E enjte,1316qershor shkurt 2010 2012 ëëë.gazetamapo.com www.mapo.al
MAPO
11
Është kuptuar se “garanti i unitet të kombit” duhet të gjendet i pranishëm në të gjitha pushtetet, por pa pasur asnjë pushtet real të një vendimmarrjeje që të shkojë deri në fund të procesit. Këtu qëndron kontradikta e statusit në planin e një logjike juridike.
Halli i Presidentit: Eklektika në statusin institucional (Vijon nga dje)
J
am nga ata që mendoj se përgjatë këtyre viteve të fundit të tranzicionit, përgjegjësia që opinioni publik ka kërkuar te funksioni i Presidentit nuk duhet lidhur me njeriun që ka qenë në këtë apo atë kohë në këtë detyrë. Sigurisht roli i personalitetit të individit ka ndikimin e vet, por sipas meje nuk është aspak përcaktues. Personalizimi i analizave nuk është veçse rrafshi i fundit i nivelit të tyre. Kryesisht, pamundësia lidhet me faktin që vetë statusi institucional i këtij funksioni është kaq kontradiktor, kaq i ndërlikuar, kaq i keqkonceptuar saqë mendoj që asnjë individ në atë post, ashtu sikurse ai është ravijëzuar institucionalisht, nuk do të bënte diçka që të linte realisht në gjurmë në fatet e vendit. Në aspektin juridik dy janë vështirësitë strukturore që e pengojnë institucionin e Presidentit të Republikës të veprojë qetë dhe me pasoja të qarta mbi jetën e vendit. Së pari, nuk dihet me saktësi, nuk është përcaktuar qartë, se cilin lloj pushteti përfaqëson apo bart mbi veten e vet ai. Pushtetin ekzekutiv? Në një farë mënyre ka edhe disa kompetenca ekzekutive, por krejt të kufizuara dhe që nuk arrijnë kurrë deri në fund të mbërritjes së pasojës së kërkuar. Pushtetin legjislativ? Ka edhe disa kompetenca legjislative, më tepër negative, pra ndaluese, por gjithmonë të drejta të cunguara dhe pa ndonjë ndikim. Pushtetin gjyqësor? Edhe këtu i kanë atribuar një farë roli, por në atë mënyrë sikur kanë pasur frikë se ai do të bëhej gjykatësi kryesor i vendit. Në këtë mënyrë, statusi formal është mbërthyer keqazi në kontradikta që duhet me qenë “xhongler” për t’i lëvizur të gjitha njëkohësisht. Ose Presidenti është i shpërhapur në të gjitha llojet e pushteteve dhe atëherë
na duhet të shtrojmë pyetjen: Ku është pavarësia e pushteteve në sistemin tonë politik? Por nuk ka vend ta shtrojmë këtë pyetje, se del alternativa e dytë: Ose Presidenti si post është i shpërhapur në të gjitha pushtetet, por në asnjërin nuk ka fuqi të bëjë vendimmarrje substanciale dhe vetë statusi është eklektik. Së dyti, dalim pra te ajo që vullneti presidencial është gjithandej i pengueshëm dhe asnjëherë vendimtar në procesin e politikëbërjes. Dikush menjëherë do të rreket të thotë: “Normal, jemi republikë parlamentare.” Këtë e di, por pyetja mbetet, megjithatë: “Cili është roli funksional i Presidentit të Republikës në një republikë parlamentare?” Është kuptuar se “garanti i unitet të kombit” duhet të gjendet i pranishëm në të gjitha pushtetet, por pa pasur asnjë pushtet real të një vendimmarrjeje që të shkojë deri në fund të procesit. Këtu qëndron kontradikta e statusit në planin e një logjike juridike. Është kuptuar dhe sanksionuar roli i tij mbi gjyqësorin, meqë drejton edhe këshillin e Lartë të Drejtësisë dhe propozon edhe kandidatura të sistemit të të drejtës së niveleve ku duhet vendimmarrja e Parlamentit. Kjo ka bërë që mbarëvajtja e gjyqësorit t’i kërkohet Presidentit. Por, a mundet një njeri, sepse në këtë rast institucioni dhe njeriu bashkohen, të jetë në gjendje të garantojë sistemin e drejtësisë së një vendi? Faktet dëshmojnë se kjo nuk është e mundur. Mbi të gjitha, edhe nëse individi mund të dojë ta realizojë, statusi i tij juridik nuk e lejon edhe aq shumë. Si mund të jetë Presidenti i Republikës me të njëjtën të drejtë vote me anëtarët e tjerë të Këshillit të Lartë të Drejtësisë? A mund të mbetet ai në minorancë atje? Në këtë mënyrë kemi barazimin e subjekteve institucionale që nuk kanë legjitimitet të njëjtë.
Në këtë mënyrë, tamam për shkak të një statusi të paqartë, të penguar, të dyzuar a “trezuar”, a “katërzuar”, nuk dihet nëse është trupa e gjerë dhe strukturuar e personelit të sistemit të së drejtës që merr “peng” Presidentin që nuk ka veçse një votë në KLD, apo është Presidenti që arrin të garantojë funksionimin adekuat të këtij pushteti? Vërtet ai mund të bëjë propozime për gjyqtarë e prokurorë për t’i votuar më pas Kuvendi, por ky i fundit, pra cilado shumicë kuvendore, është ajo që e thotë fjalën e fundit. Propozimi presidencial është propozim dhe vetëm kaq. Sigurisht që edhe Kuvendi nuk mund të veprojë pa propozimin presidencial, pra një lloj ekuilibrimi është i domosdoshëm, mirëpo në fund dikush të vendosë, përndryshe duhen ndërhyrje jashtë sistemit, presione nga partnerët tanë të jashtëm, për të zgjidhur konfliktin. Asnjë proces nuk përmbyllet shpesh në një vendimmarrje dhe kërkon një ndërhyrje nga jashtë për ta realizuar këtë të fundit. Në këtë mënyrë vetë trupa e sistemit të drejtësisë është e detyruar të orientohet sa nga ndjeshmëritë politike të Kuvendit aq edhe nga influenca hierarkike e Presidentit. Pavarësia merr formën e thjeshtë të influencave politike kontradiktore mbi gjyqësorin. Mbetet pyetja formale, juridike: Ku qëndron ndarja e pushtetit gjyqësor nga vullneti politik që shprehet në Kuvend? Pastaj, pa e parë çështjen në këtë mënyrë thelbësore, është e kotë që dikush të ankohet për një pavarësi më të qartë të pushtetit të gjyqësorit, pra edhe të kërkojë një shoqëri të konsoliduar të së drejtës. I kanë dhënë edhe kompetenca që afrojnë me ushtrimin e një pushteti ekzekutiv. Presidenti është edhe komandant i forcave të armatosura. Sigurisht që kemi të bëjmë me një kompetencë të natyrshme dhe të një rëndësie të veçantë. Po
ashtu edhe për të mbledhur e drejtuar agjenci që kanë të bëjnë me përballimin e gjendjeve të jashtëzakonshme. Edhe kjo është e natyrshme. Mirëpo pyetja që bëhet është se përse edhe në këto fusha pushteti real i Presidentit ka kufizime të rëndësishme? Ka pasur kriza kombëtare të forta edhe në vitin 1998, edhe në vitin 2011, por sigurisht asnjeri nga presidentët e kohës nuk ka pasur mundësi të dalë mbi palët dhe të garantojë qetësinë e funksionimit të shtetit. Apo ka mundur ta bëjë? Kjo vështirësi vjen nga fakti se ushtrimi i një autoriteti presidencial mbi ministritë e linjës menjëherë krijon ndaj tyre një vartësi të dyfishtë, nga Presidenti dhe Kryeministri, çka bën që situata të mos jetë e qartë dhe e sigurt. Mirëpo mund të shtohet se Presidenti, cilidoqoftë ai, ka kompetenca sepse të tilla janë ato që kanë në fushën e procesit legjislativ. Mirëpo çfarë përfaqëson një e drejtë për ta kthyer mbrapsht një ligj të votuar në Kuvend? Jo ndonjë pushtet të madh. Mbi të gjitha, pas një rikthimi ligja rivotohet dhe hyn në fuqi. Edhe më i vështirë bëhet legjitimiteti funksional i procesit të rikthimit të projektligjit të votuar në Kuvend? Nëse ka arsye politike, sa është legjitimiteti i Presidentit të imponojë zgjedhjen e tij politike mbi një shumicë që është votuar nga elektorati i gjerë sovran? Nëse projektligji do të kthehej për arsye kushtetuese, a nuk do të merreshin kështu rolet dhe funksionet e një insti-
me shumicë të madhe); ndërsa në Kosovë të dhënat janë ndryshe. Sipas të dhënave të botuara nga gazeta Express e Prishtinës, të cilat po i citoj siç i pashë te Respublica: Harta etnike e Kosovës është si më poshtë: janë deklaruar shqiptarë 1 milion e 614 mijë e 127 vetë, dhe serbë 25 mijë e 718 persona, por pa llogaritur Veriun. Turqit janë 18 mijë e 711. Boshnjakë ka më shumë se turq: 27 mijë e 488. Ashkalinjtë, romët, egjiptianët e goranët së bashku shkojnë në pothuaj 40 mijë vetë. Po harta fetare? Nga të dhënat del se 1 milion e 660 mijë e 598 qytetarë të Kosovës janë të përkatësisë fetare muslimane, 38 mijë e 223 qytetarë janë të besimit katolik, dhe 25 mijë e 685 të besimit ortodoks. Vetëm 1209 qytetarë të Kosovës kanë deklaruar se nuk i përkasin asnjë feje, ndërsa 7077 nuk i janë përgjigjur fare se cilës fe i takojnë. Një bashkim i mundshëm i Shqipërisë me Kosovën, nga pikëpamja e strukturës sociale-fetare, do të forconte në mënyrë dramatike komponenten muslimane ndër shqiptarët e shtetit të ri, jo vetëm numerikisht, por edhe për nga cilësia, meqë kosovarët muslimanë e lidhin besimin islam me identitetin më fort se shqipëritarët muslimanë. Logjikisht feja muslimane do të bëhej feja mbizotëruese në shtetin e ri; dhe brenda kësaj feje, elementi sunit do të mbizotëronte ndaj atij bektashi. Kjo do të thotë, me fjalë të tjera, që shteti rezul-
tat i këtij bashkimi të mundshëm do t’i ngjajë Kosovës, nga pikëpamja që po analizojmë, shumë më tepër se ç’do t’i ngjajë Shqipërisë. Historikisht, kjo do të thotë që shtetit të ri, ose super-Shqipërisë (më pëlqen ta quaj kështu) t’i fuqizohet edhe fillesa osmane, ose raportet e tij me të shkuarën osmane. Nëse Rilindja Kombëtare, në aspektet e saj kulturore, synonte t’i shkëpuste shqiptarët nga Perandoria Osmane jo vetëm politikisht, por edhe historikisht, duke bërë të pamundurën për të sendërgjuar një bypass me periudhën paraosmane (Skënderbeu etj.), në shtetin e ri, supershqiptar, kjo do të rivështrohet detyrimisht. Përveç gjuhës dhe traditave folkloristike, Shqipërinë dhe Kosovën i afron, para së gjithash, e kaluara e përbashkët shumëshekullore nën sundimin osman. Tani, kur flitet për bashkimin Shqipëri-Kosovë, zakonisht sillet për krahasim Gjermania; meqë ne si rregull matemi me hijen e mëngjesit – edhe pse asgjë të përbashkët nuk ka mes çështjes sonë në Ballkan, dhe çështjes gjermane në Europën e Pasluftës II Botërore. Përkundrazi, meqë shqipëritarë dhe kosovarë kanë jetuar së bashku, si një popull, nën hijen e Portës së Lartë, atëherë ndoshta krahasimet duhet t’i bëjmë me raste kombesh që kanë pasur fat të ngjashëm me tonin: kanë jetuar së bashku nën osmanët, por më pas janë ndarë në entitete politike të ndry-
analizë Artan FUGA
tucioni tjetër kushtetues, pra të Gjykatës Kushtetuese? Shpesh, në situata krizash del përcaktimi “përfaqësues i unitetit të kombit” dhe i kërkohet Presidentit të bëjë të mundur kompromisin politik përreth tavolinave të rrumbullakëta të aktorëve politikë. Asnjëherë nuk janë arritur të realizohen për pasojë të ndërhyrjes Të ndonjë Presidenti. Jo për përgjegjësinë e këtij posti. Ai nuk ka asnjë kompetencë apo detyrim funksional të organizojë këto tavolina të rrumbullakëta kompromisi midis përfaqësuesve të partive politike. Partitë politike janë agjenci parashtetërore dhe parajuridike. Asnjë detyrë apo e drejtë e Presidentit nuk shtrihet atje. Biles atij i ndalohet të ushtrojë detyra që i përcakton si të tilla Kushtetuta. Por, edhe po të ketë vullnetin të japë një kontribut, kush i detyron aktorët politikë të vendit t’i përgjigjen thirrjes shpesh të dëshpëruar të Presidentit. Pra edhe roli i tij politik është i tillë që i kërkon për të realizuar misione, por pa i dhënë mjetet e duhura për këtë qëllim. Kuptohet që ka një problem lidhur me qartësinë e asaj se çfarë lloji pushteti përfaqëson Presidenti në një republikë ku pushtetet formalisht duhet të jenë të ndara. Ose do t’i bashkojë këto pushtete në një unitet të vetëm shtetëror dhe atëherë do të bihet në kundërshtim me parimin bazë demokratik të ndarjes së pushteteve. Ose vetë statusi i Presidentit do të thërrmohet duke u shpërndarë gjithandej ngapak në të gjitha llojet e pushteteve dhe për këtë arsye nuk do të ketë mundësi të veprojë në mënyrë adekuate askund. Çfarë mund të bëjë njeriu në këto kushte? Kuptohet se mund të jetë legjitime të supozohet që kompetenca e Presidentit duhet riparë, me një ndryshim “të vogël”. (vijon nesër)
Mjafton dëshira
P
o i kthehem çështjes së bashkimit kombëtar, të Shqipërisë “natyrale” ose të Shqipërisë së shqiptarëve (ose çfarëdo tjetër që do të duam ta quajmë), me mendimin se kjo çështje kurrsesi nuk duhet debatuar në mënyrë sentimentale, ose nga njerëz që dalin në podium të mbështjellë me flamurin kuqezi. Doemos, kjo çështje sot për sot shtrohet, në rrafshin praktik, si bashkim apo jo i Shqipërisë me Kosovën – që janë edhe dy shtetet shqiptare në Ballkan. Në një shkrim të mëparshëm përmenda faktin që shqipëritarët (po i quaj kështu shqiptarët e Shqipërisë) dhe kosovarët (shqiptarët e Kosovës) kanë të përbashkët mes tyre gjuhën dhe deri diku zakonet, por ndahen në disa karakteristika të tjera, mes të cilave spikat trashëgimia historike. Pyes: sa histori kanë të përbashkët këto dy grupe (nuk po i quaj popuj – më luajti mendsh vetëcensura)? Pyetjes do t’i ndryshojë përgjigjja në vartësi të nëse marrim parasysh kohën që shqiptëritarët dhe kosovarët kanë kaluar së bashku nën Perandorinë Osmane. Nëse nuk e përfillim atë periudhë, atëherë do të përfundojmë se histori të përbashkët praktikisht nuk ka pasur, meqë ato pak vjet gjatë Luftës II Botërore, kur u realizua bashkimi, nuk mjaftojnë për të themeluar ndonjë unitet ose traditë të përbashkët. Tani, nëse do të vendosim të marrim parasysh entitetin shqiptar nën Pe-
koment Ardian Vehbiu
randorinë Osmane, atëherë do të duhet të shohim edhe nëse mjafton vetëm trashëgimia e luftës së përbashkët antiosmane ose për ruajtje të trojeve shqiptare nga lakmitë e fqinjëve sllavë (Lidhja e Prizrenit etj.), apo mos duhet të rivështrojmë këtu edhe krejt narrativën e shqiptarëve nën osmanët. Vështirësia këtu ka të bëjë, mendoj unë, me atë që Rilindja Kombëtare shqiptare, për shqipëritarët, është vepër fort e ngjyrosur me kontributin e ortodoksëve shqiptarë të Jugut, që nga Naum Veqilharxhi deri te standardi gjuhësor i vitit 1972, pa harruar këtu De Radën dhe arbëreshët, që kulturorisht i përkasin ortodoksisë; kontribut që te kosovarët as është ndier, as ka vepruar shumë. Ky dallim, kritik në vetvete, lidhet edhe me strukturën sociale-fetare, e cila te shqipëritarët paraqitet si një ekuilibër delikat mes tre grupeve fetare (muslimanë, ortodoksë, katolikë, pa përfshirë këtu ndonjë nënsekt, si ai i bektashinjve, ose edhe agnostikët dhe ateistët, të cilët ndër shqipëritarë i gjen
shme dhe të pavarura, sidomos pas ndërhyrjeve të fuqive koloniale; dhe këtu vijnë në vështrim para së gjithash arabët. Sikurse shqiptarët, edhe arabët kanë një gjuhë të përbashkët (arabishten); madje më shumë se shqiptarët, ata kanë edhe një traditë kulturore shumëshekullore. Sikurse shqiptarët, edhe arabët janë të ndarë në shtete të ndryshme, me kufij të përbashkët mes tyre; dhe lëvizjet për bashkimet e arabëve në shtete më të mëdha (pan-arabizmi) janë më të vjetra se tonat. Natyrisht krahasimi çalon – çdo krahasim çalon; por mua më intereson këtu, sepse di që, në të kaluarën, nuk kanë munguar përpjekjet për bashkime shtetesh arabe – si Republika Arabe e Bashkuar (Al-Gumhuriyah al-Arabiyah alMuttahidah/Al-Jumhuriyah al-Arabiyah al-Muttahidah), e lindur nga martesa e Egjiptit dhe e Sirisë më 1958, së cilës do t’i bashkohej, më pas, edhe Iraku. Ky bashkim jetoi vetëm tre vjet dhe ndoshta do të kish interes, për temën tonë, të shiheshin arsyet e dështimit ose të kolapsit të tij. Një tjetër përpjekje, edhe më e dështuar se e para, ka qenë ajo e frymëzuar nga Ghedafi, për të krijuar një Federatë të Republikave Arabe, midis Libisë, Egjiptit dhe Sirisë. Përkundrazi, Emiratet Arabe të Bashkuara kanë mbijetuar; por shembulli i tyre largohet shumë nga konteksti ynë, në të cilin njësia e gjuhës dhe e kulturës ndërthuret me të kaluarën e përbashkët otomane. Marrë nga respublica.al