‌روه‌ها ئاسیا و ئه‌فریقاش‬ ‫ل‌ه ‪ 150‬ساڵی دواییدا‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی هه‌ڵبژاردن‬ ‫و خوپااڵوتن چڕ بووه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌می������ن واڵت ئێ������ران نه‌بوو ل‌ه ناوچه‌ك������ه‌دا‌‪ ،‬ك‌ه ژنان‬ ‫مافی ده‌نگدانیان به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬ڕووس������یا ئ������ه‌م مافه‌ی ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪1918‬دا ب‌ه ڕه‌سمی ناس������اند و دواتریش ل‌ه گشت‬ ‫كۆماره‌کانی یه‌كێتی سوڤیه‌تدا په‌ره‌ی گرت‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫مافی ده‌نگدان ل ‌ه بارودوخی نه‌گونجاودا‬

‫تا ئ������ه‌و جێگه‌یه‌ی‌ بۆ بوارێك������ی به‌رفراوانتر كه‌‌ بۆ‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬النیكه‌م له‌ س������ێ‬ ‫واڵت������ی ئه‌م ناوچه‌یه‌‪ ،‬له‌ هه‌مان كۆتایییه‌كانی س������ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌م و له‌ س������ه‌ره‌تاكانی س������ه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬به‌‬ ‫به‌شداریكردنی ژنان له‌ بزووتنه‌وه‌كانی وه‌ك بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫(تنباكو) و شورشی مه‌ش������ڕۆته‌ له‌ ئێران‪ ،‬بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆخوازی له‌ ساڵی ‪ 1919‬له‌ میسر و پێشگری‬ ‫له‌ ڕووخانی توركیا له‌ ساڵه‌كانی دوای شه‌ڕی یه‌كه‌می‬ ‫جیهانیدا‪ ،‬ڕۆلێكی به‌رچاویان بینی‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬كاتێك كه‌ ژنانی توركیا له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1930‬وه‌ك یه‌كه‌می������ن واڵت������ی ناوچه‌ك������ه‌ و ته‌نانه‌ت‬ ‫پێش زۆرب������ه‌ی واڵتانی ئه‌ورووپایی������ش له‌ ئه‌نجامی‬ ‫چاكس������ازییه‌كانی (ئه‌تاتورك)‪ ،‬كه‌ مافی ده‌نگدانیان‬ ‫به‌ده‌ست هێنا‪ ،‬بزووتنه‌وه‌یه‌كی داواكاریی به‌رچاو له‌و‬ ‫بواره‌دا پێك نه‌هاتبوو‪ .‬له‌ ڕاس������تیدا مافی ده‌نگدانی‬ ‫ژنان ل������ه‌ توركیا زیاتر له‌ چوارچێ������وه‌ی بیرۆكراتی‬ ‫و فه‌رمانده‌ران������ه‌ له‌ گۆڕێدا ب������وو و‪ ،‬نه‌بوونی ڕۆڵی‬ ‫چاالكیی ژنان له‌ به‌دیهێنانی ئه‌م مافه‌‪ :‬به‌كارهێنانی‬ ‫چاالكان������ه‌ی ئه‌و مافه‌ که‌ دواتر ڕووبه‌ڕووی كه‌وتن و‬ ‫هه‌ستانه‌وه‌ی كرد‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵه‌كانی دوایی ك������‌ه مافی ژنان ل������‌ه ژماره‌یه‌كی‬ ‫تری واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت و باكووری ئه‌فریقادا‬ ‫جێبه‌جێكرا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ک ڕه‌وتێكی هاوشێوه‌ی نزیكه‌ی توركیا‬ ‫ڕوویدا‪ .‬ب������ه‌ واتایه‌ك كه‌ كه‌ش������ی نێونه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬بزووتنه‌و‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌كان و گۆڕانكاریی دوای سڕینه‌وه‌ی كۆڵۆنیالیزم‪،‬‬ ‫هه‌لومه‌رجێكی ل������ه‌و واڵتانه‌ هێنایه‌ گۆڕێ‪ ،‬كه‌ بوو ب‌ه هۆی‬ ‫ی گشتیی نوێ‪.‬‬ ‫نووسینی ده‌ستوور ‌‬ ‫ڕێبه‌ر‌ه نه‌ته‌ویییه‌ تازه‌ به‌ ده‌س������ه‌اڵت گه‌یشتووه‌کان‪ ،‬ك‌ه‬ ‫نێوانیان له‌گه‌ڵ سێكوالریزمیشدا هه‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‌ به‌شێک‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژارده‌کانی په‌یوه‌نددار ی������ا ناپه‌یوه‌نددار ب‌ه ده‌زگا‬ ‫سیاس������ییه‌كان‪ ،‬هه‌وڵیاندا ك‌ه خێرخوازانه‌ و به‌ ئامانجێكی‬ ‫گه‌یشتن ب‌ه نه‌هێشتنی دواكه‌وتوویی كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬هه‌مان ماف‬ ‫ك������‌ه ل‌ه ڕۆژاوادا ل‌ه باره‌ی ژنان جێبه‌جێكرا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌ك ل‌ه‬ ‫ی مه‌ده‌نیی واڵت بێنن‌ه‬ ‫ناو ده‌ستووری گشتیی نوێ یا یاسا ‌‬ ‫گۆڕێ‪.‬‬ ‫به‌م جۆر‌ه بوو كه‌ جێبه‌جێكردنی مافی ده‌نگدانی ژنان‪ ،‬ل‌ه‬ ‫سه‌رده‌می شه‌ڕی دووه‌می جیهانی و ساڵه‌كانی دواتریشدا‪،‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫وه‌ك ل‌ه پاكستان (‪ )1947‬و ل‌ه كۆتایی ئه‌م ده‌یه‌ ل‌ه سووریا‬ ‫و ئێراق و ل‌ه س������اڵه‌كانی ده‌یه‌ی دواتر‪ ،‬ل‌ه میسر (‪)1956‬‬ ‫و تون������س (‪ )1957‬زیاتر ل������‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ڕێژه‌ی به‌رزی نه‌خوینده‌واری و بێبه‌شكردن ل‌ه به‌شداریی‬ ‫ئاب������ووری و كۆمه‌اڵیه‌ت������ی ل‌ه نێو ژنان ل������ه‌و په‌ریدا بوو و‪،‬‬ ‫پێكهاته‌ی پیاوساالریی كۆمه‌ڵگه‌ به‌هێز بوو‪.‬‬

‫خه‌ونی قورسی كه‌نداوی فارس‬

‫تا ڕاده‌یه‌ك پاش������ماوه‌ی به‌هێزی ئه‌م بارودۆخه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫بۆ نموونه‌ بۆت������ه‌ هۆی ئه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ئێس������تاش له‌ هه‌ندێ‬ ‫به‌شه‌كانی پاكستان‪ ،‬هه‌روه‌ك له‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1997‬پیش������ان درا‪ ،‬كه‌ مافی ده‌نگدانی ژنان‬ ‫ته‌نیا له‌ س������ه‌ر کاغه‌ز بمێنێت������ه‌وه‌‪ .‬له‌وانه‌یه‌ هۆیه‌كه‌ له‌م‬ ‫ڕاستییه‌دا بێت‪ ،‬كه‌‌ نه‌ك به‌ خۆوشیاریی به‌شه‌ به‌رفراوانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی ژنان و دواكاریی������ه‌ هه‌راوه‌کانیان‪ ،‬به‌ڵكو به‌‬ ‫ه������ه‌وڵ و ته‌قه‌الی ژنانی هه‌ڵبژارده‌ و ژماره‌یه‌کی که‌م و‪،‬‬ ‫به‌شێك له‌ پیاوان تا ڕاده‌یه‌ك خوازیاری به‌رابه‌ریخوازیی‬ ‫واڵت‪ ،‬هه‌روه‌ها پیش������اندانی دیمه‌نی جوان له‌ ده‌ره‌وه‌ له‌‬ ‫گۆڕه‌پانی نێونه‌ته‌وه‌یی بوو‪ ،‬كه‌ ورده‌ ورده‌ له‌م واڵتانه‌دا‬ ‫بوو به‌ هۆی به‌یاسایكردنی مافی ده‌نگدانی ژناندا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئاستێك له‌ باش������بوون و ئاڵۆگۆڕ له‌ مافی كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫مه‌ده‌نیی ژنانیشی به‌ دوادا هات‌‪.‬‬ ‫له‌ ئێران له‌ ساڵی ‪ 1963‬زایینیدابوو‪ ،‬ك‌ه ل‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫( شۆڕشی س������پی)یه‌وه‌‌‪ ،‬مافی ده‌نگدانی ژنان به‌ ڕه‌سمی‬ ‫ناسرا‪ .‬ساڵێك پێش ئه‌و ل‌ه ئه‌لجه‌زایر و ساڵێک دواتریش‬ ‫ل‌ه سودان ئه‌م ماف‌ه هات‌ه ناو یاساوه‌‪ .‬واڵته‌ عه‌ره‌بییه‌کانی‬ ‫كه‌نداوی فارس‪ ،‬دره‌نگتر ل‌ه هه‌مووا ‌ن بیریان له‌ به‌ڕه‌سمی‬ ‫ناساندنی ئه‌م ماف‌ه کرده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌م كرده‌وه‌ی‌ه ئێستاكه‌ش‬ ‫ئاوێته‌یه‌که‌‪ ،‬ل‌ه به‌اڵم و تێكه‌ڵی و ئه‌گه‌ره‌کان‌‪.‬‬

‫مافێك ك ‌ه جێبه‌جێكردنه‌كه‌ی تێكه‌ڵ ‌ه ب ‌ه‬ ‫سنووردارێتی‬ ‫به‌حره‌ی������ن یه‌كه‌مین واڵتی كه‌ن������داوی فارس بوو‪ ،‬كه‌ ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪2002‬دا ژنان مافی ده‌نگدانیان به‌ده‌س������ت هێنا‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌موو پێكهات������ه‌ی هه‌اڵواردنی حكوومه‌تی له‌م‬ ‫دووڕگه‌یه‌دا‪ ،‬بۆ هه‌ڵبژاردنی به‌شێكی زۆری خه‌ڵك به‌ گشتی‬ ‫پیاو و ژن و‌ بۆ جێبه‌جێكردنی ئیراده‌یان‪ ،‬سنووردارییه‌کی‬ ‫زۆری هێنای������ه‌ كایه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ یه‌كێ له‌ هۆكاره‌كانه‌ كه‌ بۆته‌‬


‫هۆی ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ له‌ پاڵ یه‌مه‌ن زیاتر له‌ گشت واڵتانی‬ ‫ڕۆخی كه‌نداوی ف������ارس و ده‌ریای عوم������ان بكه‌وێته‌ به‌ر‬ ‫(به‌هاری عه‌ره‌بی)یه‌وه‌‪.‬‬ ‫ساڵێك دوای به‌حره‌ین‪ ،‬عومانیش مافی ده‌نگدانی ژنانی‬ ‫ب‌ه ڕه‌س������می ناساند‪ ،‬به‌اڵم هێش������تاش له‌م واڵته‌دا به‌ هۆی‬ ‫پێكهاته‌ نه‌ریتییه‌كه‌ی‪ ،‬په‌رله‌مان به‌ مانای سنوردارییه‌كه‌شی‬ ‫نیی������‌ه و ماف������ی هه‌ڵبژاردنی ژن و پیاوان‪ ،‬ت������ا ڕاده‌یه‌ك ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی شار و گونده‌كان چڕ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و‌ه ك‌ه كوێتیش ل‌ه نێ������و واڵته‌ عه‌ره‌بییه‌کانی‬ ‫ڕووخی كه‌نداوی فارسدا نه‌ریتی په‌رله‌مانی به‌ پێشینه‌تری‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬ته‌نیا ل‌ه س������اڵی ‪2005‬دا مافی ده‌نگدانی ژنانی ب‌ه‬ ‫ڕه‌سمی ناسی‪.‬‬ ‫سعوودی‌ه دوایین واڵتی ناوچه‌كه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه به‌رگرییه‌که‌ی ل‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر مافی ده‌نگدانی ژنان‪ ،‬خه‌ریكی له‌ناوچوونه‌‪ .‬له‌م‬ ‫واڵته‌دا په‌رله‌مانێك نییه‌‪ ،‬هێشتاش ژنان له‌ مافی لێخۆرینی‬ ‫ئۆتۆمۆبیل بێبه‌ش������ن و ل‌ه زۆربه‌ی پرسه‌ كۆمه‌الیه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫به‌بێ ئیزنی پیاو ده‌س������ه‌اڵتیان نییه‌ یان ده‌بێت که‌سێکیان‬ ‫له‌گه‌ڵدا بێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا به‌ فه‌رمانی پاشا بڕیار‌ه ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪2015‬دا‪ ،‬ژنان مۆڵه‌تی به‌شداریكردن ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی شار و گونده‌كان به‌ده‌ست بێنن‪.‬‬

‫مه‌ترسیی ‌ه نوێیه‌كان بۆ سه‌ر مافی ژنان‬

‫به‌گش������تی گه‌رچی مافی ده‌نگدانی ژنان له‌ ناوچه‌كه‌د‌ا‬ ‫ل������ه‌ دۆخێكی نه‌گونج������او و تێكه‌اڵو ب‌ه پێكهاته‌ی وش������كی‬ ‫پیاوس������االران‌ه و جاربه‌ج������ار خێاڵیه‌تیی������ه‌‪ ،‬ب������‌ه كه‌وتن و‬ ‫هه‌ستانه‌وه‌ی جۆراوجۆر جێبه‌جێكراوه‌ و به‌ره‌و پێش چووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێستا كه‌متر واڵت هه‌ن ك‌ه بخوازێت له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م‬

‫مافه‌ بوه‌ستێت و یان ڕه‌وتی زه‌مان بۆ دواو‌ه بگه‌ڕێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا‪ ،‬پێكهات������‌ه سیاس������ی و هه‌ندێ جار‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی������ی داخراو له‌ هه‌ن������دێ واڵتانی ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ده‌رفه‌ته‌ی ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی ڕاس������ته‌قینه‌ی ئ������ه‌م ماف‌ه و‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونێكی به‌رباڵوی به‌ش������داریكردنی ژن و پیاوان ل‌ه‬ ‫ی چاره‌نووسیان ناهێڵێت‪ .‬ب‌ه تایبه‌ت ئێران و‬ ‫یه‌كالكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫واڵتانی په‌راوێزی كه‌نداوی فارس‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ندێ واڵتانی‬ ‫ئاسیای ناوه‌ڕاست و قه‌فقاز ده‌كرێت له‌م ڕیزه‌دابن‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ ك‌ه مافی ده‌نگدان بۆ ژنان (مافی خۆپاالوتن)‬ ‫له‌وانه‌ش ب‌ه هۆی پێكهات������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ دواكه‌وتووه‌کان‪،‬‬ ‫ه������ه‌روه‌ك واڵتانی ناوچه‌ك������ه‌‪ ،‬نموونه‌ی به‌رچ������اوی نییه‌ و‬ ‫ژماه‌ری نوێنه‌رانی ژن‪ ،‬ل������ه‌ دامه‌زراوه‌كانی هه‌ڵبژاردن تا‬ ‫ڕاده‌یه‌ک ماوه‌‪ ،‬هه‌ندێ له‌و ئاماژ‌انه‌ن ك‌ه باس له‌ سه‌ختیی‬ ‫به‌شداریکردنێکی ڕاسته‌قینه‌ی ژنان ل‌ه ئاڵوگۆڕی سیاسی‬ ‫و كۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‪.‬‬ ‫به‌هێزبوونی هێزه‌ نه‌ریتی و مه‌زهه‌بییه‌كان له‌و سااڵنه‌ی‬ ‫دواییدا ب‌ه دوای (به‌ه������اری عه‌ره‌بی)یه‌و‌ه ل‌ه واڵتانی وه‌ك‬ ‫میسر‪ ،‬تونس و لیبیا‪ ،‬ئه‌م مه‌ترسییه‌ی دروست كردووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫سه‌ره‌ڕای لێنه‌سه‌ندنه‌وه‌ی مافی ده‌نگدانی ژنان‪ ،‬ئه‌م ماف‌ه‬ ‫ی به‌تاڵ بێت‌‪ .‬مه‌ترسییه‌كی‬ ‫تا ڕاده‌یه‌ك له‌ مانا و ناوه‌ڕۆکه‌‌كه‌ ‌‬ ‫گه‌وره‌ت������ر ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه له‌م واڵتان‌ه ب‌ه تایبه‌ت وه‌كو ئه‌وه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌ ئێرانی دوای ش������وڕش ڕویدا‪ ،‬مافی ژنان له‌ ژماره‌یه‌كی‬ ‫تری بواره‌كانی په‌یوه‌ست ب‌ه پرسه‌ خێزانییه‌كان‪ ،‬له‌ جیاتی‬ ‫گه‌شه‌كردن‪ ،‬سنووردار بێت‪.‬‬ ‫گه‌رچی چاره‌نووس������ی كێش������‌ه و ملمالنێ ك‌ه ئێستا ل‌ه‬ ‫هه‌ندێ واڵت‌ه ئاماژ‌ه پێكراوه‌کان‪ ،‬ل‌ه نێوان به‌شه‌ نه‌ریتییه‌کانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه و ئیسالمییه‌كان له‌سه‌ر پرسی‬ ‫ڕووگر (حج������اب)‪ ،‬ی‌ا ئاس������تی هاتنی‬ ‫حوكم و ڕێوشوێنی شه‌ریعه‌ت و نه‌ریت‬ ‫بۆ ناو ده‌س������تووری گش������تیی نوێ ل‌ه‬ ‫ئارادایه‌‪ ،‬هێش������تا ده‌سنیشان نه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم خودی ئه‌م كێش������‌ه ل‌ه الیه‌كه‌و‌ه‬ ‫نیشانه‌ی مه‌ترسییه‌‌‪ ،‬ك‌ه مافی ئێستای‬ ‫ژنان ده‌كه‌وێت‌ه به‌ر هه‌ڕه‌ش‌ه و له‌الیه‌كی‬ ‫تره‌وه‌‪ ،‬ئاماژ‌ه به‌ سه‌ختبوونی ڕێگه‌ ل‌ه‬ ‫پێناو به‌ده‌ستهێنانی مافی زیاتری ژنان‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫‪www.dw.de‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫سیسته‌می کۆتا‪ ،‬ڕێگه‌یه‌ک‬ ‫به‌ره‌و یه‌کسانی‬ ‫ن‪ :‬باوکی زاگرۆس‬

‫سیس������ته‌می کۆت������ا (‪ )quota‬ب������ه‌ مان������ای‬ ‫ده‌سنیش������انکردنی ڕێژه‌ی به‌ش و به‌شداریی ژنانه‌‬ ‫له‌ حکوومه‌ت‪ ،‬ڕێکخراو یان له‌ ناو حزب و الیه‌نێکی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬بۆ مه‌به‌ستی چێکردنی هاوسه‌نگی له‌ نێوان‬ ‫ژنان و پی������اوان‪ ،‬یان که‌مینه‌ نه‌ته‌وه‌یی و ئایینییه‌کان‬ ‫له‌ دامه‌زراوه‌کاندا‪ .‬ه������ۆکاری به‌ڕێوه‌بردنی کۆتا بۆ‬ ‫نه‌بوونی هاوسه‌نگی له‌ ناو چین و توێژ یا ڕه‌گه‌ز له‌‬ ‫ناو دامه‌زراوه‌کاندا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌ستی سیسته‌می کۆتا ئه‌وه‌یه‌ که‌ تا ڕاده‌یه‌ک‬ ‫بتوانێت هاوسه‌نگی له‌ جڤاکدا بێنێته‌ کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌ویش‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫به‌ دیاریکردن و ده‌سنیشانکردنی شوێن و پله‌ له‌ ناو‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌کی حکوومی یان حزبییه‌کاندا‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ بنه‌ماکانی دیموکراس������ی به‌رابه‌رییه‌ له‌‬ ‫ناو هاوواڵتیاندا‪ .‬واته‌ "یه‌کس������انی له‌ نێوان ژنان و‬ ‫پیاوان‪ ،‬یه‌کێکه‌ له‌ کۆڵه‌که‌کانی دیموکراسی‪ ".‬بنه‌مای‬ ‫ئه‌م بۆچوونه‌یش بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬که‌ ژنان نیوه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ن‪ .‬له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئه‌م پره‌نسیپه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ده‌ب������ێ ئه‌و توان������ا و مه‌یله‌ی هه‌بێت که‌ یه‌کس������انیی‬ ‫ژنان و پی������اوان له‌ ناو داموده‌زگ������ه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫له‌ کۆمه‌ڵگ������ه‌دا دابین بکات‪ ،‬به‌اڵم کاتێک له‌ هه‌ندێک‬


‫کۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬به‌ هۆی ئایین‪ ،‬دابونه‌ریت‪ ،‬پیاوس������االری‬ ‫و گه‌شه‌نه‌سه‌ندوویی‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌ ناتوانێت و ناخوازێت‬ ‫ڕه‌چاوی ئه‌م یه‌کس������انییه‌ بکات‪ ،‬سیس������ته‌می کۆتا‬ ‫ڕێگه‌یه‌که‌ بۆ ئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ به‌ره‌و یه‌کسانی هه‌نگاو‬ ‫بنێت‪.‬‬ ‫ب������ه‌ پێی سیس������ته‌می کۆتا‪ ،‬به‌ش������داریی ژنان به‌‬ ‫گوێر‌ه کێ������ش و توانایان له‌ ناو داموده‌زگه‌ حکوومی‬ ‫و حزبییه‌کاندا‪ ،‬ده‌توانێت زۆرترن هێز و توانا وه‌گه‌ڕ‬ ‫بخات و ده‌رخه‌ری باشترین هزر و فکر بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫(ژنان نیوه‌ی کۆمه‌ڵگ������ه‌ن)‪ ،‬ده‌بێ ئه‌و نیوه‌یه‌ش ئه‌و‬ ‫ده‌رفه‌ته‌ یاس������ایییه‌ بۆ بڕه‌خسێت تا بوونی خۆی له‌‬ ‫کرده‌وه‌دا نیشان بدات‪.‬‬ ‫ڕۆبێرت س���ل��اوتێر ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر ب������ه‌ مرۆڤه‌کان‬ ‫که‌س������ایه‌تی و ده‌رفه‌تی ده‌ربڕی������ن‪ ،‬هه‌روه‌ها پاداش‬ ‫و بواری به‌ش������دارییان پێ بده‌یت‪ ،‬گه‌ش������ه‌ ده‌که‌ن و‬ ‫ده‌ربڕی فکر و هزری باش ده‌بن‪.‬‬ ‫سیسته‌می کۆتا تا ڕاده‌یه‌ک ده‌توانێت ئه‌م ده‌وره‌‬ ‫بگێڕێ������ت‪ ،‬به‌اڵم ب������ه‌و مه‌رجه‌ی که‌ له‌ سیس������ته‌می‬ ‫کۆتا و ده‌ستنیش������انکردنی ئه‌و به‌شه‌ی که‌ بۆ ژنان‬ ‫دیاری ده‌کرێت‪ ،‬پێویس������ته‌ له‌سه‌ر بنه‌مای لێهاتوویی‬ ‫و لێوه‌ش������اویی ئ������ه‌و ژنان������ه‌وه‌ بێت‪ ،‬ک������ه‌ بڕیاره‌ له‌‬ ‫داموده‌زگه‌کان������دا ده‌وریان هه‌بێت و بڕیاربه‌ده‌س������ت‬ ‫بن‪ .‬له‌ دۆخی پێچه‌وان������ه‌دا‪ ،‬کاتێک به‌ که‌ڵکوه‌رگرتن‬ ‫له‌ سیس������ته‌می کۆتا ته‌نی������ا ئه‌و ژنانه‌ که‌ له‌س������ه‌ر‬ ‫بنه‌مای دۆس������تایه‌تی‪ ،‬خزمایه‌تی و هه‌ندێک هۆکاری‬ ‫نامه‌نتقی پۆس������تیان پێ ده‌درێت‪ ،‬نه‌ک ته‌نیا کاره‌کان‬ ‫پێش������که‌وتنیان نابێت‪ ،‬به‌ڵکو هه‌م زه‌بر له‌ سیسته‌می‬ ‫کۆت������ا ده‌درێت و به‌دناو ده‌کرێ������ت‪ ،‬یان له‌ خراپترین‬ ‫دۆخی������دا‪ ،‬هه‌لپه‌رس������تان به‌ هۆی هێنانه‌ پێش������ه‌وی‬ ‫الوازترین توێژی ژنان‪ ،‬سیس������ته‌می کۆتا ده‌که‌ن به‌‬ ‫ویترینێک و چاوی ئه‌وانی تری پێ ده‌به‌س������تن و‪ ،‬له‌‬ ‫کۆتاییدا به‌ر به‌ ژنانی به‌هێز و لێهاتوو ده‌گرن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م ش������ێوه‌ که‌ڵکوه‌رگرتن������ه‌ له‌ کۆتا‪ ،‬بێش������ک‬ ‫قه‌یرانخوڵقێنه‌‪ .‬ئه‌م دۆخه‌‪ ،‬ئاکامه‌ خراپه‌که‌ی بۆ ژنان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬چونکه‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی دواکه‌وتوو‪ ،‬نه‌ریتی‬

‫و پیاوساالریدا‪ ،‬ژنان به‌ردوام له‌ الیه‌ن به‌شێکی هه‌ر‌ه‬ ‫زۆر له‌ پیاوانه‌وه‌ له‌ ژێر کۆنترۆڵ و چاودێریدان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی خاڵی "الواز"ی ژنان������ی الواز له‌ قاو بده‌ن و‬ ‫کۆبه‌ندکه‌یشی بۆ سه‌رجه‌م ژنان ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئامانجی سیس������ته‌می کۆتا بۆ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ژنانیش‬ ‫وه‌کو پیاوان ده‌ستیان به‌ ده‌سه‌اڵتی سیاسی ڕابگات‬ ‫و‪ ،‬هه‌ر وه‌کو پیاوان له‌ پرۆسه‌ی بڕیادان و ڕێکخستنی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫هه‌ندێک له‌ زانایان له‌ س������ێ ڕوانگه‌وه‌ سیسته‌می‬ ‫کۆتا و پێویس������تییه‌که‌ی بۆ کۆمه‌ڵگه‌ هه‌ڵده‌سه‌نگێنن‪.‬‬ ‫یه‌ک������ه‌م‪ :‬ژنان نیوه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ پێک دێنن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‬ ‫ئه‌و نیوه‌ی������ه‌ مافی خۆیه‌تی که‌ نیوه‌ی پۆس������ته‌کانی‬ ‫ب������ه‌ر که‌وێت‪ .‬ئه‌مه‌ بنه‌م������ای به‌رابه‌ریه‌ و یه‌کێکه‌ له‌‬ ‫کۆڵه‌که‌کانی دیموکراسی‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ژن������ان ئه‌زم������وون و تێڕوانینی جیاوازیان‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ کۆمه‌ڵێک پرس������گه‌لی کۆمه‌ڵگه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬پێویس������ت‌ه ئه‌م تێڕوانین و ئه‌زمووونه‌ له‌‬ ‫کرده‌وه‌دا خۆی ده‌رخات‪.‬‬ ‫س������ێیه‌م‪ :‬ژنان و پیاوان هه‌ندێک به‌رژه‌وه‌ندیی دژ‬ ‫به‌یه‌کیان هه‌یه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ پیاوان ناتوانن نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫ئه‌و به‌ش������ه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندیی ژنان بک������ه‌ن‪ .‬بۆیه‌ ژنان‬ ‫ده‌توانن و ده‌بێ خۆیان ئه‌م به‌ش������ه‌ له‌ کێشه‌کانیان‬ ‫گه‌اڵڵه‌ بکه‌ن و ده‌رخه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان بن‪.‬‬ ‫گه‌رچ������ی خه‌بات بۆ به‌رابه‌ری ل������ه‌ نێوان ژنان و‬ ‫پیاوان کارێکی ڕۆژانه‌ و دژواره‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ پێی ئه‌وه‌ی‬ ‫ژنان نیوه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ن‪ ،‬ناکرێت له‌ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌دا‬ ‫بین تا کۆمه‌ڵگه‌ بگاته‌ ئاس������تێکی ئه‌وه‌نده‌ به‌رز‪ ،‬که‌‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کان و دابه‌ش������ینی پۆسته‌کاندا‪ ،‬به‌بێ‬ ‫له‌به‌ر چاوگرتنی ڕه‌گه‌ز (ژن و پیاو) لێهاتووه‌کان و‬ ‫لێوه‌شاوه‌کان هه‌ڵبژێردرێن تا کۆمه‌ڵگه‌ ڕێک بخه‌ن‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ تا گه‌یشتن به‌و ئاسته‌ به‌رزه‌‪ ،‬سیسته‌می‬ ‫کۆتا یه‌کێکه‌ له‌و ڕێگه‌ چاره‌س������ه‌رییانه‌ که‌ ده‌توانێت‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ ڕابێنێت‪ ،‬تا بوار بۆ ژنانی لێهاتوو و لێزان‬ ‫بکات������ه‌وه‌ و له‌ ش������وێنه‌ هه‌س������تیار و بڕیارده‌رکاندا‬ ‫هاوشانی پیاوان ده‌وریان هه‌بێت‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫دووره دیمه‌نی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئیتالیا و ‌‌‬ ‫سیاسی و ئابووری ئه‌و واڵته‌‬

‫نووسین‪ :‬عه‌لی بداغی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان������ی کۆتایی مانگی فێوریی������ه‌ له‌ ئیتالیا و‬ ‫ئاکامه‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنان‌ه نه‌ک نه‌یتوانی گرێ کوێره‌ی‬ ‫ناڕه‌زایه‌تیی خه‌ڵک بکاته‌وه‌ و چاره‌سه‌ریی قه‌یرانی سیاسی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ی لێ بکه‌وێته‌وه‌‪ ،‬بگره‌ ئه‌و واڵته‌ی له‌گه‌ڵ داخران‬ ‫و جۆره‌ قه‌یرانێکی دیکه‌ به‌ره‌وڕوو کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌دا هیچ کام ل‌ه حی������زب و الیه‌نه‌کانی‬ ‫به‌شدار ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کان نه‌یتوانی زۆرینه‌ی کورسییه‌کانی‬ ‫په‌رله‌مان ده‌س������ته‌به‌ر بکا و به‌وه‌ش ده‌رکه‌وت‪ ،‬که‌ خه‌ڵکی‬ ‫ئیتالی������ا ئه‌گه‌ر ل‌ه الیه‌ک ل‌ه بارودۆخ������ی دژواری ئابووریی‬ ‫واڵته‌که‌یان ناڕازین‪ ،‬له‌الیه‌کی دیکه‌شه‌و‌ه متمانه‌ی ئه‌وتۆیان‬ ‫به‌ سیاسه‌تمه‌داره‌کانی واڵته‌که‌یان نه‌ماوه‌‪.‬‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ هه‌ر کام له‌و‬ ‫حیزبانه‌ی بیانه‌وێ حکوومه‌ت پێک بێنن‪ ،‬ناچار ب‌ه ئیتئالف‬ ‫و هاوبه‌ندی له‌گه‌ڵ الیه‌نێکی دیکه‌ی ئه‌و گۆڕه‌پانه‌ن‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌دا یه‌کیه‌تیی چه‌پ ب‌ه س������ه‌رۆکایه‌تیی‬ ‫پیه‌ر لوئیجی بێرس������انی توانی ‪%29.5‬ی ده‌نگه‌کان و ‪340‬‬ ‫کورس������یی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران بباته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و به‌ره‌ی‌ه‬ ‫نه‌یتوانی زۆرین������ه‌ی ده‌نگه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی پیران بباته‌و‌ه‬ ‫و‪ ،‬ب������‌ه هێنانه‌وه‌ی ‪%31.6‬ی ده‌نگ������ه‌کان ته‌نیا توانی ‪123‬‬ ‫کورسیی ئه‌نجوومه‌نی پیران ده‌سته‌به‌ر بکا‪.‬‬ ‫یه‌کیه‌تی������ی ڕاس������ته‌کانیش به‌ س������ه‌رۆکایه‌تیی س������یلیۆ‬ ‫بێرلۆس������کۆنی توان������ی ‪%29.1‬ی ده‌نگه‌کان������ی ئه‌نجومه‌نی‬


‫پیه‌ر لوئیجی بێرسانی‬

‫سیلیۆ بێرلۆسکۆنی‬

‫بێپێ گریللو‪،‬‬

‫نوێن������ه‌ران‪ ،‬وات‌ه ‪ 124‬کورس������یی په‌رله‌مان������ی ئه‌و واڵت‌ه و‪،‬‬ ‫‪%30.7‬ی ده‌نگه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی پیران و ‪ 117‬کورس������یی‬ ‫ئه‌و ئه‌نجوومه‌ن‌ه مسۆگه‌ر بکات‌‪.‬‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی نوێی سیاس������ی ئ������ه‌و واڵته‌ش له‌ ژێر ناوی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی "پێنج ئه‌ستێره‌" ب‌ه سه‌رۆکایه‌تیی بێپێ گریللو‪،‬‬ ‫ئه‌کته‌ری پێش������ووی س������ینه‌مای ئه‌و واڵت‌ه توانی ‪%25.5‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان������ی په‌رله‌م������ان‪ ،‬وات‌ه ‪ 108‬کورس������ی و ‪%23.8‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی ئه‌نجومه‌نی پیران‪ ،‬وات‌ه ‪ 54‬کورس������یی سه‌نای‬ ‫ئیتالیا وه‌ده‌ست بێنێ‪.‬‬ ‫ماریۆ مۆنتی‪ ،‬س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئێستای ئیتالیاش ته‌نیا‬ ‫‪%10.5‬ی ده‌نگه‌کانی هه‌ڵبژاردن و ‪ 45‬کورسیی په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ی هێنایه‌وه‌ و‪ ،‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫پیرانی������ش به‌ هێنانه‌وه‌ی ‪%9.1‬ی ده‌نگه‌کان ‪ 19‬کورس������یی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی پیرانی به‌ر که‌وت‪.‬‬ ‫ئاکامی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ و جۆری دابه‌شبوونی ده‌نگه‌کان‬ ‫له‌ نێوان الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کانی به‌شدار له‌و هه‌ڵبژاردنانه‪ ‌،‬نه‌‬ ‫بۆ خه‌ڵکی ئیتالیا و نه‌ بۆ یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپا چاوه‌ڕواننه‌کراو‬ ‫بوو‪ .‬نیگه‌رانیی یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپا له‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ‪،‬‬ ‫که‌ ئه‌گه‌ر ئاڵۆزی و بشێویی سیاسی له‌و واڵته‌ ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫س������ه‌قامگیر و حکوومه‌تێکی به‌هێزی ل������ێ نه‌که‌وێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئیتالیا که‌ سێهه‌م ئابووریی یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپایه‌‪ ،‬له‌ چه‌قی‬ ‫قه‌یرانه‌کان������دا ده‌مێنێته‌وه‌ و‪ ،‬ده‌بێ ب������ۆ ده‌ربازکردنی خۆی‬ ‫ده‌ستی هاوکاری بۆ ناوه‌نده‌ ماڵییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌کان درێژ بکا؟‬ ‫ل������ه‌ الیه‌کی دیکه‌ش قه‌یرانی دامرکاوی ئابووری له‌ ناوچه‌ی‬ ‫یۆرۆ‪ ،‬واته‌ یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپا سه‌ر له‌نوێ ده‌ژێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بنبه‌س������تی دابه‌شکردنی ده‌س������ه‌اڵت له‌ نێوان حیزب و‬ ‫الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کانی ئیتالیا ل������‌ه ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫ئه‌نجوومه‌ن������ی پیرانی ئ������ه‌و واڵته‌دا پت������ر ده‌رده‌که‌وێ‪ .‬ن‌ه‬ ‫به‌ره‌ی چه‌پ به‌ س������ه‌رۆکایه‌تیی پیه‌ر لوئیجی بێرسانی و‪،‬‬ ‫ن‌ه به‌ره‌ی ڕاس������ت ب‌ه سه‌رۆکایه‌تیی س������یلیۆ بێرلۆسکۆنی‬ ‫هی������چ کام نه‌یانتوانیو‌ه زۆرینه‌ی یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی ده‌نگه‌کانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پیران به‌ده‌س������ت بێنن‪ ،‬ئه‌وه‌ش له‌ حاڵێک دای‌ه‬ ‫که‌ له‌ نیزامی سیاسیی ئیتالیادا ده‌سه‌اڵت و حکوومه‌ت بۆ‬ ‫بردنه‌ پێشێی سیاسه‌ت و پڕۆژ‌ه ئابووری و سیاسییه‌کانی‪،‬‬ ‫پێویستی به‌ پش������تیوانی و داکۆکیی هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نی پیران هه‌یه‌‪.‬‬ ‫شۆکێکی دیکه‌ی ئاکامه‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌‪ ،‬ده‌رکه‌وتنی‬ ‫تۆخ و پڕدیاری هێزێکی سیاس������یی ن������وێ له‌ ئیتالیا به‌ ناوی‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫بزووتن������ه‌وه‌ی پێنج ئه‌س������تێره‌یه‪ ‌،‬که‌ ئه‌کته‌رێکی پێش������ووی‬ ‫سینه‌مای ئه‌و واڵته‌ به‌ ناوی بێپێ گریللو سه‌رۆکایه‌تی ده‌کا‪.‬‬ ‫ئه‌و هێزه‌ سیاسییه‌ که‌ خه‌ریکه‌ وه‌ک هێزی سێهه‌م خۆی جێ‬ ‫ده‌خا‪ ،‬سه‌دا ‪%٢٥‬ی ده‌نگه‌کانی په‌رله‌مان و نزیک به‌ ‪%٢٤‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی ئه‌نجوومه‌نی پیرانی بردۆته‌وه‌ و‪ ،‬به‌پێی بۆچوونی‬ ‫کارناسه‌ سیاسییه‌کان‪ ،‬ئه‌و هێزه‌ قسه‌ی زۆری بۆ داهاتووی‬ ‫سیاسیی ئیتالیا پێیه‌‪ .‬ئه‌و هێزه‌ سیاسییه‌ نوێیه‌ له‌ ئیتالیا به‌‬ ‫توندی دژی ئه‌ندامه‌تیی ئه‌و واڵته‌ له‌ یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپایه‌ و‬ ‫ده‌یه‌وێ ئه‌و بابه‌ته‌ به‌ ڕاپرسییه‌کی دیکه‌ دابندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌و نێوه‌دا ئاکامگیریی کارناس������‌ه سیاسییه‌کان له‌ سه‌ر‬ ‫ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئیتالیا دوو شته‌‪:‬‬ ‫زۆرێک ل‌ه کارناسان پێیان وای‌ه ک‌ه ئیتالیا بۆ کۆتاییهێنان‬ ‫ب‌ه ئاڵۆزی و سه‌رلێش������ێواوی و ناس������ه‌قامگیریی سیاسی‬ ‫ناچ������ار به‌ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنێک������ی دیکه‌یه‪ ‌،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ که‌ی ده‌ب������ێ و ئه‌گه‌ری ڕووداوه‌کانی پێش ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه و ئاڕاس������ته‌ی سیاس������ی و ئابووریی واڵت له‌و‬ ‫ماوه‌یه‌دا چۆن ده‌بێ‪ ،‬ئه‌وه‌یان لێڵ و ناڕوونه‌‪.‬‬ ‫به‌شێکی دیکه‌ش له‌ چاو‌دێرانی سیاسیی ئیتالیا پێیان وایه‪‌،‬‬ ‫که‌ ڕێگه‌چاره‌ی بنه‌ڕه‌تی������ی ده‌ربازبوونی ئه‌و واڵته‌ له‌و قه‌یرانی‬ ‫سیاسی و ئابوورییه‌ی تێی که‌وتووه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که له‌ نێوان به‌ره‌ی‬ ‫چه‌پ به‌ سه‌رۆکایه‌تیی بێرسانی و بزووتنه‌وه‌ی نوێی‌ پێپێ گریللو‬ ‫هاوبه‌ندی و ئیئتالفێکی س������ه‌قامگیر پێک بێ‪ .‬به‌اڵم گرێکوێره‌ی‬ ‫ئه‌و هاوبه‌ندییه‌ ڕوانگه‌ و بۆچوونه‌ ڕادیکاڵه‌کانی پێپێ گریللو و‪،‬‬ ‫نه‌گونجانی له‌گه‌ڵ تێڕوانینی ڕیالیس������تی و سیاسه‌تی هه‌ڵکردنی‬ ‫چه‌پی نێوه‌ڕاستی ئیتالیا له‌گه‌ڵ یه‌کیه‌تیی ئه‌ورووپایه‌‪.‬‬ ‫کارناس������ه‌ سیاس������ییه‌کان ئه‌وه‌ش ده‌لین که‌ ئه‌گه‌ر بێتوو‬ ‫به‌ره‌ی چه‌پ بیه‌وێ بۆ پیکهێنانی حکوومه‌ت ده‌ستی یارمه‌تی‬ ‫بۆ الی ڕاس������ته‌کان درێژ بکا‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ هه‌ڵه‌یه‌کی مێژوویی و‬ ‫کوشنده‌ی کردووه‌ و‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌وه‌یان به‌ خۆکوژیی سیاسی‬ ‫و توانه‌وه‌ی چه‌په‌کان له‌ ئیتالیا داناوه‌ و ده‌ڵێن‪ ،‬بێرلۆسکۆنی‬ ‫ئه‌وه‌نده‌ ناح������ه‌ز و ناوزڕاوه‌ که‌ هه‌رچه‌ش������نه‌ لێکنیزیکی و‬ ‫هه‌وڵدان به‌ هاوبه‌ندی و ئیئتالف له‌گه‌ڵ ئ‌هو‌ سووکایه‌تییه‌کی‬ ‫گه‌وره‌ به‌ هه‌موو هێزه‌ دیموکراتیکه‌کانی جیهانه‪.‬‬ ‫به‌گش������تی لێکدان������ه‌و‌ه و خاڵی س������ه‌رنجڕاکێش و جێی‬ ‫تێڕامان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئیتالیا چه‌ند شتێکن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ک‌ه ئیتالیا دوای ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنان‌ه به‌ره‌وڕووی‬ ‫داخرانی سیاس������ی بۆته‌وه‌ و تێپه‌ڕین ل������ه‌و بارودۆخه‌ ب‌ه‬ ‫سه‌رنجدان به‌ بااڵنسی هێزه‌کان له‌ هاوکێشه‌ی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫ئه‌وه‌ند‌ه ئاسان نایه‌ته‌ به‌رچاو‪.‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ماریۆ مۆنتی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی که‌ خه‌ڵک������ی ئیتالیا دڵیان زۆر ب������ه‌ ماریا مونتی‪،‬‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیرانی ئێس������تای ئیتالیا و حیزبه‌که‌ی خۆش نییه‌‪،‬‬ ‫له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی سیاس������ه‌ته‌ گوش������راوه‌ ئابوورییه‌کانی ئه‌و و‬ ‫حیزبه‌که‌ی خه‌ڵکی زۆر خستۆته‌ ژێر گوشار و زه‌حمه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ک‌ه ئێس������تا ئه‌گه‌رچی بااڵنس������ی هاوکێش������ه‌کان‬ ‫ل������ه‌‌ قازانجی ب������ه‌ره‌ی چه‌پ دای������ه‌‪ ،‬به‌اڵم چ������ه‌پ براوه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان نییه‌‪.‬‬ ‫‌گه‌رچی به‌ره‌ی ڕاستیش نه‌یتوانیو‌ه گره‌وی هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫بباته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم که‌س������ایه‌تییه‌کی وه‌ک بێرلۆسکۆنی ب‌ه ده‌یان‬ ‫دۆس������یه‌ی گه‌نده‌ڵیی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی و دوای نیزیک‬ ‫ب‌ه ‪ 20‬س������اڵ ده‌س������ه‌اڵت و مانه‌و‌ه ل‌ه ش������انۆی سیاسیدا‪،‬‬ ‫ئێستاش ‪%٣٠‬ی ده‌نگی خه‌ڵکی ئه‌و واڵته‌ی له‌ پشته‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش که‌ ناڕوونیی داهاتووی سیاس������یی ئیتالیا نه‌ک هه‌ر‬ ‫له‌س������ه‌ر ئابووریی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬به‌ڵکوو شوێنکاری خراپی له‌ سه‌ر‬ ‫ئابووریی واڵتانی وه‌ک ئیس������پانیا و ئه‌ندامانی دیکه‌ی یه‌کیه‌تیی‬ ‫ئه‌ورووپاش بووه و‪ ،‬هه‌ر نه‌بێ له‌ ئێس������تادا شک و گومانی الی‬ ‫وه‌به‌رهێنه‌ره‌کان له‌سه‌ر بازاڕی بورسه‌ی ئه‌ورووپا داناوه‌‪.‬‬ ‫دوا وته‌ش‌ ئه‌وه‌یه‌‌ که‌ به‌ سه‌رنجدان به‌ هه‌موو ڕووداوه‌کانی‬ ‫پێش هه‌ڵبژاردن و دوای ده‌رکه‌وتنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ ئیتالیا‪ ،‬ئێس������تا سه‌رنجه‌کان له‌ سه‌ر ئه‌و‌ه کۆ بۆته‌وه‪ ،‬که‌‌‬ ‫حکوومه‌تی نوێی ئه‌و واڵته‌ چۆن پێک دێ؟ ئه‌و حکوومه‌ته‌ چ‬ ‫به‌رنامه‌ و سیاسه‌ت و پڕۆژه‌یه‌کی پێشنیاری بۆ ده‌ربازکردنی‬ ‫ئابووریی ئ������ه‌و واڵته‌ له‌و قه‌یرانه‌ هه‌یه‪ ‌،‬که‌ چه‌ند س������اڵێکه‌‬ ‫ده‌سته‌ویه‌خه‌ی بووه‌ و ئاخۆ حکوومه‌تی نوێی ئیتالیا ده‌توانێ‬ ‫متمانه‌ و پێگه‌ی شیاوی خۆی له‌ هاوکێشه‌ جیهانییه‌کان‪ ،‬به‌‬ ‫تایبه‌ت له‌ یه‌کیه‌تیی ئوورووپادا وه‌ده‌ست بێنێته‌وه‌؟‬


‫ی یه‌ك كه‌س‬ ‫پره‌نسیپ ‌‬ ‫و یه‌ك ده‌نگ‬

‫ی دارڤان‬ ‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬باوك ‌‬ ‫وه‌رگێڕان ‌‬ ‫گومان له‌وه‌دا نیی‌ه ك������ه‌ بازن‌هی‌ هه‌ڵبژاردن یه‌كێك‌ه‬ ‫ی سیس������ته‌می‌ هه‌ڵب������ژاردن و به‌م‬ ‫ل������ه‌ بڕگه‌ گرنگه‌كان ‌‬ ‫ج������ۆره‌ش به‌ قووڵی‌ له‌ (پره‌نس������یپی‌ یه‌ك كه‌س و یه‌ك‬ ‫ی‬ ‫ده‌نگ) ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ .‬به‌پێی‌ ماناكانی‌ پێكهاته‌ی‌ یاسای ‌‬ ‫ێ‬ ‫پڕۆس������ه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬الیه‌نی‌ جه‌وهه‌ری‌ كه‌ ده‌ب ‌‬ ‫باس بكرێت‪ ،‬بریتیی‌ه ل������ه‌ كاریگه‌رییه‌كانی‌ هه‌ریه‌ك ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ گونجاوه‌كانی‌ دابه‌شكردنی‌ ناوچه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ ل‌ه‬ ‫جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌و پره‌نسیپه‌ ده‌ستوورییه‌ جیهانییه‌ی‌‪،‬‬ ‫كه‌ بۆ هه‌ر ده‌نگێك داوای‌ به‌های‌ یه‌كسان ده‌كات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫پره‌نس������یپی‌ یه‌ك كه‌س و یه‌ك ده‌نگ‪ ،‬ڕێگه‌ به‌ ده‌نگ ‌‬ ‫هه‌ر هاوواڵتییه‌ك ده‌دات كه‌ كاریگه‌رییه‌كی‌ یه‌كس������ان‬ ‫له‌س������ه‌ر پێكهێنانی‌ نوێنه‌رایه‌تی‌ دروست بكات‪ ،‬به‌بێ‌‬ ‫گوێدان به‌و بازنه‌یه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن ك‌ه تیایدا هاوواڵتیان‬ ‫مافی‌ ده‌نگدانی‌ خۆی������ان پراكتیزه‌ ده‌كه‌ن‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر سیس������ته‌مەك‌ه سیس������ته‌می‌ (مه‌لتینومینال)‬

‫بێ‌‪ ،‬ئ������ه‌وا ده‌بێ‌ ژماره‌یه‌ك ل‌ه كورس������ییه‌كان بۆ هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫بازنه‌یه‌كی‌ هه‌ڵبژاردن ته‌رخ������ان بكرێن ئه‌ویش به‌پێ ‌‬ ‫ی دانیشتووانی‌ ناوچه‌كه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر سیسته‌مه‌كه‌ش‬ ‫ڕێژه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫سیس������ته‌می‌ (ئه‌نئینومینال) بێ‪ ‌،‬ئه‌وا ده‌بێ‌ بازنه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن هه‌مان ژماره‌ی‌ ده‌نگده‌رانی‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م كێشه‌یه‌ بۆ سیس������ته‌مه‌كانی‌ ڕێژه‌یی‌ و زۆرین‌ه‬ ‫كێش������ه‌یه‌كی‌ باوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ كه‌یسی‌ یه‌كه‌م‬ ‫ی ئاس������انتره‌ ك‌ه‬ ‫وات‌ه ل������ه‌ (مه‌لتینومینال)دا ش������تێك ‌‬ ‫ی‬ ‫چاره‌سه‌ری‌ بكه‌ی‪ ‌،‬وه‌ك له‌وه‌ی‌ كه‌ هه‌ر به‌ شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ی ن������وێ بكه‌ ‌‬ ‫ی كورس������ی ‌‬ ‫س������اده‌ داوای‌ زیادكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و ناوچانه‌ی‌ كه‌ نه‌ناس������ێنراون ئه‌گه‌ر بێت و به‌پێ ‌‬ ‫ده‌ستوور ئه‌مه‌ شتێكی‌ گونجاو بێت‪ .‬به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ناوچه‌ (ئه‌نئینومیناله‌كان) هه‌ر گۆڕانكارییه‌ك ل‌ه‬ ‫یه‌ك بازن������ه‌ی‌ هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن ئه‌وا ئه‌مه‌ كارده‌كات‌ه‬ ‫ی تر زیاتر ل������ه‌وه‌ی‌ دووبار‌ه دیزاینه‌ك‬ ‫س������ه‌ر بازنه‌كان ‌‬ ‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫ی‬ ‫بكه‌نه‌وه‪ ‌،‬كه‌ به‌النیكه‌م كاریگه‌ری‌ بكات‌ه س������ه‌ر بازنه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییدا ئێم‌ه شیكاری‌ ئه‌وه‌ ده‌كه‌ین‪ ،‬كه‌ له‌ واڵت‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌كاندا س������ه‌ره‌ده‌ری‌ له‌گه‌ڵ ئه‌م كێشه‌یه‌دا‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌ره‌كی ‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ئ������ه‌و واڵتانه‌ی‌ ك‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫(ئه‌نئینومین������ال) پیاده‌ده‌كه‌ن‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ش ده‌خه‌نه‌ ڕوو‬ ‫ی ده‌نگدان له‌ ژێر‬ ‫ك‌ه داواكاری‌ بۆ مافه‌ یه‌كس������انه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنێكی‌ جیاواز له‌ ناو كاره‌ پراكتیكییه‌كاندا‬ ‫له‌ واڵته‌ جیاوازه‌كاندا ده‌گوزه‌رێن‪.‬‬ ‫پێویس������ته‌ وه‌ك نموونه‌یه‌ك له‌ كه‌یس������ی‌ یه‌كه‌مدا بۆ‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی‌ مه‌بده‌ئه‌كه‪ ‌،‬مرۆڤ بۆ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬پره‌نسیپه‌كه‌ له‌ مادده‌ی‌ (‪)1‬ی‌ بڕگه‌ی‌ (‪)2‬‬ ‫ی ده‌س������تووری‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان������دا دانراوه‌‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "پێویسته‌ نوێنه‌ران و تاكسه‌ (باج)‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆكان له‌ نێوان چه‌ن������د ویالیه‌تێكدا دابه‌ش‬ ‫بكرێن‪ ....‬ئه‌ویش به‌پێی‌ ژماره‌ی‌ ویالیه‌ته‌كان‪".‬‬ ‫له‌ساڵی‌ ‪1964‬دا له‌ ڕكابه‌ریی‌ نێوان (وێبسبێری‌ و‬ ‫ساندیرس)دا‪ ،‬دادگای‌ بااڵی‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ئه‌و مادده‌ی������ان به‌و مانایه‌ لێكدایه‌وه‌ كه‌ پێویس������ته‌‬ ‫م������ادده‌كان به‌ وردی‌ پراكتی������زه‌ بكرێن‪ ،‬به‌مه‌ش ئه‌و‬ ‫س������تاندارده‌ س������ه‌ری‌ هه‌ڵدا كه‌ ئه‌ویش "له‌ نزیكه‌وه‌‬ ‫پراكتیزه‌بكرێت"‪ ،‬كه‌ دواتر له‌ نێوان ئه‌وانی‌ تریشدا‬ ‫ئه‌م������ه‌ س������ه‌ری‌ هه‌ڵدا‪ .‬ل������ه‌ س������اڵی‌ ‪1969‬دا (كیك‬ ‫پاتریك) له‌ دژی‌ (پریسله‌ر) داوای‌ ئه‌وه‌ی ده‌كرد كه‌‬ ‫ویالیه‌ته‌كان باوه‌ڕیان زۆر به‌ پراكتیزه‌كردن هه‌بێت‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنانی‌ یه‌كس������انیی‌ ماتماتیكی‌ به‌های‌‬ ‫ده‌نگه‌كه‌‪ ،‬ئه‌ویش له‌ڕێگه‌ی‌ دیاریكردنی‌ ئه‌و بازنه‌یه‌ی‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن كه‌ له‌ هه‌ر ویالیه‌تێكدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌هایه‌ نایه‌كسانه‌كان ته‌نها‬ ‫له‌و كاته‌دا قب������وڵ ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بێ������ت و ئه‌م ش������تانه‌ س������ه‌ره‌ڕای‌‬ ‫یه‌كالكه‌ره‌وه‌كان������دا‬ ‫ك������رداره‌‬ ‫س������ه‌رهه‌ڵبده‌ن‪ ،‬واته‌ كرداره‌كانی‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی‌ ویالیه‌ت بۆ ده‌ركردنی‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌كان س������ه‌رهه‌ڵبده‌ن یا‬ ‫ڕووبده‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م سیس������ته‌م‌ه ل������ه‌ ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان������دا هه‌موو س������اڵێك‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ی نوێی������ه‌و‌ه ت������ه‌واو ده‌كرێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ب������‌ه س������ه‌رژمێرییه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫دواتر (س������فر) ده‌بێته‌و‌ه ئه‌ویش ب������ۆ پراكتیزه‌كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بااڵو‌ه ل‌ه (رایندلز) هه‌مبه‌ر ‌‬ ‫پره‌نسیپه‌ك‌ه له‌ دادگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪1964‬دا ب������ه‌ داواكارییه‌ك ‌‬ ‫(س������یمس)دا‪ ،‬ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫زی������اده‌ داده‌نرێت‪ .‬به‌م ش������ێوه‌ی‌ه و ل‌ه س������ه‌روبه‌ند ‌‬ ‫هه‌مواركردنه‌وه‌ی‌ ده‌س������تووردا بۆ جاری‌ چوارده‌هه‌م‪،‬‬ ‫ی ڕێكوپێك������ی‌ س������ه‌رژمێرییه‌ك‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫پێداچوون������ه‌وه‌ ‌‬ ‫مه‌سه‌له‌ی‌ نه‌هێش������تنی‌ ئه‌و ناعه‌داله‌تییان‌ه ڕێكخران‪،‬‬ ‫ی ماف������ی‌ ده‌نگدان وه‌ك‬ ‫ك‌ه خۆی������ان له‌ جه‌ختكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌ره‌نجامی‌ بزووتنه‌وه‌كانی‌ دانیشتوواندا ده‌بیننه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ كورتی‌‪ ،‬له‌ سیس������ته‌می‌ ئه‌مریكیدا پره‌نسیپی‌‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی‌ تاكه‌كه‌س به‌ ته‌واوی‌ به‌سه‌ر به‌هایه‌كانی‌‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی‌ ب������ه‌ كۆمه‌ڵ یا نوێنه‌رایه‌تیی‌ هه‌رێمی‪‌،‬‬ ‫یا هه‌ر جۆره‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك������ی‌ تردا زاڵ ده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌ ڕاده‌یه‌ك كه‌ ڕه‌نگه‌ ته‌نها له‌ ئه‌نجامێكی‌ نزیك و‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌ زۆر چۆنییه‌ك (هۆمۆجینیه‌س)دا‬ ‫ئه‌مه‌ گونجاو بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ س������ه‌ره‌ڕای‌ جۆراوجۆریی‌‬ ‫بیروڕاكانیش‪ .‬كاری‌ مافه‌كانی‌ ده‌نگدانی‌ س������اڵی‌‬ ‫‪ 1965‬به‌ شێوه‌یه‌كی‌ یه‌كالكه‌ره‌وه‌یی‌ جه‌خت ده‌كاته‌‬ ‫س������ه‌ر پره‌نس������یپه‌كه‪ ‌،‬ئه‌ویش به‌ دووپاتكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ كه‌ ده‌بێ‌ پره‌نس������یپه‌كه‌ به‌سه‌ر هه‌ر جۆره‌‬ ‫ده‌س������ته‌یه‌كی‌ نه‌ژادیدا یا به‌س������ه‌ر دابه‌ش������بوونه‌‬ ‫ڕه‌گه‌زییه‌كاندا له‌ ویالیه‌تێك یا شارێك یا واڵتێكدا‬ ‫باڵوببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ا لێكدانه‌وه‌یه‌كی‌ كه‌متر بۆ پره‌نس������یپه‌كه‌ بكه‌ین‪.‬‬ ‫ی له‌ الیه‌ن كه‌سانی‌ تره‌و‌ه‬ ‫‌تاكو ئێس������تا ئه‌و پره‌نسیپه‌ ‌‬ ‫پیاده‌ك������راوه‌ یا هه‌مواركراوه‌‪ ،‬ل������‌ه بریتانیای‌ گه‌وره‌دا‬


‫ی پارێ������زگاری‌ ده‌كرێن‪.‬‬ ‫په‌یڕه‌وده‌كرێن و به‌ یه‌كس������ان ‌‬ ‫ێ چ������وار گومرگ������‌ه س������نوورییه‌كه‌ی‌ (ئینگلته‌را‪،‬‬ ‫ده‌ب ‌‬ ‫ی باك������ور) به‌پێی‌ ئه‌و‬ ‫س������كوتله‌ندا‪ ،‬وێلش و ئێرله‌ندا ‌‬ ‫پێوه‌ران‌هی‌ ل‌ه یاس������ایه‌ تونده‌كاندا هاتوون‪ ،‬دابنرێن و‬ ‫ی زۆر ل‌ه‬ ‫جێگی������ر بكرێن‪ ،‬هه‌ر وه‌ك هه‌بوونی‌ ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫ڕێنمایی‌ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی‌ ژماره‌یه‌كی‌ كه‌می‌ كورسییه‌كان‬ ‫ب������ۆ س������كوتله‌ندا و وێل������ش‪ ،‬هه‌روه‌ها پێویس������تیی بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی س������نووره‌كانی‌ هه‌رێ������م و ناوچه‌كان ‌‬ ‫چاودێریكردن ‌‬ ‫له‌ن������ده‌ن‪ .‬پێویس������ته‌ هه‌م������وو ئه‌م ش������تانه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫پره‌نس������یپه‌دا بگونجێت‪ ،‬ك‌ه ده‌ب������ێ‌ هه‌ڵبژاردن له‌ هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫بازنه‌یه‌كی‌ هه‌ڵبژاردن������دا وه‌ك پراكتیزه‌كردنی‌ ته‌واو ‌‬ ‫پێوه‌ره‌كان������ی‌ تر ڕێگه‌ بدات ل‌ه (كۆتا‌)ی هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه‬ ‫نزیك بن‪.‬‬ ‫بیرۆك‌هی‌ خستنه‌ڕووی‌ ئه‌م سازاندن و هه‌ماهه‌نگی‌‬ ‫پێ������وه‌ره‌كان ب������ۆ نه‌هێش������تنی‌ پێوه‌ره‌كان������ی‌ كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ده‌ستكردییه‌كانن‪ ،‬ئه‌و كۆمه‌ڵگانه‌ی‌ كه‌ ته‌نها مه‌به‌ستیان‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ئه‌و ڕاس������تییه‌ ده‌رده‌خه‌ن كه‌ بازنه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ دیاریكراو ل‌ه ڕێكخس������تنی‌ نوێنه‌رایه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫سیاس������یدا ل������‌ه بنچین������ه‌ ده‌س������تكردییه‌كاندا به‌ناو ‌‬ ‫ی دیاریكراوی‌ مافه‌كان‪ ،‬ده‌نگدان هه‌یه‌‪ .‬تاك‌ه‬ ‫یه‌كسانی ‌‬ ‫ی دروس������تكردنی‌ نوێنه‌رایه‌تیی‌ تاكه‌كه‌سی‌ ك‌ه‬ ‫بیرۆك‌ه ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ناساندنی‌ گرووپه‌كان گونجاو بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌و‬ ‫ی‬ ‫كاته‌دایه‌ كه‌ دروستكردنی‌ به‌ش������ه‌كانی‌ نوێنه‌رایه‌تی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاست و دروس������تی‌ دیموكرات ‌‬ ‫سیاس������یی‌ بنچینه‌ ‌‬ ‫ی ئ������ه‌وه‌ ده‌خات‌ه‬ ‫ئه‌نج������ام درابێت‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه ڕاس������ت ‌‬ ‫ڕوو ك������‌ه جیاوازیی������ه‌كان دیارن و ده‌ستپێش������خه‌ریی‌ه‬ ‫یاسایه‌كانیش له‌ دانانی‌ سه‌قفێك به‌سه‌ر ناعه‌داڵه‌تیدا‬ ‫هه‌ره‌سی‌ هێناوه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ نموونه‌‪ ،‬ل������ه‌و لێكوڵینه‌وانه‌ی‌ له‌ س������اڵی‌ ‪1947‬دا‬ ‫ئه‌نجامدراون كه‌ بوونه‌ هۆی‌ دانانی‌ سنوووره‌ گشتییه‌كان‪،‬‬ ‫گومرگه‌كه‌ پێش������نیازی‌ كرد كه‌ گۆڕینه‌كه‌ ببێته‌ ‪ ، %25‬ئه‌م‬ ‫ش������ته‌ش له‌ الیه‌ن حكوومه‌تی‌ كرێكاران������ه‌وه‌ له‌و كاته‌دا‬ ‫ڕه‌تكرای������ه‌وه‌‪ .‬بێگومان له‌م ڕوویه‌وه‌ سیس������ته‌می‌ بریتانی‌‬ ‫ده‌ره‌نجام������ی‌ په‌ره‌س������ه‌ندنێكی‌ مێژووی������ی‌ زۆر ته‌قلیدی‌‬ ‫هه‌بووه‌ له‌ ڕوویی‌ ناووده‌نگیانه‌وه‪ ‌،‬كه‌ هێش������تا به‌ته‌واوی‌‬ ‫ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ زاڵ نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫به‌تایبه‌تی������ش هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌‪ ،‬كێش������ه‌یه‌كی‌ تریش‬ ‫ی‬ ‫ل������ه‌ بریتانیای‌ گه‌ور‌ه س������ه‌ری‌ هه‌ڵدا‪ ،‬ك������ه‌ بووه‌ هۆ ‌‬

‫ی‬ ‫خراپتربوونی‌ بارودۆخی‌ دابه‌ش������بوون‌ه گش������تییه‌كه‌ ‌‬ ‫ی ‪1885‬دا دووبار‌ه‬ ‫بریتانیا‪ .‬ب������ه‌م جۆره‌ش ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی واڵت‬ ‫دیاریكردنێكی‌ گشت كورسییه‌كان له‌ سه‌رتاپا ‌‬ ‫ی ‪ 1918‬و ‪ 1947‬و ‪ 1969‬و ‪ 1983‬و ‪1995‬دا‬ ‫له‌ ساڵ ‌‬ ‫ئه‌نجامدرا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫هه‌م������ان ئ������ه‌و كێش������ه‌ی‌ه له‌الی������ه‌ن بزووتنه‌وه‌كان ‌‬ ‫هاوواڵتیانه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه مه‌كس������یكۆ سه‌ریان هه‌ڵدا ك‌ه بوو‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كێش������ه‌كان‪ ،‬ئه‌ویش ل������ه‌ ئه‌نجام ‌‬ ‫ه������ۆی‌ قوڵتربوون ‌‬ ‫ی‬ ‫پێدانه‌چوونه‌وه‌ی‌ نه‌خشه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن بۆ دیاریكردن ‌‬ ‫‪ 300‬بری������كار كه‌ ده‌بوایه‌ ل‌ه نێ������وان ‪ 32‬ویالیه‌تدا ل‌ه‬ ‫ی ‪1978‬دا دابه‌ش������كرابان‪ ،‬بازنه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫تووشی‌ ئه‌و ملمالنێی‌ه بوونه‌وه‌ ك‌ه ناعه‌داڵه‌تی‌ ل‌ه نێوان‬ ‫ی هه‌ڵبژاردندا هاته‌ ئاراوه‌‪.‬‬ ‫دانیشتووان له‌ بازنه‌كان ‌‬ ‫پێویسته‌ ئاماژه‌یه‌كی‌ بچووك به‌ كه‌نه‌دا بده‌ین‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫واڵته‌ی‌ ك‌ه ڕاس������تكردنه‌وه‌ی‌ زۆر گرنگ له‌ بنه‌ماكان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سنووریدا ئه‌نجامدا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌سته‌واژه‌ی‌ گومرگ ‌‬ ‫مۆڵه‌ت به‌ ماف‌ه گش������تییه‌كانی‌ ئه‌و نوێنه‌رایه‌تیان‌ه بدات‬ ‫ی ب������ه‌ "كۆمه‌ڵگه‌ی‌ خاوه‌ن‬ ‫ی بنه‌ڕه‌ت ‌‬ ‫كه‌ ب‌ه ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی‌" ده‌ناسرێن‪.‬‬ ‫ی كاری‌ جیاكه‌ره‌وه‌ی‌ پۆزه‌تیڤ‪،‬‬ ‫ئه‌م بنچینه‌ یاسایییه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له ‌ڕێگه‌ی‌ كۆمه‌ڵگ‌ه تایبه‌تییه‌كانه‌وه‌ له‌ پێداچوونه‌وه‌ ‌‬ ‫س������نووری‌ بازنه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ سه‌ری‌ هه‌ڵداوه‌‪.‬‬ ‫ی ‪ 15‬بۆ ئه‌و‌ه دانراوه‌ و ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌دات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫مادده‌ ‌‬ ‫دابه‌شبوونی‌ هه‌ر هه‌رێمێك به‌و ڕێگه‌یه‌ دروستده‌كرێت‬ ‫ی هه‌ر هه‌رێمێك هه‌رچی‌ زووتر‌ه ڕێكه‌وتن‬ ‫ك‌ه دانیشتوان ‌‬ ‫له‌سه‌ر پشكی‌(ڕێژه‌ی‌) دانیشتووان بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م چه‌مك‌ه ئه‌سلییه‌‪ ،‬واته‌ چه‌مكی‌ "كۆمه‌ڵگ‌ه خاوه‌ن‬ ‫ێ ل������‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی������‌ه تایبه‌تیی������ه‌كان" ده‌كر ‌‬ ‫ی‬ ‫چه‌مكێك������ی‌ ناوچه‌یی‌ بێت‪ ،‬بۆ نموونه‌ بۆ نه‌هێش������تن ‌‬ ‫دابه‌شكردنی‌ چه‌ند شاره‌وانی‌ یا هه‌رێمی‌ دیاریكراون‬ ‫ی ش������ه‌فافیه‌تی‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌ویش به‌ مه‌به‌س������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گرووپ ‌‬ ‫به‌هه‌مان شێو‌ه به‌هۆی‌ هه‌بوون و سه‌رهه‌ڵدان ‌‬ ‫دانیشتووانی‌ به‌ده‌ر له‌ نه‌ته‌وه‪ ،‬ڕه‌گه‌ز‪ ،‬ئایین‪ ،‬كولتوور‬ ‫و ش������وێنه‌كانی‌ تر داده‌نرێ������ت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌و كاته‌ی‌ ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫واڵت دێت‌ه س������ه‌ر دابه‌ش������كردن به‌س������ه‌ر بازنه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و له‌به‌رچاوگرتنی‌ دادپه‌روه‌ری‌ له‌ به‌ها ‌‬ ‫ی هاوواڵتیانی‌ تردا‪.‬‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫‪http://aceproject.org‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫ده‌سته‌واژه‌ی (پالن) و (پیالن) ل ‌ه ناو‬ ‫ڕاگه‌یاندنه‌کان و کۆڕی سیاسه‌تواناندا‬

‫زاگرۆس ئه‌لند‬ ‫دوو ده‌س������ته‌واژه‌ی "پالن" و "پیالن" ب‌ه ش������ێوه‌یه‌کی‬ ‫زۆر سه‌رس������وڕهێنه‌ر ل������‌ه ڕاگه‌یاندن������ه‌کان و ک������ۆڕی‬ ‫سیاسه‌تواناندا ش������ێوێندراوه‌ و‪ ،‬گه‌لێک جار بۆت ڕوون‬ ‫نابێت‌ه ک������‌ه مه‌به‌س������ته‌ک‌ه "پی���ل��ان ‪،"Conspiracy -‬‬ ‫(که‌ینوبه‌ین بۆ فێڵبازی‪ ،‬پیالنگێڕی‪ ،‬ئاژاوه‌گێڕی‪ ،‬مایه‌ی‬ ‫هه‌را و کێش������ه‌ و پیالنبازی)یه‌‪ ،‬ی������ان "پالن ‪،"Plan -‬‬ ‫(گه‌اڵڵه‌‪ ،‬پێشنووس یان پڕۆژه‌)یه‌؟ جیاوازیی نێوان ئه‌م‬ ‫دوو واتای������ه‌‪ ،‬وه‌ک جیاوازیی نێوان (ش������ه‌و) و (ڕۆژ)‪،‬‬ ‫(ڕووناکی) و (تاریکی)‪ ،‬هه‌روه‌ها (ش������ه‌ڕ) و (ئاشتی)‬ ‫وایه‌‪ .‬یه‌که‌میان (پالن) دروس������تکردن و بنیاتنانه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دووه‌میان (پیالن) تێکدانه‌!‬ ‫ئه‌م هه‌ڵه‌یه‌ ته‌نیا به‌شێک له‌ کۆمه‌اڵنی خه‌ڵک ناگرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو له‌ شوێنه‌ هه‌ستیاره‌کانی حکوومه‌ت وه‌کو په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫هه‌ندێک له‌ نووس������ینه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها ل������ه‌ به‌کوردیکردنی‬ ‫هه‌ندێک له‌ فیلم و زنجیره‌ دراماکانیش������دا به‌رچاوه‌‪ .‬له‌‬ ‫س������ه‌رتاپای زنجیره‌ درامای "ئه‌فس������انه‌ی جوومۆنگ"دا‪،‬‬ ‫ته‌نی������ا و ته‌نی������ا ده‌س������ته‌واژه‌ی "پیالن" ب������ه‌کار هاتووه‌‪.‬‬ ‫له‌وه‌ش مه‌ترس������یدارتر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ جێگۆڕکێی هه‌ڵه‌ی ئه‌م‬ ‫ده‌سته‌واژانه‌ به‌ ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندنه‌کانه‌وه‌ باڵو ده‌کرێته‌وه‌‬ ‫و‪ ،‬ئه‌م هه‌اڵنه‌یش له‌ مێش������کی هاوواڵتیاندا ده‌چه‌سپێت و‬ ‫هه‌ر به‌ ڕێگه‌ی ئه‌وانیشه‌وه‌ باڵو ده‌بێته‌وه‌ و‪ ،‬جارێکی تر‬ ‫هه‌ڵه‌که‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌ستاوده‌ست ده‌کرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی‪ ،‬پالن (‪ )Plan‬بریتییه‌ ل‌ه کۆبه‌ند‬ ‫و گه‌اڵڵه‌ی فکرێک بۆ گه‌یش������تن ب������ه‌ ئامانج‪ ،‬که‌ چوارچێو‌ه‬ ‫گش������تییه‌که‌ی ئاماده‌ ده‌کرێت و ده‌خرێته‌ به‌رده‌ست‪ .‬پالن‪،‬‬ ‫گه‌اڵڵه‌‪ ،‬ڕه‌ش������نووس یان پرۆژه‌ (پرۆژه‌ی پێشنیازکراو) ل‌ه‬ ‫الی������ه‌ن گرووپێک له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مانه‌و‌ه س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫پرسێکی دیاریکراوه‌و‌ه و به‌ شێوه‌یه‌کی یاسایی پێشكه‌ش‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ب������‌ه په‌رله‌مان ده‌کرێ������ت‪ ،‬تا ڕاوبۆچوونی خۆیانی له‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌ربب������ڕن‪ .‬یان ل������‌ه الیه‌ن کۆمه‌ڵ‌ه خه‌ڵکێک������ه‌وه‌ بۆ کارێکی‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬ئه‌ده‌بی‪ ،‬سیاسی و خێرخوازی‪ ،‬پالن و گه‌اڵڵه‌یه‌ک‬ ‫ئام������اد‌ه ده‌کرێت و ب‌ه دام������ه‌زراو‌ه حکوومییه‌کان ده‌درێت‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ده‌شێت ل‌ه ناو حزبه‌ سیاسییه‌کانیشدا‪ ،‬به‌شێک ل‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی حزب‪ ،‬ب‌ه مه‌به‌س������تی چاکسازی یان بۆ پرسێکی‬ ‫گرینگ و هه‌ستیار‪( ،‬پالن – پرۆژه‌)یه‌ک ئاماد‌ه بکه‌ن و ب‌ه‬ ‫سه‌رکردایه‌تیی حزبه‌که‌یانی بده‌ن‪.‬‬ ‫پی���ل��ان "‪( ،"Conspiracy‬که‌ینوبه‌ی������ن ب������ۆ فێڵبازی‪،‬‬ ‫پیالنگێڕی و ئاژاوه‌گێڕی) یان پیالنی ده‌ره‌کی بۆ تێکدانی‬ ‫باری ئاسایش������ی هه‌رێمی کوردستان و نانه‌وه‌ی ئاژاو‌ه ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا‪ .‬پیالن بریتییه‌ له‌‪ :‬هه‌وڵدان بۆ به‌ الڕێدابردن یان‬ ‫نانه‌وه‌ی ئاژاو‌ه و کاری تێکده‌ران‌ه له‌ ناو واڵتێک‪ ،‬یان ل‌ه ناو‬ ‫گرووپێکی سیاسی‪ ،‬ئایینی و کۆمه‌اڵیه‌تیدا‪.‬‬ ‫ئامانجی پی���ل��ان (‪ ،)Conspiracy‬کاری تێکده‌ران‌ه و‬ ‫نان������ه‌وه‌ی هه‌را و ئاژاوه‌ی‌ه ل‌ه کۆمه‌ڵگ������ه‌دا‪ ،‬به‌اڵم ئامانجی‬ ‫پالن (‪ )Plan‬دروستکردن و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫بۆ ڕاستکردنه‌وه‌ی ده‌سته‌واژه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ به‌رگرتن‬ ‫ب‌ه باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌م چه‌ش������ن‌ه هه‌اڵن������ه‌‪ ،‬ڕاگه‌یاندن ده‌بێ‬ ‫ده‌وری خۆی بگێڕێت و ل‌ه به‌رامبه‌ر هه‌ڵه‌ی له‌م چه‌ش������نه‌دا‬ ‫خێرا هه‌ڵوێس������ت وه‌ربگرێ������ت‪ ،‬ئه‌وه‌ش یه‌کێک������ه‌ له‌ ئه‌رک‌ه‬ ‫گرینگه‌کانی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬یه‌کێک ل‌ه کاره‌کان������ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی‬ ‫گشتیی هه‌رێمی کوردستان ده‌بێ ئه‌وه‌ بێت‪ ،‬زۆر ب‌ه خێرایی‬ ‫و به‌ وردییه‌و‌ه به‌ر به‌و چه‌ش������ن‌ه هه‌اڵن������‌ه بگرێت‪ .‬پاراویی‬ ‫و شوش������تنه‌وه‌ی زمان و به‌کارهێنانی ڕاست و دروستیی‬ ‫ده‌سته‌واژه‌کان‪ ،‬یه‌کێک‌ه ل‌ه ئه‌رکه‌کانی ڕاگه‌یاندن و پێویست‌ه‬ ‫له‌م بواره‌دا لێبڕاو بێت‪.‬‬


‫به‌رژه‌‌وه‌ندیی‬ ‫نه‌ته‌وه‌‌یی‬ ‫چییه‌؟‬

‫به‌رژه‌وه‌ندی������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی‬ ‫(‪ )National Interest‬یه‌كێ‬ ‫ل������‌ه س������ه‌ره‌كیترین و باوترین مانا‬ ‫و زاراو‌ه سیاس������ییه‌كانی ئێس������تا‪،‬‬ ‫ب������ه‌ تایبه‌ت له‌ ئه‌ده‌بیاتی په‌یوه‌س������ت‬ ‫ب������‌ه سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌ی واڵتان������ه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م چه‌مكه‌ ل‌ه دوو وش������ه‌ی لێكدراوی‬ ‫وات������اداری (به‌رژه‌وه‌ندی ‪ )Interest‬و‬ ‫(نه‌ته‌وه‌ی������ی ‪ )National‬پێكهاتووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ه������ه‌ر یه‌كه‌یان مان������ای به‌رفراوانی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م بابه‌ته‌ له‌ چه‌ن������د الیه‌نه‌وه‌ بۆته‌ هۆی‬ ‫ناڕوونی������ی مانای به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تی‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ئه‌و ده‌س������ته‌ی‌ه باس������ی ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌ته‌كان وه‌ك گرووپێك و ب‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی میلله‌تیان به‌ دوای وه‌دیهێنانی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانیانن له‌گه‌ڵ گشت واڵتاندا‪.‬‬ ‫گه‌رچی له‌ سه‌ده‌ی ئێستادا‪ ،‬زاراوه‌ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی و له‌به‌رچاوگرتنی‪،‬‬ ‫به‌ش������ێك له‌ ئه‌لفوبێی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‬ ‫و سیس������ته‌می دیپلۆماس������یی واڵت������ان‬ ‫ده‌ژمێردرێت‪ ،‬به‌اڵم پێشینه‌ی به‌كارهێنانی‬ ‫ئه‌م چه‌مكه‌ وه‌ك بنه‌مای ڕێنوێنی په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫دیپلۆماتییه‌كان������ی واڵت������ان‪ ‌،‬ب������ۆ قۆناغه‌‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌كانی گۆڕانكاری������ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫مۆدێرن له‌ س������ه‌ده‌كانی ش������انزده‌هه‌م و‬ ‫هه‌ڤده‌هه‌می زایینیدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‪.‬‬ ‫ئه‌م واتایه‌ له‌ س������ه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌مدا‬ ‫ده‌رخس������تنێكی زیات������ری بین������ی و ل������ه‌‬ ‫س������ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا له‌ ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫ش������ه‌ڕه‌كانی ناپلێوندا ڕوونكردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫زۆرتری به‌ خۆی������ه‌وه‌ بینی‪ .‬له‌ ده‌یه‌كانی‬ ‫س������ه‌ره‌تای س������ه‌ده‌ی بیسته‌میشدا‪ ،‬به‌‬ ‫به‌رفراوانبوونی ئه‌ده‌بیاتی په‌یوه‌ست به‌م‬ ‫بواره‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵی زۆری بۆ جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫نێوان به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی كه‌ ئاماژه‌ به‌‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی ناوخۆیی ده‌وڵه‌ت داوه‌ و‪،‬‬

‫ب������ه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی كه‌ ڕێنوێنیان‬ ‫له‌ په‌یوه‌ندی ده‌ره‌وه‌یاندایه‌‪ ،‬دراوه‌‪.‬‬ ‫چه‌مكی به‌رژه‌وه‌ندی������ی نه‌ته‌وه‌یی ل‌ه‬ ‫سیاس������ه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی واڵت������ان‪ ،‬ل‌ه‬ ‫قۆناغی داوی شه‌ڕی دووه‌می جیهانیدا‬ ‫و ل������ه‌ ژێ������ر كاریگه‌ری������ی قوتابخانه‌ی‬ ‫ڕیالیس������تی‪ ،‬كه‌وت‌ه به‌ر س������ه‌رنج‪ .‬له‌م‬ ‫س������ه‌رده‌مانه‌دا (هانس جی مورگانتا)‬ ‫یه‌ك������ێ ل������ه‌ گه‌وره‌تری������ن بیروانان������ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌ه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌كان‪ ،‬بیرۆكه‌ی‬ ‫ڕیالیستیی سیاسه‌ت‌ه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کانی‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌مای مان������ای به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی دامه‌زراند‪( .‬مورگانتا) باسی‬ ‫�����ته‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی������ی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و ده‌س� ‌‌‬ ‫‌ندییانه ده‌كات‪ ،‬كه‌ ده‌وڵه‌ته‌كان‬ ‫‌‌‬ ‫به‌رژه‌وه‬ ‫ل������‌ه بڕگه‌یه‌كی تایبه‌تی زه‌ماندا و له‌ ژێر‬ ‫تیشكی هه‌لومه‌رجی سیاسی‪ ،‬فه‌رهه‌نگی‬ ‫و ئابووریی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی خۆی‪،‬‬ ‫ل‌ه س������ه‌ر بنه‌مای ئ������ه‌ودا داده‌ڕێژێت و‬ ‫ب������‌ه دوای وه‌دیهێنان������ی‌په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫خۆیانن له‌گه‌ڵ گشت واڵتاندا‪.‬‬ ‫گه‌رچی ه������ه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك له‌ تاك تاكی‬ ‫هاوواڵتیان������ی خ������ۆی پێكهات������ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی كۆی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫گشت هاوواڵتیانی واڵتێك‪ ،‬كه‌ وه‌ك هێلكه‌‬ ‫به‌ جیا له پاڵ یه‌ك له‌ سه‌به‌تێكدا دانرابێت‪،‬‬ ‫نییه‌‪ .‬به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی واڵتان گه‌رچی‬

‫ل������ه‌ ت������ه‌واوی به‌رژه‌وه‌ندی������ی‬ ‫گشتیی كۆمه‌ڵگه‌ و واڵتدا له‌به‌ر‬ ‫چاوگرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ الیه‌كی تره‌وه‌‬ ‫په‌یوه‌سته‌ به‌ جۆرێ له‌ سیسته‌می‬ ‫سیاسیی ده‌سه‌اڵتداره‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ سیس������ته‌می نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪،‬‬ ‫واڵتانێک كه‌ سیس������ته‌می سیاس������یی‬ ‫جۆراوجۆری������ان هه‌ی������ه‌‪ ،‬ئامانج������ی‬ ‫جیاوازیش������ان هه‌یه‌‪ ،‬ك������ه‌ وه‌دیهێنانی‬ ‫ئه‌م ئامانجانه‌ش پێویس������تی به‌ شێوازه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كان������ی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ .‬ب������ه‌اڵم زۆربه‌ی������ان ل������ه‌ وانه‌ش‬ ‫(مورگانت������ا) و الیه‌نگران������ی قوتابخانه‌ی‬ ‫ڕیالیستی‪ ،‬له‌ سیاسه‌ته‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كاندا‬ ‫له‌و باوه‌ڕه‌دان‪ ،‬كه‌ چه‌مكی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫گش������تی ئاش������كرا‪ ،‬به‌رچاو و ڕوونه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫گش������ت واڵتانیش به‌چاوپۆشی له‌ بایه‌خه‌‬ ‫گونجاوه‌كانیان‪ ،‬یه‌كسان ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌م ڕوانگه‌یه‌وه‌‪ ،‬چه‌مكی به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫له‌ س������ه‌ر بنه‌م������ای مانای ده‌س������ه‌اڵت‬ ‫لێکده‌درێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئه‌و‬ ‫ئامانجانه‌ی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫واڵتێك نابێت به‌رزتر له‌ ده‌س������ه‌اڵتی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ گه‌اڵله‌ بێت‪ ،‬چونك‌ه س������ه‌رچاوه‌ی‬ ‫وه‌دیهاتنی داخوازییه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کان بۆ‬ ‫واڵتان‪ ،‬له‌ سیس������ته‌می نێونه‌ته‌وه‌ییدا ب‌ه‬ ‫خه‌ستی سنووردار كراوه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ش������دا‪( ،‬جێمز ڕۆزنا) یه‌كێ‬ ‫ل������ه‌ گه‌وره‌تری������ن بیروانانی ئ������ه‌م دوایییه‌‪،‬‬ ‫ل������ه‌م ڕوانگه‌ی������ه‌وه‌ ڕه‌خنه‌ ل������ه‌ په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییی������ه‌كان ده‌گرێت و جه‌خت له‌وه‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی واڵتان‪،‬‬ ‫ڕیشه‌ی له‌ بایه‌خه‌كاندایه‌ و له‌ لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت و بایه‌خه‌ گۆنجاوه‌كانیانیشدا‬ ‫به‌شدارن و له‌ ئه‌نجامدا‪ ،‬واڵته‌‌ جۆراوجۆركان‬ ‫به‌ دوای ئامانجی جیاوازدان‪.‬‬ ‫‪http://hamshahrionline.ir‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫چاالكیی ڕێكخراوه‌‌ ناحكوومییه‌كان‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئیلهامه‌و ‌ه تا ڕاستی‬

‫سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك������ه‌ ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌كان‬ ‫(‪ )NGO‬داده‌مه‌زرێنن‪ ،‬زۆربه‌یان تامه‌زرۆی به‌هێزیان‬ ‫هه‌ی������ه‌ بۆ گۆڕانی جیه������ان و گۆڕینی به‌ ش������وێنێكی‬ ‫باشتر‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌‌ پالنێك دابنێن و دوایی بڕیار بده‌ن‪ ،‬كه‌ بۆ‬ ‫په‌ره‌پێدان و به‌رده‌وامیی چاالكییه‌كانتان ڕێكخراوێكی‬ ‫ناحكووم������ی دابمه‌زرێنن‪ .‬یا له‌وانه‌یه‌ پێویس������تییه‌كی‬ ‫تایبه‌تت������ان هه‌بێ������ت و هه‌ر‌له‌ س������ه‌ره‌تاوه‌ بزانن‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌خوازن ڕێكخراوێكی ناحكوومی دابمه‌زرێنن‪.‬‬ ‫به‌ چاوپووش������ی له‌ ه������ۆكار و چۆنییه‌تیی بڕیارتان‬ ‫بۆ دامه‌زراندنی ڕێكخراوێك������ی ناحكوومی‪ ،‬كاتێ كه‌‬ ‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫وێنه‌یه‌كی ش������ه‌فاف ل������ه‌ ئامان������ج و به‌رنامه‌كانت ل‌ه‬ ‫مێش������كدا بێت‪ ،‬ناوێك بۆ ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كه‌ت‬ ‫هه‌ڵبژێره‌ و پێكهاته‌یه‌ك بۆ به‌ڕێوه‌به‌رێتی دروست بكه‌‪:‬‬ ‫ئێستا كاتی ئه‌و هاتووه‌ كه‌ ئیلهامه‌كه‌ت بۆ ڕاسته‌قینه‌‬ ‫بگۆڕیت‪.‬‬

‫ئه‌وله‌وییه‌تی به‌رنامه‌كان‬

‫ئه‌گه‌ر ئامانجه‌كه‌تان دروستكردنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ناویدا گه‌نجان ڕۆڵێكی سه‌ره‌كییان له‌ گه‌شه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاس������ی و ئابووریدا هه‌بێت‪ ،‬ده‌توانی‬ ‫كاره‌كه‌ت به‌ دامه‌زراندن������ی ڕێكخراوێكی ناحكوومی‬


‫به‌ن������اوی ده‌نگی گه‌نجان ده‌س������ت پ������ێ بكه‌یت‪ ،‬به‌م‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ ب������ۆ به‌هێزكردن������ی توان������ای گه‌نجانی به‌‬ ‫په‌راوێزخراو‌‪ ،‬یارمه‌تییان ده‌ده‌ی بۆ به‌ش������داریكردن‬ ‫ل������ه‌ كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان������دا‪ .‬له‌وانه‌ی������ه‌ بیرۆكه‌یه‌كی زۆر‬ ‫جیاوازت������ان ل������ه‌ ب������اره‌ی چۆنییه‌تی������ی چاالككردنی‬ ‫ڕێكخراوێكی ناحكوومی بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجیت‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ده‌نگی گه‌نجان ده‌توانێت له‌ ڕێگه‌ی وێنه‌گری‬ ‫و‌ به‌سوودوه‌رگرتن له‌ دووربین و لێكۆڵینه‌وه‌ی بابه‌ته‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كان له‌ كۆمه‌لگه‌دا‪ ،‬فێری گه‌نجان بكات‪‌.‬‬ ‫یا ده‌توانێ������ت چۆنییه‌تیی كارك������ردی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ماف‬ ‫و به‌رپرس������یاره‌تییان وه‌ك هاوواڵت������ی و چۆنییه‌تیی‬ ‫پارێ������زگاری ل������ه‌ پێكهێنانی ئاڵۆگۆڕ فێ������ری گه‌نجان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ڕێكخراوێكی ناحكوومیی ت������ازه‌ دامه‌زراو به‌بیر و‬ ‫ئامانج������ی زۆر و فراوان‪ ،‬ده‌توانێ������ت به‌ هه‌وڵێكی له‌‬ ‫ڕاده‌به‌ده‌ر بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجێكی زۆر و فراوانتر‬ ‫له‌ س������نووره‌كه‌ی پ������ه‌ره‌ به‌ تواناكانی ب������دات‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫چه‌شنه‌‌ هاوس������ه‌نگییه‌ك له‌ نێوان ئه‌وه‌ی كه‌ زۆرترین‬ ‫گرنگی هه‌یه‌ و ئه‌وه‌ی كه‌ توانای به‌ده‌س������تهێنانیتان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬دروست بكه‌ێت‪.‬‬ ‫لیس������تێك له‌ ته‌واوی بیر و هزره‌كانی خۆت ئاماده‌‬ ‫و پۆلێنی������ان بك������ه‌‪ .‬ئێوه‌ نه‌ ته‌نیا ده‌بێت پێویس������تی و‬ ‫حه‌زه‌كانی كۆمه‌ڵگایه‌ك كه‌ ب������ه‌ نیازی خزمه‌تكردنین‬ ‫له‌به‌رچ������او بگ������رن‪ ،‬به‌ڵك������و‬ ‫ده‌بێت ئه‌زموون و شاره‌زایی‬ ‫دامه‌زرێنه‌ران������ی ڕێكخراوه‌‬ ‫ناحكوومییه‌كان‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێویست بۆ هه‌ر به‌رنامه‌ یان‬ ‫چاالكی و ئه‌و سه‌رچاوه‌یه‌ی‬ ‫كه‌ كرده‌وه‌ له‌به‌ر ده‌ستتاندایه‌‪‌،‬‬ ‫له‌به‌رچاوی بگرن‪.‬‬ ‫لێ������دوان ل������ه‌ ب������اره‌ی‬ ‫ئه‌وله‌وییه‌ت������ه‌كان ده‌كرێ������ت‬ ‫كارێكی س������ه‌خت ‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر ل������ه‌ ده‌وری یه‌كتر كۆ‬ ‫ببن������ه‌وه‌ و له‌ باره‌ی بیروڕایه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كانت������ان له‌گ������ه‌ل‬ ‫یه‌كتر ب������اس و لێدوان بکه‌ن‪،‬‬

‫رێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌كه‌ت������ان به‌هێزت������ر ده‌بێت‪ .‬بۆ‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی ئه‌زموون‪ ،‬پیش������اندانی سه‌ركه‌وتن و‬ ‫زیادكردنی ناوبانگتان‪ ،‬ده‌بێت كاری خۆتان به‌ چاالكی‬ ‫و گه‌اڵڵه‌ی بچووكه‌وه‌ ده‌س������تبه‌کار بن‪ .‬له‌ دوای ئه‌وه‌‬ ‫ده‌توانن سه‌رچاوه‌ی زیاتر كۆ بكه‌نه‌وه‌ و له‌ كۆتاییدا‬ ‫به‌رنامه‌ی زیاتر بۆ ده‌ستپێكردن جێبه‌جێ بکه‌ن‪.‬‬

‫دروستكردنی په‌یوه‌ندییه‌كان‬

‫یه‌كێ له‌ گرنگترین سه‌رچاوه‌ی كه‌ ده‌بێت دروستی‬ ‫بكه‌یت‪ ،‬دروس������تكردنی په‌یوه‌ندییه‌‌ له‌گ������ه‌ڵ كۆمپانیا‬ ‫بازرگانیی������ه‌كان و ته‌واوی ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كان‪،‬‬ ‫زانك������ۆكان‪ ،‬وه‌زاره‌ته‌كان و دامه‌زراوه‌ حكوومییه‌كان‪،‬‬ ‫قوتابخانه‌ و دراوسێكه‌تانه‌‪ ،‬تا به‌مجۆره‌ ئه‌وان بتوانن‬ ‫پارێ������زگاری له‌ چاالكی و ئامانجه‌كه‌تان بكه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ڕێكخراوی ده‌نگی گه‌نجان به‌ته‌مای ڕێكخستنی شوێنی‬ ‫فێركردنه‌ (ئاش������نایی له‌گه‌ل ماف و به‌رپرسیاره‌تیی‬ ‫هاوواڵتیان)‪ ‌،‬پێویستان به‌ هۆڵی بۆنه‌كان‪ ،‬ده‌نگه‌وه‌ر‪،‬‬ ‫كه‌ره‌س������ه‌ی فێركردن ده‌بێت‪ .‬په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆتان‬ ‫دیار بكه‌ن‌‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ له‌ بازنه‌ی ناس������یاره‌كانی خۆتان‬ ‫كه‌سێك بدۆزنه‌وه‌ كه‌ ئاشنایییان به‌ ڕێكخراوێكی بێ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ماددی هه‌بێت‪ ،‬كه‌ هۆڵی كونفرانسه‌کانی‬ ‫له‌ ده‌ستدایه‌‪ .‬یا كه‌سێكی تر که‌ مامۆستایه‌کی زانكۆ‬ ‫ده‌ناسێت و‌ پسپۆره‌ له‌ مافی مه‌ده‌نی و هتد‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫دابینكردنی خه‌رجییه‌‬ ‫سه‌ره‌تایییه‌كان‬

‫سه‌ره‌ڕای به‌رباڵویی په‌یوه‌ندییه‌كانتان‪ ،‬بۆ هه‌ندێ‬ ‫كاره‌كان جارێكی تریش پێویس������تیتان به‌ دراو‌ ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌م حاله‌ته‌دا پێویستیتان به‌ وه‌گه‌ڕخستنی سه‌رمایه‌ی‬ ‫سه‌ره‌تایی ده‌بێت‪ .‬ئه‌و كه‌سانه‌ی سه‌رمایه‌ی سه‌ره‌تایی‬ ‫جێی پێویستی ئێوه‌ دابین ده‌كه‌ن‪ ،‬ده‌زانن كه‌ ڕێكخراوه‌‬ ‫ناحكوومیی������ه‌ تازه‌ پێگه‌یش������تووه‌کان‪ ،‬پێش������ینه‌یه‌كی‬ ‫س������ه‌ركه‌وتووی وه‌های نییه‌‪ ،‬بۆیه‌ حه‌ز ده‌كه‌ن بۆ بیر‬ ‫و هزری باشی ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ ئه‌م فکرانه‌‌ به‌كار‬ ‫دێنن‪ ،‬س������ه‌رمایه‌وه‌گه‌ڕبخه‌ن‪ .‬ئێ������وه‌ ده‌بێت گه‌اڵڵه‌ی‬ ‫پێش������نیازێکی ورد ك������ه‌ بریتییه‌ ل������ه‌ ورده‌كارییه‌كانی‬ ‫ئامانجه‌كه‌ت و به‌رنامه‌كه‌تان بۆ ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی ئه‌م‬ ‫ئامانجانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕوونكردنه‌وه‌ له‌باره‌ی لێهاتوویی‬ ‫و توانای به‌ڕێوه‌به‌رانی ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌كان‪،‬‬ ‫بخرێته‌ به‌رده‌ستی سه‌رمایه‌داره‌كانه‌وه‌‪.‬‬

‫ڕاكێشانی هێزه‌ خۆبه‌خشه‌كان‬

‫‌س������ه‌ره‌ڕای یارمه‌تی������ی پێشكه‌ش������كراوه‌كان و‬ ‫س������ه‌رمای‌ه سه‌ره‌تایییه‌کان‪ ،‬پێویستتان به‌ كارمه‌ندانی‬ ‫خۆبه‌خش������ی زیاتر ده‌بێت‪ .‬به‌اڵم پێش ئه‌وه‌ی داوای‬ ‫خۆبه‌خشه‌به‌تواناكان بكه‌یت‪ ،‬تا به‌شداریی کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫دواتری گه‌اڵڵه‌کردنی به‌رنامه‌کان بن‪ ،‬ده‌بێت به‌‌ وردی‬ ‫له‌ باره‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ خۆبه‌خش������ه‌كان ئه‌نجامی بده‌ن‬ ‫و چۆنیه‌تیی چاودێریتان به‌س������ه‌ر كاركردنیاندا‪ ،‬بیری‬ ‫ل������ێ بكه‌یته‌وه‌‪ .‬ده‌بێ������ت ڕێز له‌و کات������ه‌ بگرێت که‌ بۆ‬ ‫ئه‌وان ته‌رخان ده‌كه‌ن و ئاماده‌یی ده‌ستنیش������انكردنی‬ ‫به‌رپرس������یاره‌تییان هه‌بێ������ت‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ل������ه‌ وانه‌یه‌‬ ‫ده‌نگی گه‌نجان پێویس������تیان به‌و خۆبه‌خشان‌هی‌ كه‌ بۆ‬ ‫ڕاكێش������انی گوێگر یان پاككردنی شوێنی ئه‌نجامدانی‬ ‫ئه‌رکه‌کان هه‌بێت‪.‬‬

‫پێشكه‌وتنه‌كانی خۆتان تۆمار بكه‌ن‬

‫ل������ه‌ كۆتاییدا بۆ گۆڕینی ئامانجه‌كانتان به‌ چاالكیی‬ ‫جێگی������ر‪ ،‬ده‌بێت ب������ۆ تۆماركردن و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی‬ ‫هه‌وڵه‌كانتان‪ ،‬پالنتان بۆی هه‌بێت‪ .‬ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌‬ ‫به‌ هیوایت به‌ده‌ستی بێنیت‪ ،‬ئه‌وه‌ی كه‌ به‌شداربووان له‌‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫به‌رنامه‌كانتان فێر ده‌بن‪ ،‬سووده‌كانی ئه‌م به‌رنامانه‌یا ‌ن‬ ‫بۆیان دیار بكه‌ن‪ .‬ده‌توانن بۆ هه‌لسه‌نگاندنی ئاستی‬ ‫كاریگه‌ریی ه‌هو‌ڵه‌كانتان له‌ ڕاپرس������ییه‌كان‪ ،‬ده‌ربڕینه‌‬ ‫ڤیدیۆیییه‌كان و گشت شێوازه‌كانی داهێنه‌رانه‌ به‌كار‬ ‫بێنن‪ .‬ده‌توانن ئه‌م هه‌ڵس������ه‌نگاندنانه كه‌ره‌س������ه‌یه‌كی‬ ‫به‌هێز بن بۆ ڕاكێشانی س������ه‌رچاوه‌ی دارایی نوێ و‬ ‫هێزه‌ خۆبه‌خشی زیاتر‪.‬‬ ‫بۆ تۆماركردنی پڕۆس������ه‌ی پێش������كه‌وتنی به‌رنامه‌‪،‬‬ ‫لیس������تێك له‌ ته‌واوی ئ������ه‌و كارانه‌ ك������ه‌ ئه‌نجام داوه‌‬ ‫پێ������ك بێنن و ڕاب������ردووی ت������ه‌واوی هاوكارییه‌ ماڵییه‌‬ ‫پێشكێش������كراوه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها ئ������ه‌و چاالكییانه‌ی كه‌‬ ‫ئه‌نجامت������ان داون‌ و‪ ،‬ئاکامی ش������وێنی فێركردنه‌كان‬ ‫تۆمار بك������ه‌ن‪ .‬ڕوونكردن������ه‌وه‌ی به‌رپڕس������یارییه‌تیی‬ ‫كارمه‌ندانی خۆبه‌خش به‌ ش������ێوه‌ی نووس������راو پێیان‬ ‫بدرێ������ت و‪ ،‬چاودێری ئه‌و كاته‌ی كه‌ له‌ الیه‌ن ئه‌وانه‌وه‌‬ ‫تۆمار کراوه‌ و چاالكییه‌كانیان بكه‌ن‪ .‬به‌م جۆره‌‪ ،‬كاتێ‬ ‫بتانه‌وێت جارێكی تر ئه‌م به‌رناما‌نه‌ پێش������كه‌ش بكه‌ن‪،‬‬ ‫ده‌زانن ك������ه‌ ده‌بێت چ كارێك ئه‌نج������ام بده‌ن و چۆن‬ ‫س������ه‌ركه‌وتووتر كار بكه‌یت‪ .‬هه‌روه‌ها كاتێ كه‌‌ ئێوه‌‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنانی س������ه‌رچاوه‌ی دارایی زیاتر هه‌وڵ‬ ‫ده‌ده‌یت‪ ،‬ئه‌م زانیارییانه‌ سوودمه‌ند ده‌بن‪.‬‬

‫كۆكردنه‌وه‌ی كه‌سانی تر‬

‫به‌ بوونی به‌رنامه‌یه‌ک كه‌ به‌ش������ێوه‌ی ورد ئاماد‌ه‬ ‫کراوه‌‌‪ ،‬دروس������تكردنی په‌یوه‌ندییه‌ک‌ كه‌ پش������تیوانیی‬ ‫ڕاس������ته‌قینه‌كان ده‌س������ته‌به‌ر ده‌كات و‪ ،‬كارمه‌ن������ده‌‬ ‫خۆبه‌خشه‌کان و ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كه‌ت ئاماده‌یه‌‬ ‫بۆ ده‌س������تبه‌كار ب������وون‪ .‬به‌ هه‌ڵس������ه‌نگاندنی پێوه‌ری‬ ‫كاریگه‌ری و تۆماركردنی سه‌ركه‌وتنه‌كانت‪ ،‬ده‌توانیت‬ ‫پیشانی ئه‌وانی تر بده‌یت كه‌ ڕێكخراوه‌ ناحكوومییه‌كه‌ت‬ ‫چۆن له‌ دروس������تكردنی ئاڵوگۆڕ ل������ه‌ ژیانی خه‌ڵك و‬ ‫دروستكردنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی باشتردایه‌‌‪ .‬به‌ به‌دیهێنانی‬ ‫ئاواته‌كانتان‪ ،‬نه‌ ته‌نیا ده‌توانن پش������تیوانیی زیاتر بۆ‬ ‫رێكخراوه‌كه‌ت پێك بێنی‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانی هانی ئه‌وانی‬ ‫تریش بده‌ی كه‌ ده‌ستبه‌كار بن‪.‬‬ ‫‪www.iipdigital.usembassy.gov‬‬


‫ده‌وری ڕێكخراوه‌‬ ‫ناحكوومییه‌كان‬ ‫* و‌‪ :‬تالیب ئاكره‌یی‬

‫ل‌ه واڵت������ه‌ دیموكراته‌كان������دا‪ ،‬هاوواڵتی������ان ده‌توانن‬ ‫گرووپ������ه بێالیه‌ن������ه‌كان دابمه‌زرێنن‪ ،‬ك������ه‌ له‌ خزمه‌تی‬ ‫پێداویس������تییه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ یان واڵت������دا بن‪ ،‬كه‌ تێیدا‬ ‫ده‌ژی������ن؛ ته‌واوک������ه‌ری كاروك������رده‌وه‌ی ده‌وڵ������ه‌ت ‌و‬ ‫كه‌موكورتییه‌‌كانیش قه‌ره‌بوو ده‌كات و ته‌نانه‌ت پرسیار‬ ‫بخات‌ه س������ه‌ر ئ������ه‌و كاروكرده‌وه‌یه‌ش‌‪ .‬ئه‌م چه‌ش������ن‌ه‬ ‫ڕێكخراوانه‌‪ ،‬ب‌ه (‪ )NGO‬یا ڕێکخراوه‌ ناحکوومییه‌کان‬ ‫ناو ده‌برێن‪ ،‬چونکه‌‌ ئه‌وان س������ه‌ر به‌ ئیداراتی ده‌وڵه‌تی‬ ‫نین‪.‬‬ ‫ ڕێکخراو‌ه ناحکوومیی������ه‌کان ڕێگه‌ ب‌ه هاوواڵتیان‬‫ده‌ده‌ن تا به‌ ڕێگه‌ی فێربوون و پارێزگاری ل‌ه پرس������‌ه‬

‫گرنگ������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان و ل‌ه ناوه‌ند‌ی س������ه‌رنجدانی‬ ‫ئه‌م پرس������انه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ب‌ه چاودێریكردنی ش������ێوازی‬ ‫‌زراوه ئابوورییه‌ تایبه‌ته‌کان‪،‬‬ ‫كاركردی حكوومه‌ت و دامه ‌‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی خۆی باشتر بكات‪.‬‬ ‫ ڕێکخ������راو‌ه ناحکوومییه‌کان‪ ،‬ئ������ه‌و هاوواڵتیانه‌ی‬‫ك������ه‌ له‌ ناوچه‌ جۆراوجۆره‌کان ك������ۆ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫یارمه‌تیان ب������ده‌ن‪ ،‬تا فێری كارك������ردن له‌گه‌ڵ یه‌كتر‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها لێهاتوویی و په‌یوه‌ندییه‌كان و ئه‌و متمانه‌یه‌ی‬ ‫ك‌ه ده‌وڵه‌تێكی باش پێویستی پێیه‌‪ ،‬ببن‪.‬‬ ‫ له‌ زۆربه‌ی بواره‌كاندا ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان‬‫له‌ خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیی هاوواڵتیاندایه‌‪ ،‬ئه‌وان ده‌توانن‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫وه‌ك پێشكه‌ش������كاری‌ خزمه‌تگوزاریی������‌ه‬ ‫كۆمه‌الیه‌تیی������ه‌کان‪ ،‬ژینگه‌پارێ������زی ی������ان‬ ‫پێودانگی ژیان و ڕێسای كار وه‌ك بازنه‌ی‬ ‫ناوه‌ندیی ل‌ه ئاڵوگ������ۆڕی دیموكراتیدا‪ ،‬كار‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ زۆرجار ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان‬‫نوێنه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌و هاوواڵتیانه‌ن‪ ‌،‬ك‌ه‬ ‫له‌ باس و لێدوانه‌ سیاسی و نه‌ته‌وه‌یییه‌كان‬ ‫دوور ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬باس و خواسه‌ گشتییه‌کان‬ ‫له‌ هه‌ر ئاس������تێكی ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ژنان و كه‌مینه‌كانی تریش بن‪ ،‬ده‌خه‌نه‌ به‌ر‬ ‫ده‌ستی ئه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ بوودجه‌ی ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان له‌ ڕێگه‌ی‬‫یارمه‌تی������ی بێبه‌رامب������ه‌ر و پاش������ه‌كه‌وته‌ تایبه‌ت������ه‌كان‬ ‫و یارمه‌تی������ی كه‌س������انی مرۆڤدوس������ت‪ ،‬كۆمپانیا‌كان‪،‬‬ ‫دامه‌زراوه‌‌ مه‌زهه‌ب������ی و نێونه‌ته‌وه‌یییه‌كان‪ ،‬ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کانی ت������ر‪ ،‬هه‌رزانكردن������ی كه‌لوپه‌له‌کان‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌ الیه‌ن ده‌وڵه‌تانیشه‌وه‌ دابین ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ ده‌وڵ������ه‌ت و ڕێکخ������راو‌ه ناحکوومیی������ه‌کان زیاتر‬‫وه‌ك ش������ه‌ریك له‌گه‌ل یه‌كتردا كار ده‌كه‌ن‪ .‬ڕێکخراو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان‪ ،‬ده‌توانن بۆ ده‌ستپێكردنی پڕۆژه‌كان‬ ‫به‌ ڕێگه‌ی سه‌رمایه‌ی ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌ نێو خه‌ڵكی ئاسایی‬ ‫لێهاتوویی و كارمه‌نده‌ خۆجێیی و ناوچه‌یییه‌کان ئاماد‌ه‬ ‫بکه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان ده‌توانن‬ ‫ل������‌ه بواری سیاس������ییه‌و‌ه ناگرێدراو بن‪ ،‬ی������ا له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌مای بیروڕای حزب������ه‌كان پێك هاتبن و ب‌ه‬ ‫ته‌م������ای ئه‌و‌ه بن‪ ،‬تا به‌ڕێگه‌ی ئامانجێكی دیاریكراو یا‬ ‫كۆمه‌ڵێك‌ ئامانجان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی گشتی پێش بخه‌ن‪.‬‬ ‫به‌هه‌ر حاڵ خاڵی س������ه‌ره‌كی ئه‌مه‌ی������ه‪ ‌،‬كه‌ ڕێکخراوه‌‬ ‫ناحکوومیی������ه‌کان ده‌بوایه‌ ل‌ه ژێ������ر كه‌مترین كۆنترۆڵی‬ ‫سیاسیی ده‌وڵه‌تدا كار بكه‌ن‪.‬‬ ‫ڕێکخ������راوه‌ ناحكوومییه‌کان به‌رنام������‌ه ناوخۆیی و‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌كان‪ ،‬نزی������ك به‌ ته‌واوی ب������واره‌كان ك‌ه‬ ‫یارمه‌تی ب������ه‌ به‌رفراوانكردنی بنه‌مای دیموكراس������ی‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬دروست ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌م به‌رنامانه‌ بریتین له‌‪:‬‬ ‫ مافی مرۆڤ‪ :‬له‌ ڕێگه‌ی باڵوكردنه‌وه‌ و په‌ره‌پێدانی پێودانگه‌‬‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و چاودێریكردن به‌سه‌ر که‌ڵكوه‌رگرتنی خراپ‬ ‫و ده‌ستدرێژیكردنه‌‌سه‌ر مافی كه‌سانی تر‪.‬‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ حكوومه‌ت������ی یاس������ا‪ :‬ل������‌ه ڕێگ������ه‌ی هاوكاریی������‌ه‬‫یاس������ایییه‌كانی بێ به‌رامبه‌ر یا ب������‌ه تێچوویه‌كی كه‌م‪،‬‬ ‫فێركردنی گش������ت هاوواڵتی������ان ل‌ه ب������اره‌ی مافیان و‬ ‫الیه‌نگریكردنی چاكسازییه‌ یاسایییه‌كان‪.‬‬ ‫ ئاماده‌بوون������ی ژنان‪ :‬ل‌ه ڕێگ������ه‌ی ئاماده‌كردنیان‬‫بۆ ب������وون و به‌ش������داریكردن له‌ گۆڕه‌پانی سیاس������ی‬ ‫و پارێزگاریكردنی������ان ل������‌ه ه������ه‌اڵوارد‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫ئابوورییه‌کاندا‪.‬‬ ‫ فێركردن������ه‌ مه‌ده‌نییه‌كان‪ :‬ل‌ه ڕێگ������ه‌ی فێركردنی‬‫ئ������ه‌و به‌رنامانه‌ی كه‌ ل‌ه‌س������ه‌ر ڕۆڵ������ی هاوواڵتیان ل‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مه‌ده‌نیی چه‌ند چه‌شنه‌‪ ،‬چه‌ند ڕه‌نگ‌ه و‬ ‫دیموكراتیكدا چڕ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ چاپه‌مه‌نی������ی ئ������ازاد‪ :‬ل������ه‌ ڕێگه‌ی پارێ������زگاری و‬‫په‌ره‌پێدانی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تیی سه‌ربه‌خۆ‌‪،‬‬ ‫په‌روه‌رده‌كردن������ی رۆژنامه‌وان������ان و جێبه‌جێكردن������ی‬ ‫پێودانگه‌كان بۆ رۆژنامه‌وانیی ئه‌خالقی‪.‬‬ ‫ پێكهێنان������ی حزب‌ه سیاس������ییه‌كان‪ :‬ب‌ه ڕێگه‌ی ئه‌و‬‫هه‌ڵبژاردنان������ه‌ی كه‌ ل‌ه الی������ه‌ن چاودێرانی فێركراوی‬ ‫هه‌م������ان واڵت چاودێ������ری ده‌کرێ������ت‪ ،‬هه‌روه‌ها هانی‬ ‫ده‌نگده‌رانی ناحزبی بو ناونووسین ده‌دات‪.‬‬ ‫ و‌اڵمده‌ری������ی ده‌وڵ������ه‌ت‪ :‬ب������‌ه ڕێگه‌ی ش������رۆڤ‌ه و‬‫لێكۆڵێنه‌وه‌ی سیاس������ه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌ت و چاودێرییه‌كی‬ ‫ورد به‌سه‌ر ڕه‌فتاری ده‌وڵه‌تدا‪.‬‬ ‫‪www.iipdigital.usembassy.gov‬‬


‫ڕێژه‌ی ژنان له‌ په‌رله‌مانی واڵتانی‬ ‫جیهاندا‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪" :‬ل ‌ه ناو ‪ ١٩٢‬واڵتدا‪ ،‬هه‌رێمی کوردستان ‪١٩‬هه‌مین یه‌که‌ی سیاسیی ‌ه ل ‌ه جیهاندا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خاوه‌نی ڕێژه‌یه‌کی به‌رز ‌ه ل ‌ه به‌شداریی ژنان ل ‌ه په‌رله‌ماندا‪".‬‬

‫ساڵی هه‌ڵبژاردن‬

‫ژماره‌ی کورسییه‌کانی‬ ‫په‌رله‌مان‬

‫ژماره‌ی ژنان‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‬

‫ڕواندا‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٨٠‬‬

‫‪٤٥‬‬

‫‪%٥٦،٣‬‬

‫ئه‌ندۆرا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪%٥٠‬‬

‫کووبا‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٥٨٦‬‬

‫‪٢٦٥‬‬

‫‪%٤٥،٢‬‬

‫سوید‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٤٩‬‬

‫‪١٥٦‬‬

‫‪%٤٤،٧‬‬

‫سه‌یشێل‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪%٤٣،٨‬‬

‫سێنێگال‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٦٤‬‬

‫‪%٤٢،٧‬‬

‫فینالند‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٠٠‬‬

‫‪٨٥‬‬

‫‪%٤٢،٥‬‬

‫ئه‌فریقای باشوور‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٤٠٠‬‬

‫‪١٦٩‬‬

‫‪%٤٢،٣‬‬

‫نیکاراگووا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٩٢‬‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪%٤٠،٢‬‬

‫ئیسله‌ند‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%٣٩،٧‬‬

‫نۆروێژ‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٦٩‬‬

‫‪٦٧‬‬

‫‪%٣٩،٦‬‬

‫موزامبیک‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٢٥٠‬‬

‫‪٩٨‬‬

‫‪%٣٩،٢‬‬

‫دانمارک‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٧٩‬‬

‫‪٧٠‬‬

‫‪%٣٩،١‬‬

‫هۆڵه‌ندا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٥٨‬‬

‫‪%٣٨،٧‬‬

‫کۆستاریکا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥٧‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪%٣٨،٦‬‬

‫تیمووری ڕۆژهه‌اڵت‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%٣٨،٥‬‬

‫بلژیک‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٥٧‬‬

‫‪%٣٨‬‬

‫واڵت‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫ئه‌رژه‌نتین‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٥٧‬‬

‫‪٩٦‬‬

‫‪%٣٧،٤‬‬

‫مه‌کزیک‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٥٠٠‬‬

‫‪١٨٤‬‬

‫‪%٣٦،٨‬‬

‫ئیسپانیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٥٠‬‬

‫‪١٢٦‬‬

‫‪%٣٦‬‬

‫تانزانیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٥٠‬‬

‫‪١٢٦‬‬

‫‪%٣٦‬‬

‫ئووگاندا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٨٦‬‬

‫‪١٣٥‬‬

‫‪%٣٥‬‬

‫ئه‌نگۆال‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٢٠‬‬

‫‪٧٥‬‬

‫‪%٣٤،١‬‬

‫نێپاڵ‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٥٩٤‬‬

‫‪١٩٧‬‬

‫‪%٣٣،٢‬‬

‫سێربیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٥٠‬‬

‫‪٨٣‬‬

‫‪%٣٣،٢‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٦٢٠‬‬

‫‪٢٠٤‬‬

‫‪%٣٢،٩‬‬

‫مه‌کدۆنیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٢٣‬‬

‫‪٤٠‬‬

‫‪%٣٢،٥‬‬

‫ئێکوادۆر‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٢٤‬‬

‫‪٤٠‬‬

‫‪%٣٢،٣‬‬

‫نیۆزیله‌ند‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٢١‬‬

‫‪٣٩‬‬

‫‪%٣٢،٢‬‬

‫سلۆڤێنیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٩٠‬‬

‫‪٢٩‬‬

‫‪%٣٢،٢‬‬

‫ئه‌لجه‌زاییر‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٤٦٢‬‬

‫‪١٤٦‬‬

‫‪%٣١،٦‬‬

‫گوویانا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٦٧‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪%٣١،٣‬‬

‫برووندی‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٠٥‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪%٣٠،٥‬‬

‫سویسڕا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٠٠‬‬

‫‪٥٨‬‬

‫‪%٢٩‬‬

‫پۆرتووگاڵ‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٣٠‬‬

‫‪٦٦‬‬

‫‪%٢٨،٧‬‬

‫ترینیداد و تۆباگۆ‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪١٢‬‬

‫‪%٢٨،٦‬‬

‫نه‌مسا (ئوتریش)‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٨٣‬‬

‫‪٥١‬‬

‫‪%٢٧،٩‬‬

‫ئتیۆپیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥٤٧‬‬

‫‪١٥٢‬‬

‫‪%٢٧،٨‬‬

‫ئه‌فغانستان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٤٩‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪%٢٧،٧‬‬

‫فرانسه‌‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٥٧٧‬‬

‫‪١٥٥‬‬

‫‪%٢٦،٩‬‬

‫لێسێتۆ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪%٢٦،٧‬‬

‫توونس‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢١٧‬‬

‫‪٥٨‬‬

‫‪%٢٦،٧‬‬

‫بێالڕووس‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٠٩‬‬

‫‪٢٩‬‬

‫‪%٢٦،٦‬‬

‫سوودانی باشوور‬

‫‪٢٠٠١‬‬

‫‪٣٣٢‬‬

‫‪٨٨‬‬

‫‪%٢٦،٥‬‬

‫ئێلسالڤادۆر‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٨٤‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪%٢٦،٢‬‬

‫بۆلیڤیا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٣٠‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪%٢٥،٤‬‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٢٥‬‬

‫‪٨٢‬‬

‫‪%٢٥،٢‬‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١١١‬‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪%٣٧‬‬

‫عێراق‬ ‫هه‌رێمی کوردستان‬

‫(‪)١‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫الئۆس‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٣٢‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪%٢٥‬‬

‫ئوسترالیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪%٢٤،٧‬‬

‫که‌نه‌دا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٠٨‬‬

‫‪٧٦‬‬

‫‪%٢٤،٧‬‬

‫سوودان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٥٤‬‬

‫‪٨٧‬‬

‫‪%٢٤،٦‬‬

‫لیتوانیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٣٩‬‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪%٢٤،٥‬‬

‫نامیبیا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٧٨‬‬

‫‪١٩‬‬

‫‪%٢٤،٤‬‬

‫ڤیه‌تنام‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٥٠٠‬‬

‫‪١٢٢‬‬

‫‪%٢٤،٤‬‬

‫کازاخستان‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٠٧‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪%٢٤،٣‬‬

‫سه‌نگاپوور‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٩٩‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫‪%٢٤،٢‬‬

‫لیختێنشتاین‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪%٢٤‬‬

‫کرۆاتیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٥١‬‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪%٢٣،٨‬‬

‫پۆڵۆنیا (لێهستان)‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٦٠‬‬

‫‪١٠٩‬‬

‫‪%٢٣،٧‬‬

‫قرقیزستان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%٢٣،٣‬‬

‫التڤیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٠٠‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫‪%٢٣‬‬

‫بولغارستان‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٢٤٠‬‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪%٢٢،٩‬‬

‫فیلیپین‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٨٤‬‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪%٢٢،٩‬‬

‫پاکستان‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٣٤٢‬‬

‫‪٧٧‬‬

‫‪%٢٢،٥‬‬

‫بریتانیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٦٥٠‬‬

‫‪١٤٦‬‬

‫‪%٢٢،٥‬‬

‫مااڵوی‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٩٣‬‬

‫‪٤٣‬‬

‫‪%٢٢،٣‬‬

‫موریتانیا‬

‫‪٢٠٠٦‬‬

‫‪٩٥‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪%٢٢،١‬‬

‫کۆماری چێک‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٠٠‬‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪%٢٢‬‬

‫ئێریتێریا‬

‫‪١٩٩٤‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪%٢٢‬‬

‫ئوزبه‌کستان‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪%٢٢‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫‪٢٠١٣‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪%٢١،٧‬‬

‫لوگزامبۆرگ‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪١٣‬‬

‫‪%٢١،٧‬‬

‫پێروو‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٣٠‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%٢١،٥‬‬

‫بۆسنیا و هێرزێگوڤینیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪٩‬‬

‫‪%٢١،٤‬‬

‫ئیتالیا‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٦٣٠‬‬

‫‪١٣٥‬‬

‫‪%٢١،٤‬‬

‫چین‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٢٩٧٨‬‬

‫‪٦٣٥‬‬

‫‪%٢١،٣‬‬

‫یوونان‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٣٠٠‬‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪%٢١‬‬

‫کیپ ڤێرد‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٧٢‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪%٢٠،٨‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫کۆماری دۆمێنیکه‌ن‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٨٣‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪%٢٠،٨‬‬

‫ئستۆنیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪%٢٠،٨‬‬

‫کامبۆج‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٢٣‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%٢٠،٣‬‬

‫‪٢٠١٣‬‬

‫‪١٥١‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪%١٩،٩‬‬

‫مۆڵداڤیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪%١٩،٨‬‬

‫به‌نگالدێش‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٣٥٠‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪%١٩،٧‬‬

‫هۆندووڕاس‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٢٨‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%١٩،٥‬‬

‫مۆناکۆ‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%١٩‬‬

‫تاجیکستان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪١٢‬‬

‫‪%١٩‬‬

‫ماوریس‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪١٣‬‬

‫‪%١٨،٨‬‬

‫سڵۆڤاکیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%١٨،٧‬‬

‫ئه‌ندۆنێزیا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٥٦٠‬‬

‫‪١٠٤‬‬

‫‪%١٨،٦‬‬

‫سائۆ تۆمێ و پرنسیپ‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%١٨،٢‬‬

‫ئه‌مریکا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٤٣٣‬‬

‫‪٧٧‬‬

‫‪%١٧،٨‬‬

‫ماداگاسکار‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٦٦‬‬

‫‪٦٤‬‬

‫‪%١٧،٥‬‬

‫ئیماراتی عه‌ره‌بی‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٠‬‬

‫‪٧‬‬

‫‪%١٧،٥‬‬

‫سه‌نت ویسێنت و گرێنادیین‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%١٧،٤‬‬

‫مۆنتێنێگرۆ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٨١‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪%١٧،٣‬‬

‫مه‌راکش‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٩٥‬‬

‫‪٦٧‬‬

‫‪%١٧‬‬

‫ڤێنێزووئێال‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٦٥‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%١٧‬‬

‫تورکمه‌نستان‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٢٥‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪%١٦،٨‬‬

‫سه‌نت لووسیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪٣‬‬

‫‪%١٦،٧‬‬

‫سان مارینۆ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%١٦،٧‬‬

‫لیبیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٠٠‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪%١٦،٥‬‬

‫ئازه‌ربایجان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٢٥‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪%١٦‬‬

‫گابۆن‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١١٤‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪%١٥،٨‬‬

‫تایله‌ند‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٥٠٠‬‬

‫‪٧٩‬‬

‫‪%١٥،٨‬‬

‫ئه‌ڵبانیا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٤٠‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪%١٥،٧‬‬

‫بوورکینا فاسۆ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٢٧‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪%١٥،٧‬‬

‫کۆریای باشوور‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٣٠٠‬‬

‫‪٤٧‬‬

‫‪%١٥،٧‬‬

‫کۆریای باکوور‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٦٨٧‬‬

‫‪١٠٧‬‬

‫‪%١٥،٦‬‬

‫عه‌ره‌بستان‬

‫(‪)٢‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫ئیرله‌ند‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٦٦‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%١٥،١‬‬

‫زیمبابوێ‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٢١٤‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪%١٥‬‬

‫چاد‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٨٨‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%١٤،٩‬‬

‫مه‌غوولستان‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٧٤‬‬

‫‪١١‬‬

‫‪%١٤،٩‬‬

‫شیلی‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫‪١٧‬‬

‫‪%١٤،٢‬‬

‫تورکیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٥٥٠‬‬

‫‪٧٨‬‬

‫‪%١٤،٢‬‬

‫گینه‌ی بیسائۆ‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٠٠‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪%١٤‬‬

‫کامێرۆن‬

‫‪٢٠٠٧‬‬

‫‪١٨٠‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪%١٣،٩‬‬

‫جیبووتی‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪٩‬‬

‫‪%١٣،٨‬‬

‫سۆمالیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٧٥‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪%١٣،٨‬‬

‫ڕووسیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٥٠‬‬

‫‪٦١‬‬

‫‪%١٣،٦‬‬

‫سوازیله‌ند‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٦٦‬‬

‫‪٩‬‬

‫‪%١٣،٦‬‬

‫گرێنادا‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪%١٣،٣‬‬

‫گواتماال‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٥٨‬‬

‫‪٢١‬‬

‫‪%١٣،٣‬‬

‫نیجێر‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١١٣‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪%١٣،٣‬‬

‫ڕۆمانیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٤١٢‬‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪%١٣،٣‬‬

‫باهاما‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪٥‬‬

‫‪%١٣،٢‬‬

‫جامائیکا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪٨‬‬

‫‪%١٢،٧‬‬

‫کۆماری ئه‌فریقای ناوه‌ندی‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٠٤‬‬

‫‪١٣‬‬

‫‪%١٢،٥‬‬

‫دۆمێنیکا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%١٢،٥‬‬

‫پاڕاگووای‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٨٠‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%١٢،٥‬‬

‫سیێرا لێۆن‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٢١‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪%١٢،٤‬‬

‫کۆڵۆمبیا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٦٥‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪%١٢،١‬‬

‫ئووڕووگووای‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٩٩‬‬

‫‪١٢‬‬

‫‪%١٢،١‬‬

‫گورجستان‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪%١٢‬‬

‫ئۆردۆن‬

‫‪٢٠١٣‬‬

‫‪١٥٠‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪%١٢‬‬

‫سووریا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٥٠‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪%١٢‬‬

‫سوورینام‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥١‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪%١١،٨‬‬

‫زامبیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٥٧‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪%١١،٥‬‬

‫تۆگۆ‬

‫‪٢٠٠٧‬‬

‫‪٨١‬‬

‫‪٩‬‬

‫‪%١١،١‬‬

‫هندوستان‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٥٤٥‬‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪%١١‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫لیبێریا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٧٣‬‬

‫‪٨‬‬

‫‪%١١‬‬

‫ئه‌رمه‌نستان‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٣١‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪%١٠،٧‬‬

‫قبرس‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٥٦‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪%١٠،٧‬‬

‫ئانتیگوا و باربوودا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٩‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪%١٠،٥‬‬

‫ساحلی عاج‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٢٤٩‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪%١٠،٤‬‬

‫مالێزی‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٢٢١‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫‪%١٠،٤‬‬

‫غه‌نا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٧٣‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪%١٠،٣‬‬

‫مالی‬

‫‪٢٠٠٧‬‬

‫‪١٤٧‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪%١٠،٢‬‬

‫به‌حره‌ین‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٤٠‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%١٠‬‬

‫باربادۆس‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪٣‬‬

‫‪%١٠‬‬

‫گینه‌ی ئوستووایی‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪١٠٠‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%١٠‬‬

‫کێنیا‬

‫‪٢٠٠٧‬‬

‫‪٢٢٤‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪%٩،٨‬‬

‫ئووکراینا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٤٤٥‬‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪%٩،٤‬‬

‫کۆماری کۆنگۆ‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٩٢‬‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪%٨،٩‬‬

‫هه‌نگاریا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٨٦‬‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪%٨،٨‬‬

‫کیریباتی‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٦‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٨،٧‬‬

‫مالتا‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪%٨،٧‬‬

‫برازیل‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥١٣‬‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪%٨،٦‬‬

‫بووتان‬

‫‪٢٠٠٨‬‬

‫‪٤٧‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٨،٥‬‬

‫پاناما‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٧١‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪%٨،٥‬‬

‫بێنین‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٨٣‬‬

‫‪٧‬‬

‫‪%٨،٤‬‬

‫بۆتسوانا‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪٥‬‬

‫‪%٧،٩‬‬

‫ژاپۆن‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٤٨٠‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪%٧،٩‬‬

‫گامبیا‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٥٣‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٧،٥‬‬

‫کۆنگۆ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٣٦‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%٧،٤‬‬

‫نیجێریا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٦٠‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫‪%٦،٧‬‬

‫سه‌نت کیتس و نێڤیس‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٦،٧‬‬

‫تووڤالوو‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٥‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٦،٧‬‬

‫مالدیڤێس‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٧٧‬‬

‫‪٥‬‬

‫‪%٦،٥‬‬

‫کوێت‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٦،٢‬‬

‫میانمار (بوورما)‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٤٣١‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪%٦‬‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫سریالنکا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٢٥‬‬

‫‪١٣‬‬

‫‪%٥،٨‬‬

‫هائیتی‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٩٥‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٤،٢‬‬

‫سامۆوا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٤٩‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪%٤،١‬‬

‫تۆنگا‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٣،٦‬‬

‫بێلیز‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٣،١‬‬

‫ئێران‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٢٩٠‬‬

‫‪٩‬‬

‫‪%٣،١‬‬

‫لوبنان‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪١٢٨‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪%٣،١‬‬

‫کۆمۆڕۆس‬

‫‪٢٠٠٩‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٣‬‬

‫دوڕگه‌ی مارشاڵ‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٣‬‬

‫پاپووا گینه‌ی نوێ‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١١١‬‬

‫‪٣‬‬

‫‪%٢،٧‬‬

‫میسر‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪٥٠٨‬‬

‫‪١٠‬‬

‫‪%٢‬‬

‫دوڕگه‌ی سوله‌یمان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥٠‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٢‬‬

‫عومان‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٥٠‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%١،٢‬‬

‫یه‌مه‌ن‬

‫‪٢٠٠٣‬‬

‫‪٣٠١‬‬

‫‪١‬‬

‫‪%٠،٣‬‬

‫میکرۆنێزیا‬

‫‪٢٠١١‬‬

‫‪١٤‬‬

‫‪٠‬‬

‫‪%٠‬‬

‫ناووڕوو‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪٠‬‬

‫‪%٠‬‬

‫پاالوو‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪١٦‬‬

‫‪٠‬‬

‫‪%٠‬‬

‫قه‌ته‌ر‬

‫‪٢٠١٠‬‬

‫‪٣٥‬‬

‫‪٠‬‬

‫‪%٠‬‬

‫ڤانوواتوو‬

‫‪٢٠١٢‬‬

‫‪٥٢‬‬

‫‪٠‬‬

‫‪%٠‬‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫‪ -١‬هه‌رێمی کوردستان یه‌که‌یه‌کی سیاسی‪ ،‬ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه و به‌شێک‌ه ل‌ه جوگرافیای سیاسیی عێراق‪.‬‬ ‫‪ -٢‬له‌ (‪)٢٠١٣/١/١١‬دا مه‌لیک عه‌بدوڵاڵ کوڕی عه‌بدولعه‌زیز پاش������ای عه‌ره‌بس������تان‪ ،‬به‌ده‌رکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاوێژکاری ئ������ه‌و واڵته‌دا پێکهێنا‪ .‬به‌پێی ئه‌و بڕیاره‌‪ ،‬ژنان بۆیان هه‌ی‌ه ببنه‌ ئه‌ندام ل‌ه "ئه‌نجومه‌نی ش������وورای"‬ ‫عه‌ره‌بستاندا‪ .‬پاشای عه‌ره‌بستان ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند‪ :‬فه‌تواده‌ره‌کانیش ئه‌و ئاڵوگۆڕه‌یان قبووڵ‌ه و هیچ ناکۆکییه‌کیش له‌گه‌ڵ‬ ‫فه‌توای ئه‌واندا نییه‌‪".‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و بڕیاره‌‪ ٣٠ ،‬ژن بۆ ئه‌ندام له‌ "ئه‌نجومه‌نی ش������وورا" له‌الیه‌ن پاش������ای عه‌ره‌بس������تانه‌و‌ه ده‌ستنیش������ان کراون‪.‬‬ ‫"ئه‌نجومه‌نی ش������وورا" ک‌ه خاوه‌نی ‪ ١٥٠‬ئه‌ندامه‌ و گش������تیان پیاون‪ ،‬له‌الیه‌ن پاش������ای ئه‌و واڵته‌وه‌ ڕاسته‌وخۆ ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌کرێن‪ .‬له‌وه‌ به‌دواوه‌ یه‌ک له‌س������ه‌ر پێنجی کورس������ییه‌کانی ئه‌و ئه‌نجومه‌ن‌ه ژنان پێکی دێن������ن‪ .‬ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ بۆی هه‌ی‌ه‬ ‫"ڕاوێژ" له‌گه‌ڵ پاش������ای عه‌ره‌بستاندا بکات و پرس������یار ل‌ه وه‌زیره‌کانش بکات‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت ل‌ه کاری یاساداناندا به‌شدار‬ ‫بێت و بڕیار بدات‪.‬‬ ‫‪www.ipu.org‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫پارك جیون های‪:‬‬ ‫به‌خته‌وه‌ریا كوریا یه‌كگرتی‬ ‫ێ نیكوالڤیچ النكوڤ‬ ‫نڤێسین ‪ :‬ئه‌ندر ‌‬

‫و‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫هه‌لبژارتن������ا (پارك جیون ه������ای ‪Park Geun- -‬‬

‫‪ )hye‬وه‌كو سه‌رۆكه‌كا نوو بۆ كۆبمارا كوریا باشوور‪،‬‬ ‫ێ پویته‌پێدانا زۆرا جیهانێ‌‪ .‬گه‌له‌ك ژ كه‌س������ێن‬ ‫بۆ جه ‌‬ ‫ێ‬ ‫دویڤچوون������ا هه‌لبژارتنان كرین جه‌خت لس������ه‌ر ئه‌و ‌‬ ‫ێ كرن كو ئێكه‌مین ژنه‌ سه‌رۆكاتییا ده‌وله‌تا‬ ‫راس������تی ‌‬ ‫ێد‬ ‫ێ هنده‌كانژی سه‌ركه‌فتا و ‌‬ ‫كوریا باشوور دكه‌ت‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتناندا وه‌سا شروڤه‌كرن‪ ،‬كو ئه‌و كچا سه‌روك ‌‬ ‫ێ‬ ‫به‌رێ‌ (پارك چونگ ه������ی ‪ )Park Chung-hee‬ی ‌‬ ‫كوریا باشووره‪ ،‬ژبه‌ر وێ یه‌كێ ئه‌وا بسه‌ركه‌تی‌‪.‬‬ ‫تش������تێ‌ ژ هه‌میا گرنگتر و بالكێشتر بۆ هه‌لبژارتنا‬ ‫ێ لس������ه‌ر‬ ‫وێ‌ وه‌ك������و س������ه‌رۆكا ده‌وله‌تێ‌‪ ،‬داكوكیا و ‌‬ ‫ێ و گه‌شه‌پێدانا ئابووری بوو‪.‬‬ ‫مه‌زاختنا مه‌زن بۆ به‌خته‌وه‌ری ‌‬ ‫ێ یێن بانگه‌شا هه‌وا هه‌لبژارتنان ئه‌وبوو كو‬ ‫ئێك ژ سوزێن و ‌‬ ‫ێ كوریا باشوور گوهوریته‌ ده‌وله‌ته‌كا ئوروپی یا ده‌وله‌مه‌ند‪،‬‬ ‫د‌‬ ‫ێ بجهئینانا‬ ‫ێ گاڤێن نوو به‌ره‌ڤ ئاره‌سته‌ی ‌‬ ‫یا دیاره‌ژی كو ئه‌و ‌‬ ‫ێ هاڤێتینه‌‪.‬‬ ‫ێ سوز ‌‬ ‫ئه‌ڤ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێد‌‬ ‫وه‌س������ا بریاره‌ كو فێربوون ل قۆناغا به‌ری قوتابخان ‌‬ ‫ێ بۆ قوتابیێن‬ ‫ێ ل زانكۆی ‌‬ ‫ب ه������ه‌رو‌ه بیت‪ ،‬مه‌زاختنێن خواندن ‌‬ ‫ێ ب رێژا ‪ %30‬و بۆ هه‌موو قوتابیێن دیترژی ب‬ ‫ده‌وله‌مه‌ند د ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ دابه‌زیت‪ ،‬هه‌روه‌س������ا خزمه‌تكاریێن چاڤدێری ‌‬ ‫رێژا ‪ %50‬د ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ به‌رامبه‌ر بیت و چاڤدێریا پزیشكیژی د ‌‬ ‫ێ ب‌‬ ‫بۆ قوتابیان د ‌‬ ‫كێمتر بیت‪ ،‬زێده‌باری بلندبوون‌ا مووچه‌یان‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ بیت‌ه ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ێ تێر و تژی ب بورینا كاتی د ‌‬ ‫ئه‌ڤ به‌رنام ‌‬ ‫ێ بكێماتی‪،‬‬ ‫بلندبوونا به‌رچ������اڤ د رێژا خویك و باجدانێدا‪ .‬ل ‌‬ ‫نه������ا پڕانیا خه‌لك������ێ‌ كوری������ا ئاماده‌نه‌ ب������ۆ قه‌بیلكرنا ئه‌ڤی‬ ‫به‌رنامه‌ی‪ ،‬پڕانیا وان دیموكراس������ییا سویدی یا كومه‌الیه‌تی‬ ‫لسه‌ر س������ه‌رمایه‌داریا ئه‌مه‌ریكی دئێخن‪ .‬لێ‌ ره‌نگ‌ه بۆچوونا‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫خۆ بگوهورن ده‌مێ‌ دبینن كو خویكا بلند كارتێكرنه‌كا نه‌رێنی‬ ‫ێ هێشتا ده‌م بۆ ئه‌ڤی تشتی مایه‌‪.‬‬ ‫لسه‌ر ژیانا وان بكه‌ت‪ ،‬ل ‌‬ ‫د ناڤه‌ندا ئه‌ڤ������ان گوهورینێن دراماتیكی د سیاس������ه‌ت و‬ ‫چڤاكا كوریا باشووردا‪ ،‬جهێ‌ حێبه‌تیێی‌ه كو هنده‌ك هزرا خۆ‬ ‫د ئاكام و نیگه‌رانییا سیاس������ه‌تا نوی یا كوریا باشوور لسه‌ر‬ ‫ێ كوریا یه‌كگرتی دكه‌ن (ئه‌گه‌ر د بنه‌ره‌تدا هه‌بیت)‪.‬‬ ‫ئاینده‌ی ‌‬ ‫مه‌دایێ‌ س������ه‌رگرتنا سیاسه‌تا نوی بۆ به‌خته‌وه‌ریێ‌ ب‬ ‫ت������ه‌واوی یا ب داهاتێ‌ تاكه‌كه‌س������یڤه‌ گرێدایه‌‪ ،‬دڤێت ژی‬ ‫وه‌س������ا بیت‪ .‬لێ‌ ئه‌گه‌ر ئه‌م ئ������ه‌وێ‌ جوداتییا فڕ دناڤبه‌را‬ ‫داهاتێ‌ تاكه‌كه‌س������ی ل هه‌ر ئێك ل كوریا باكوور و كوریا‬ ‫باش������وور بێخینه‌ به‌رئێ������ك‪ ،‬دڤێت مرۆڤ مه‌نده‌هوش������ێ‌‬ ‫ئاین������ده‌ی نه‌بیت‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌ردوو كوری������ا ئێكگرت‪ ،‬پڕانییا‬ ‫خه‌لكێ‌ كوریا باكوور دێ‌ لس������ه‌ر كیستێ‌ كوریا باشوور‬ ‫س������ودمه‌ند و به‌خته‌وه‌ربن‪ .‬د هه‌م������ان ده‌مداژی‪ ،‬خه‌لكێ‌‬ ‫كوریا باكوور نكارن هه‌مبه‌ری ئه‌و به‌خته‌وه‌رییا ب ده‌ست‬ ‫وان دكه‌ڤیت باجێ‌ بده‌ن‪.‬‬


‫ێ گوماندار بیت لس������ه‌ر‬ ‫ی������ا لس������ه‌ر مرۆڤ������ی دمینیت ی������ ‌‬ ‫ێ ئه‌گه‌ر‬ ‫ێ سیاس������ه‌تا به‌خته‌وه‌رییا نوی‪ ،‬ل ‌‬ ‫به‌رده‌وامبوونا ئه‌ڤ ‌‬ ‫ێ سیاس������ه‌تێ‌ بوون������‌ه دووجاركی‬ ‫كه‌س������ێن س������وودمه‌ند ژ ڤ ‌‬ ‫و كه‌س������ێن خوی������كان دده‌ن هه‌روه‌كو خ������ۆ جێگیر مان‪ ،‬ئه‌ڤ‬ ‫سیاسه‌ته‌ یا دومدرێژ نابیت‪ ،‬كوریا باشوور ب هیچ شێوه‌یان‬ ‫ێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندا كوریا باكوور‬ ‫كێمبوون������ا ژێده‌رێن به‌خته‌وه‌ری ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر هات و هه‌ردوو كوریا یه‌كگرت قه‌بیل ناكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌كو‬ ‫ێ بهێن‌ه‬ ‫ێ یا سه‌لماندی‪ ،‬مه‌حال‌ه سیاسه‌تێن به‌خته‌وه‌ری ‌‬ ‫دیرۆك ‌‬ ‫ێ هه‌لبژارتنێن بازنه‌یی و هه‌موو‬ ‫كێمك������رن یان تێبرن ژ ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ئه‌و وه‌به‌رهێنانێن كارتێكرن لسه‌ر په‌یدادبن‪.‬‬ ‫ێ ڤه‌كه‌ت‬ ‫ێ جاره‌كا دی رێكا به‌خته‌وه‌ری ‌‬ ‫له‌وا‪ ،‬ئه‌ڤ ره‌وش‌ه د ‌‬ ‫ێ پتر به‌ره‌ف ش������یانا‬ ‫و هه‌ر چاڤدێره‌كی یان ڤه‌كوله‌ره‌كی د ‌‬ ‫یه‌كگرتنا هه‌ردوو كوریا نیگه‌ران كه‌ت‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌كگرتن په‌یدا‬ ‫ێ بمینن‪،‬‬ ‫ێ یه‌كگرتن ‌‬ ‫بوو‪ ،‬دڤێت هه‌ردوو كوریا لسه‌ر ش������ێوه‌ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫داك������و هه‌ر ئێك ژ وان حكومه‌تا خۆ یا تایبه‌ت و سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ تایبه‌ت‬ ‫ێ خۆ ی ‌‬ ‫خ������ۆ یێ‌ یاس������ایی و ئابووری‪ ،‬باج و دراڤ������ ‌‬ ‫بپارێزیت‪.‬‬ ‫ێ تون������دڕه‌ودا یا به‌الڤ‌ه و‬ ‫ئ������ه‌ڤ هزر‌ه د ناڤه‌ن������دا باكوور ‌‬ ‫گه‌له‌ك ل كوریا باشوور سیاس������ه‌تا (كیم ئیل سونگ) وه‌سا‬ ‫دبینن كو هنده‌ك س������اخله‌تێن نه‌په‌نی و ب������ه‌رز‌ه تێدا هه‌ن‌ه و‬ ‫ره‌نگ������ه‌ بۆ ئاینده‌یا پاش یه‌كگرتنێ‌ ی������ا مفادار بیت‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫وه‌س������ا دبینن كو رێكا ئێكانه‌ی������ا یه‌ككگرتنا هه‌ردوو كوریا ب‬ ‫رێكا كه‌نالێن دانوستاندن و گه‌هشتنا چاره‌سه‌ریان‌ه دناڤبه‌را‬ ‫ێ چه‌ند دیكێتا (عه‌قد)‬ ‫هه‌ردوو حكومه‌تاندا‪ ،‬ئه‌ڤ ره‌وشه‌ژی د ‌‬ ‫ڤه‌كێشیت‪.‬‬ ‫ێ نڤێس������ه‌ر هیچ ژ ڤان هه‌ردوو رێكان په‌س������ه‌ند ناكه‌ت‪.‬‬ ‫ل‌‬ ‫ێ فه‌شه‌ل ئینایه‌‪،‬‬ ‫ێ ل هه‌می جیهان ‌‬ ‫د ده‌مه‌كیدا سوس������یالیزم ‌‬ ‫س������ه‌رباری دانه‌یا كوریا باكوور سه‌رپش������كا فه‌شه‌النه‌‪ ،‬له‌وا‬ ‫هیچ پێتڤی ناكه‌ت لدور س������اخله‌تێن نه‌په‌نی و به‌رز‌ه بگه‌ریێن‪،‬‬ ‫ێ یه‌كگرتن ب پێنگاڤ‬ ‫ئه‌گه‌ر راست‌ه كو ئه‌ڤ ساخله‌ت‌ه هه‌نه‌‪ .‬ل ‌‬ ‫ێ ئه‌وژی ن‌ه یا ریالیستییه‌‪.‬‬ ‫پێنگاڤ هزره‌كا باش و په‌سه‌نده‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ ب رێكا‬ ‫ل������ێ‌ ئه‌گه‌ر په‌یدابوو و هه‌ردوو كوری������ا یه‌كگرت‪ ،‬د ‌‬ ‫ێ بیت‌ه نه‌مانا رژێما‬ ‫بویه‌رێن كاره‌ساتی هێت‌ه راگه‌هاندن و د ‌‬ ‫كوریا باكوور‪.‬‬ ‫ێ كونفیدرالی د ناڤب������ه‌را هه‌دوو كوریادا‬ ‫ره‌نگ‌ه سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئ������ه‌وژی ن‌ه ژ ئه‌نجام ‌‬ ‫ێ گونجای بیت و س������ه‌ربگریت‪ ،‬ل ‌‬ ‫ی‌‬ ‫دایه‌ل������وگ و هه‌ڤپه‌یڤینان دناڤبه‌را بنه‌م������اال (كیم) و ده‌وله‌تا‬ ‫كوریا باش������ووردابیت‪ ،‬به‌لكو ب رێكا رژێمه‌كا نووی بیت كو‬ ‫ێ حكومه‌تا كوریا باك������وور بگریت (ل������ه‌وا رژێما كوریا‬ ‫جه������ ‌‬

‫ێ ب مه‌ترس������ی لس������ه‌ر مانا خ������ۆ دبینیت و‬ ‫باكوور یه‌كگرتن ‌‬ ‫هه‌ولدده‌ت ره‌وش هه‌ر وه‌كو نها بمینیت‪ ،‬وات‌ه دوو ده‌وله‌تی)‪.‬‬ ‫ێ كونفیدرالی بۆ س������ه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل دوخ و‬ ‫ێ سس������ته‌م ‌‬ ‫ل‌‬ ‫كاودانێن جودا یێن هه‌ردوو كوریا ژ ئالیێ‌ ئابووری و چڤاكی‬ ‫ێ پێتڤییه‌‪.‬‬ ‫و سیاسیڤ‌ه كاره‌ك ‌‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر د ده‌مه‌كێ‌ نێزیكدا یه‌كگرت������ن د ناڤبه‌را هه‌ردوو‬ ‫كوریادا په‌یداب������وو‪ ،‬رووبه‌رێ‌ جوداتیی������ا ئابووری و چڤاكی‬ ‫ێ‬ ‫ێ مه‌زن بیت‪ ،‬هه‌روه‌س������ا ب بورین������ا ده‌می د ‌‬ ‫ێ گه‌له‌ك������ ‌‬ ‫د‌‬ ‫مه‌زنتر بیت‪ .‬هندی كوریا باش������ووره‌ خودان پیشه‌سازییه‌كا‬ ‫ێ وێ‌ ب زانین و ته‌كنه‌لوژیا پێشكه‌فتیڤ‌ه‬ ‫پێشكه‌فتییه‌‪ ،‬ئابوور ‌‬ ‫ێ كوریا‬ ‫گرێدای������ه‌‪ ،‬خه‌لكێ‌ وێ‌ یێ‌ زانایه‌‪ .‬د ده‌مه‌كیدا ئابوور ‌‬ ‫ێل‬ ‫ێ شه‌پرزه‌یه‌ و مینا پێشكه‌فتیترین ده‌ڤه‌رێن چین ‌‬ ‫باكوور ی ‌‬ ‫ێ س������ه‌رۆك (ماو)‪ .‬راسته‌ رێژا زانست و زانینێ‌ ل‬ ‫سه‌رده‌م ‌‬ ‫ێ‬ ‫كوریا باكوور نه‌یا خرابه‌‪ ،‬لێ‌ زانس������تا وێ‌ به‌ر ب ئاراسته‌ی ‌‬ ‫ئه‌نجامێن خراب دچیت‪ ،‬پڕانیا خه‌لكێ‌ كوریا باكوور ژ واقع‬ ‫و جیهانا ده‌رڤ‌ه د دویر و ڤه‌ده‌رن‪.‬‬ ‫ێ كونفیدرالی‪ ،‬گه‌له‌ك ژ كێشه‌ و ئاریشه‌یێن كو‬ ‫سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ كێم‬ ‫پاش������ی یه‌كگرتنا هه‌ردوو ده‌وله‌تان س������ه‌رهلدده‌ن‪ ،‬د ‌‬ ‫ێ كوریا باكوور بۆ‬ ‫كه‌ت‪ .‬ژ ڤان ئاریش������ا مینا كوچكرنا خه‌لك ‌‬ ‫كوریا باش������وور‪ ،‬هه‌روه‌سا ئاژانس������ێن كرینا زه‌ڤی و ئه‌رد و‬ ‫ێ به‌ر ب كوریا باكوور چن و‬ ‫خانوبه‌ره‌ ژ كوریا باش������وور د ‌‬ ‫ێ وه‌رگرن‬ ‫ێ كێم پس������پورێ‌ كوریا باكوور كه‌یس ‌‬ ‫ێ ل خه‌لك ‌‬ ‫د‌‬ ‫ێ هه‌تا‬ ‫ێ ته‌ش������قه‌ال لێكه‌ن‪ .‬ئه‌ڤ سسته‌مێ‌ كونفیدرالی د ‌‬ ‫ود‌‬ ‫ێ هه‌ردوو ده‌وله‌تان دانیت‬ ‫ێ بۆ سسته‌م ‌‬ ‫ڕادده‌كی گه‌ره‌نتییه‌ك ‌‬ ‫و جوداتییا مه‌زنا ده‌س������ته‌هه‌التێ د ناڤب������ه‌را هه‌ردوو كوریا‬ ‫به‌رچاڤ وه‌رگریت‪.‬‬ ‫ێ ل كوریا باكوورژی‬ ‫گه‌له‌كا پێتڤیی‌ه سیاسه‌تا به‌خته‌وه‌ریی ‌‬ ‫ێ ی������ا دیاره‌ نابیت‌ه دان������ه‌كا كوپیكری ژ‬ ‫بهێت������‌ه خولقاندن‪ .‬ل ‌‬ ‫ێ یا گه‌ش و‬ ‫به‌خته‌وه‌رییا كوریا باش������وور‪ ،‬بێگوم������ان مینا و ‌‬ ‫مه‌ردژی نابیت‪ .‬دێ‌ جوداتییه‌كا فڕ یا دادوه‌رییا كومه‌الیه‌تی‬ ‫و خ������ودان داهات������ێ‌ بلند و كێ������م د ناڤبه‌را ه������ه‌ردوو كوریا‬ ‫په‌یدابیت‪ ،‬زێده‌باری تێگه‌هشتنا جودا بۆ پێتڤییێن جه‌ماوه‌ری‬ ‫ێ ژبه‌ر مینیت‪ .‬دێ‌ لیسته‌كا درێژا نه‌وه‌كهه‌ڤ ژ ئه‌وله‌ویاتا‬ ‫د‌‬ ‫په‌یدابیت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫بێگومان ئارمانج ژ سسته‌مێ‌ كونفیدرالی نه‌ ئه‌و‌ه خه‌لك ‌‬ ‫ێ كوریا باكوور‬ ‫ده‌وله‌مه‌ندێ‌ كوریا باش������وور خه‌لكێ‌ هه‌ژار ‌‬ ‫مۆنۆپۆل و كه‌یس������دار بكه‌ت‪ .‬لێ‌ ب دروستی دڤێت به‌روڤاژی‬ ‫ێ كوریا باكوور ژ‬ ‫بی������ت‪ ،‬دڤێت گه‌ره‌نتییه‌ك هه‌بیت ك������و خه‌لك ‌‬ ‫برایێن وان یێن كوریا باشوور بهێنه‌ پاراستن‪ .‬هه‌روه‌سا ئه‌ڤ‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫ێ‬ ‫ێ بریاردانا كوریا باكوور هه‌مبه‌ر هاوالتییێن و ‌‬ ‫سسته‌مه‌ د ‌‬ ‫مسوگه‌ر كه‌ت‪ .‬راسته‌ ژمارا ش������اره‌زا و پسپوران ل كوریا‬ ‫ێ یا‬ ‫باكوور نه‌وه‌كو یا كوریا باشوور‌ه و گه‌له‌ك كێمتره‌‪ ،‬لێ‌ د ‌‬ ‫به‌رئاقل بیت ده‌لیڤ‌ه بۆ سیاسه‌تمه‌دارێن كوریا باكوور بهێت‌ه‬ ‫دان كو مفای ژ سه‌ربورێن خۆ وه‌رگرن‪.‬‬ ‫ێ كونفیدرالی هه‌تا‬ ‫ن������‌ه ئ������ه‌رك و فه‌رز‌ه ئ������ه‌ڤ سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ پێرابوونه‌كا‬ ‫ێ د‌‬ ‫ێ درێژ و دیاركری به‌رده‌وام بیت‪ ،‬ل ‌‬ ‫ده‌مه‌ك ‌‬ ‫ێ جودا و چڤاكا‬ ‫ێ دناڤبه‌را ئابوور ‌‬ ‫كات������ی و بازنه‌كا گه‌هاندن ‌‬ ‫ێ‬ ‫جودا ل هه‌ردوو كوریا باكوور و باش������وور بۆ كێمترین ده‌م ‌‬

‫ێ‬ ‫ێد‌‬ ‫ێ ڤه‌گوهاس������تن ‌‬ ‫گونج������ای بیت‪ .‬بداوی هاتنا ئه‌ڤی ده‌م ‌‬ ‫بریار كه‌ڤیت‌ه ده‌س������تێ‌ خه‌لكێ‌ هه‌ردوو كوریا بۆ چه‌س������پادنا‬ ‫ێ یا‬ ‫پێكڤه‌ژیان������ێ‌ د ده‌وله‌ته‌كا یه‌كگرتی ی������ان كونفیدرالی‪ .‬ل ‌‬ ‫ێ گونجای‌ه بۆ‬ ‫دیار‌ه كو سس������ته‌مێ‌ كونفیدرالی هه‌لبژارده‌ك ‌‬ ‫سه‌رده‌مێ‌ ڤه‌گوهاستنێ‌‪.‬‬ ‫ێ هه‌ردوو كوریا پتر و پتر ژئێك دویردكه‌ڤن‪،‬‬ ‫رۆژ ب������ۆ رۆژ ‌‬ ‫له‌وا گه‌ل������ه‌ك پێتڤی ب ئه‌ڤی جورێ‌ چاره‌س������ه‌ریێیه‌ و هندی‬ ‫زویتره‌ چێتره‌‪.‬‬ ‫‪http://ar.theasian.asia/archives/7754‬‬

‫ڕێفراندۆم له‌ فاڵکله‌ند؛ کێ حوکمڕانی ئه‌و دوڕگه‌یه‌ بێت؟‬

‫له‌ ڕۆژانی ‪ ١٠‬و ‪١١‬ی مانگی سێدا‪ ،‬به‌ پێی بڕیاری ده‌وڵه‌تی‬ ‫بریتانیا‪ ،‬له‌ دوڕگه‌کانی فاڵکله‌ند ڕێفراندۆم بۆ دیاریکردنی حوکمڕان‬ ‫له‌و ده‌ڤ������ه‌ره‌دا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ب‌ه پێی ڕاپۆرتی ڕاگه‌یاندنه‌کان‪ ،‬له‌و‬ ‫ڕێفراندۆمه‌دا زیاتر له‌ (‪)%٩٩‬ی دانیش������تووانی فاڵکه‌ند ده‌نگیان‬ ‫به‌وه‌دا‪ ،‬ک‌ه بریتانیا حوکمڕانی ئه‌و واڵت‌ه بێت‪.‬‬ ‫دێڤید کامێرۆن سه‌رۆکوه‌زیرانی بریتانیا سه‌باره‌ت به‌ ئاکامی‬ ‫ڕێفراندۆمه‌ک‌ه گوتی‪" :‬وای‌ه که‌ فاڵکله‌ند گه‌لێک ل‌ه ئێمه‌ دووره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دانیش������تووانی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ به‌ ته‌واوی هه‌ستیانه‌و‌ه بریتانیایین‪.‬‬ ‫ئێمه‌ هه‌میشه‌ ئاماده‌ین به‌رگری له‌ فاڵکله‌ند بکه‌ین‪ .‬دانیشتووانی‬ ‫فاڵکله‌ند ب‌ه به‌ش������دارییان له‌ ڕێفراندۆمدا چاره‌نووس������ی خۆیان‬ ‫به‌ده‌س������ته‌وه‌ گرت و ئاکام������ی ڕێفراندۆمه‌که‌ش باس له‌و بڕیار‌ه‬ ‫ده‌کات‪ .‬هی������وادارم واڵتانیش ڕێز له‌ بڕی������اری ئه‌وان بگرن‪ ".‬ل‌ه‬ ‫الیه‌کی تره‌وه‌‪ ،‬وه‌زاره‌ت������ی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌رژه‌نتین ڕێفراندۆمه‌که‌ی‬ ‫ڕه‌تکردوه‌ و دانی ب‌ه ئاکامه‌که‌ی نه‌نا‪.‬‬ ‫جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌ که‌ ل‌ه س������اڵی ‪١٩٨٢‬دا‪ ،‬شه‌ڕ ل‌ه نێوان‬ ‫بریتانیا و ئه‌رژه‌نتین له‌س������ه‌ر "خاوه‌ندار"ێت������ی ئه‌و دوڕگه‌یه‌ بۆ‬ ‫ماوه‌ی ‪ ٧٤‬ڕۆژان ڕوویدا‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪١٩٨٢‬دا‪ ٩٠٠ ،‬چه‌کدار ل‌ه‬ ‫ئه‌رته‌شی ئه‌رژه‌نتین ل‌ه س������ته‌نلی پایته‌خی ئه‌و واڵته‌ دابه‌زین و‬ ‫ئااڵی ئه‌رژه‌نتینیان له‌و دووڕگه‌یه‌دا هه‌ڵدا‪ .‬ئه‌رژه‌نتین به‌و کاره‌ی‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ویستی "خاوه‌ندار"ێتی خۆی به‌سه‌ر ئه‌و دوڕگه‌یه‌دا ڕابگه‌یێنێت‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٨٣٣‬وه‌‪ ،‬که‌ بریتانیا ده‌ستی به‌سه‌ر ئه‌و دوڕگه‌یه‌دا‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬واڵمی ئه‌رژه‌نتینی دایه‌و‌ه و‪ ،‬ش������ه‌ڕ له‌ نێوان دوو واڵتدا‬ ‫ڕوویدا‪ .‬ل‌ه ئاکامی ش������ه‌ڕه‌که‌دا ‪ ٢٢٥‬بریتانی و ‪ ٦٤٩‬ئه‌رژه‌نتینی‬ ‫کوژران و بریتانیاش له‌ش������ه‌ڕه‌که‌دا سه‌رکه‌وت‪ .‬تا ساڵی ‪١٩٩٠‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی سیاس������ی ل‌ه نێوان بریتانیا و ئه‌رژه‌نتیندا پچڕا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ ١٩٩٠‬به‌و الوه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌کان ل‌ه نێوان دوو‬ ‫واڵته‌دا دستیان پێ کردووه‌‪ ،‬به‌اڵم کێشه‌ له‌سه‌ر ده‌سه‌التدارێتی‬ ‫ئه‌و دوڕگه‌یه‌دا هه‌ر ماوه‌یه‌‪.‬‬ ‫دوڕگ������ه‌ی فاڵکله‌ند که‌ ئه‌رژه‌نتین به‌ "مالڤیناس" ناوی ده‌بات‪،‬‬ ‫که‌مت������ر ل‌ه ‪ ٥٠٠‬کیلۆمه‌تر م������ه‌ودای له‌گ������ه‌ڵ ئه‌رژه‌نتیندا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌ودای نێوان له‌ن������ده‌ن و فاڵکله‌ند‪ ١٤ ،‬هه‌زار کیلۆمه‌تره‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئاکامه‌کانی ئه‌و ڕێفراندۆمه‌‪ ،‬دوڕگه‌ی فاڵکله‌ند به‌ش������ێک‌ه‬ ‫ل‌ه "خ������اک"ی بریتانیا‪ .‬دووڕگه‌کانی فالکله‌ن������د له‌ دوو دوڕگه‌ی‬ ‫فاڵکله‌ندی ڕۆژهه‌اڵت و ڕۆژاوا پێکهاتووه‌‪.‬‬

‫فاڵکله‌ند‬ ‫سیسته‌می حوکمڕانی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی په‌رله‌مانی‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫سته‌نلی‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ ١٢١٧٣‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووانی فاڵکله‌ند‪ ٢٨٤١ :‬که‌س‪ .‬ئامار ‪٢٠١٢‬‬ ‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫ئینگلیزی‬

‫دراو‪:‬‬

‫پۆندی فاڵکله‌ندی‬


‫هه‌لبژاردنێن جیبوتی‬ ‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬ ‫حزبا ده‌س������تهه‌الت د كه‌ش������ه‌كێ‌ تژی گازنده‌یێن سه‌خته‌كاریێ‌‬ ‫سه‌ركه‌فتن دهه‌لبژارتناندا بده‌ستئینا‪.‬‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانییا ده‌ستهه‌التدار ل جیبوتی ئه‌ڤ ده‌وله‌تا ستراتیژییا‬ ‫جوگرافی كو دكه‌ڤیته‌ باش������وورێ‌ ده‌ریا سور‪ ،‬راگه‌هاند كو ئه‌وان‬ ‫د هه‌لبژارتنێ������ن په‌رله‌مانیدا س������ه‌ركه‌فتن تۆمارك������ر‪ .‬لێ‌ ئه‌ندامێن‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانیی������ا به‌رهن������گار دبێ������ژن هه‌لبژارتن یا ت������ژی فێلبازی و‬ ‫سه‌خته‌كاری بوو‪.‬‬ ‫وه‌زی������رێ‌ ناڤخ������ۆ (ده‌رار هوفانیا) ل رۆژا ش������ه‌مبی رێكه‌فتی‬ ‫‪ 2013/2/23‬گۆت‪ :‬ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنێن رۆژا هه‌ینی ‪2013/2/22‬‬ ‫ئاماژه‌ دكه‌نه‌ سه‌ركه‌فتنا هه‌ڤپه‌یمانییا ئێكه‌تییا زۆرینا سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫(‪)UMP‬و ش������یا(‪ )49‬كورسییان ژ كویێ‌ (‪ )65‬كورسییان ده‌ست‬ ‫بخۆڤه‌ بینیت‪.‬‬ ‫هه‌ڤپه‌یمانییا ده‌س������تهه‌التدار (‪ )UMP‬ل پایته‌ختێ‌ (جیبوتی –‬ ‫‪ )Djibouti‬شیا رێژا (‪ )49.39%‬ژ ده‌نگێن ده‌نگده‌ران بده‌ستخۆڤه‌‬ ‫بینی������ت كو پتر ژ س������ێ‌ چاره‌كێ������ن خه‌لكێ‌ جیبوتی ل������ێ‌ دژین‪ ،‬د‬ ‫به‌رامبه‌ردا‪ ،‬ئۆپزس������یۆن شیا بگه‌هیته‌ رێژا (‪ .)%47.61‬هه‌روه‌سا‬ ‫(هوفانیا) گۆت كو هه‌ڤپه‌یمانییا ده‌س������تهه‌التدار ش������یا ل ده‌ڤه‌رێن‬ ‫دیترژی بسه‌ركه‌ڤیت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ هه‌ڤپه‌یمانیی������ا ده‌س������تهه‌التدار (عه‌بدولقادر كامل)‬ ‫پیرۆزباهی و سوپاس������ییا هه‌می پش������ته‌ڤان و الیه‌نگرێن خۆ ب ڤێ‌‬ ‫سه‌ركه‌فتنێ‌ كر و هه‌لبژارتن ب پرۆسێسه‌كا دیموكراتی وه‌سفكر‪.‬‬ ‫د په‌رله‌مانێ‌ چووییدا حزبا ده‌ستهه‌التدار ب سه‌رۆكاتییا (عومه‌ر‬ ‫گویال) هه‌ر (‪ )65‬كورسییێن په‌رله‌مانێ‌ چوویی د له‌پادا بوون‪.‬‬

‫ئاخفتنك������ه‌رێ‌ ب ناڤ������ێ‌ هه‌ڤپه‌یمانییا رزگاربوونا نیش������تمانییا‬ ‫ئێكگرتی یا ئۆپزسیۆن ‌ێ (‪ )USN‬ره‌خنه‌ ل پرۆسێسا هه‌لبژارتنان‬ ‫گرت و گۆت ده‌ستكاری و سه‌خته‌كارییا د ئه‌نجامێن هه‌لبژارتناندا‬ ‫هاتییه‌كرن و دووجاركی ده‌نگێن هاتینه‌دان و س������ندوقێن ده‌نگدانێ‌‬ ‫جهێ‌ گومانێ‌ بوو‪. .‬‬ ‫((‪ USN‬ژ هه‌ڤپه‌یمانییا چه‌ند حزبێن جودا پێكدهێت و لس������ه‌ر‬ ‫پروگرامه‌كێ‌ هه‌ڤپش������ك ئێكگرتن پێكئینایه‌ كو بایه‌خه‌كا زۆر دده‌نه‌‬ ‫سه‌ر مافێ‌ مرۆڤی و نه‌هێالنا گه‌نده‌لیێ‌‪ .‬گرۆپی (ئیخوان مسلمین)‬ ‫ا ناڤخۆ پشته‌ڤانیێ‌ لێدكه‌ت‪.‬‬ ‫ئۆپزسیۆنێ‌ دازانین كو نوێنه‌ر و چاڤدێرێن وان ل رۆژا ده‌نگدانێ‬ ‫ژ گه‌له‌ك بنگه‌هێن ده‌نگدانێ‌ هاتینه‌ ده‌رێخستن و ل ئه‌ڤان بنگه‌هان‬ ‫هێزێن گاردا كۆماری چه‌ند جاركی ده‌نگێ‌ خۆ داینه‌‪.‬‬ ‫جیبوت������ی هه‌تا راده‌كێ‌ مه‌زن ژ نه‌رازیبونێن میللی ئه‌وێن به‌ری‬ ‫دوو ساالن چه‌ند ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی ڤه‌گرتین‪ ،‬رزگار بوو‪ .‬جاده‌یێن‬ ‫پایته‌ختی ل رۆژێن هه‌لبژارتنان د بێ‌ ئاریشه‌ بوون‪.‬‬ ‫ده‌وله‌تا جیبوتی كو پاس������ه‌وانیا خاال باش������وورێ‌ گه‌ورییا ده‌ریا‬ ‫سۆر دكه‌ت‪ ،‬پڕانیا هه‌ره‌ زۆرا داهات ‌ێ وێ‌ ژ به‌نده‌ر ‌ێ وێ‌ و كرێدانا‬ ‫ئه‌رد ‌ێ وێ‌ بۆ بنگه‌هێن سۆپایی یێن فه‌ره‌نسی و ئه‌مه‌ریكی دهێت‪.‬‬ ‫(عومه‌ر گویال) سه‌رۆكێ‌ دوێ‌ یێ‌ جیبوتییه‌‪ ،‬هه‌ر ژ سه‌ربخۆبوونا‬ ‫وێ‌ ژ فه‌ره‌نسا ل ساال ‪ .1977‬ل نیسانا ساال ‪ 2011‬جاره‌كا دی‬ ‫ل هه‌لبژارتنان سه‌ركه‌فت‪ ،‬پشتی ده‌ستوور هاتییه‌ راستڤه‌كرن‪ ،‬دا‬ ‫بكاریت جاره‌كا دی خۆ بهه‌لبژێریت‪.‬‬ ‫‪www.dw.de/djiboutis-ruling-party-claims-victor‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫یاسایێن خوه‌زایی و باژێرڤانی‬ ‫لده‌ف فه‌یله‌سوفێ ئنگلیز‬ ‫توماس هوبز‬ ‫فه‌یله‌سوفێ ئنگلیز توماس هوبز ب مه‌زنترین و ناڤدارترین‬ ‫فه‌یله‌سوفێن سه‌دساال هه‌ڤدان ل ئنگلستانێ تێت ناسکرن‪،‬‬ ‫بتایبه‌ت دوارێ یاس������ایێدا‪ ،‬دسه‌ر هندێرا لسه‌ر فه‌لسه‌فه‌‪،‬‬ ‫ئه‌خ���ل��اق و دیرۆکێ������ژی کاردکر‪ ،‬هوبز وه‌ک مافناس������ه‌ک‬ ‫به‌شداری د ئاڤاکرنا پرانیا تێگه‌هاندا کریه‌‪ ،‬د پر وه‌اڵتاندا‬ ‫روله‌کێ مه‌زن هه‌بووی‌ه نه‌ک بته‌نێ لسه‌ر ئاستێ سیاسی‪،‬‬ ‫لێ لس������ه‌ر ئاستێ کار و ئه‌نجامدانێ‪ ،‬تێگه‌هێ ژ هه‌موویان‬ ‫گرنگتر تێگه‌هێ په‌یمانا جڤاکی بوو‪.‬‬ ‫دیس������ان هوبز یه‌ک ژوان فه‌یله‌س������وفان ب������وو‪ ،‬یێن کو‬ ‫د تێگه‌ه������ێ ماف������ێ خوه‌زاییدا پر کێش������ه‌یێن چاخێ خو‌ه‬ ‫شڕوڤه‌کری و پرس کرنه‌‪.‬‬

‫‌مافێ خوه‌زایی چییه‌؟‬

‫هوبز دبێژیت» مافێ هه‌ر که‌سیی‌ه خوه‌دی ئازادییا خو‌ه‬ ‫بیت‪ ‌،‬ژبۆ بکارئانینا هێزا خوه‌یا تایبه‌ت‪ ،‬داکو خوه‌زایا خو‌ه‬ ‫بپارێزی������ت‪ ،‬یان ژیانا خو‌ه بپارێزی������ت‪ ،‬ئازادی وات‌ه مرۆڤ‬ ‫هه‌ر تش������تی بکه‌ت لگوری وی راس������ت و ب������اش بیت‪ ،‬ژبۆ‬ ‫ئارمانجه‌كێ کو پارستانا ژیانا خوه‌یه‌‪.‬‬ ‫لس������ه‌ر ڤێ مژارێ هوبز لس������ه‌ر چار مافێن خوه‌زایی‬ ‫رادوه‌ستیت‪:‬‬ ‫‪ -1‬مافێ یه‌کان‪ :‬مافێ مانێ یان پاراس������تنا خوه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫بنگه‌هه‌‌ یێ هه‌موو مافێن دن ژێ دزێن‪.‬‬ ‫‪ -2‬مافێ دوویان‪ :‬ئه‌و مافێ به‌ره‌ڤانی ژخو‌ه کرنێیه‌‪،‬‬ ‫ب هه‌موو رێیان تاکو بکارئانینا هێز و توندوتیژییێ‪.‬‬ ‫‪ -3‬مافێ س������ێیان‪ :‬مافێ چاره‌ن������وس ب هه‌موو رێ‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫هیڤی به‌رواری ‪ -‬به‌ڕلین‬ ‫و ش������ێوه‌یێن پێویس������ت ژبۆ گه‌هه‌ش������تنا ئه‌نجامێ‪ ،‬دیسان‬ ‫لبه‌رچاڤگرتنا قه‌وارێ وێ کاره‌ستا لهه‌مبه‌ر وی‪.‬‬ ‫‪ -4‬مافێ خاوه‌ندارێتی‪ :‬مرۆڤ دکاریت هه‌ر تشتێ لبه‌ر‬ ‫ی دانیت سه‌ر‪ ،‬ژبه‌ر کو چ خاوه‌ندارێتی‬ ‫سینگێ خو‌ه ده‌ست ‌‬ ‫یا تایبه‌ت نین‌ه «هه‌موو تشتێ هه‌موو که‌سایه‌ و که‌سێ چ‬ ‫تشت نینه»‬ ‫لگ������وری هوبز ئه‌ڤ چار مافانه‌ ژ مه‌ژییێ خوه‌زایێ تێن‬ ‫و هه‌بوون������ا خو‌ه لده‌ف هه‌موو مرۆڤان ده‌ت فه‌رز کرن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ماف خوه‌ڕس������تین‌ه نه‌ک وه‌رگرتینه‌‌‪ ،‬ماف د گه‌ل ژدایکبوونا‬ ‫مرۆڤان هه‌نه‌‪ ،‬لێ بکار ئانینا وان بڤی ش������ێوه‌یێ خوه‌زایی‪،‬‬ ‫دبیت سه‌ده‌ما هه‌ڤڕکی و کوشتنێ و خه‌لکی به‌ر ب ره‌وشا‬ ‫ته‌ڤلیهه‌ڤییا خوه‌زایی دبه‌ت‪ ،‬ئه‌وژی ره‌وش������ه‌ک ترسناک‌ه و‬ ‫مرۆڤاتیێ به‌ر ب نه‌مانێڤ‌ه دبه‌ت‪ ،‬ڤێ ره‌وشا ره‌شبین مرۆڤ‬ ‫پالدا کو ل چاره‌سه‌رییه‌کێ بگه‌ریێت‪ ،‬ئه‌وژی ب رێیا زانینا‬ ‫وان سه‌ده‌مێن کو ره‌وشێ به‌ر ب خرابیڤ‌ه دبه‌ن‪.‬‬ ‫د ئه‌نجامێدا گه‌هه‌ش������تن وێ باوه‌رێ کو چاره‌سه‌ری د‬ ‫ئاڤاکرنا جڤاکه‌کێدای‌ه کو یاسا حوکومداریا جڤاکێ بگشتی‬ ‫بکه‌ت‪ ،‬بش������ێوه‌یه‌کی کو ترس و دودلیێ نه‌هێلیت و هێمنی‬ ‫و ئاسایش������ێ د ناڤ جڤاکێدا په‌ی������دا بکه‌ت‪ ،‬لێ ئه‌ڤ یه‌ک‬ ‫پێ������ك ناهێت گه‌ر که‌س������ێ تاک د جڤاکێدا ده‌س������ت ژ هند‬


‫سیاس������ی‪ .‬وی ده‌می دێ بشێوه‌یێ یاسایێن باژێرڤانی یێن‬ ‫نوو خوه‌یا بیت‪ ،‬لس������ه‌ر بنگه‌هێ یاس������ایێن خوه‌زایی هێت‬ ‫ئاڤاک������رن ‪،‬کو ئارمانجا وێژی بده‌س������ت ئانینا ئاش������تێی و‬ ‫ئاڤاکرنا جڤاکێیه‌‪.‬‬ ‫هوبز یاسایێ ب چه‌ند خاالن ده‌ستنیشان دکه‌ت‪:‬‬ ‫ گرێدانا مرۆڤی ب ئاشتیێڤه‌‪.‬‬‫ ژبوو پێکئانینا ئاش������تیێ ده‌ست ژ هه‌موو مافێن خو‌ه‬‫یێن دکه‌ڤن به‌رده‌ن‪.‬‬ ‫ پێگریکرن ب په‌یمان و باوه‌رنامان‪.‬‬‫ مرۆڤ ژ بۆ یێن دن‪ ،‬وات‌ه ب چ ئاوایی تۆ باش������ییێ بۆ‬‫خو‌ه داخازی‪ ،‬بۆ یێ به‌رامبه‌رژی وه‌سا بخوازه‌‪.‬‬ ‫ ره‌فتارا باش‪.‬‬‫ نه‌ڤیان و زکڕه‌شیێ دناڤبه‌را جڤاکێدا به‌اڵڤ نه‌که‌ن‪.‬‬‫ وه‌کهه‌ڤی دناڤبه‌را خه‌لکیدا‪.‬‬‫ لێبورین‪.‬‬‫ وویژدان‪.‬‬‫ پێگریکرن ب هه‌ڵوێستێن دادوه‌ری‪.‬‬‫‪ -‬لێکڤه‌کرنا تشتان ب یه‌کسانی دناڤبه‌را خه‌لکیدا‪.‬‬

‫مافێن خ������وه‌ یێن خوه‌زای و تایبه‌ت نه‌ب������ه‌رده‌ت و بێخیت‌ه‬ ‫ژێر ئیراده‌کا بته‌نێ‪ ،‬بشێوه‌یه‌کی خو‌ه لسه‌ر که‌سێن دنژی‬ ‫فه‌رز بکه‌ت‪.‬‬ ‫وات‌ه ڤه‌گوهاس������تنا هه‌موو مافێن هه‌موو تاکه‌که‌سان ژبۆ‬ ‫که‌س������ه‌کی بته‌نێ‪ ،‬بئاوایه‌کی ئه‌و که‌س ژبۆ که‌سێن ژ خو‌ه‬ ‫بهێزترژی ده‌ست ژ مافێن خوه‌ به‌رناده‌ت‪.‬‬ ‫وات‌ه گرێدان������ا په‌یمانێ دناڤبه‌را هژماره‌كا ‌که‌س������ان و‬ ‫حوکومداره‌ک������ی بته‌نێدا پێک تێت‪ ،‬لگ������وری وێ ئه‌و که‌س‬ ‫ده‌ست ژمافێن خو‌ه به‌ردده‌ن ژبۆ وی که‌سێ حوکومدار‪ ،‬ئه‌و‬ ‫په‌یمانگرێدان ژ جورێ تایبه‌ته‌ کو حاکم یان دادوه‌ر لسه‌ر‬ ‫وان مه‌رجێن دناڤبه‌را وان������دا رازییه‌‪ ،‬بێی کو یه‌ک بزۆری‬ ‫پێ بده‌ت په‌ژراندن‪ ،‬یا دکه‌ڤیت س������ه‌ر ملێن هاوواڵتییانژی‬ ‫بته‌ن������ێ ملكه‌چی و خوه‌ چه‌ماندن������ه‌‪ ،‬لهه‌مبه‌ر وێ کو حاکم‬ ‫وان بپارێزیت ژ وان که‌س������ێن دژی یاس������ایان و دوژمنێن‬ ‫نیشتمانی‪.‬‬ ‫لێ دیسان حاکم د ڤێ په‌یمانێدا نه‌ ئالییه‌‪ ،‬دیسان که‌س‬ ‫نکاریت پرسه‌کێ ده‌رباره‌ی شێوه‌یێ رێڤه‌بر‌نا ئه‌رکی ویژێ‬ ‫بکه‌ت‪ ،‬ژبه‌رکو یا وان بته‌نێ ئه‌و بوو کو ده‌س������ت ژ مافێن‬ ‫خ������وه‌ یێن خوه‌زایی به‌رده‌ن‪ ،‬پاش������ان ئه‌و ژ مافێ خو‌ه یێ‬ ‫(‪ )Cıvıl Lawe‬یاسایێن باژێرڤانی‬ ‫لێپرسینێ دکه‌ڤن و باندورا وان نامینیت‪.‬‬ ‫لده‌ف (توماس هوبز)‬ ‫دگه‌ل ڤێ ره‌وش������ا نوو ئازادییا مرۆڤان دێ یا سنوردار‬ ‫بیت‪ ،‬ب یاسایێن خوه‌زایی پێویسته‌ خوه‌ ب ئاشتیێڤ‌ه گرێ‬ ‫یاسایێن باژێرڤانی ئه‌و یاسان‌ه یێن کو پێویست‬ ‫بده‌ی و به‌ره‌ڤانیێ ژێ بکه‌ی‪ ،‬دیسان پێگریێ ب‬ ‫لسه‌ر هه‌ر مرۆڤه‌کی د کیژان جڤاکێدا بیت‬ ‫په‌یمان‪ ،‬به‌ڵگه‌نام‌ه و ئه‌نجامدانا دادوه‌ریێ‬ ‫رێزێ لێ بگریت‪ ،‬ژبه‌رکو زانینا یاسایێن‬ ‫و وه‌کهه‌ڤیێ دناڤبه‌را خه‌لکێدا بکه‌ی‪.‬‬ ‫تایبه‌ت گرێدای وان که‌سان‌ه یێن کو ل‬ ‫ژ ئالی������ه‌ک دنڤ‌ه پێویس������ته‌ مرۆڤ‬ ‫وه‌اڵتێن جودا لێکولین لس������ه‌ر یاسایێ‬ ‫ره‌فتارێ بباش������ی دگه‌ل هه‌ڤالێ خو‌ه‬ ‫کرین‪ ،‬لێ زانینا یاس������ایێن باژێرڤانی‬ ‫بکه‌ت‪ ،‬بێی نه‌ڤیان و زکڕه‌شی‪.‬‬ ‫بش������ێوه‌یه‌کێ گش������تی گرێدای هه‌ر‬ ‫بکورتی ئه‌ڤ بیروباوه‌ر‌ه د یاسایێن‬ ‫که‌س������ییه‌‪ ،‬یاس������ایا رۆمانی یا که‌ڤن‬ ‫گشتیدا ڤێ واته‌یێ دده‌ن‪:‬‬ ‫‪.))Lex Cıvılıs‬‬ ‫«ره‌فتاره‌کا وه‌ه������ا دگه‌ل خه‌لکێ‬ ‫ژ په‌یڤا (‪ )Civilas‬هاتیی‌ه ب واته‌یا‬ ‫نه‌که‌ ی������ا ک������و وی نه‌ڤێت دگ������ه‌ل ت‌ه‬ ‫جڤ������اک تێت‪ ،‬وه‌ک تێزانی������ن ئه‌و وه‌التێن‬ ‫بکه‌ت»‬ ‫که‌تین ژێر ده‌س������تێ ئیمپراتۆریه‌تا رومانی و‬ ‫وات������‌ه ئه‌م لهه‌مب������ه‌ر کو‌مه‌کا یاس������ایێن‬ ‫حوکومداری لگوری وان یاس������ایان دیتی‪،‬‬ ‫ئه‌خالقینه‌ کو عاقل وێ خوه‌یا دکه‌ت‪ ،‬م‌ه‬ ‫توماس هوبز ‪1679-1588‬‬ ‫تا نهاژی به‌ش������ه‌ک ژ وان یاسایان یێن کو‬ ‫نه‌چار دکه‌ت ک������و پێگرییه‌کا هوندرین پێ‬ ‫دگه‌ل یاس������ایێن نوو دگونجن پاراستینه‌‪ .‬ئه‌و وه‌الت دبێژن‌ه‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬پێویس������ت‌ه مرۆڤ خ������وه‌دی مه‌ره‌مێن باش بیت‪ ،‬کو‬ ‫وی به‌ش������ی (یاس������ایا باژێرڤانی) داکو ژ یاسایێن دن بێن‬ ‫پێویس������تی ب هێزه‌کێی‌ه ژ هوندڕ پش������تگیرییا وی بکه‌ت و‬ ‫جوداکرن‪.‬‬ ‫پاڵده‌ت بۆ ده‌رڤه‌‪ ،‬واته‌ ژ پێگریکرنا ئه‌خالقی بۆ پێگریکرنا‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫وه‌که‌ ب زه‌اللی خویای‌ه کو یه‌که‌م جار یاس������ا بگش������تی‬ ‫ناهێن پێش������نیار کرن‪ ،‬لێ وه‌ک فه‌رم������ان تێت کرن‪ ،‬لێ ن‌ه‬ ‫فه‌رمانه‌ ژ ئالیێ که‌سه‌کی لسه‌ر که‌سه‌کێ دن‪ ،‬لێ فه‌رمان‌ه‬ ‫ژ که‌س������ه‌کی ده‌ردکه‌ڤی������ت‪ ،‬کو به‌ری هینگ������ێ ئه‌و کار ب‬ ‫که‌سه‌کی سپاردیی‌ه و وی پێگری ب ئه‌نجامدانا وی کریه‌‪،‬‬ ‫لێ لگوری یاس������ایا باژێرڤانی بته‌نێ دێ ناڤێ فه‌رمان لێ‬ ‫زێ������ده‌ که‌ن کو ئه‌وژی (‪ )Persona Cıvıtatıs‬که‌س������اتییا‬ ‫جڤاکییه‌‪.‬‬ ‫دیسان ژبۆ یاسایا باژێرڤانی‪ ،‬ئه‌و ئالیێ حوکومدار یان‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ب یاسایێ کو فه‌رمانێ دده‌ت جڤاکێ‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫ب گوتن‪ ،‬نڤێس������ین یان هه‌ر ئیشاره‌ته‌کا دن بیت رێڤه‌به‌ری‬ ‫بکار بینیت‪ ،‬داکو جڤاک ژبۆ حوکومدارێی تش������تێ باش ژ‬ ‫یێ خراب جودا بکه‌ت‪ .‬دڤێ پێناس������ێدا هه‌ر تش������ت زه‌الل‌ه‬ ‫هه‌ر که‌س دزانیت هند یاس������ا ژبۆ هه‌موو جڤاکێ بگشتی‬ ‫ئاراس������ته‌نه‌‪ ،‬لێ هندژی ژبۆ هه‌رێمێن ده‌ستنیشان کرینه‌‪.‬‬ ‫دیس������ان هند ژبۆ پیشه‌یێن ده‌ستنیشان کرینه‌‪ ،‬هندژی ژبۆ‬ ‫کومێن مرۆڤان یێن ده‌ستنیشانکرینه‌‪.‬‬ ‫‌یه ژبۆ هه‌موو جڤاکێ‪ ،‬نه‌ک ژبۆ هند‬ ‫له‌وما یاسا ئاراسته ‌‌‬ ‫که‌سان‪ ،‬یاس������ا ئه‌و حوکمن یێن که‌سێن راست و زۆردار‬ ‫ده‌ستنیش������ان دکه‌ت‪ ،‬مرۆڤ نکاریت که‌سێ ب زالم بناف‬ ‫بکه‌ت‪ ،‬گه‌ر ن‌ه ب رێیا یاس������ایه‌کا ده‌ستنیشانکری بیت‪ .‬لێ‬ ‫پێویس������ت‌ه ئه‌و فه‌رمان ب ئیشاره‌تێن ته‌واو بێن خویا کرن‪،‬‬ ‫گه‌ر هاواڵتی نزانیت ب چ ئاوایی پێگریێ پێ بکه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌نجامێ ڤ������ێ پێناس������ه‌یێ بڤێ ش������ێوه‌یێ ژێرین تێت‬ ‫شڕوڤه‌کرن‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئه‌و که‌سێ شه‌ریعه‌تی دادرێژیت د هه‌ر جڤاکه‌کێدا‬ ‫ئه‌و خوه‌دی بریار‌ه چ که‌سه‌کێ بته‌نێ بیت وه‌ک سیسته‌مێ‬ ‫ش������اهاتی‪ ،‬یان جڤات بیت وه‌ک سیس������ته‌مێن دیموکراسی‬ ‫و ئه‌رستۆکراتی‪ ،‬ش������ه‌ریعه‌تدانه‌ر ئه‌و یاسایێ دادرێژێت‪،‬‬ ‫دیس������ان جڤاک دێ فه‌رمان������ێ ده‌ت ک������و چاڤدێرییا وان‬ ‫حوکم������ان بکه‌ن یێ ژێڕا دبێژن یاس������ا‪ ،‬لڤر خویا دبیت کو‬ ‫جڤاک ش������ه‌ریعه‌تدانه‌ره‌‪ ،‬لێ جڤاک وه‌ک که‌س نکاریت چ‬ ‫بکه‌ت گه‌ر د رێیا نوێنه‌رێ خوه‌دا نه‌بیت ‪.‬‬ ‫ژبه‌ر ڤێ یه‌ک������ێ نوێنه‌ر بته‌نێ ش������ه‌ریعه‌تدانه‌ره‌‪ ،‬ژبه‌ر‬ ‫هه‌مان س������ه‌ده‌می که‌س نکاریت یاسایێ ره‌د بکه‌ت بته‌نێ‬ ‫نوێنه‌ر نه‌بیت‪ ،‬چ یاس������ا ناهێن ژناڤبرن گه‌ر یاسایه‌ک دن‬ ‫شونا وێ نه‌گریت‪.‬‬ ‫‪ -2‬نوێن������ه‌ر د جڤاکێ������دا چ تاکه‌که‌س یان جڤات بیت‪،‬‬ ‫ناکه‌ڤیته‌ ژێر یاسایێن باژێرڤانی‪ ،‬ژبه‌رکو وی ماف هه‌یه‌‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫یاس������ایێ بپه‌ژرینیت یان ژهول������ێ راکه‌ت‪ ،‬ژ ئالیه‌ک دنڤ‌ه‬ ‫گه‌ر ئه‌و یاس������ا لگوری وی نه‌ دباش بن و ژێ بێزار بیت‬ ‫‪ ،‬ئه‌و دکاریت وان یاس������ایان ره‌د بکه‌ت و هند یاس������ایێن‬ ‫دن ل شونا وان دارێژیت‪ ،‬ژبه‌رکو ل پێشیێ ئه‌و ئازاده‌‪.‬‬ ‫که‌س������ێ ئازادژی ئه‌و که‌س������ه‌ یێ چ ده‌ما بخازیت خوه‌‬ ‫ئازاد دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬یاسایا خوه‌زایی و یاسایا باژێرڤانی هه‌ریه‌ک یا دن‬ ‫ته‌واو دکه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ها ناما هه‌ردوویان وه‌کهه‌ڤه‌‪.‬‬ ‫یاس������ایێن خوه‌زای������ی‪ ،‬د بنگه‌هدا ووژدان‪ ،‬راس������تی‪،‬‬ ‫ره‌فتارێن جوان و پیڤانێن ئه‌خالقینه‌‪ ،‬یاکو لسه‌ر ره‌وشا‬ ‫خوه‌زایی دراوه‌س������تیت‪ .‬لێ یاسا نه‌ ب واته‌یا هوروکور‪،‬‬ ‫لێ ب س������ه‌خله‌تێن کو خه‌لکی ژبۆ ئاش������تی و پێگریکرنێ‬ ‫ئاماده‌ بکه‌ن‪.‬‬ ‫چاخ������ێ جڤاک تێت دامه‌زراندن‪ ،‬دێ یاس������ا کارێ خو‌ه‬ ‫ئه‌نج������ام ده‌ت‪ ،‬پاش������ان وی ده‌می دێ بن فه‌رمان لس������ه‌ر‬ ‫جڤاکێ‪ ،‬دیس������ان گرێدای ڤێ یاس������ایێن باژێرڤانی هه‌نه‌‪،‬‬ ‫ژبه‌رکو ده‌ستهه‌اڵتا خوه‌دی رومه‌ت دێ خه‌لکی نه‌چار که‌ت‬ ‫کو پێگریێ پێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫یاس������ایا باژێرڤانی و یاس������ایا خوه‌زایی ‪ ،‬دوو به‌شێن ژ‬ ‫هه‌ڤ جودانه‌‪.‬‬ ‫ژبۆ یاسایێ به‌شه‌ک هاتی‌ه نڤێسین دبێژنێ (باژێرڤانی)‬ ‫و به‌شه‌ک نه‌هاتی‌ه نڤێسین دبێژنێ (خوه‌زایی)‪.‬‬ ‫ل������ێ مافێ خوه‌زایی‪ ،‬وات‌ه ئازادیی������ا خوه‌زایییا مرۆڤان‪،‬‬ ‫دبی������ت یا چارچوڤه‌کری و کورتکری بیت ژ ئالێی یاس������ایا‬ ‫باژێرڤانیڤه‌‪ .‬ئارمانج ژ دارێتنا یاس������ایێ بته‌نێ ئه‌و قه‌یدن‬ ‫یێن کو بێی وان ئاشتی به‌الڤ نابیت‪ .‬یاسایێ ژبۆ جیهانێ‬ ‫چ نه‌ئانییه‌‪ ،‬بته‌نێ قه‌یدێن ئازادییا خوه‌زایییا تاکه‌که‌س������ی‬ ‫نه‌بیت‪ ،‬بش������ێوه‌یه‌کی گرێنتی یا وێ یه‌کێ دکه‌ت کو که‌س‬ ‫که‌س������ه‌کێ دن ن‌ه ئێشینیت‪ .‬دیس������ان ئالیکارییا هه‌ڤپار و‬ ‫یه‌کگرتن دژی دوژمنێن هه‌ڤبه‌ش‪.‬‬

‫رێککه‌فتناجڤاکی و شرعیه‌ت‪ :‬بنه‌مایێن‬ ‫رژێما نو‪ :‬لده‌ف (توماس هوبز)‬

‫وه‌که‌ تێزانین رژێما نوو بگش������تی ئه‌و ڕژێمه‌ یا هه‌لگرا‬ ‫هزرا فه‌لس������ه‌فییا نوو بیت‪ ،‬دیسان دیتنێن سیاسی ژبۆ وێ‬ ‫د تایبه‌تن‪ ،‬ئه‌ڤ یه‌ک‌ه د شوڕه‌ش������ا فره‌نسادا وه‌ک پراکتیک‬ ‫هات به‌رجه‌س������ته‌کرن‪ ،‬کو لس������ه‌ر چار ره‌گ������ه‌زان هاتیی‌ه‬ ‫دانی������ن‪ ،‬لێ نوویاتی نه‌ ژ ئالییێ روخس������اریڤه‌‪ ،‬لێ ژ ئالیێ‬ ‫ناڤه‌رۆکێڤ‌ه یا هه‌ریه‌ک ژ فه‌یله‌سوفێن هزرا نوو واته‌یا وێ‬


‫گه‌هاندی‪ ،‬دیس������ان هه‌ر یه‌ک ژ وان رێیین ژبۆ ئاڤاکرنا وێ‬ ‫یا بیردۆزه‌یی گرتی‪.‬‬ ‫هه‌رچ������ار ره‌گه‌ز واته‌ هه‌ر چ������ار بنه‌مایێن بنگه‌هین یێن‬ ‫(ڕژێما نوو) لسه‌ر تێت ئاڤاکرن‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌ر چار ره‌گه‌زژی ئه‌ڤن‪:‬‬ ‫‪ -1‬مه‌ژی‬ ‫‪ -2‬ئازادی‬ ‫‪ -3‬هاووه‌التیبوون‬ ‫‪ -4‬مرۆڤ‬ ‫شڕوڤه‌کرنا ڤان هه‌ر چار ڕه‌گه‌زان پێشه‌کییه‌ک پێویست‌ه‬ ‫ژبۆ تێگه‌هش������تنا مه‌به‌ستا هه‌ر یه‌ک ژ شه‌رعیه‌ت و په‌یمانا‬ ‫جڤاکی‪.‬‬

‫‪ -1‬مه‌ژی‪:‬‬

‫م������ه‌ژی د هزرا فه‌لس������ه‌فییا ن������وودا نوێنه‌راتیا رێ ژبۆ‬ ‫راستێی و پروگرامه‌کی د زانینێدا دکه‌ت‪.‬‬ ‫ل������ێ که‌س������ێ وێنه‌یێ (م������ه‌ژی)ی مه‌زن ک������ری و وه‌ک‬ ‫میناکه‌ک بلند‪ ،‬پروگرام و رێ ژبۆ زانینا راس������ته‌قین‌ه خویا‬ ‫کری‪ ،‬فه‌یله‌سوفێ فره‌نس������ی (رینیه‌ دیکارت) بوو لسالێن‬ ‫(‪ )1650-1596‬د سێ تشتان خویا دکه‌ت و ته‌که‌زێ لسه‌ر‬ ‫دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -1‬راوه‌س������تان لسه‌ر گومانێ وه‌ک پروگرام و رێباز ژبۆ‬ ‫باوه‌ریکرن یان یه‌قینێ‪ ،‬وات‌ه پێویس������ت‌ه مرۆڤ هه‌ر تش������تی‬ ‫دانی������ت جهێ گومانێ‪ ،‬مرۆڤ قه‌بول نه‌که‌ت‪ ،‬هه‌تاکو مرۆڤ‬ ‫تاقی نه‌که‌ت و لسه‌ر نه‌راوه‌‌ستیت‪.‬‬ ‫‪ -2‬راوه‌ستان لسه‌ر پروگرامێ ماتماتکی و لبه‌ر‌چافگرتنا‬ ‫وێ وه‌ک لێگه‌رینا راستیێ د هه‌موو تشتاندا‪.‬‬ ‫‪ -3‬گه‌ران لپه‌ی زانینێ یا دیکارت ژێرا دبێژیت (كتێبا‬ ‫مه‌زن یا جیهانێ) (‪)du monde le grand lıvre‬‬ ‫واته‌ی������ا ڤ������ێ گوتنێ ئه‌وه‌ وات������ه‌ زانین نه‌ بته‌ن������ێ د ناڤا‬ ‫په‌رتوکان������دا و د ئاخفتنێن ش������ێخ و مێرێن دێران دا تێت‬ ‫دیتن‪ ،‬لێ زانین ژ دیتن و ئه‌زمۆنان تێت خاس������تن‪ ،‬ژ وێ‬ ‫دیتن������ا د جیهانێدا کو مه‌ژی سه‌رکێش������ییا وێ بکه‌ت و یا‬ ‫ئارام و شیره‌تڤان بیت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئازادی‪:‬‬ ‫وه‌ک فه‌یله‌سوف‪ ،‬پێشه‌نگێن مه‌ژییێ سیاسی و که‌سێن‬ ‫بان������گا ئاڤاکرنا جڤاکه‌ک نوو دکه‌ن‪ ،‬خویاکریه‌ کو مه‌ژی و‬ ‫ئازدی ژبۆ دامه‌زراندنا جڤاکه‌ک نوو خالێن بنگه‌هینن‪.‬‬

‫لێ ئازادی د هزرا فه‌لسه‌فا نوودا ژبۆ ئاڤاکرنا بنگه‌هه‌ک‬ ‫نوو و موکم پێویست‌ه سێ خاالن لبه‌ر چاڤ بگرین‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬ژبه‌رک������و د چاخێن ناڤیندا ئوروپا بگش������تی که‌تبوو‬ ‫ژێر باندورا ئوال خرس������تیان‪ ،‬بش������ێوه‌یه‌کێ جڤاک هه‌موو‬ ‫دچارچوڤه‌ک ته‌نگدا دژیا‪ ،‬هه‌ریه‌ک دیتنه‌ک زانس������تی هه‌با‬ ‫وه‌ک������ه‌ بێدین دهات دیتن وس������زایێ مرنێ و ئه‌ش������که‌نجێ‬ ‫لس������ه‌ر دهات بڕین‪ .‬له‌وما دڤی چاخیدا پر فه‌یله‌س������وف و‬ ‫بیرمه‌ن������د بوون‌ه قوربانێن هزرا ن������وو‪ .‬ژئالیه‌ک دنڤه‌ بزاڤا‬ ‫چاکس������ازی ژ ئالیێ (پروتستانت)ڤه‌ ب پێشه‌نگییا (مارتن‬ ‫لوثه‌ر) و هند بیرمه‌ندێن دن‪ ،‬دیس������ان ش������ه‌ڕێن ب سه‌دان‬ ‫س������االن دناڤبه‌را هه‌ردوو ئالییێن(کاتولیک و پروتستانت)‪،‬‬ ‫کارین تاراده‌یه‌کی سنورێن ته‌نگێن (کاتولیک)ی بشکێنن و‬ ‫خه‌لکی ژ وێ تارستانا ئولی رزگار بکه‌ن‪ ،‬بشێوه‌یه‌کی کو‬ ‫ئێدی تاکه‌که‌س ببیت خوه‌دی ئیراد‌ه وکه‌سایه‌تی‪ ،‬خو‌ه ژبن‬ ‫باندور و وه‌همێن دێرێ رزگار بکه‌ت‪.‬‬ ‫بێگومان‪ ،‬ئه‌ڤ ش������وڕه‌ش و ده‌ستکه‌فته‌ک دیرۆکی بوو‬ ‫ژبۆ هه‌موو ئه‌وروپا رۆژئاڤا‪.‬‬ ‫تش������تێ هه‌رێ گرنگ ئه‌و‌ه ژبۆ ئاخافتن لس������ه‌ر نرخێن‬ ‫گوتارا ئازاد ژبۆ ئاڤاکرنا راس������تییا نوو‪ ،‬پێویس������ت‌ه لسه‌ر‬ ‫گرێدانا دناڤبه‌را (مه‌ژی و ئازاد)یێ بش������ێوه‌یه‌کێ ش������یار‬ ‫راوه‌ستین‪ ،‬ژبه‌رکو پش������ت به‌ستن ب مه‌ژیی وه‌ک رێباز و‬ ‫پروگرام ئه‌نجامدانا ئازادیێیه‌‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬گه‌ر پیڤانێن ئاماده‌بوونا ئازادیێ نه‌بن‪ ،‬وی چاخی‬ ‫راستییا سیاس������ه‌تا نوو پێک ناهێت‪ .‬دیسان گه‌ر زه‌اللی‬ ‫و ئارامی نه‌بی������ت دامه‌زراندنا رژێمه‌ک زاناو نوو ناهێت‬ ‫ئه‌نجامدان‪ ،‬ئه‌ڤ ته‌که‌زکرنه‌ لسه‌ر شێوه‌یێ مرۆڤاتی ژبۆ‬ ‫ده‌ستهه‌اڵتا سیاس������ی ئه‌ڤه‌یه‪ ‌:‬هه‌بوونا (په‌یمانا جڤاکی)‬ ‫و هه‌ڤپاریا دناڤبه‌را که‌س������اندا‪ ،‬ل������ێ رێککه‌فتنا دناڤبه‌را‬ ‫واندا یا راست نابیت‪ ،‬گه‌ر ئه‌و که‌س ب مه‌ژی و د ئازاد‬ ‫نه‌بن‪ ،‬پێویس������ته‌ لده‌ف وان مه‌ژی پێشه‌نگ و چاڤاکانییا‬ ‫وان بیت‪ ،‬دیس������ان ژبۆ نه‌ئاماده‌بوونا ئازادیێ دپه‌یمانێدا‬ ‫چ گروڤ نین‪.‬‬

‫‪ -3‬هاووه‌التی بوون‪:‬‬

‫ژبۆ مرۆڤێ مه‌ژیدار ی������ێ باوه‌ری ب مه‌ژیی هه‌بیت دێ‬ ‫م������ه‌ژی پێش������ه‌نگ و پروگرامێ وی بی������ت د ژیان و زانینێ‬ ‫هه‌ردوویاندا‪ ،‬ئه‌و که‌س������ێ ئازاد یێ بخازیت و رێککه‌فتنا‬ ‫جڤاکی ئاڤا بکه‌ت‪ ،‬وه‌ک رێ ژبۆ ئاڤاکرنا ڕژێمه‌کا جڤاکی‬ ‫یا نوو و ده‌وله‌ته‌کا ئازاد دامه‌زرێنیت‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫ژ ئالیه‌ک دنڤه‌ ئاخفتن ده‌رباره‌ی پێگریکرن ب ملكه‌چی‬ ‫و بنه‌مایێن‪‎‬بریارێن حوکومداریێ (هوبز) جوداهییه‌ک کور‬ ‫دناڤب������ه‌را هه‌ریه‌ک ژ (کوڕ‪ ،‬كوله‌ و هاووالتی)دا کریه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫جوداهی بڤی شێوه‌یێ ژێرینه‌‪:‬‬ ‫‪ -1‬کوله‌‪ :‬کول‌ه ئه‌و که‌س������‌ه یێ خو‌ه ژبۆ وان فه‌رمانان‬ ‫دچه‌مینیت‪ ،‬یێن به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌دیێ وی پێک دئینیت‪.‬‬ ‫‪ -2‬کوڕ‪ :‬ئه‌و که‌سه‌ یێ فه‌رمانێن بابێ خوه‌ پێک دئینیت‬ ‫و لگوری به‌ڕژه‌وه‌ندیێن وی یێن تایبه‌ت کار دکه‌ت‪.‬‬ ‫‪ -3‬هاووالت������ی‪ :‬ئه‌و که‌س������ه‌ ی������ێ لگ������وری فه‌رمانێن‬ ‫حوکومداری������ێ کارێ خ������وه‌ ئه‌نج������ام دده‌ت‪ ،‬ژب������ۆ پێک‬ ‫ئانین������ا به‌ڕژه‌وه‌ندیێ������ن گش������تی و به‌ڕژه‌وه‌ندییا خوه‌ یا‬ ‫تاکه‌که‌سی‪.‬‬ ‫‌‬

‫‪ -4‬مروڤ‪:‬‬

‫مرۆڤ نرخێ ره‌ها و بلنده‌ و چاڤکانییه‌که‌ کو حوکومداری‬ ‫لده‌ف تێت کرن‪ ،‬ژ ئالیێ سیاسیڤ‌ه مرۆڤ دکاریت لهه‌مبه‌ر‬ ‫(تیوقراتیێ)راببیت‪ ،‬دیس������ان هه‌ر دیتنه‌کا سیاس������ی یا د‬ ‫ده‌ستهه‌اڵتێدا جوداهی و پیرۆزیێ دپارێزیت‪ .‬ژ ئالێی دنڤ‌ه‬ ‫ده‌ستهه‌اڵتا بابێ س������ه‌رۆک به‌رجه‌ست‌ه دکه‌ت ژناڤ ببه‌ت‪،‬‬ ‫بشێوه‌یه‌کی ده‌ربڕینێ ژ ده‌ستهه‌اڵتا ره‌ها بکه‌ت و نه‌رازیبوون‬ ‫لهه‌مبه‌ر نه‌بیت‪ .‬ژبه‌رکو چ تشتێن گرێدایی مرۆڤان دپیرۆز‬ ‫نینن‪ ،‬ژبلی هند تش������تێن مینا بیروب������اوه‌ران لگوری مرۆڤی‬ ‫دپیرۆزن و پێگریێ پێ دکه‌ن‪ ،‬لێ دیسان چ ده‌رفه‌ت نین کو‬ ‫بیروباوه‌ر مرۆڤی بکه‌ن کوله و‌ دچارچوڤه‌ک ته‌نگدا بهێلن‪.‬‬ ‫خوه نابن‪،‬‬ ‫ژبه‌ر ڤێ یه‌کێ چ‌ووالتی گرێدایی هاوواڵتیبوونا ‌‌‬ ‫گه‌ر ره‌فتارێ د ژیانێ������دا دگه‌ل ئازادیێ نه‌که‌ن و د هه‌موو‬ ‫کار و پێگریکرنا خوه‌دا ژبۆ مه‌ژیی نه‌ڤه‌گه‌ریت‪.‬‬

‫چاڤکانی‬

‫‪ -١‬سعید زیداني‪ :‬فرنسیس بیکون‪ ،‬رائد الفلسف‌ه التجریبی‌ه الحدیث‌ه من موقع ‪2006-10-9‬‬

‫‪www.arabhzdepark.com‬‬

‫‪ -2‬محفوظ ابي یعال‪ :‬االوهام عند فرانسیس بیکون‪ 2010-4-19 ،‬من موقع‬

‫‪www.freekolkol.com‬‬

‫‪ -٣‬ایمان محسن جاسم‪ :‬الدوله‌ عند هوبز‪ ،‬الحوار المتمدن ‪ ،‬العدد ‪ ،10،3،2009 ، 2581‬المحور‪ :‬الفلسفه‌‪ ،‬علم النفس‬ ‫و علم االجتماع‬ ‫‪www.aman-aman32@yahooçcom‬‬ ‫‪ -٤‬الفلسفه‌ الغربیه‌‪ ،‬فلسف‌ه القرن السابع عشر‪ ،‬الفلسف‌ه المعاصره‌‪ ،‬المعرفه‌‪ ،‬من موقع‬

‫‪www.marefa.org‬‬

‫‪ -٥‬عبدالفت������اح إم������ام عبدالفتاح ‪ :‬توماس هوبز ‪ ،‬فیلس������وف العقالنی������ه‌ ‪ ،‬دارالوفاء لدینا النش������ر والطباعه‌‪ .،‬ص ‪، 68‬‬ ‫سنه‌‪198٨‬‬ ‫‪ -٦‬الفکر الفلسفي السیاسی عند طوماس هوبز‪ ،‬دراسه‌ الحیاة االجتماعی‌ه السیاسیه‌‪،‬منتدیات مالک روحي من موقع‬ ‫‪www.malak-rouhi.com‬‬ ‫‪ -٧‬سعید بنسعید العلوي ‪ :‬التاسیس االجتماعی والتکوین السیاسي ‪ ،‬لدی هوبز وروسو ‪ ،‬مجله‌ التسامح‪،‬‬ ‫‪www.altasamoh.net‬‬ ‫‪8- Thomas Hobbes: Levıathan. Traduıt de langlaıs Sırezö Trıcauld. 1971.p.122‬‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


‫ئافره‌ت ‌ه سه‌ركه‌وتووه‌كانی‬ ‫بواری سیاسه‌ت له‌ جیهاندا‬ ‫ئاماده‌کردنی‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬ ‫سیریماو باندرا نایك ‌ه (سریالنكا)‬

‫ی‬ ‫یه‌كه‌مین سه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ئافره‌ته‌ ل‌ه جیهان‪ .‬س������یریماو‬ ‫راتوات������ه‌ دی������اس باندرانایك‌ه‬ ‫(‪ )2000-1916‬یه‌كه‌می������ن‬ ‫ی‬ ‫ی ئافره‌ت������ ‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی‬ ‫جیهان������ه‌‪ ،‬ك������‌ه ل������‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫‌وه دوا ‌‬ ‫ی زایینیی������ه ‌‌‬ ‫‪‌ 1960‬‬ ‫ی هاوس������ه‌ره‌كه‌ی‌ وه‌ك‬ ‫كوژران ‌‬ ‫سه‌روكوه‌زیرانی‌ ئه‌م واڵت‌ه ده‌ستنیشان كرا‪.‬‬ ‫ی تر وه‌ك س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌ ئه‌م‬ ‫باندرا نایكه‌ دوو جار ‌‬ ‫ی‬ ‫و‌اڵت‌ه ك‌ه ئێس������تا ب‌ه سریالنكا ناونراوه‪ ‌،‬هه‌ڵبژێردرا‪ .‬كچ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زایینی‌ بوو به‌ سه‌ركۆمار ‌‬ ‫ی ‪‌ 1993‬‬ ‫باندرا نایكه‌ ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫سریالنكا و دووبار‌ه پۆستی‌ سه‌روكوه‌زیرانی‌ دا ب‌ه دایكی‌‪.‬‬ ‫ی ‪2000‬ی‌‬ ‫ی ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫خات������وو بان������درا نایك‌ه ل‌ه كاتی‌ مردن ‌‬ ‫زایینیدا‌ هێشتا هه‌ر له‌ پۆستی‌ سه‌رۆکوه‌زیرانی‌ ئه‌م و‌اڵ‌دا‬ ‫ی ‪ ٨٤‬ساڵ بوو‪.‬‬ ‫ی مردنیدا‪ ،‬ته‌مه‌ن ‌‬ ‫بوو و‪ ،‬له‌ كات ‌‬

‫ی (هندوستان)‬ ‫ئیندیرا گاند ‌‬

‫ی‬ ‫ئیندی������را پریا دارش������ین ‌‬ ‫(‪)1984-1917‬‬ ‫ی‬ ‫گان������د ‌‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیران‪ ،‬سیاسه‌توان‬ ‫و یه‌كێ������ك ل������ه‌ به‌رچاوترین و‬ ‫ی‬ ‫ب������‌ه ناوبانگتری������ن رابه‌ران ‌‬ ‫ی‬ ‫هین������د ب������وو‪ .‬ئیندی������را كچ ‌‬ ‫ی س������ه‌ربه‌خۆیی‌ و‬ ‫ڕاب������ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێش������وو ‌‬ ‫س������ه‌رۆکوه‌زیران ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی فرۆز‌ه گاند ‌‬ ‫هیند جه‌واهیر له‌عل نه‌هرۆ و هاوس������ه‌ر ‌‬

‫ی سیاسی‌ ئه‌م‬ ‫ی هیند و چاالكوان ‌‬ ‫ی زه‌رده‌ش������تی ‌‬ ‫فارسه‌كان ‌‬ ‫ی له‌گه‌ل‬ ‫ی خێزان ‌‬ ‫ی نزیك ‌‬ ‫واڵت������‌ه بوو‪ .‬ئه‌و بێجگ‌ه ل‌ه په‌یوه‌ندی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ی و خێزانه‌كه‌ی‪ ‌،‬هی������چ په‌یوه‌ندییه‌ك ‌‬ ‫مه‌هاتام������ا گاند ‌‬ ‫خزمایه‌تی‌ له‌گه‌ڵدا نه‌بوو‪.‬‬ ‫ی ‪ 1966‬تا‬ ‫ی یه‌كه‌م س������اڵ ‌‬ ‫ی كانون ‌‬ ‫ئیندیرا گاندی‌ ل‌ه ‪‌ 19‬‬ ‫ی ‪ 1980‬تا‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫ی كانوو ‌‬ ‫ی ‪ 1977‬و ل‌ه ‪‌ 14‬‬ ‫ی ئ������ازار ‌‬ ‫‪‌ 24‬‬ ‫ی ‪1984‬‬ ‫ی ساڵ ‌‬ ‫ی ل‌ه ‪ 31‬ی‌ تشرینی‌ یه‌كه‌م ‌‬ ‫رۆژی‌ تێروركردن ‌‬ ‫ی هیند بوو‪.‬‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیران ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژماره‌ی‌ دانیشتووان ‌‬ ‫ی ئاكام خراپ كۆنتڕۆڵكردن ‌‬ ‫پالن ‌‬ ‫ی دوو گیانبوون‪ ،‬یه‌كیك له‌ پڕ‬ ‫ی كه‌مكرده‌نه‌وه‌ ‌‬ ‫هیند ل‌ه ڕێگا ‌‬ ‫ی بوو‪.‬‬ ‫ی ئیندیرا گاند ‌‬ ‫ئاژاوه‌ترین چاالكییه‌كان ‌‬ ‫پێگه‌‌ سیاس������ییه‌کانی ئیندیرا گاندی‌‪‌:‬س������ه‌رۆكوه‌زیران‪،‬‬ ‫ی ئه‌لكترۆنی‌‪،‬‬ ‫ی ئه‌تومی‌‪ ،‬وه‌زیری‌ كاروب������ار ‌‬ ‫ی وزه‌ ‌‬ ‫وه‌زی������ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زانیاری گه‌یان������دن و ڕادی������و‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌زیر ‌‬ ‫وه‌زی������ر ‌‬ ‫كه‌شناسیی هندوستان بووه‌‪.‬‬

‫گوڵدا مایر (ئیسرائیل)‬

‫گوڵ������دا مای������ر (‪-1898‬‬ ‫‪ )1978‬سیاس������ه‌توان و‬ ‫ی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی‬ ‫گوڵ������دا مای������ر ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ 1898‬له‌ كیێ������ف پایته‌خت ‌‬ ‫ئوكراین ل‌ه دایك بووه‌‪ .‬گوڵدا‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ژار ‌‬ ‫ی دارتاش������ێك ‌‬ ‫كچ ‌‬ ‫رووس������ی‌ بوو و ل������‌ه گه‌ڵ ‪3‬‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ژاردا ده‌ژی������ان‪ .‬خێزان ‌‬ ‫خۆش������كه‌كه‌ی‌ له‌ خێزانێك ‌‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫گوڵ������دا هه‌موو دارایی‌ خۆیان فرۆش������ت و كاتێك ك‌ه گوڵدا‬ ‫ی ‪ 8‬س������اڵ بوو‪ ،‬به‌ره‌و ئه‌مری������کا كۆچیان كرد و‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ته‌مه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی‌ جووله‌كه‌كان ل‌ه ته‌مه‌ن ‌‬ ‫ی ‪ 1921‬دوا ‌‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫ی بێن‬ ‫‪ 22‬س������اڵیدا به‌ره‌و فه‌له‌ستین رۆیشت و‪ ،‬له‌ پێكهاته‌ ‌‬ ‫گۆریۆن بوو به‌ ئه‌ندام‪.‬‬

‫ی پیشه‌ییی گوڵدا مایر‬ ‫ژیان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ساڵیك ل‌ه ب‌ه ئه‌ندامبوون ل‌ه پێكهاته‌ ‌‬ ‫گوڵدا مایر دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫بێن گۆریۆن له‌ الیه‌ن داوید بێن گۆریۆنه‌وه‌ بوو به‌ وه‌زیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیاسی‌‪ ،‬بوو به‌‌ هۆ ‌‬ ‫كار‪ .‬پێش������ینه‌ی‌ ئه‌و له‌ نووسینگه‌ ‌‬ ‫ی داوید بێن گۆریۆندا ببێت‬ ‫ی داهاتوو ‌‬ ‫ی كه‌ له‌ ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ‪ 1966‬بۆ‬ ‫ی ده‌ره‌وه‌ی‌ ئیس������رائیل‪ .‬ئه‌و تا س������اڵ ‌‬ ‫ب‌ه وه‌زیر ‌‬ ‫ی ‪ 10‬ساڵ ل‌ه كاتی‌ شه‌ڕی‌ نێوان عه‌ره‌به‌كان‬ ‫ماوه‌ی‌ نزیكه‌ ‌‬ ‫ی ئیدار‌ه ده‌كرد‪.‬‬ ‫ی ئیسرائیل ‌‬ ‫و ئیسرائیل‪ ‌،‬دیپلۆماسی ‌‬

‫مارگارێت تاچێر (بریتانیا)‬

‫‌‌‬ ‫دایكبووی‬ ‫مارگارێت تاچێر (له‌‬ ‫‪ )1925‬س������ه‌رۆكی‌ پێش������ووی‌‬ ‫حیزبی‌ پاریزه‌رانی‌ بریتانیا بوو‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ ساڵی‌ ‪1979‬ی‌ زایینییه‌وه‌‌‬ ‫ب������ه‌ دروش������می‌ باش������تربوونی‌‬ ‫بارودۆخ������ی‌ ئاب������ووری‌ له‌ الیه‌ن‬ ‫حیزب������ی‌ پارێزه‌رانه‌وه‌ گه‌یش������ت‬ ‫به‌ پۆس������تی‌ س������ه‌روكوه‌زیران له‌‬ ‫بریتانیای‌ گه‌وره‌ و تا س������اڵی‌ ‪ 1990‬له‌م پۆس������ته‌دا مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی‌ ‪ 1975‬تا ساڵی‌ ‪ 1990‬سه‌رۆكی‌ حیزبی‌ پارێزه‌ران‬ ‫بوو‪ .‬مارگرێت تاچێر ته‌نها ئافره‌ته‌ كه‌ ئه‌م دوو پۆس������ت‌هی‌ له‌‬ ‫بریتانیادا وه‌رگرتووه‌‪ .‬سه‌رمه‌شقی‌ ڕه‌فتاری‌ سیاسیی ئه‌و به‌‌‬ ‫(تاچێریس������م) ناسراوه‌‪ .‬ئه‌و به‌ هۆی‌ زیره‌كی‌ و لێهاتوویی‌ به‌‬ ‫خاتوونی‌ ئاسنین ناسراوه‌‪.‬‬

‫بینه‌زیر بۆتۆ (پاكستان)‬

‫بینه‌زی������ر بۆت������ۆ (‪-1953‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )2007‬ئافره‌تی‌ سیاسه‌توان ‌‬ ‫پاكستانی‌ بوو‪ .‬ئه‌و له‌ دوو خول‬ ‫ی ‪ 1988‬تا ‪ 1990‬و‬ ‫له‌ ساڵه‌كان ‌‬ ‫ی ‪1996‬‬ ‫ی ‪ 1993‬تا ساڵ ‌‬ ‫ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی پاكستان بوو‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ل‌ه حیزبی‌ گه‌له‌وه‌‪.‬‬ ‫بینه‌زی������ر بۆت������ۆ یه‌كه‌می������ن‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫ی‬ ‫ی ئیسالمدا پۆست ‌‬ ‫ی جیهان ‌‬ ‫ی موسڵمان‌ه ك‌ه ل‌ه مێژوو ‌‬ ‫ئافره‌ت ‌‬ ‫ی ئیسالمی‌ وه‌رگرتووه‌‪ .‬ئه‌و ب‌ه‬ ‫ی ل‌ه واڵتێك ‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی‬ ‫درێژایی‌ چاالكیی‌ سیاسی‌ خۆی‌‪ ،‬چه‌نده‌ها جار ڕووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوو‌ه و هه‌ر به‌م هۆیه‌و‌ه ل‌ه پۆست ‌‬ ‫ی گه‌نده‌ڵیی‌ دارای ‌‬ ‫تۆمه‌ت ‌‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران الدراوه‌‪.‬‬ ‫ی زولفه‌ق������ار عه‌لی‌ بۆتۆ مه‌یلی‬ ‫بینه‌زی������ر بۆتۆ وه‌ك باوك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌بوو و له‌ ئاكامدا ل‌ه كانوون ‌‬ ‫سۆسیالیستی و پۆپۆلیست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 2007‬له‌ پاكس������تان تیرۆر ك������را‪ .‬دایك ‌‬ ‫یه‌كه‌می‌ س������اڵ ‌‬ ‫بینه‌زیر بۆتۆ‪ ،‬بیگه‌م نوسره‌ت بۆتۆ (نوسره‌ت ئیسفه‌هانی‌)‬ ‫ی بوو‪.‬‬ ‫ئافره‌تێكی‌ ب‌ه ڕه‌چه‌ڵه‌ك ئێران ‌‬

‫مادلێن ئۆلبرایت (ئه‌مریكا)‬

‫مادلێ������ن كربێ������ل ئۆلبرایت‬ ‫ی پێش������ووتری‬ ‫ی ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫وه‌زیر ‌‬ ‫ئه‌مری������كا بوو‪ .‬ئ������ه‌و ل‌ه ‪15‬ی‌‬ ‫ی ‪ 1937‬ل������ه‌ پ������راگ‪،‬‬ ‫ئای������ار ‌‬ ‫ی پیشوو له‌ دایك‬ ‫چێکوسڵۆڤاکیا ‌‬ ‫ی‬ ‫بووه‌‪ .‬ل‌ه سه‌ره‌تادا مامۆستا ‌‬ ‫ی ب������وو و‬ ‫قۆناغ������ی س������ه‌ره‌تای ‌‬ ‫یه‌كه‌مین ئافره‌ت‌ه ل‌ه ئه‌مریکا ك‌ه‬ ‫ی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ی ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫ی وه‌زیر ‌‬ ‫پۆست ‌‬ ‫ی ب‌ه ڕه‌چه‌له‌ك جووله‌ك‌ه له‌ دایك بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ل������‌ه خێزانێك ‌‬ ‫ی ئێپیس������كۆپاله‌‪ .‬س������ێ‌ كه‌س ل‌ه‬ ‫ی مه‌س������یحییه‌ك ‌‬ ‫به‌اڵم خۆ ‌‬ ‫ی خاتوو ئۆلبرایت ل‌ه هۆلۆكۆستدا گیانیان‬ ‫ی خێزان ‌‬ ‫گه‌وره‌كان ‌‬ ‫ی ژۆزێف كربێل‪ ،‬مامۆستای‌ كۆندالیزا‬ ‫له‌ ده‌ست داوه‌‪ .‬باوك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌یوه‌ندییه‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌كان ‌‬ ‫ی كۆلیژ ‌‬ ‫رایس و دامه‌زێنه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بڕوانامه‌ ‌‬ ‫زانكۆی‌ ده‌نۆر بوو‪ .‬مادلێ������ن ئۆلبرایت خاوه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫دكتۆرای‌ه ل‌ه زانكۆی‌ كۆڵۆمبی������ا ل‌ه بواری‌ ماف و ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫مه‌ده‌نیدا‪ .‬ئێستا مامۆستای‌ه ل‌ه زانكۆی جۆرج تاون‪.‬‬

‫ی ئه‌كانر (ئه‌مریكا)‬ ‫ساندرا د ‌‬

‫ساندرا دی‌ ئه‌كانر له‌دایكبوو ‌ی‬ ‫‪26‬ی‌ ئازاری‌ ‪ 1930‬له‌ ئال پاسۆی‌‬ ‫تكس������اس‪ .‬دادوه‌ری‌ بااڵده‌س������تی‌‬ ‫دیوانی‌ بااڵی‌ فیدراڵی‌ ئه‌مریكا بوو‬ ‫له‌ ساڵه‌كانی‌ ‪ 1981‬تا ‪ .‌2005‬ئه‌و‬ ‫یه‌كه‌مین ك������ه‌س بوو ل������ه‌ مێژووی‌‬ ‫ئه‌مری������کادا‪ ،‬كه‌ گه‌یش������تۆته‌ پله‌ی‌‬ ‫به‌رزی‌ دادوه‌ری‌ و ئێستا سه‌رۆكی‌ كۆلیژی‌ ویلیام ئه‌ند مارییه‌‪.‬‬


‫ویولتا باریۆس د ‌ه كاموورو (نیكاراگوئه‌)‬

‫ویولتا باریۆس ده‌ كاموورو ل‌ه‬ ‫‪18‬ی‌ تش������رینی‌ یه‌كه‌می‌ ‪ 1929‬له‌‬ ‫باش������ووری‌ ڕیواس له‌ دایكبووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و چل و هه‌شته‌مین سه‌ركۆماری‌‬ ‫نیكاراگۆئه‌یه‌ و له‌ نیسانی‌ ‪1990‬‬ ‫تا ‪ 1997‬له‌م پۆسته‌ ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫خالید ‌ه زیا (به‌نگالدێش)‬

‫خالیده‌ زیا (له‌ دایكبووی‌ ‪ 1945‬ل‌ه‬ ‫بنگالدێش) سه‌رۆكوه‌زیرانی‌ بنگالدێش‬ ‫ب������وو و دوات������ر له‌ س������اڵه‌كانی‌ ‪2001‬‬ ‫تا ‪ 2006‬ب������وو به‌ س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌‬ ‫بنگالدێش‪ .‬خالیده‌ زیا سه‌رۆكی‌ حیزبی‌‬ ‫پارێزه‌رانی‌ ناسیۆنالیستیی‌ بنگالدێش‬ ‫بوو‪ ،‬كه‌ حیزبی‌ ڕاستئاژۆی مامناوه‌نده‌ و له‌ به‌رامبه‌ردا‌ ڕكابه‌ره‌‬ ‫سه‌رس������ه‌خته‌که‌ی حوسێنه‌ واجید س������ه‌رۆكی‌ حیزبی‌ چه‌پڕۆی‌‬ ‫مامناوه‌نده‌ كه‌ باوه‌ڕی لیبرالیست و سێكوالریستی هه‌یه‌‪.‬‬

‫كرازوون ئاكوینو (فیلیپین)‬

‫كرازوون ئاكوینو (‪)2009‌-1933‬‬ ‫سیاس������ه‌توانی‌ فلیپینی‌ و له‌ س������اڵی‌‬ ‫‪ 1986‬تا ‪ 1992‬سه‌ركۆماری‌ ئه‌م واڵته‌‬ ‫بوو‪ .‬ئاكوینو یه‌كه‌مین س������ه‌ركۆماری‌‬ ‫ئافره‌ت������ه‌ له‌ ئاس������یا و واڵتی‌ فیلیپین‪.‬‬ ‫كرازوون ئاكوین������و ناوبانگی‌ خۆی‌ به‌‬ ‫هۆی‌ هاوس������ه‌ره‌كه‌یه‌وه‌‌ بنینو ئاكوینو به‌ده‌س������ت هێنا‪ .‬له‌ ئابی‌‬ ‫‪ 1983‬كاتێك كه‌ س������یناتور بنینو ئاكوینو له‌ به‌رهه‌ڵس������تكارانی‌‬ ‫سیاس������یی‌ فردیناند ماركۆس‪ ،‬له‌ كاتی‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی‌ بۆ واڵت به‌‬ ‫مه‌به‌س������تی‌ به‌ش������داریكردن له‌ ملمالنێکانی هه‌ڵبژاردنه‌كان‪ ،‬له‌‬ ‫فڕۆكه‌خانه‌ی‌ مانیل له‌ الیه‌ن هیزه‌كانی‌ ماركۆسه‌وه‌ تیرۆر كرا‪.‬‬

‫ئاگاتا ئۆلینگیمانا (ڕواندا)‬

‫ئاگات������ا ئۆلینگیمان������ا (‪-١٩٥٣‬‬ ‫‪ )١٩٩٤‬سه‌رۆكوه‌زیرانی‌ ڕواندا بوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئاگات������ا ئۆلینگیمان������ا ته‌نها ئافره‌ت ‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیر‌ه له‌ میژووی‌ ڕواندا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ڕووداوه‌كان ‌‬ ‫ك������‌ه ل������‌ه س������ه‌ره‌تا ‌‬ ‫نه‌وه‌كوژی‌ ل‌ه ڕواندادا كۆژرا‪.‬‬

‫ماریا ده‌الرووس دا سیلڤا (پۆرتۆگال)‬

‫ماری������ا ده‌الرووس دا س������یلڤا‬ ‫(‪ )٢٠٠٤-١٩٣٠‬یه‌كه‌مین ئافره‌ت‌ه‬ ‫ی پۆرتۆگال بوو ب‌ه‬ ‫ك‌ه ل‌ه مێ������ژوو ‌‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران‪.‬‬

‫گرۆ هارلێم برووندتله‌ند (نۆروێژ)‬

‫گ������رۆ هارلێ������م برووندتله‌ند ل‌ه‬ ‫ی ‪ 1939‬ل‌ه دایك بوو‌ه‬ ‫‪20‬ی‌ نیسان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیاس������ه‌تمه‌دار ‌‬ ‫و ئافره‌تێك������ ‌‬ ‫نۆروێژییه‌‪ .‬ئه‌و پزیشك‪ ،‬دیپڵۆمات‪،‬‬ ‫ی‬ ‫سیاس������ه‌توان‌ه و سه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی نۆروێژ بوو‪.‬‬ ‫پێشوو ‌‬

‫ی (نیوزله‌ندا)‬ ‫ی شیپل ‌‬ ‫جین ‌‬

‫ی‬ ‫ی ل������‌ه دایكبوو ‌‬ ‫ی ش������یپل ‌‬ ‫جین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪‌ 1952‬و ئافره‌تێك ‌‬ ‫ی شوبات ‌‬ ‫‪‌4‬‬ ‫ی نیوزله‌ندایه‌‌‪ .‬ئه‌و ل‌ه‬ ‫سیاسه‌توان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫ی ‪ 1997‬تا كانوون ‌‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 1999‬س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌رلمان ‌‬ ‫نیوزله‌ندا بوو‪ .‬ئه‌ندام ‌‬ ‫نیوزله‌ندا ل‌ه راكایا ‪.2002-1990‬‬ ‫ی نیوزله‌ندا ل‌ه‬ ‫ئه‌ندامی‌ په‌رلمان������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رهه‌ڵستكاران ‌‬ ‫ئاش������برتوون ‪ 1990-1989‬و س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‪2001-1999‬‬

‫تانسو چیله‌ر (توركیا)‬

‫ی‬ ‫تانس������و چیله‌ر (ل‌ه دایكبوو ‌‬ ‫ی ‪)1946‬‬ ‫ی یه‌كه‌م������ ‌‬ ‫ی تش������رین ‌‬ ‫‪‌9‬‬ ‫ئافره‌ت������ی‌ ئابوورین������اس و‬ ‫سیاس������ه‌توانی‌ توركیای������ه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫یه‌كه‌می������ن و ته‌نه������ا ئافره‌ت‌ه ك‌ه‬ ‫ی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌ ل������‌ه‬ ‫پۆس������ت ‌‬ ‫توركیا وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ژیاننامه‌‬ ‫ی‬ ‫تانس������و چیله‌ر له‌ ئیستانبوڵ ل‌ه دایك بوو‌ه و له‌ زانكۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دكتۆرا ‌‬ ‫ی خۆیندووه‌‪ .‬چیله‌ر خۆیندن ‌‬ ‫بۆغازایجی‌ ئابوور ‌‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫ی‬ ‫له‌ زانكۆی‌ كه‌نتیكت ل������ه‌ ئه‌مریكا ته‌واو كردووه‌ و قۆناغ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ییل ته‌واو كردووه‌‪ .‬ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی خۆیندنی‌ ل‌ه زانكۆ ‌‬ ‫دواتر ‌‬ ‫ی ‪ 1983‬بوو‬ ‫‪ 1978‬بوو ب‌ه مامۆستای‌ یاریده‌ده‌ر و ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی توركیا‬ ‫ی زانكۆ و یه‌كه‌مین ئافره‌ت‌ه ل‌ه مێژوو ‌‬ ‫به‌ ماموستا ‌‬ ‫تا ئه‌مڕۆ ك‌ه پۆستی‌ سه‌رۆكوه‌زیرانی‌ وه‌رگرتووه‌‪.‬‬

‫ئانجێال مێركێل (ئه‌ڵمانیا)‬

‫ئانجێ���ل��ا دوروتێی������ا‬ ‫ی‬ ‫مێركێ������ل (ل������‌ه دایكبوو ‌‬ ‫ی دووه‌م‬ ‫ی كانوون������ ‌‬ ‫‪‌ 17‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )١٩٥٤‬سیاس������ه‌توان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ئه‌ڵمان������ ‌‬ ‫ت‬ ‫ی دیموك������را ‌‬ ‫پێكهات������ه‌ ‌‬ ‫ی دووه‌م ‪2005‬‬ ‫ی تشرین ‌‬ ‫ی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ل‌ه ‪‌ 22‬‬ ‫مه‌س������یحییه‌كان ‌‬ ‫ی ئه‌ڵمانیا‬ ‫بۆت‌ه س������ه‌رۆكوه‌زیران و ته‌نها ئافره‌ت‌ه ل‌ه مێژوو ‌‬ ‫كه‌ ئه‌م پۆسته‌ی‌ وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ئانجێ���ل��ا مێركێ������ل وه‌ك س������ه‌رۆكی‌ پێكهات������ه‌ی‌‬ ‫دیموك������رات‌ مه‌س������یحییه‌كانی‌ ئه‌ڵمانی������ا (‪)CDU‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی‌ هاوپه‌یمانی‌ له‌گه‌ڵ حیزب������ی‌ هاوپه‌یمانی‌‬ ‫خۆی‌ پێكهاته‌ی‌ سۆسیال مه‌سیحی‌ بایرن (‪)CSD‬‬ ‫و حیزبی‌ سۆسیالدیموكراتی‌ ئه‌ڵمانیای‌ (‪ )SPD‬تا‬ ‫ساڵی‌ ‪ 2009‬ڕابه‌رایه‌تی‌ كرد‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ������ه‌م هاوپه‌یمانییه‌ دوای‌ دوو مان������گ وتووێژ و له‌ دوا ‌‬ ‫ی ‪2005‬‬ ‫ی فی������دراڵ ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ئه‌ڵمانی������ا ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������ ‌‬ ‫ی ‪2009‬‬ ‫پێكه������ات‪ .‬دوای‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ فیدراڵ ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫و به‌جێهشتنی‌ ده‌وڵه‌ت له ‌الیه‌ن سۆسیالدیموكراته‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ب‌ه به‌ش������داری‌ حیزب ‌‬ ‫ی هاوپه‌یمان ‌‬ ‫مێركێ������ل ده‌وڵه‌تی‌ نوێ ‌‬ ‫ی ئازاد پێكهینا‪.‬‬ ‫دیموكرات ‌‬ ‫ئانجێال مێركێل كه‌ له‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی‌ هاوبه‌شی‌‬ ‫نیوان هه‌ردوو ئه‌ڵمانیای‌ ڕۆژاوا و ڕۆژهه‌اڵت له‌ كانوونی‌‬ ‫یه‌كه‌می‌ س������اڵی‌ ‪ 1990‬و ل������ه‌ ئه‌یاله‌ت������ی‌ (مكلنبۆرگ ‪-‬‬ ‫فۆرپۆمرن) كه‌ له‌ ئه‌یاله‌ته‌كانی‌ ئه‌ڵمانیای‌ ڕۆژهه‌اڵت بوو‪،‬‬ ‫چووه‌‌ ناو بۆندس������تاگه‌وه‌ و له‌ س������اڵی‌ ‪ 2000‬تا ئێستا‬ ‫سه‌رۆكی‌ پێكهاته‌ی‌ دیموكرات‌ مه‌سیحییه‌كانی‌ ئه‌ڵمانیایه‌‬ ‫و س������ه‌رۆكی‌ ده‌وڵه‌تی‌ هاوپه‌یمانی������ی‌ ئه‌ڵمانیای فیدراڵه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجێال مێركێل یه‌كه‌مین س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‌ ئافره‌ته‌ له‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا و یه‌كه‌می������ن هاوواڵتی‌ ئه‌ڵمانیای‌ ڕۆژهه‌اڵته‪ ‌،‬كه‌‬ ‫حوكمڕانی‌ ئه‌ڵمانیای‌ یه‌كگرتوو ده‌كات‪.‬‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫تاریا هالۆنێن (فینله‌ندا)‬

‫تاری������ا كارین������ا هالۆنێ������ن ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫ی كانوون ‌‬ ‫ی ‪‌ 24‬‬ ‫دایكبوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 1943‬ل������‌ه هلس������ێنك ‌‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫فینله‌ندای������ه‌‪ .‬ئ������ه‌و یازده‌یه‌مین‬ ‫ی فینله‌ندای������‌ه و‬ ‫س������ه‌ركۆمار ‌‬ ‫ل������ه‌ س������اڵی ‪ ٢٠٠٠‬ت������ا ‪٢٠١٢‬‬ ‫س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵت������‌ه بوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی پێشووی‪ :‬وه‌زیری‌ داد ‪ 1991-1990‬و وه‌زیر ‌‬ ‫پۆسته‌كان ‌‬ ‫ده‌ره‌و‌ه ‪.2000-1995‬‬

‫كریستینا فرناندێز (ئه‌رژه‌نتین)‬

‫كریس������تینا ئه‌لیزابێت فرناندێز‬ ‫(ل������ه‌ دایكب������ووی‌ ‪19‬ی‌ ش������وباتی‌‬ ‫‪ )1953‬كه‌ زیاتر به‌ ناوی‌ كریستینا‬ ‫ده‌كیریشنێر ناسراوه‌‪ .‬ئه‌و ئێستا‬ ‫س������ه‌ركۆماری‌‌ ئه‌رژه‌نتین������ه‌‪ .‬به‌ر‬ ‫له‌ خۆی‌ هاوس������ه‌ره‌كه‌ی‌ نس������تۆر‬ ‫كیریشنێر سه‌ركۆمار بوو‪.‬‬ ‫كریس������تینا فرناندێ������ز یه‌كه‌مین‬ ‫ئافره‌ت‌ه كه‌ به‌ سه‌ركه‌وتن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان گه‌یشتووته‌ پۆست ‌ی‬ ‫ی له‌ ئه‌رژه‌نتین و ل‌ه دوای‌ ئیزابێل پێرۆن‪ ،‬دووه‌مین‬ ‫س������ه‌ركۆمار ‌‬ ‫ی داده‌نیشیت‪ .‬ئیزابێل‬ ‫ئافره‌ته‌ كه‌ له‌سه‌ر كورس ‌ی س������ه‌ركۆمار ‌‬ ‫پێرۆن ل‌ه س������اڵی‌ ‪ 1974‬دوای‌ كۆچكردن ‌ی هاوس������ه‌ره‌كه‌ی‌ به‌ب ‌ێ‬ ‫ی دوو ساڵ وه‌رگرت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن پۆستی‌ سه‌ركۆماری‌ بۆ ماو‌ه ‌‬ ‫كریس������تینا كیریش������نێر به‌ر له‌ بوون به‌ سه‌ركۆمار‪ ،‬له‌ دوو خولی‌‬ ‫په‌رله‌مانی‌ له‌ ئه‌یاله‌تی‌ سانتاكرۆز له‌ ساڵه‌كانی‌ ‪ 1993، 1989‬ئه‌ندامی‌‬ ‫په‌رلمان بوو و له‌ دوو خول له‌ ئه‌نجوومه‌نی‌ سینا له‌ ساڵه‌كانی‌ ‪-1995‬‬ ‫‪ 2001‬ئه‌ندام بوو‪ .‬كریس������تینا كیریش������نێر به‌ به‌ده‌ستهینانی‌ ‪%44‬ی‬ ‫ده‌نگه‌كان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ سه‌ركۆماری‌ توانی‌ به‌ جیاوازیی زیاتر‬ ‫له‌ ‪ %10‬له‌ ڕكابه‌ری‌ یه‌كه‌می‌‪ ،‬ئه‌لیسا كاریۆ كاندیدی‌ لیبراڵ مه‌سیحی‌‬ ‫كه‌ كه‌متر له‌ ‪%24‬ی‌ ده‌نگه‌كانی‌ هێنا بوو‪ ،‬بوه‌ستێت‪.‬‬

‫ی (ئیسرائیل)‬ ‫ی لیڤن ‌‬ ‫تسیپ ‌‬

‫ی ‪‌8‬‬ ‫ی‬ ‫تس������یپ ‌ی لیڤن ‌ی (ل‌ه دایكبوو ‌‬ ‫حوزیران ‌ی ساڵ ‌ی ‪1958‬ل‌ه تێل ئه‌بیب)‬ ‫ی ده‌ره‌و‌ه‬ ‫ی كاروبار ‌‬ ‫ی پێش������وو ‌‬ ‫وه‌زیر ‌‬ ‫ی سه‌رۆكوه‌زیران ‌ی‬ ‫ی پێشوو ‌‬ ‫و جێگیر ‌‬ ‫ئیسرائیل و سه‌رۆك ‌ی حیزبی‌ كادیما‬ ‫ی ئه‌یلوول ‌ی ‪2008‬‬ ‫ب������وو‌‪ .‬ئه‌و ل������‌ه ‪‌ 17‬‬


‫بوو ب‌ه س������ه‌رۆك ‌ی حیزب������ی‌ كادیما‌‪ .‬ل‌ه س������ه‌رده‌م ‌ی جێگیریات ‌ی‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬س������ه‌رۆك ‌ی پێكهاته‌ی‌ ئیسرائیل له‌ وتۆویژه‌كان ‌ی‬ ‫ئاشتی‌ له‌گه‌ل فه‌له‌ستینییه‌كاندا بوو‪.‬‬ ‫تس������یپی‌ لیڤنی‌ دووه‌مین ئافره‌ته‌ له‌ مێژووی‌ ئیسرائیل ك‌ه تا‬ ‫ئێس������تا توان ‌ی پۆس������تی‌ وه‌زیری‌ ده‌ره‌وه‌ ل‌ه دوای‌ گوڵدا مایر ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئیس������رائیل بووه‪ ‌،‬وه‌ربگرێت‪ .‬گۆڤار ‌‬ ‫یه‌كه‌مین س������ه‌رۆكوه‌زیر ‌‬ ‫تایم ل‌ه س������اڵ ‌ی ‪2007‬ی‌ زایینیدا‌ تسیپی‌ لیڤنی‌ ل‌ه لیستی‌ (سه‌د‬ ‫كه‌س������ایه‌تی ‌ی خاوه‌ن ده‌س������ه‌اڵت ‌ی دونیا) دانا‪ .‬تسیپ ‌ی لیڤنی‌ له‌‬ ‫ی برایالن خوێندن������ی‌ ته‌واو كردووه‌ و بۆ‬ ‫به‌ش������ ‌ی ماف ل‌ه زانكۆ ‌‬ ‫ی ‪ 10‬ساڵ كاری‌ پارێزه‌رایه‌تی‌ ل‌ه ئیسرائیل ئه‌نجام داوه‌‪.‬‬ ‫ماوه‌ ‌‬ ‫به‌رله‌ ده‌س������تپێكردنی‌ چاالكییه‌ سیاس������ییه‌کانی‪ ،‬یه‌كێك بوو له‌‬ ‫ئه‌ندامانی‌ به‌ش������ی‌ چاالكییه‌ تایبه‌ته‌كانی‌ موس������اد و هاوس������ه‌ری‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رێكی‌ ئابووریی‌ ئیسرائیلی‌ به‌ ناوی‌ نافتالی‌ ئه‌شپێترز بوو‬ ‫و خاوه‌ن������ی‌ دوو منداڵه‌‪ .‬تێس������یپی‌ لیڤنی‌ بێجگه‌ له‌ زمانی‌ عێبری‌‪،‬‬ ‫ده‌توانێت به‌ زمانه‌كانی‌ ئینگلیزی‌ و فه‌ره‌نسه‌وی‌ قسه‌ بكات‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕێکه‌وتی ‪10‬ی‌ ش������وباتی‌ ‪‌ 2009‬ی زایین������ی‌ حیزبی‌ كادیما به‌‬ ‫ڕابه‌رایه‌تی‌ تس������یپی‌ لیڤنی‌ توانی‌ به‌ به‌ده‌س������تهێنانی‌ ‪ 28‬كورسی‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ ئیس������رائیل ب������ۆ پێكهینانی‌ هه‌ژده‌یه‌می������ن په‌رلمانی‌‬ ‫ئیس������رائیل زیاتری������ن ژماره‌ی‌ كورس������ی‌ له‌ نێ������وان حیزبه‌كانی‌ تری‌‬ ‫ئیسرائیلدا به‌ ده‌ست بێنێت‪ .‬هه‌ر ئێستا خاتوو تسیپی لیڤنی سه‌رۆکی‬ ‫حزبی "هاتنوا"یه‌ و له‌ کابینه‌ی نوێی ئیسرائیلدا (‪ )٢٠١٣‬و وه‌زیره‌‪.‬‬

‫پراتیبها پێتیل (هندوستان)‬

‫پراتیبه������ا پێتیل (ل������‌ه دایكبوو ‌ی ‪‌ 19‬ی‬ ‫كانوون������ی‌ یه‌كه‌م ‌ی ‪ )1934‬س������ێزده‌یه‌مین‬ ‫سه‌ركۆماری‌ هینده‌‪ .‬ئه‌و یه‌كه‌مین ئافره‌ت‌ه‬ ‫ك������ه‌ دوا ‌ی س������ه‌ربه‌خۆیی‌ هیند به‌ر ل‌ه ‪60‬‬ ‫ساڵ تا ئێس������تا گه‌یش������تووته‌ ئه‌م پله‌یه‌‪.‬‬ ‫خاتوو پێتیل به‌ر ل‌ه بوون به‌ سه‌ركۆمار ‌ی‬ ‫هیند‪ ،‬قایمقام ‌ی ئه‌یاله‌تی‌ ڕاجیستان بوو‪.‬‬

‫یولییا تیمۆشێنكۆ (ئۆكراین)‬

‫ی‬ ‫یولییا تیمۆشێنكۆ (له‌ دایكبوو ‌‬ ‫ی ‪ 1960‬ل‌ه‬ ‫‪27‬ی‌ تش������رینی‌ دووه‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫دنیپرۆپترۆڤسك) س������ه‌رۆكوه‌زیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئۆكرای������ن و س������ه‌رۆك ‌‬ ‫پێش������وو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌له‌‪ .‬تیمۆشێنكۆ ل‌ه ماوه‌ ‌‬ ‫حیزب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شۆڕش������ی نارنجی ‌‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ل‌ه ئه‌نجامه‌كان ‌‬ ‫ی ئۆكراین بۆ ده‌ربرین������ی‌ ناره‌زای ‌‬ ‫خه‌لك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌شدار بوو و‪ ،‬ل‌ه هاوڕێیان ‌‬ ‫ی سه‌ركۆمار ‌‬ ‫هه‌ڵبژارده‌نه‌كان ‌‬ ‫ی ئۆپۆزسیۆن بوو و‬ ‫ی حیزب ‌‬ ‫ویكتۆر یۆش������چێنكۆ س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌گه‌ڵ یۆشچێنك‌ۆ ل‌ه الیه‌ن خه‌لكه‌و‌ه تۆمه‌تبار بوو ب‌ه نزیك ‌‬ ‫ل‌ه ڕاده‌به‌ده‌ر ل‌ه ئه‌مریكا‪.‬‬

‫دیلما ڕووسێف (به‌رازیل)‬

‫دیلم������ا وانا ڕووس������ێف (ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫ی كانوون ‌‬ ‫ی ‪‌ 14‬‬ ‫دایكبوو ‌‬ ‫ی ‪ )1947‬ئابووریناس و‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫ی به‌رازیلیی‌ه ك‌ه‬ ‫سیاس������ه‌توانێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ركۆمار ‌‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كان ‌‬ ‫ی ‪2010‬دا‬ ‫ئ������ه‌م واڵته‌ له‌ س������اڵ ‌‬ ‫وه‌ك س������ه‌ركۆمار هه‌ڵبژێردرا و‬ ‫ی‬ ‫یه‌كه‌مین ئافره‌ته‌‪ ،‬ك‌ه ل‌ه مێژوو ‌‬ ‫ی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م واڵته‌دا‌ ئه‌م پۆسته‌ ‌‬

‫ینگالك شیناواترا (تایله‌ند)‬

‫ین������گالك ش������یناواترا (ل������‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ‪21‬ی‌ حوزیران������ ‌‬ ‫دایكب������وو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئافره‌ت ‌‬ ‫‪ )‌1967‬سیاسه‌توانیك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایله‌نده‌‪ .‬ئه‌و خۆشك ‌‬ ‫خه‌ڵك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێش������وو ‌‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی ڕاپه‌رین‬ ‫تایله‌ند‌ه ك‌ه له‌ ئه‌نجام ‌‬ ‫ل‌ه ده‌سه‌اڵت الدرا‪ .‬ئه‌و یه‌كه‌مین‬ ‫ی ئه‌م واڵته‌‌‪،‬‬ ‫ئافره‌ت‌ه ل������ه‌ مێژوو ‌‬ ‫به سه‌رۆكوه‌زیر‪.‬‬ ‫ك‌ه بوو ‌‌‬

‫هێل ‌ه تۆرنینگ شمیس (دانیمارك)‬

‫هێله‌ تۆرنینگ شمیس (ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی كانوون������ ‌‬ ‫ی ‪‌ 14‬‬ ‫دایكب������وو ‌‬ ‫ی ‪)1966‬‬ ‫یه‌كه‌م������ی‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی دانماركیی‌ه‬ ‫سیاسه‌تمه‌دارێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حیزب������ ‌‬ ‫‌و س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی ئ������ه‌م‬ ‫سۆس������یالدیموكرات ‌‬ ‫واڵته‌ی‌ه و یه‌كه‌مین ئافره‌ت‌ه ل‌ه‬ ‫ی ئ������ه‌م واڵته‌دا‌‪ ،‬ك‌ه بوو‬ ‫مێژوو ‌‬ ‫به‌‌ سه‌رۆكوه‌زیر‪.‬‬

‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫کۆماری‬ ‫ناووڕوو‬ ‫* و‌‪ :‬هـ‪ .‬پ‬ ‫كۆم������اری ن������اووڕوو دوڕگه‌یه‌ك‌ه‌‪،‬‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ ناو كیشوه‌ری ئوقیانووسیه‌‬ ‫و زه‌ری������ای ئارام������ی باش������ووری و‬ ‫باك������ووری دوڕگه‌كانی س������لێمان و‬ ‫ڕۆژاوای كریبات������ی‪ ،‬پایته‌خته‌ك������ه‌ی‬ ‫ش������اری (ی������ارن)ه‌‌ و ‪ ٤٧٠٠‬که‌س‌‬ ‫دانیش������تووی هه‌یه‌‌‪ .‬پانتایی خاکی‬ ‫کۆم������اری ن������اووڕوو ‪ 21‬كیلومه‌تری‬ ‫چوارگۆشه‌یه‌ و ژماره‌ی دانیشتووانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ ‪ 13500‬كه‌سه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫شاری گرنگی نییه‌‪.‬‬ ‫له‌و واڵته‌دا بارانێكی قورس ده‌بارێت‪،‬‬ ‫به‌ تایبه‌ت ل‌ه مانگه‌كانی تشرینی دووه‌م‬ ‫و ش������وبات‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ئاووهه‌وایه‌كی‬ ‫گه‌رمی هه‌یه‌‪ .‬ئابوورییه‌كه‌یشی پشت‬ ‫ب‌ه س������ه‌رچاوه و كان������زا ده‌وڵه‌مه‌ند و‬ ‫گه‌وره‌ی فوس������فات ده‌به‌س������تێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫زۆرب������ه‌ی هه‌نارده‌ی ئ������ه‌م واڵته‌ی پێك‬ ‫دێنێت‪ ،‬هه‌روه‌ها توریس������میش داهاتی‬ ‫ئه‌م واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ره‌تادا ئه‌و ئه‌ورووپایییانه‌ی‬ ‫كه‌ هاتنه‌ ناو ئه‌م واڵته‌‪ ،‬ئه‌م دوڕگه‌یان‬ ‫ب������ه‌ (دوڕگه‌ی س������ه‌رنجڕاكێش) ناو‬ ‫ده‌ب������رد‪ .‬بنه‌م������ا و ڕیش������ه‌ی نه‌ژادی‬ ‫ناووڕووی������ی ب������ه‌ ڕوونی دی������ار نییه‌‪،‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬

‫هه‌روه‌ه������ا زمانی خۆجێییه‌كه‌ش������ی‬ ‫جی������اوازه‌ له‌ گه‌ڵ گش������ت زمانه‌كانی‬ ‫دوڕگه‌كانی زه‌ریای ئارام‪ .‬له‌ س������اڵی‬ ‫‪1888‬دا ب������وو به‌ به‌ش������ێك له‌ خاكی‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪ .‬له‌ س������ه‌ره‌تا‌كانی س������ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا‪ ،‬وه‌ده‌ستهاتنی فوسفات له‌‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی فوسفاتی ناووڕوو له‌‬ ‫الیه‌ن (كۆنسێرسیۆمی) پێكهاتوو له‌‬ ‫ئه‌ڵمانیا و بریتانیا بوو‪.‬‬ ‫ئه‌و واڵته‌ ل‌ه س������ه‌رده‌می ش������ه‌ڕی‬ ‫یه‌كه‌می جیهانی ل������‌ه الیه‌ن هێزه‌كانی‬ ‫ئوسترالیاو‌ه داگیر كرا‪ .‬دوای پێكهاتنی‬ ‫نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬ئه‌م واڵت‌ه ل‌ه ژێر‬ ‫سه‌رپه‌رشتی ئه‌م دامه‌زراوه‌یه‌د‌ا ئیدار‌ه‬ ‫ده‌كرا‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1942‬تا ‪ 1945‬ل‌ه‬ ‫الیه‌ن ژاپونه‌و‌ه داگیر كرا‪.‬‬ ‫ناووڕوو ل‌ه ‪31‬ی كانوونی دووه‌می‬ ‫ساڵی ‪ 1968‬س������ه‌ربه‌خۆیی خۆی ل‌ه‬ ‫ئوسترالیا ڕاگه‌یاند‪( .‬برنارد دوویوگو)‬ ‫له‌ حیزبی نه‌ته‌وه‌یی ناووڕوو ل‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1989‬بوو ب‌ه س������ه‌ركۆمار‪ .‬ل‌ه ساڵی‬ ‫‪( 2004‬لوودڤیگ س������كاتی) پۆس������تی‬ ‫سه‌ركۆماری له‌ ئه‌ستۆ گرت‪ ،‬له‌ ساڵی‬ ‫‪2007‬یش (ماركس س������تیڤن) جێگه‌ی‬ ‫گرته‌وه‌‪.‬‬

‫حكوومه‌ت‪:‬‬

‫په‌رله‌مانی ‪ 18‬كه‌س������ه‌ی ئه‌م واڵته‌ ب‌ه‬ ‫ده‌نگی ته‌واوی خه‌ڵكی پێگه‌یش������توو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫سێ ساڵ جارێك هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬په‌رله‌مان‬ ‫سه‌ركۆمار هه‌ڵده‌بژێرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها كابینه‌ی‬ ‫وه‌زیرانیش ده‌سنیشان ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م واڵت������‌ه ئه‌ندام������ی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫واڵتان������ی به‌رژه‌وه‌ندی������ی هاوبه‌ش������‌ه‬ ‫(ئه‌ندام������ی تایب������ه‌ت) و كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‬ ‫باشووری ئوقیانووسی ئارامه‌‪ .‬حزبی‬ ‫دیموكراتی ناووڕوو (به‌رهه‌ڵست) ته‌نیا‬ ‫حزبی یاسایی و ڕه‌سمی ئه‌و واڵته‌یه‌‪.‬‬ ‫کۆماری ناووڕوو هێزی چه‌كداری نییه‌ و‬ ‫ئوسترالیا به‌رپرسیاره‌تی به‌رگریكردنی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ی ل‌ه ئه‌ستۆ گرتووه‌‪ .‬ناووڕوو‬ ‫خاوه‌نی ‪ 14‬ویالیه‌ته‌‪:‬‬ ‫ئایوو (‪ ،)aiwo‬ئانابار (‪،)Anabar‬‬ ‫ئانێتان (‪ ،)Anetan‬ئانیبار (‪،)Anibare‬‬ ‫بایت������ی (‪ ،)Baiti‬بۆی������ه‌ (‪،)Boe‬‬ ‫ب������ووادا (‪ ،)Buada‬دێنینگۆم������ۆدوو‬ ‫(‪ ،)Deningomodu‬ئێ������وا (‪،)Ewa‬‬ ‫ئایجووا (‪ ،)Ijuw‬مێنێنگ (‪،)Meneng‬‬ ‫نیبۆك (‪ ،)Nibok‬ئووابۆیه‌(‪)Uaboe‬‬ ‫و یارێن(‪.)Yaren‬‬


‫ئاداری ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)31‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.