Fjølnir - Árgangur 22 - Nr. 4 - Desember 2006 by MFS

ur trillari, ið lýsir eitt Orwellskt science-fiction

Wiesler eru flest allir persónar nuanseraðir

kent eysturtýskland, eitt grátt, klaustrofob-

og realistiskir, ikki einans svartir og hvítir.

iskt eftirlitssamfelag, har eingin kann kenna

Hesin ómetaliga spennandi, men eisini

seg tryggan. Ein ræðandi tíðarmynd, sum tyk-

hugvekjandi filmurin er ein lovprísan av

ist so fjar frá Týsklandi nú, hóast bæði offur

frælsa samfelagnum; minnir okkum á hvussu

og bøðlar liva fræls saman í dag. Pallmyndin

galið tað kann ganga, og hvussu gott vit eiga

virkar sera autentisk, bæði klæðir, hárseting

at hava tað. Kanska eisini er ein peikifingur

og umhvørvið sum heild.

rættaður ímóti teimum mongu eysturtýskar-

Sum í ”The Conversation” (1974) hjá Copp-

um, sum leingjast aftur til gomlu dagarnar.

ola megnar filmurin at fáa áskoðaran at kenna

“Das Leben der Anderen“ vann 2. dec. prís-

seg sum ein voyeur av bæði lívinum hjá pari-

in sum besti filmur 2006 frá European Film

num, meðan vit samstundis fáa innlit í intim-

Academy, og eftir slatrinum at døma kann

asta privatlívið hjá Wiesler. Men maðurin við

ein oscarvirðisløn sum besti útlendski filmur

steinandlitinum, sum at byrja við tykist vera

verða ávegis. Hiðani skal hann eisini hava tey

ein stereotypur, avstumpaður nazibøðil, vísir

bestu viðmæli. Leikstjórin Florian Henckel

so líðandi tekin upp á samkenslu og manna-

von Donnersmarck (sic!) hevur við fyrsta filmi

góðsku. Hann er ómetaliga vælleiktur av

sínum markerað seg sum ein leikstjóri, ið er

Kevin Spacey-kenda Ulrich Mühe. Eins og

verdur at halda eyga við í framtíðini.

Høgguslokkur til skrivstovuna hjá MFS í Keypmannahavn Hevur tú, sum limir í MFS, hug at krydda lestrartíðina við einum spennandi lestrararbeiði? Søk starvið innan 25. januar sum høgguslokkur á skrivstovuni hjá MFS í Keypmannahavn, og byrjað 1. februar! Arbeiðið er 8 tímar um vikuna, og tímalønin er 105 kr. um tíman Arbeiðið fevnir víða, og uppgávurnar eru í høvuðsheitum: ● Vanligar fyrisitingarligar skrivstovuuppgávur ● Umsiting og dagføring av heimasíðu felagsins ● Samskifti við limir felagsins, aðrir áhugafelags skapir, og almennu myndugleikarnir í Føroyum ● Fyrisingarligt og uppsøkjandi arbeiði fyri ráðið og nevndir felagsins ● Prent og umbýti av Fjølnir MFS væntar av tær: 1) At tú fyrst og fremst hevur áhuga fyri tí arbeiði, ið MFS ger.

2) Tú eigur at duga at arbeiða sjálvstøðugt, og samstundis hava góð samstarvsevnir, tí skrivstovuarbeiðið er rættiliga tengt at ráðnum og nevndum felagsins. 3) Skrivieginleikar og innlit í telduskipanir á brúkarastøði eru somuleiðis ein fyritreyt fyri arbeiðinum á skrivstovuni. 4) Heimasíðan verður somuleiðis ein partur av arbeiðinum, og tú verður sett/ur inn í, hvussu heimasíðan virkar reint tekniskt, og tú skalt vera før/ur fyri

at finna relevant evni til heimasíðu felagsins 5) MFS væntar somuleiðis, at tú hevur tev fyri, hvørji studentarpolitisk mál kunnu gerast partur av MFS. Metir tú teg sjálva/n hava hesar eginleikar? Send so okkum eina umsókn við eini lýsing av tær sjálvum/ari, einum CV´i og møguligum tilmælum frá øðrum størvum innan 25. januar. Umsóknin verður send til skrivstovuna á Vesterbrogade 17A innan 25. januar.

Meginfelag Føroyskra Studenta

Árgangur 22

Barnsburðarfarloyvi til lesandi í Føroyum − ein sigur fyri MFS síða 2 Hvar eru Fróðskaparsetrið og tey lesandi á síða 6 setrinum? Valdsbýti – nakrar atfinnandi viðmerksíða 13 ingar Úr Føroyum til Aberdeen síða 18

3. útgáva

desembur 2006

Barnsburðarfarloyvi til lesandi

í Føroyum − ein sigur fyri MFS

burðarfarloyvisskipan fyri lesandi í Føroyum,

Doris Bjarkhamar, forkvinna í MFS

soleiðis at hesi sluppu undan at koma undir 6. Desembur samtykti Føroya Løgting ein-

forsorgarlógina. Hesi 6 - 7 árini hevur MFS

mælt at seta í gyldið løgtingslóg um broyting

við jøvnum millumbili vent sær til MMR fyri

í útbúgvingarstuðulsskipanini. Lógaruppskot-

at fáa gongd á málið, og viðtikna løgtingslóg

ið varð lagt framm av landsstýrismanninum

staðfestir, at MFS ger mun, og at tørvur er

Jógvan á Lakjuni fyrst í novembur, og síðan

á einum felagsskapi, ið arbeiðir fyri okkum

hevur ma. MFS havt møguleika at gera við-

lesandi!

Barnsburðarfarloyvisskipanin

Tað eru eini

Lógin um barnsburðarfarloyvi til lesandi í Før-

6 - 7 ár síðan

oyum varð sum sagt samtykt 6. desembur,

MFS av fyrst-

og kemur í gyldið 1. januar 2007.

ani tíð vendi

Lógin leggur upp til, at lesandi fáa rætt

sær til Menta-

til farloyvisstuðul í samband við barnsburð

m ál ar áð i

og ættleiðing við einari upphædd, svarandi

Útgevari: Meginfelag Føroyskra Studenta Vesterbrogade 17 A DK-1620 KBH V 33250210 Teldupostur: mfs@mfs.fo Teldupostur: fjolnir@mfs.fo Blaðið verður sent øllum MFSlimum. Onnur kunnu gerast haldarar við at venda sær til eina av skrivstovunum.

Sólin svarar: „Góðan morgun, kæri Erich!“. Á døgurðatíð sigur Honecker aftur út gjøgnum vindeygað: „Góðan dag, kæra sól!“. Og sólin svarar: „Góðan dag, kæri Erich!“. Men tá Honecker um kvøldið biður sólini gott kvøld, er einki svar. Hann endurtekur: ”Gott kvøld, kæra sól, hvat bagir tær?” Sólin svarar: ”Ren meg í reyvina! Nú eri eg her vesturi!” Gudmund Nielsen,

Becker var ein gløgg svørt drama-komedia,

film- og medievidenskab lesandi

ið á ein sera originalan hátt viðgjørdi tíðina í Eysturtýsklandi um tað mundið, tá múrurin

við einum

til stuðulsupphæddina fyri útibúgvandi í upp

Týskur filmur hevur av álvara aftur fingið við-

fall. “Das Leben der Anderen“ eitur nýggj-

ítøkiligum

til 11 mánaðir. Upphæddin fylgir barninum

burð. Eftir “Das Boot“ hjá Wolfgang Petersen

asti filmurin um lívið handan jarnteppið.

uppskoti

tvs. at tað er eitt krav, at tann lesandi, ið fær

frá 1981 og deyða Fassbinder í 1982 hava

Árið er 1984, fimm ár til Berlinmúrurin fell-

útbúgvingarstuðul, meðan viðkomandi er í

verið fáir týskir filmar og leikstjórar, ið hava

ur, og eingin endi sæst á kalda krígnum. Eitt

gjørt seg galdandi í heimshøpi. Nýbrotið kom

kvøldið í sjónleikarahúsinum, gerst menta-

við Tom Tykwer, hvørs ferðmikli og smart

málaráðharrin Bruno Hempf drigin at víða-

klipti stressfilmur ”Lola Rennt” (1998) náddi

gitnu sjónleikarakvinnuni Christu-Mariu Sie-

út til eina breiða áskoðarafjøld. Men ferð

land, sum gongur saman við intellektuella og,

kom av álvara á týska filmsídnaðin við Hitler-

á skræðuni, stýristrúgva høvundanum Georg

stórfilminum ”Der Untergang” (2004). Aðrir

Dreyman. Í vón um at finna okkurt, ið kann

leikstjórar enn Tom Tykwer fingu uppmerk-

fella rivalin, biður Hempf STASI topp-agentin

semi, og tað tykist, sum um at sjálvrannsókn

Gerd Wiesler um at hava eftirlit við og avlurta

av óhugnaligu týsku søguni í farnu øld er

Dreyman. Men so líðandi gert Wiesler sjálvur

vorðin eitt heitt evni, sum megnar at selja at-

alsamt meira drigin av lívi teirra, hann av-

gongumerkir eisini uttan fyri landoddarnar.

lurtar…

um barns-

ISSN 1396-206X

Das Leben der Anderen Honecker letur á morgni vindeygað upp í kontórinum, og sigur: „Góðan morgun, kæra sól!“

merkingar til uppskotið. Løgtingslógin er ein sigur fyri MFS!

filmsummæli:

Skrivstovutíðir: Keypmannahavn: Føroyahúsið, opið mánadag og fríggjadag kl. 16-18 Århus: Áarstova, Vestergade 48D, 8000 Århus. Tlf: 27748321 Opið er týsdag kl. 16-18 Blaðstjórn: Durita Jóansdóttir, (formaður) Doris Bjarkhamar, (blaðstjóri hesuferð) Malan Ludvig, (skrivari og rættlesari) Suffía við Stein, (uppsetari)

Øll eru vælkomin í blaðbólkin – send okkum ein teldupost !!! Prent: MFS-skrivstovan í Keypmannahavn Prentað 2006-12-13 Endurprent: Tilfar úr blaðnum kann endurprentast við tí treyt, at keldan er týðiliga merkt.

“Goodbye Lenin“ (2003) eftir Wolfgang

“Das Leben der Anderen“ er ein psykologiskFramhald á baksíðuni

Fjølnir 2006

lærari. Eg haldi, at tað mangan hevur verið

Hvønn valdi tú til seinasta løgtingsval?

strævið, og eins og fleiri onnur so havi eg til

Onga viðmerking.

tíðir trupult við at síggja, hvat øll teoriin skal

Keypir tú vistfrøðiligan mat? Tað mesta

brúkast til.

er ikki vistfrøðiligt, men tað er einamest

Hvat gert tú í tíni frítíð? Hana nýti eg sam-

tí, at Fakta ikki hevur so stórt úrval av tí

an við manninum og dóttrini.

vistfrøðiliga.

Besti sangur? Sálmurin “Takk Guð fyri alt

Hvussu ofta keypir tú klæðir? Ov sjálvdan

sum hendi.” Hann verður ofta sungin til

(men tað heldur maðurin nokk ikki, hehehe).

jarðarferð, og tí halda summi hann vera syrgi-

Endi sum oftast heldur við at hyggja eftir

ligan, men fyri mær er tað ein lovsangur,

skóm – mín veika síða.

sum talar sera nógv til mín, og sum er um øll lívsins viðurskifti – bæði góð og minni góð. Besta sjónvarpsrøð? Desperate Housewives. Hana haldi eg vera ordiliga skeg, og tað er

hedens fem sprog” haldi eg er góð til at læra at skilja munin millum kynini, og hvussu vit kommunikera uppá ymiskar mátar.

Lekkrasti sjónleikari? Pierce Brosnan haldi eg riggaði alvorliga væl sum James Bond

Sum heild eru umstøðurnar hjá teim lesandi

upp til 5 ár, skuldi tú verið seinkað/ur.

í Føroyum ikki nøktandi, og tískil hevur MFS

Barnsburðarfarloyvisstuðulin gevur tí les-

valt at seta fokus á Fróðskaparsetrið og tey

haldarum, og als ikki hjá støkum uppihaldarum, skulu tey klára at svara hvørjum sítt. Við-

lesandi har.

Um tú ynskir meira ítøkiligar upplýsingar

tiknað lóg er mett at geva ein meirkostnað

um lógina kanst tú venda tær til skrivstovuna

áljóðandi 1 mió.kr, og er upphæddin ikki stór,

hjá MFS.

um hugsað verður um visjónirnar hjá sitandi landsstýri. Samgonguskjalið áleggur lands-

Enn betri sømdir

stýrismanninum í mentamálum at betra um

Frískari luft

Hóast MFS uppfatar barnsburðarfarlovyis-

umstøðurnar hjá uppihaldarum, og løgmaður

Ætlar tú tær heimaftur, tá tú ert liðug?

skipanina sum eitt frammstig hjá teim les-

hevur í ólavssøkurøðuni 2006 lovað, at sømd-

andi í Føroyum, ætla vit okkum ikki at gevast

irnar hjá lesandi uppihaldarum skulu gerast

við at strongja á MMR soleiðis, at korini hjá

betri.

Hvat hevur tú við tær í viðførinum, tá tú

øllum lesandi í Føroyum kunnu gerast betri.

Vónandi kann MFS verða við til at fáa málið

fert heim? Góð minnir og nógv góð vinarløg

Øll ÚS-skipanin skal endurskoðast í næstum,

stungið út í lívið, eins og MFS hevur verið við

sum eg nokk ikki hevði fingið, um vit ikki

og væntandi fara broytingar at verða gjørdar

til at seta júst viðtiknu løgtingslóg á politisku

vóru flutt til DK

í ma. ferðastuðlinum og ÚSUN-skipanina.

dagsskránna í síni tíð.

í Millum tvær negl? Hví halda vit jól?

ten so fittur og rørandi filmur

ini enn privat leigumál til lesandi í Føroyum.

4 ára-langa útbúgving, kanst tú fáa stuðul

loyvdu stuðulsstíðini.

Hvønn spurning vildi tú sett næsta persóni

Besti filmur? “My name is Sam” – simpul-

Føroyar hava í løtuni ikki tey stóru alternativ-

settu lestrartíð. Hetta merkir, at tekur tú eina

tíðin verður samanumtikið løgd afturat vanligu

Ja, heilt sikkurt.

yvir tað fakliga, men ein sum eitur “Kærlig-

leika at fáa stuðul í upp til eitt ár afturat á-

skuldu vit nokk funnið útav har úti.

Hvørjum leingist tær eftir í Føroyum?

Besta bók? Uha, avslørað. Lesi sera lítið út

astu árini hevur pressað leigugjaldið upp, og

Tað sigur seg næstan sjálvt, at MFS heldur

trupulleikar at dragast við. Og so ikki minst

kunna “lossa av “ saman við. :-)

lestartíðina. Gongdin í húsaprísunum sein-

Lesandi undir ÚS-skipanin hava í dag møgu-

ikki metir, at upphæddin er nøktandi hjá uppi-

Jákup Mikkelsen

um at hava góðar vinkonur at tosa við, og

lesandi sum heild at klára seg fyri gjøgnum

fáa barnsburðarfarloyvisstuðul samstundis.

sakað av barnsburði ella ættleiðing. Farloyvis-

men tá hurðin er aftur, hava vit øll okkara hvussu umráðandi tað er hjá okkum kvinn-

33.000 kr. um árið er als ikki nóg mikið hjá

tey býta stuðulin, tó soleiðis, at tey ikki kunnu

Birgir og Fríðu, og so heit klæðir. Restina

Besti fótbóltsspælari í Føroyum?

ein og hvønn prís síggja gott út uttanífrá,

barninum, kunnu tey sjálvi gera av, hvussu

meira, verður lestrartíðin longd enn meira or-

við Norrønu, tí vit hava keypt bil. :-)

sum upptekur dámurnar í DH. Alt skal fyri

regulering) hækkaða. Ein ársinntøka uppá

andi møguleika at fáa stuðul í upp til eitt ár

– stuðla kappingini, men í summar ætla vit

ofta kann kenna seg aftur í nógvum av tí,

um árið. (knappar 40.000 kr. við prísatals-

Búgva bæði lesandi foreldrini saman við

Hvat hevði tú tikið við tær út á lítla Dímun?

FaroeJet ella Atlantic? Annað hvørt

nokk tí at man kemur frá einum smábýi, og

barnsburðafarloyvi, býr saman við barninum.

Hetta verður ikki gjørt uttan, at MFS fer inn í

Uppskotið, hoyringar, viðmerkingar og sjálv

málini soleiðis, at føroyingar, ið lesa uttanfyri

lógin er at finna á. www.logting.fo

Føroyar verða tryggjaðir á besta hátt. Í við-

Hvønn persón hevði tú viljað sett millum

merkingunum til lógina verður lagt upp til, at

tvær negl? Jólamannin

útbúgvingarstuðulsskipanin til uppihaldarar skal endurskoðast hesa tingsetuna, og at

Hvat er títt motto? At gera móti øðrum eins

miðað verður ímóti at seta broytingar í gyld-

og eg vil, at tey skulu gera móti mær.

ið pr. 1. august 2007. MFS fer at strongja á at fáa upphæddina áljóðandi 33.000 kr.

Fjølnir 2006

Hvør var Fjølnir?

at samla fólk saman til eitt ball ella bara ein

Sigmund borðreiddi við ymiskum til matna,

pub-túr. Busssamband er kring allan býin, og

og samstundis varð møguleiki at seta honum

næstan allir bussar koma inn á Union Street,

spurningar. Høvið varð somuleiðis at hitta tey

ið er høvuðshandilsgøtan í Aberdeen. Tó

“nýggju” lesandi í býum, og sum heild koma

kann tað verða eitt sindur torført at venja seg

at kenna hvønn annan betri. Sum heild ein

til at nýta pundið sum gjaldoyra. Vørurnar

sera hugnaligur dagur! Sum lesandi í Stóra

kunnu ofta tykjast ógvuliga bíligar, men lat

Bretlandi, fær tú teldupost sendandi frá um-

tað verða sagt: Aberdeen er ikki bíligasti býur

boðsmanninum í Stóra Bretlandi við tíðind-

í Skotlandi! Sum tíðin gongur, lærir tú teg at

um úr Føroyum, og sama teldupost adressan

avhildin sum kongur, tí undir honum valdaði

keypa inn á teim røttu støðunum, soleiðis, at

kann nýtast at koma í samband við hann, tørv-

friður, bæði í Svøríki og víða um heimin. Froy-

pengapungurin strekkir til.

ar einum hjálp á ein ella annan hátt.

ur varð eftir deyða sín dyrkaður sum gudur,

Fyri stuttum skipaði Sigmundur Ísfeld (før-

Alt í alt er Aberdeen ein deiligur býur at

tí friðurin vardi við eftir deyða pápa hansara.

oyski umboðsmaðurin í Stóra Bretlandi) fyri

búgva í. Fólkini eru fitt og skúlarnir geva ein-

Froyur varð tilbiðin sum gudur fyri gróðri og

einum væleydnaðum og hugnaligum fundi á

um góðar avbjóðingar. Tað einasta, ið kann

nøring.

einum hotelli í Aberdeen. Ætlanin við fund-

sigast er, at um tú tekur valið at flyta til Aber-

Fjølnir, ið var sonur Froy, tók við kongssæti-

inum var ma, at Sigmund, ið dagliga er

deen, so er ringt at fara skeivur. Eg havi ikki

num eftir deyða pápa sín. Fjølnir varð førur

staddur á skrivstovuni í London, skuldi fáa

tosað við ein føroying, ið ikki trívist Aberdeen,

Studentarblaðið, ið tú júst situr og lesur í, byrj-

fyri at varðveita friðin í Svøríki og norðurlond-

størri vitan um okkum lesandi í Skotlandi.

og eg kenni allar føroyingarnir í býnum.

aði MFS at útgeva til limir sínar í 60´árunum.

um og varð hann tí eisini tilbiðin.

Blaðið hevur gjøgnum øll árini verið kallað

Fjølnir endaði tó dagar sínar á ein heldur

”Fjølnir”. Men, hvat merkir Fjølnir, ella rætt-

sjáldsaman hátt. – Góðan vil onkur kanska

ari, hvør var Fjølnir?

halda?

Ásagudurin Froy, pápi Fjølnir

Fía Lindenskov, mfs-ráðið

Fjølnir kan sigast at vera ein semimytolo-

Einaferð var Fjølnir boðin í stóra veitslu

giskur persónur. Tað vil siga, at hann bæði

í borgini hjá Fróða kongi í Danmark. Fjølnir

kann finnast í søguligum keldum (Søgnum),

hevði drukkið

Millum

tvær negl

og í gudfrøðini. Eftir søgnini varð Fjølnir

Navn og aldur: Hanna Vágsheyg, 25 ár

Yngvason føddur í ár

Hvaðani ert tú?

32 f.kr. og var sonur

Úr Klaksvík – city of dreams

Ásagudin Froy og vøkru

Hanna og Fríða

Hvat lesur tú og hvar?

jatnakvinnuna Gerd og

Statskundskab á Kbh Universitet

navnið merkir ”Hin alvitandi”. Hin Svenska

Hvat gjørdi tú, áðrenn tú byrjaði at

kongsættin ”Ynglinger-

lesa? Tjaaa, sleit sum sagt mínar barna-

fluttu eg og maðurin til DK í 2002 at lesa.

ne” skuldu eftir søgdum

skógvar í Klaksvík við tí sum har til hoyrir,

Ert tú glað fyri valið, tú hevur tikið?

vera eftirkomarar hjá

fólkaskúla, hondbólt, fótbólt (dugdi hvørki)

Tú meinar sikkurt lestrarvalið. Eg eri glað fyri

Froyi, ið var kongur við

o.a. Húsarhaldsskúla í Klaksvík, HF í Klaks-

teir møguleikar, ið tað gevur mær í framtíðini

vík – best ikki at fara for langt ha? Og so

– kundi hugsa mær at verið miðnámsskúla-

Uppsala. Froyur var sera

Veitsla hjá Fróða kongi

Framhald á næstu síðu Fjølnir 2006

Fjølnir 2006

tíðindabløðum. Eitt nú metti “The Times” at

hetta verður ofta farið í taxa-køina, og gud

um kvøldið, og var farin í song, men vaknaði

havt blaðstjóra, ið hevur tikið sær av bæði

sosiologi á AU, átti at verið sett á eitt fjórða

náði tann, ið roynir at snúgva seg rundan um

tí hann skuldi út at loysa sær buksurnar.

innsamlan av tilfari og uppseting av blað-

pláss á listanum yvir bestu Sosiologideild-

køina. Nú tosað verður um skotska køment-

Fjølnir var sera svøvntungur og lítið edrúgur.

num, men hesin leistur hevur víst seg at ver-

irnar í Stóra Bretlandi.

anina, so kunnu vit føroyingar læra nógv av

Fjølnir gekk skeivt tá ið hann skuldi inn aftur

ið óheppin, og tískil royna vit í blaðnevndini

skotum, ið standa í kø óansæð um tey eru til

á kamarið har hann svav. Hann var áhalsin

ein nýggjan leist. Nú verður tað blaðnevndin,

Býarlívið hjá teim lesandi í Aberdeen

handils ella skulu hava ein taxa. Mong vilja

á vegnum. Fjølnir gleið, datt niður ígjøgnum

ið tekur ábyrgdina av at samla tilfar inn og

Pub mentanin í Skotlandi er ógvuliga ser-

vera við, at um ein stillar seg á gongubreytina

eitt hol í gólvinum hjá kongi og endaði beint

síðan hevur grafikkarin ábyrgdina av at seta

merkt, og tað sigst, at Aberdeen er tann býur-

í Skotlandi at bíða eftir ongum, so áðrenn tú

í einari stórari balju av mjøðuri. Her endaði

blaðið upp. Skrivstovufólki fær so uppgávuna

in við flest pubbum, samanborið við fólkatal

veist av, er ein kø aftan fyri teg, uttan at vita,

Fjølnir dagar sínar, druknaður í mjøðuri sum

at prenta og senda blaðið út til limir felagsins

í Stóra Bretlandi. Ein sleppur tískil altíð inn

hvørjum tey bíða eftir. Hetta er einans ein av

46 ára gamal.

og aðrir haldarar/stovnar/fjøðlmiðlar.

onkrastaðni um ein hevur hug at fara í býin

stuttligu dømunum um skotsku kømentan-

ein túr. Býurin kann eisini bjóða góðar nátt-

ina.

klubbar, og “Liquid” er møguliga tann størsti

So samanumtikið hevur Meginfelag Føroyskra studenta óivað valt at kalla málgagn

Komið og gerið Fjølnir til okkar blað

sítt upp eftir hálvgudinum Fjølnir tí, at navnið

Blaðnevndin heitir á allir limir felagsins um

í býnum. Tað sermerkta við náttarlívinum hjá

Føroysk lesandi í Aberdeen

merkir hin alvitandi, og vónandi ikki tí, at okk-

at gera brúk av møguleikanum tit hava at

teimum lesandi í Aberdeen er, at tey fara í

At verða føroyingur í Aberdeen, er als ikki so

um er spáa at drukna í einari mjøðurtunnu.

seta tykkara dám á Fjølnir, ið er blaðið hjá

býin mánadagar og mikudagar. Hetta kemst

torført. Sum nú er, so eru umleið 40 lesandi

av, at pubbar og náttklubbar geva góð tilboð

føroyingar í Aberdeen, og ein stórur partur av

Keldur: Bæksted, Anders: Nordiske guder og helte.

kra stuttliga søgu inn, onkra viðmerking um

til tey lesandi mitt í viku! Sum føroyingur kann

hesum lesir á AU. Hetta merkir, at tað ofta

www.wikipedia.org

relevant viðurskifti í Føroyum, studentarpo-

hetta verða eitt sindur torført at takað til sín,

kemur fyri, at ein møtir øðrum føroyingum á

tí vit eru jú von við at fara í býin í vikuskifti-

campus, og fær eitt lítið prát ella ein kaffi-

Fjølnir í nýggjum klæðum

ella tit kunnu deila tykkara fakligu servitan

num, men skjótt gerst ein vanur við hendan

munn. Mangan verður tikið til, at føroyingar

Nýggjar tíðir - nýggj klæði.... ja vit kenna tað

innan okkurt umráðið tit arbeiða við. Alt til-

lívsstílin. Eitt er heilt víst, at vit lesandi hava

ikki hava stórar trupulleikar við enska máli-

øll, at hvør tíð sín móta og soleiðis er eisini

far er kærkomið, men blaðnevndin tekur sær

ikki so “djúpar” lummar, og tískil fara nógv

num. Hetta kann á ein hátt verða satt, men tá

við Fjølni. Blaðið varð sum nevnt omanfyri

sjálvsagt rættin at velja út og rætta í tilfari-

av okkum í býin mitt í viku. Til alla lukku fara

ein kemur til fyrilestrarnir, koma aðrir bollar í

av fyrstan tíð givið ít í 60´árunum, og upp

num áðrenn tað verður sett á prent. Skriva-

skotar eins og føroyingar eitt sindur seint í

suppuna. Enskt er eitt ógvuliga ríkt mál, og

gjgønum tíðirnar hevur blaðið havt ymisk

rin verður tó kunnaður um broytingar áðrenn

býin, men eftir klokkan eitt, kann tað vísa

hevur mong orð sum eru synonym ella hava

snið. Blaðnevndin hjá MFS hevur longi havt

blaðið fer til prentingar. Vit heita somuleiðis

seg at verða torført at sleppa inn í teir stóru

eitt tætt tilknýtið til hvørt annað. Hetta kann

ynski um at broyta sniðið á Fjølni, men tru-

inniliga á tykkum uttanfyri Danmark um at

klubbarnir. Ein kann standa í kø uttan fyri

gera tað torført til tíðir, tó tekur ikki langa tíð,

pullt hevur verið at fingið hetta ført út í lívið.

seta tykkara dám á blaðið. Vit hava í hesu

klubbarnar, ið røkkur heilt oman á vegin og

áðrenn fakmálið verður lættari at skilja.

MFS hevur nú endiliga fingið ein grafikkara

útgávu lagt okkum eftir at fáa tilfar úr Føro-

okkum lesandi. Tit kunnu veljað at senda on-

litiskar viðmerkingar, viðmerkingar um MFS,

rundan um hornið. Eftir at klubbarnir lata aft-

Skotar eru tó eitt ógvuliga avslappað fólka-

at seta blaðið upp, og tí mettu vit í blaðnevn-

yum og Skotlandi soleiðis, at blaðið avspegl-

ur, um trý tíðina, fara fólk út á gongugøtina at

slag, so ert tú eitt sindur opin, er lætt at koma

dini, at tíðin varð búgvin at gera nakað við

ar tann breiða málbólkin, ið MFS og Fjølnir

keypa sær okkurt at eta. Talan er serliga um

í samband við skotar. Hetta merkist serliga

ynski um eitt nýtt snið. Tað er 28 ára gamla

umboðar.

“fast-food”, so sum pizza, chips og fyri ikki

fyrsta árið, tá flestu næmingarnir búgva í

Suffía við Stein, ið er sett í starv sum grafikk-

at gloyma indiska kebab. Eitt, sum skotum

“Halls of Rescidence”, sum er eitt slag av

ari hjá Fjølnum. Suffía hevur drúgvar royndir

dáma ógvuliga væl er chips n’ cheese (chips

“kollegie”. Her kemur ein at kenna nógv fólk,

við arbeiðið av sama slagi, og blaðnevndin

við osti omaná). Møguliga, ljóðar hetta ikki so

um hugur er til tess.Tað sosiala umhvørvið

fegnast um, at hon hevur sagt ja til eitt lest-

tiltalandi, men smakkar hetta rættiliga væl,

millum føroyingar í Aberdeen er rættiliga

rararbeiðið við síðuna av núverandi útbúg-

og kemur væl við eftir ein túr í býnum. Eftir

gott. Býurin er ikki so stórur, og tí ber ofta til

vingini innan “gartnara”. Fjølnir hevur fyrr

Fjølnir 2006

Hvar eru Fróðskaparsetrið og tey lesandi á setrinum?

Aberdeen er partur av økinum, ið verður kall-

ganga á skúlanum, meðan starvsvenjingar-

að “the Grampian”, ið er eitt rættiliga stórt

tíðin er. Tíðin, ein brúkar til útbúgvingina

økið. Eins og aðrastaðni í Bretlandi, nýta

verður hvørki styttri ella longri óansæð um tú

skotar orðið “shire” fyri “amt”, og Aberdeen

velir starvsvenjing ella skúlatíð. Fyrimunurin

verður av tí sama rópt fyri Aberdeenshire. Fólka-

við starvsvenjingarmøguleikunum er ma. at

talið í Aberdeen er eitt sindur yvir 200.000

fólk, ið hava gingið á RGU, hava góðar ar-

fólk, og tískil er tað ikki torført at finna runt

beiðsmøguleikar eftir lokna útbúgving, og er

í býnum. Býurin verður eisini kallaður “the

hetta við til at Robert Gordon University er

Granite City” (Granit býurin), og tað kemst

so væl dámt.

av, at stórur partur av húsunum eru gjørd úr

University of Aberdeen, ella AU, ið tað eisini

granitti.

verður nevnt, er tað størsta í Aberdeen. Á AU ganga ikki færri enn 13.000 næmingar, og

Lærdu háskúlarnir í Aberdeen

fleiri enn 3000 doktarar og professarar virka

Í Aberdeen eru tað tveir lærdir háskúlar, ið

sum lærarir. AU varð stovnað í ár 1495 av Wil-

kallast University of Aberdeen og Robert Gor-

liam Elphinstone biskoppi, og telist millum

don University. Ein triði, Aberdeen College,

tey elstu í Bretlandi. University of Aberdeen

er ikki ein lærdur háskúli, men hevur mangt

liggur í tí gamla býrarpartinum av Aberdeen,

at bjóðað uppá, so sum kontórútbúgvingar,

Old Aberdeen, ið er sermerkt við sínum gom-

handverkaraútbúgvingar,

kokkaútbúgving

lu húsum og bygningum. Campus, universi-

o.s.fr. Í summum førum kann verða torført

tetsøkið, er sermerkt við nøkrum heilt gom-

Durita L. Jóansdóttir,

at skilja í millum University og College. Í eitt

lum og vøkrum gotiskum bygningum so sum;

mfs-ráðið

nú amerikonskum filmum verða “universitet”

Elpinstone Hall, Kings College, Kings Cathe-

Århus ein rættur lestrarbýur

kallaði “college”, og tað sama í Írlandi. Mær

tral, Powis Gate og Town House. Bygningarnir

Fer ein spákandi gjøgnum hugnaligu univer-

vitandi, er tann stóri munurin, at eitt univer-

geva campus ein serligan “studenta” dám,

sitetsparkina í Århus, kann ikki umgangast

sitet hevur fleiri útbúgvingar, og at staturin

og umhvørvið verður somuleiðis merkt av øll-

ikki hesa ferð – fær størri játtan á fíggjarlóg-

at varnast allar teir eyðkendu gulu og seinni

setur nakrar treytir fyri, at universitetið skal

um teim lesandi, ið hugna sær saman á øki-

ini. Peningur er neyðugur fyri alla tíðina at

reyðu múrsteinsbygningarnar. Hesir eru allir

verða góðtikið sum eitt universitet.

num millum fyrilestrarnar. Jú- sanniliga geva

kunna menna seg sum útbúgvingar- og gran-

partar av Århus Universiteti. Tað er meira ella

Lat meg byrja við at greiða eitt sindur frá

minni almenn vitan í býnum, at tað er her, at

Robert Gordon University. Á universitetinum

um útbúgvingartilboðið. Eitt fátækt universi-

universitetið heldur til. Økið er ein akademisk

ganga umleið 8000 næmingar úr 113 ymisk-

Tað snýr seg tó seg ikki einans um hugna

tet ávirkar eisini tey lesandi, tí ov lítil peningur

oasa, har jura, økonomi, søga, biologi, kemi,

um londum. Universitetið er kennt fyri sínari

á universitetinum. AU er eisini kent fyri sítt

sæst ofta aftur í lestrarumhvørvinum – bæði

fysik, teologi, psykologi og nógvur annar

handilsútbúgvingar t.v.s alt innan fyri leiðslu,

fjøðlbroytta og høga akademiska støði. Uni-

lesnaður heldur til. Århus er ein lestrarbýur

fyrisiting, handil, apoteks ídnað o.m.a. Robert

versity of Aberdeen bjóðar alt frá gransking

Einki er at ivast í, at lærararnir á setrinum

við nógvum lesandi. Studentar sita úti á grøna

Gordon University, ella betur kent sum RGU,

á medisinaløkinum, humanu fakini, náttúru-

royna at gera sítt besta, og at tað fagliga

grasinum og bonkum og lesa, meðan aðrir

hevur somuleiðis nógvar og góðar starvs-

vísindi og samfelagsvísindi. Tær lærugrein-

støðið er í lagi, men tað er ikki nóg mikið.

eru meira dovnir og fáa sær ein lúr. Summi

venjingarmøguleikar. Gjøgnum tey fýra árini

arnar, ið eru best dámdar millum føroyingar,

eru longu ov sein til undirvísing og renna av-

ein gongur har, ber til at velja ella vraka, um

eru heilt víst sálafrøði, sosiologi og jarðfrøði.

stað, og uppaftur onnur ganga runt sum spurn-

ein hevur hug at fara í starvsvenjing ella bert

Hesi hava eisini fingið sera góð ummælið frá

Tað er syrgiligt at frætta, at hægsti útbúgvingarstovnur Føroya, Fróskaparsetrið – heldur

skingarstovnur og ikki minst, um ein vil víðka

á lærarum og studentum.

Eitt universitet eigur at vaksa og broytast og verða eitt upplivingarstað hjá studentunum.

hesir gomlu bygningarnir ein serligan dám á hugalagið á økinum.

Framhald á næstu síðu Fjølnir 2006

Fjølnir 2006

ímóti danskarum ella øðrum. Harafturímóti

á Danmarks Journalisthøjskole. Útvarp Før-

artekin, tí tey júst eru byrjað at lesa og finna

eftir lestri, men meira upp í einstøk individ.

sluppu bert tveir føroyingar inn hvørt ár. Um

oya sigur í viðmerking til hetta tann 19.aug.

ikki runt. Ein kann ikki umganga at leggja til

Lærarar og studentar mugu renna aftur og

bert ein føroyingur var til roynd, ella um bert

2006, at føroyingar ikki kunnu standa seg

merkis hetta hugnaliga lestrarumhvørvið.

fram til undirvísingarhøli og kontórir, sum

ein føroyingur stóð royndina, so var bert ein

í kappingini við danir, og tískil verður uttan

føroyingur tað árið.

iva torført at fylgja hesi lóg. Til hendan tru-

Tað er greitt, at her hevur verið miðað ímóti

goyma seg allastaðni og eru spjadd um allar

at savna universitetið á einum stað.

ættir. Tað seinasta er, at setrið hevur fingið

Nú er hetta sum sagt broytt! Nú skulu før-

pulleika sigur Jóan Pauli Joensen, rektari á

okkurt undirvísingarhøli í Maskinmeistara-

oyingar kappast á jøvnum føti við danir. Hetta

Fróðskaparsetur Føroya, at tað er væl møguligt við eini miðlaútbúgving á Fróðskaparse-

Havnin og Fróðskaparsetrið ein onnur søga

skúlanum við Krákugjógv. Fyri einum ella

gevur harðari kapping, men samstundis er nú eisini møguligt at fleri enn tveir føroyingar

trinum, um tað er ynskið frá politikkarunum.

Venda vit okkum móti einum eins hugnalig-

ingarhøli á Sjómansskúlanum, men tey hølini

byrja í senn. Alt veldst um miðaltalið.

Kanska hendan útbúgving einaferð verður

um býi – Havnini, sær støðan nakað øðrvísi

misti setrið.

tveimum árum síðan hevði setrið undirvís-

Samstundis við hesa broyting er nú eisini

veruleiki, men til ta tíð, eru føroyingar noyd-

út. Spákar ein sær út móti Skipasmiðjuni,

Tað er heilt greitt, at Fróðskaparsetrið ikki

komin ein broyting í løgtingslógini um kring-

dir at spenna seg meira út enn nakrantíð, tá

víðari til Náttúrugripasavnið og síðan Sjó-

hevur ein arkitektoniskan samleika, sum t.d

varp frá 16. mai 2006. Sambært lógini,

søkt verður um upptøku á Danmarks Journa-

mansskúlan, hevur ein hóming av, at tað er

universitetið í Århus fyri ikki at tosa um tað,

eigur stjórin í Kringvarpi Føroya at taka atlit

listhøjskole, nú krøvini frá øllum síðum bert

her á leið, at Fróðskaparsetur Føroya heldur

sum eitur campus. Tað er eingin heildarhugs-

til journalistiskan førleika, tá ið størv verða

hækka.

til – har føroyingar nema sær hægri lestur.

an at finna aftan fyri geografisku umstøður-

sett á tíðindaeindunum (kelda: www.logir.fo).

Fleiri og meira nágreiniligar upplýsingar um

Tað er tó einki, sum bendir á, at universite-

nar hjá okkara universiteti. Tað tykist, sum

Hendan lóg kann fara at geva trupulleikar,

miðlaútbúgvingina í Århus eru at fáa á www.

tið í Føroyum liggur her. Fróðskaparsetrið er

Fróðskaparsetrið kanska heldur er sprottið

tá føroyingar nú hava mist síni serrættindi

djh.dk

sum so ikki at finna. Tað er sum at verða á

úr nøkrum eldhugaðum sálum, sum síðan

skattaveiðu. Ein verður noyddur at leita eftir

hava leitað sær innivist, har sum pláss hevur

ymiskum bygningum á ymiskum støðum við

verið fyri teimum. Samanbera vit við univer-

ymiskum formum, litum og aldri. Hesir byg-

sitet, sum eru javngomul við setrið t.d. Ros-

ningar verða kallaðir Fróðskaparsetrið.

kilde Universitetcenter og Syddansk Univer-

Úr Føroyum til Aberdeen

sitet, verður munurin heilt dramatiskur.

ovarliga á listanum, har dentur verður lagdur

Fróðskaparsetrið eitt baks aftur og fram

á, hvussu høgt útbúgvingarstøði er á skúla-

Setrið er ikki bara spjatt

Seinastu trý til fimm árini hava føroyingar

num. Millum annað liggja Universitiy of Edin-

sundur í eindir bólkaðir

leitað sær útum ríkisfelagsskapin fyri at

burgh, University of St. Andrews( har sum

nema sær hægri útbúgving. Fleiri eru farin so

Prince William gekk) og University of Aberde-

langt sum til Hawaii at lesa. Onnur runt um í

en millum topp 10. Tað er somuleiðis møgu-

Evropa, men eitt land, ið serliga hevur tikið

ligt at síggja, hvussu einstøku deildirnar á

nógvar ungar og optimistiskar føroyingar til

universitetunum klára seg á listanum. Har

sín, er Skotland.

liggja ma. Sosiologi og Djóralívsfrøði í Aber-

Stóra Bretlandi. Nógv skotsk universitet eru

Torkil Ejdesgaard, lesandi í Aberdeen

Skotland hevur gott umdømið, tá tosað

deen millum topp 10. Viðmerkjast skal, at í

verður um hægri útbúgvingar. Tíðindabløð so

Stóra Bretlandi eru langt yvir 100 hægri læri-

sum The Guardian og The Times, ið eru mill-

stovnar.

um mest lisnu tíðindabløð í Stóra Bretlandi,

Aberdeen liggur á norður-eysturstrondini

gera árliga ein lista yvir bestu universitetini í

í Skotlandi og er triðstørsti býur í Skotlandi. Framhald á næstu síðu

Fjølnir 2006

Setrið leitar enn eftir hølum. Ár eftir ár mugu

universitetsbýur. Tað tykist ikki, sum um Havn-

nýggj undirvísingarhøli finnast, og fyri ikki at

in er ein stoltur lestrarbýur á sama hátt sum

flyta ov langt burtur, eru tað studentar, sum

Århus. Tað merkist snøgt sagt ikki, at Havnin

kroysta seg saman. Ikki so mikið sum eitt

er ein býur við einum universiteti, tí hvar er

ein-asta hóskandi auditorium er á setrinum.

universitetið og ikki minst, hvar eru tey les-

Tað er stór skomm. Ár eftir ár verða studentar

andi? Hvar eru tey lesandi, sum í einum uni-

noyddir at skifta høli og renna frá einum staði

versitetsbýi renna við føvninginum fullum

í annað. Tað verður helst torførari og torførari

av bókum, sum sita og hugna sær eftir eina

at finna nøkt-

langa og kanska keðiliga undirvísing,

Føroyingar hava mist føstu plássini á Danmarks Journalisthøjskole

sum pynta veitsluhølið til fyrstu veitsluna í lestrarhálvuni? Hvar er yvirhøvur teirra veitsluhøli, teirra kantina,

Malan Ludvig, mfs-ráðið

teirra arbeiðsrúm, teirra skúlastova,

Beint fyri summarsteðgin varð kunngjørt,

teirra lesisalur? Ein kann loyva sær

at Danmarks Journalisthøjskole ikke long-

at spyrja, um tey lesandi hava nakað

ur gevur føroyingum serrættindi í samband

lestrarumhvørvi yvirhøvur og í hes-

við upptøku á skúlanum. Upptøkuroyndin til

um sambandi, hvar tann samleikin

miðlaútbúgvingina í Århus er hvørt ár í mei-

hjá setrinum yvirhøvur er? Spurning-

mánaði í Århus. Um fleiri enn 5 føroyingar

urin er sjálvandi, um Tórshavnar

hava teknað seg til royndina, er eisini møgu-

Kommuna kundi hjálpt eitt sindur

ligt at hava eina upptøkuroynd í Tórshavn

uppá hetta, um landið ikki vil.

sama dag. Umleið 240 umsøkjarar sleppa inn á

Hvar er lestrarumhvørvið?

Danmarks Journalisthøjskole um árið, og

andi høli, tí sum aðrir útbúgvingarstovnar,

Á sama hátt sum setrið er spjatt í smáar

í 2006 vóru 175, sum sluppu beinleiðis

tørvar setrinum eftirhondini meira og meira

partiklar, er lestrarumhvørvið tað eisini. Lest-

inn orsaka av nóg góðum miðaltali, meðan

pláss.

arumhvørvið er vorðið til tey individ, sum

227 fyrst skuldu gjøgnum eina samtalu.

Tað kann stórliga undra okkum útisetar,

dagliga hava sína gongd á setrinum. Hesi eru

Eitt gott miðaltal í hesum føri var 8,8, og

sum eru von við hampuliga góð hølisviður-

teir einstøku bólkarnir, sum standa og tosa í

øll tey, ið fingu hetta miðaltal ella hægri

sama, tó at bygnaðurin so nøkulunda er hin

skiftir, at landsins myndugleikar ikki hava

steðginum, tey sum gera bólkaarbeiði í onkr-

sluppu so-statt beinleiðis inn á skúlan. Teir

sami.

givið Fróðskaparsetrinum fleiri bygningar at

ari íbúð og tey, sum vera samd um at fara

umsøkjarar, sum í ár fingu eitt miðaltal mill-

Áður hevur skipanin verið soleiðis, at føroy-

húsast í, ella bert rímiliga húsarúmd. Um ikki

oman í Jinx eftir lokna undirvísing. Á setrinum

um 7,6 og 8,8 vórðu bjóðaðir til samtalu,

ingar høvdu tvey føst pláss á Danmarks Jour-

alt universitetið fær verið samlað, átti tað í

er tað ov nógv upp til tey lesandi sjálvi at

meðan teir, ið fingu undir 7,6 ikki sluppu inn.

nalisthøjskole á hvørjum ári. Hetta vil siga,

øllum førum at kunna borið til at savna tær

skapa sítt egna lestrarumhvørvi. Summi les-

Upptøkuroyndin er býtt upp í tveir partar, har

at tveir teir bestu føroyingarnir sluppu bein-

einstøku eindirnar.

andi eru heldur ikki heilt misnøgd við hetta,

stig verða givin, um svarað verður rætt. Hesi

leiðis inn á skúlan – uttan at skula kappast

men halda tað hava sína serligu sjarmu.

stig verða síðan umroknað til eitt samlað

við danskarar. Treytin var sjálvandi, at føroy-

Í longdini er hetta tó ikki nøktandi fyri eitt

miðaltal. Talið á umsøkjarunum, ið slepp-

ingarnar stóðu upptøkuroyndina, men fyri-

Eitt universitet ger vanliga ein bý stoltan, og

universitet. Hvussu væl studentar støðast

a inn, er ikki tað sama hvørt ár – á sama

munurin var tann, at føroyingar bert skuldu

tað skapar ein serligan dám í býnum at vera

á einum útbúgvingarstovni veldst m.a um,

hátt sum sjálv royndin heldur ikki er tann

kappast ímóti hinum føroyingunum og ikki

Hvar er lestrarbýurin Havnin?

Framhald á næstu síðu Fjølnir 2006

Fjølnir 2006

three, for, in effect, there are now four major sections of the political institutions of the democratic state: the legislature, the government, the administrative machine, and the judiciary.” Tað er ikki longur nøktandi at siga, at valdið er býtt í tríggjar partar. Fyrisitingarveldið (embætisveldið) hevur ment seg til at blíva eitt slag av valdi í mun til tey trý siðbundnu vøldini. Fyrisitingin er vorðið tað fjórða valdið,

hvussu væl teir duga at halda saman og av

sambandi eru vit sera áhuga í at hava føst

tí sama, hvussu lestrarumhvørvið stimbrar

umboð í Føroyum í MFS-ráðnum.

hetta. Allir studentar hava ikki líka lætt við

Tað er eisini neyðugt at játtandi myndug-

Diskin, Abraham o.o.: Why Democracies Collapse: The Reasons for Democratic Failure and Success. International Political Science Review, vol. 26, no. 3, s. 291-309, Sage Publications, London 2005.

at fara undir hægri útbúgving ella at gera sítt

leikar, bæði landsins og Tórshavnar Komm-

egna lestrarumhvørvi hugnaligt. Studentarnir

una gera sítt til at Fróðskaparsetrið kemur at

mugu tí eisini fáa ein møguleika at halda sam-

vera ein ímynd, sum býurin og landið eiga at

an og hava støð at fara til, so at hvør undir-

vera stolt av. Soleiðis er tað við javnaldrunum

Lane, Jan.Erik: Constitutions and political theory. Manchester University Press, Manchester 1996.

vísing og hvør samrøða ikki bara gerst ein

í Odense, Roskilde og Ålborg. Hvør einasti

einstøk uppliving. Tí mugu karmarnir rundan

borgari í teimum býunum er stoltur av sínum

um menniskjuni á setrinum vera nøktandi

universiteti.

Locke, John: Anden afhandling om styreformen. Det lille Forlag, Frederiksberg 1996.

so valdsbýti er: útinnandi vald, lóggevandi vald, dømandi vald og fyrisitandi vald. Hetta

Madison, James o.a.: The Federalist Papers. Mentor, a division of Penguin Putnam Inc., New York 1999.

fýrabýti av valdi krevur eina endurskoðan av teirri politisku skipanini. Tørvur er á at menna eftirlitsmekanismur, sum kunnu fyribyrgja

March, James G. Og Johan P. Olsen: Rediscovering Institutions. The Organizational Basis of Politics. The Free Press, New York 1989.

valdsmisnýtslu hjá øllum fýra vøldunum. Eins og ætlanin við valdstríbýtinum (og eftirlitsog javnvágskipanini, checks and balances

Montesquieu, Charles Louis de Secondat de: Om lovenes ånd. Bind I og II. Gads Forlag, Keypmannahavn 1998.

á enskum) er at forða fyri ágangi á borgarlig rættindi, eigur ein endurskoðað skipan at innihalda eftirlitsmekanismur, sum á effektivan hátt forða fyri, at embætisfólk fremja valdsmisnýtslu og ágang ímóti rættindum borgaranna. Tann vanliga og siðbundna fatanin av valdstríbýtinum hevur tørv á atfinningum og endurskoðan. Hetta eigur sjálvandi at verða gjørt í virðing fyri øllum undanfarnum at víst á, hvussu frælsistryggjandi og góðar stjórnarskipanir kunnu skipast. Alexander, Larry (ritstjóri): Constitutionalism. Philosophical Foundations. Cambridge University Press, Cambridge 2001.

sær.

Gevið Fróðskaparsetrinum betri karmar! Tað er ynskiligt, at Fróðskaparsetrið fær munandi størri játtan á fíggjarlógini. Hetta fyri at menna

ara. Landið má hava áhuga í at

Vile, M.J.C.: Constitutionalism and the Separation of Powers. Liberty Fund, 2. útgáva, Indianapolis 1998.

ur, sum í longdini geva nógv av

Olsen, Henrik Palmer: Magtfordeling. En analyse af magtfordelingslæren med særlig henblik på den lovgivende magt. Jurist- og Økonomforbundets Forlag, Keypmannahavn 2005.

Rasmussen, Rúni: Konstitutionalisma og stjórnarskipanir. Føroyskt Lógarrit (FLR), vol. 6, no. 1, Tórshavn 2006.

Barber, Sotirios A. Og Robert P. George: Constitutional Politics. Essays on Constitution Making, Maintenance, and Change. Princeton University Press, Princeton 2001.

krevst peningur, ella rættari íløg-

okkara hægsta útbúgvingarstovn,

Rasmussen, Rúni: Valdsbýti. Føroyskt Lógarrit (FLR), vol. 5, no. 1, Tórshavn 2005.

Útvaldar keldur:

og stimbrandi fyri lesturin. Til hetta endamál

Olsen, Henrik Palmer: Magtfordeling og mistillid. Greinin stendur í Grundlovens nutid og fremtid. Årsberetning 1998. Retsvidenskabeligt Institut B, Københavns universitet.

Peters, Guy B.: Institutional Theory in Political Science. The “New Institutionalism”. Continuum, New York, 2001.

politiskum heimspekingum, sum hava roynt

Fjølnir 2006

ButleRitchie, David T.: The Confines of Modern Constitutionalism. Pierce Law Review, vol. 3, no. 1, s. 1-32, 2004.

sum ger sítt til at bera vitunarsamfelagið víðari og leggja lunnar undir framtíðarsamfelag okkveita teimum lesandi á Fróðskaparsetri Føroya so góðar útbúgvingarmøguleikar sum møguligt. Hetta inniber eitt gott lestrarumhvørvi. Tað fær studentarnar at støðast, mennast og fjølgast enn meira. MFS fer tí at heita á politikararnar um at gera nakað við hetta málið. Vit vilja eisini heita á tey lesandi í Føroyum um at trýna fram um leiktjaldið, gera meira vart við seg og krevja tað, sum vit meta, at tit hava rætt til. Í hesum

Fjølnir 2006

einfaldur, sum mong halda. Nakrir av teimum

komna og modernaða heiminum, er trupult

týdningarmiklastu variablunum eru: klovning-

at skilja, hví framburðartrúgvin ikki eisini

ar (cleavages), vánalig búskaparstøða og dapr-

kann flytast yvir til politiskt-vísindaliga økið

ar søguligar royndir.

og seta spurningar við verandi skipanir, sum

Skilabest er at vraka vanligar fatanir, tá ið

ofta virka illa, og geva boð uppá, hvussu bet-

veruleikin ikki hóskar til hesar fatanir. Verður

ri skipanir kunnu mennast. Tað eru ikki full-

hesin logikkur fylgdur, er ikki annað at gera

komnar loysnir, sum her verða eftirspurdar,

enn at vraka vanligu fatanina av sambandi-

tí tær finnast neyvan. Tað er viljin at royna at

num millum valdstríbýti sambært Montes-

skapa betri loysnir, ið ein sóknast eftir.

quieu og politiskan stabilitet. lóggevandi, útinnandi og dømandi vald. Í mas-

Fyrisitingarstaturin – tað fjórða valdið?

territgerð míni er víst á, at valdið er tilevnað

Eitt menningareyðkenni í modernaða heimi-

og býtt ymiskt í teimum ymisku stjórnar-

num er sokallaði fyrisitingarstaturin (admini-

skipanunum. Í tingræðisskipan og forseta-

strative state). Embætisveldi hevur verið

skipan er valdið formelt býtt í tríggjar partar.

partur av skipan okkara í longri tíð, so tað

Vanliga verður hildið, at valdið er tríbýtt:

Universitetið í Føroyum Janus á Ryggi,

Fróðskaparsetur Føroya eftir uppskoti frá

Hví verður mett, at best er at skipa eitt tríbýti

er ikki embætisveldi í sjálvum sær, ið er eitt

stjórnmálafrøðislesandi á setrinum

Fróðskaparfelagnum. Tað vóru limir felags-

av valdi? Hetta er ein ógvuliga áhugaverdur

nýtt eyðkenni; tað er støddin, kompleksitet-

ins, ið tóku stig til at seta á stovn lærdan

og viðkomandi spurningur. Er tað víst, at um-

urin, mannagongdir, reglugerðir o.sfr., sum

háskúla í Føroyum. Endamálið við Føroyska

talaða valdsbýti er besta ella einasta trygd

geva embætisveldinum eina serstaka støðu

Fróðskaparsetrinum skuldi vera at fremja

fyri politiskum stabiliteti, rættindatrygd og

í teirri politisku skipanini. Embætisveldið er í

Flestu føroyingar, ið velja at fara á universi-

vísindaligt rannsóknarstarv og hægri undir-

ágangi frá almennu myndugleikunum?

stóran mun sjálvstøðugt í skipanini, og eftir-

tet fara uttanlanda at lesa, og lestrarmøgu-

vísing. Virksemi hjá Føroya Fróðskaparsetri

leikarnir eru mangir. Men hjá teimum, ið

fevndi eitt nú um ársskeið fyri lærarar, og

Finnast betri skipanir?

Teir politisku leiðararnir (ráðharrarnir) hava

ynskja at taka alla ella part av útbúgving

innsavnan av tilfari til frama fyri føroyskari

Tað tykist ofta, at nógv fólk eru komin til ta

ofta í veruleikanum lítla stýring á fyrisitingini.

sínari í Føroyum er Fróðskaparsetur Føroya

fólkamentan.

niðurstøðu, at menniskjað hevur funnið ta

Eisini er ávirkanin hjá fyrisitingarstatinum á

litið við embætisveldinum er ofta vánaligt.

ein hentur møguleiki. Fróðskaparsetrið man

Verulig akademisk útbúgving byrjaði fyrst

frægastu loysnina í sambandi við at skapa

einstøku borgararnar vorðin nógv størri nú

teljast millum minstu universitet í heiminum,

í sjeytiárunum, og í 1990 fekk Fróðskapar-

eina politiska skipan, har stjórnin á góðan

á døgum í mun til fyrr. Valdið hjá fyrisitingar-

og hóast útbúgvingarúrvalið er avmarkað,

setrið universitetsstøðu, og hevur virksemi

og virðiligan hátt stjórnar fólkinum, forplikt-

statinum er rættiliga stórt, og harvið er eisini

er útbúgvingarstøðið á Fróðskaparsetrinum

síðani ment seg til útbúgvingar á universi-

ar seg at hava tamarhald á sær sjálvari og

størri vandi fyri valdsmisnýtslu. Henda støða

á jøvnum føti við støðið á størri og kendari

tetsstøði innan søgu- og samfelagsvísind,

tryggjar borgarunum grundleggjandi rættindi

kann lættliga seta borgararættindi í vanda.

universitetum. Fróðskaparsetrið bjóðar út-

føroyska málfrøði og náttúruvísind.

og politiskan stabilitet. Finnast ikki betri loysn-

Leikluturin og valdið hjá fyrisitingarstatinum

Í ár setti Fróðskaparsetrið met við umsøkj-

ir enn tær, sum nú á døgum verða mettar

hevur týdning fyri siðbundnu fatanina av

arum til ymsu útbúgvingarnar. Staðfestast

at vera tær bestu? Tað tykist løgið, at tað

valdstríbýtinum. Um hetta sigur M. J. C. Vile:

kann, at áhugin fyri at lesa á Fróðskaparset-

Søgan í stuttum: Academia Færoensis

næstan ongantíð verður ført fram, at betri

“The reality of the working of government

rinum er støðugt øktur seinastu árini, og at

loysnir munnu finnast. Tá ið ein hevur í huga

provides a difficulty for the traditional theory

ongantíð áður hevur verið eins stórur áhugi

tað bjartskygnið og ta framburðartrúgv, sum

of the separation of powers, which divides

Føroya løgting valdi í 1965 at seta á stovn

fyri at lesa her heima sum í ár. Tað ber til at

hava verið grundarlag fyri menningini í fram-

the powers and functions of government into

búgvingar innan náttúruvísind, føroyskt mál og søgu- og samfelagsvísind.

Framhald á næstu síðu Fjølnir 2006

Fjølnir 2006

at forklára nútíðar fyribrigdi, og onnur ástøði

Er tað so, at tilevning av valdi í einari stjórnar-

kunna seg meiri um virksemi og møguleikar á

stór dunna í lítlum hyli, ímeðan tú úti í stóra

mugu tillagast við støði í nýggjari vitan, og

skipan, forsetaskipan ella tingræðisskipan,

Fróðskaparsetrinum á www.setur.fo

heimi ofta er lítil dunna í stórum hyli. Okkurt

onkuntíð er neyðugt at vraka áður góðkend

ikki er avgerandi variabulin, ið forklárar politi-

ástøði.

skan stabilitet ella stjórnarkollaps? Empirisk

Hví lesa á føroyska universitetinum?

greining tykist at staðfesta, at ikki er grundar-

Fyri mong, ið skulu undir hægri lestnað, eru

Valdsbýti og politiskur stabilitetur

lag fyri at koma til ta niðurstøðu, at ein varia-

mongu útbúgvingarmøguleikarnir kring knøtt-

Raðfesting

Ofta verður sagt, at besti háttur at skapa po-

bul er avgerandi fyri, um ein politisk skipan er

in næstan vorðnir eitt stórt sjálvtøkuborð.

Eingin ivi er um, at tað er av alstórum týdn-

litiskan stabilitet, er at býta valdið í tríggjar

stabil ella fellur saman. Í greinini Why Demo-

Stuðulsmøguleikarnir eru góðir og lætt er at

ingi fyri okkum sum útbúgvingarland, at vit

partar sambært læru Montesquieus. Hetta

cracies Collapse: The Reasons for Democra-

ferðast kring allan heim. Hóast hesa lagaligu

hava ein hægri útbúgvingarstovn, ið virkar á

er ein vanlig fatan, sum sjáldan spurnartekin

tic Failure and Success vísa Abraham Diskin

støðu, eru alsamt fleiri, ið velja at taka alla

fullgóðan hátt og sum hevur eitt ávíst fjølbroyt-

verður sett við. Kann tað vera, at henda fat-

o.o. á fleiri variablar, sum eru avgerandi fyri

ella part av útbúgving sínari í Føroyum. Or-

ni av útbúgvingarmøguleikum. Hetta hevur

an hevur tørv á endurskoðan? Í hesum sam-

politiskan stabilitet ella stjórnarkollaps. Til-

søkirnar til hetta munnu vera fleiri, men eru

bæði týdning fyri hin einstaka og fyri arbeiðs-

bandi er viðkomandi og áhugavert at spyrja,

samans 11 variablar, sum eru knýttir at poli-

treytaðar av, at hin einstaki finnur júst ta út-

marknaðin í síni heild. Tí kann vera hugstoytt

um tað er tilevningin av valdi í stjórnarskipan,

tiskum stabiliteti, eru kannaðir í 30 londum,

búgving, ið hóskar best til áhuga og ætlanir.

tá tað gerst greitt, at fólkavaldir ikki raðfesta

sum er variabulin, sum forklárar politiskan

har fólkaræði er fallið saman, og í 32 londum

Útbúgvingarmøguleikarnir eru sum flestum

Fróðskaparsetrið hægri. Í seinastuni hava vit

stabilitet ella óstabilitet. Nógv gransking er

har fólkaræði hevur verið stabilt. Kanningin

kunnugt, als ikki líka fjøltáttaðir í Føroyum,

hoyrt um eina ætlan, ið snýr seg um at byrja

gjørd í samband við politiskan stabilitet í ávika-

staðfestir, at tað serliga eru 5 variablar, sum

sum størri londum.

masterútbúgving i løgfrøði á Fróðskaparsetri-

vist tingræðisskipan og forsetaskipan, og

eru avgerandi fyri ta politisku gongdina í hes-

vísindaliga orðaskiftið heldur áfram, tí semja

um londum. Í niðurstøðuni verður sagt:

er helst um hetta. Sum heild tykjast flestu lesandi á setrinum at fegnast um hesa støðu.

Nakrar orsøkir til at fólka velja at lesa í

num, sum ikki hevur fingið rúm á figgjarlógini.

Føroyum kunnu t.d. vera, at undirvísingin

Vónandi er ikki síðsta orði sagt í hesum máli

er ikki um, hvussu sambandið er ímillum

”Variables from all four categories exami-

fer fram á føroyskum, umhvørvi er lítið og

enn. Sagt verður, at útbúgving er týðandi tátt-

stýrisskipanarslag og politiskan stabilitet.

ned (institutional, societal, mediating, and

lætt er at koma í samband við undirvísarar

ur í 2015 verkætlanini og vónandi fer tað at

Fleiri granskarar eru tó samdir um, at empi-

axtraneous) proved to be related to the col-

og granskað verður serstakliga í føroyskum

avspeglast í betraðum karmum fyri okkara

riska tilfarið avdúkar, at skipanir við tingræði

lapse of democracy. It is evident, however,

viðurskiftum. Harumframt eru møguleikarnir

einasta universitet. Til dømis kundi verið

veita størri stabilitet enn forsetaskipanir. Um

that the most importan cluster is composed

til at taka part av útbúgvingini í øðrum lond-

ynskiligt at støðugt varð tikið upp til allar út-

hetta er so, er tað áhugavert í sambandi við

of societal variables. It is important to emp-

um góðir. Fróðskaparsetrið er partur av Nord-

búgvingar hvørt ár. Sum dømi kann nevnast,

ta vanligu fatanina av valdstríbýtinum, tí so

hasize that no single variable on its own is

plus samstarvinum, ið er samstarv milllum

at tað hevur verið tikið upp til søgu og stjórn-

er prógv fyri, at ein skipan (tingræðisskipan),

capable of predicting democratic collapse.

hægri læru-stovnar í Norðanlondum, um-

málafrøði við trý ára millumbili. Hetta er fyrst

sum ikki inniheldur veruligt valdstríbýti sam-

The findings show not only which variables

framt at ECTS skipanin verður nýtt, soleiðis

og fremst ein spurningur um fíggjarjáttan,

bært Montesquieu, veitir størri politiskan

are related to the collapse of democracy, and

at lætt er at sammeta útbúgvingarnar á

og ábyrgdin liggur sostatt í síðsta enda hjá

stabilitet enn tann skipan nú á døgum, sum

in what hierarchical order, but that the key to

Fróðskaparsetrinum og útbúgvingar í øðrum

politisku myndugleikunum. Hóast karmarnir

í ávísan mun kann setast í sambandi við

the demise of a democratic system is a com-

londum. Mangir fyrimunir kunnu vera við at

Fróðskaparsetrið arbeiðir undir kundu verið

valdshugsan Montesquies, nevniliga forseta-

bination of variables.”

fara uttanlands at lesa, men tað er hóast alt

betri, er eingin ivi um Fróðskaparsetrið eigur

Ein slík staðfesting ger upp við fatanina,

bert Fróðskaparsetrið, ið granskar burturav í

nógv gott fólk við góðum førleikum, sum taka

sum sigur, at verður valdið tríbýtt sambært

føroyskum viðurskiftum. Sigast kann at møgu-

starv sítt í størsta álvara. Hetta eru flestu av okkum lesandi á setrinum á einum máli um.

skipan. Hetta eigur at fáa ein at steðga á og seta spurnartekin við vanligu fatanina. Men ein atfinning er, sum í nógv størri

hugsan Montesquies, so er hetta ein trygd

leikarnir at hyggja nærri at egnum samfelag

mun eigur at fáa fólk at endurskoða vanligu

fyri politiskum stabiliteti og verja ímóti stjórn-

eru góðir. Eitt lýsingarátak Fróðskaparsetrið

fatanina. Hetta snýr seg um staðfesting av

arkollapsi. Vanliga fatanin eigur at endur-

borðreiddi við fyrr í ár segði millum annað,

Hølisviðurskiftið

variablum, sum forklára politiskan stabilitet.

skoðast og vrakast, tí veruleikin er ikki so

at sum lesandi á Fróðskaparsetrinum ert tú

Stundum hevur verið funnist at lestrarkarmFramhald á næstu síðu

Fjølnir 2006

unum á Fróðskaparsetrinum. Eitt nú hevur

skilabest hevði verið at savnað virksemi und-

stig. Eitt nú verður skipað fyri ferðum, veit-

Men eg hugsi ikki at lesandi á Fróðskapar-

verið funnist at óstøðugum hølisviðurskiftum

ir einari lon ella á einum staði. Hetta hevði

slum og í hesum døgum jólafrokostum. Stórir

setrinum, sum soleiðis, eru verri fyri enn eitt

og vantandi útbúgvingar valmøguleikum.

ment eitt meiri fjølbroytt granskingarumhvørvi,

útbúgvingarstovnar hava ofta eina ørgrynnu

nú lesandi í Keypmannahavn. Einasti ítøki-

Sum heild tykjast tó flestu lesandi á setrinum

bæði fyri lesandi og fyri stovnin sum heild.

av frítíðarítrivum og áhugafelagskapum at

ligi munurin tykist vera, at í Keypmannahavn

vera nøgd við høliskarmarnar á føroyska uni-

Hetta hevði helst eisini elvt til, at fólk í størri

bjóða lesandi. Tað man vera flestum greitt,

hittast lesandi á Skarv ella í Kristnastovu,

versitetinum. Hugsi at flestu eru tilvitað um,

mun komu at fata Fróðskaparsetrið sum eina

at sama fjølbroytni í valmøguleikum ikki er

ímeðan tey her kunnu fara á Café Nátúr ella

at virkiskarmarnir hjá Fróðskaparsetrinum í

størri útbúgvingareind, og á tann hátt kundi

tað sama her heima, sum á størri støðum.

í Ebenezer.

stóran mun eru tengdir at eini fíggjarjáttan

Fróðskaparsetrið havt eina størri atdráttar-

frá Løgtinginum.

megi, tí har sum fólk er, koma fleiri fólk. Hetta

Hetta skal tó ikki skiljast sum at lesandi á

er vanlig bólkasálarfrøði. Hetta skal sjálvandi

Fróðskaparsetrinum ikki kundu hugsa sær at

fremjast á skilabestan hátt, soleiðis at fak-

sumt var øðrvísi og at karmarnir vóru mentir

liga støði verður varðveitt og ment.

enn meira. Eitt nú tykist semja vera um, at

Í dag er støðan soleiðis, at náttúruvísinda- og føroysktlesandi hava egin

Valdsbýti

– nakrar atfinnandi viðmerkingar

hølir til undirvísing, ímeðan søgu

ingarstaturin kann metast at vera tað fjórða

og stjórnmálafrøðislesandi fyri tað

valdið, og krevur hetta eina endurskoðan av

mesta koma til fyrilestrar undir

teirri vanligu fatanini av teirri politisku skipa-

Krákugjógv, har maskinmeistara-

nini.

skúl-in annars hevur húsast. Harumframt hava fróðskaparlesandi

Tørvur á atfinningum

atgongd til ymisk bókasøvn, bæði

Framstig og nýbrot innan vísindaligt arbeiði

tey hjá Fróðskaparsetrinum og

er treytað av, at ein áhaldandi setir spurn-

Landsbókasavnið í tann mun tað

ingar við vanligar, siðbundnar og ofta ov illa

kann nýtast til endamálið. Lesandi

umhugsaðar fatanir og niðurstøður. Atfinning

hava eisini atgongd til serstakt les-

er eitt lyklaorð í vísindaligum arbeiði. Funnist

trarhús har bólkaarbeiði og annað

eigur ikki vera at vísindafólki og arbeiði teirra

tílíkt kann fara fram.

fyri at peika á villur og at sápla niður teirra avrik. Nei, atfinningar eiga at verða gjørdar

Flestum kunnugt liggur í kortinum

fyri at skapa fyritreytir fyri nýggjum úrslitum

at leggja læraraskúlan og aðrar hægri útbúgvingar undir Fróðskap-

Rúni Rasmussen,

og vísindaligum frambrotum. Hetta er eisini

arsetur Føroya, og sum skilst verður

stjórnmálafrøðingur

galdandi innan samfelags- frøðiliga/stjórnmálafrøðiliga greining. Samfeløg broytast og

arbeitt miðvíst við hesi ætlan. Hvørja ávirkan hetta fær á hølisviður-

Í hesi grein verður víst á, hvussu týdningar-

mennast, og tí er neyðugt at menna ástøði,

skiftini fer tíðin at avdúka.

mikið tað er at seta spurnartekin við van-

sum kunnu lýsa og forklára broytingar og av-

ligar og siðbundnar fatanir og niðurstøður.

bjóðingar og tey hugtøk og fyribrigdi, sum eru

Sosial tiltøk

Spurnartekin verður sett við vanliga fatan av

knýtt at samfelagstilgongdini. Hetta merkir

Tá tað sosiala umræður eru tað

sambandinum millum valdsbýtislæru og poli-

ikki, allar áður framdar niðurstøður og ástøði

fyrst og fremst lesandi, ið sjálv taka

tiskan stabilitet. Víst verður eisini á, at fyrisit-

skulu vrakast. Nøkur ástøði kunnu nýtast til Framhald á næstu síðu

Fjølnir 2006