گۆڤاری دابڕان

‫دابڕان‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕاندەریدەکات‬

‫گۆڤاری‬

‫لەباڵوکراوەکانیپالتفۆرمیدابڕان‬

‫‪1‬‬

‫ژمارە ئۆكتۆبەری ‪2015‬‬ ‫گەاڵڕێزانی ‪٢٧١٤‬‬

‫بەشێک لەملمالنێ سیاسییەکانی نا و کۆمەڵگای ئەسحابە ‪ -‬سەربەست سەلیم‬ ‫پیشەی ( بانگخوازی ئیسالمی) لە کوردستان ‪ -‬د‪.‬ئەمین عوسامن‬ ‫ئایین لە ڕوانگەی مارکسیستەکانەوە ‪ -‬حەمەسەعید حەسەن‬ ‫رۆشنگەری‪ ،‬پڕۆژەیەك لە دەرەوەی زەمەن و شوێندا ‪ -‬كارزان كاوسێن‬ ‫رەخنەگرتن لە ئایین چییەو بۆچی پێش مەرجی رزگاریە؟ ‪ -‬نارس اعتامدی‬ ‫راڤه‌یه‌کی کورت له‌سه‌ر فێمێنیزم و جه‌نده‌ر ‪ -‬ئه‌ڤین عزیز‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی (داعش كوڕی شەرعیی سەلەفیزم) ‪ -‬ساالر تاوەگۆزی‬ ‫لەدایکبوونی ئادەمیزاد‪ .....‬لەبارەی چەمكی «پیرۆز»ەوە ‪ -‬ڤینۆس فایەق‬ ‫پێغەمبەر ڕاڤەكاری قورئان نییە ‪ -‬خەرسەو مەحمود میراودەلی‬ ‫تەلقین؛ ئایدیۆلۆژیەتی كۆیلەیەتی‪ -‬توانا شێخانی‬

‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬ ‫ •‬

‫ناوەندیرۆشنگەرییچاودێر‬ ‫شارێی سامل‪ ،‬پشت باڵەخانەی شارەوانی‪،‬‬ ‫نزیک پردی خەرسەوخاڵ‬ ‫‪Tel:0533212525‬‬ ‫‪E.mail: dabranjournal@dwryan.net‬‬ ‫‪www.dwryan.net‬‬

‫دابڕان‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕان دەریدەکات‬ ‫ژمارە ‪1‬‬

‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫گەاڵڕێزانی ‪٢٧١٤‬‬

‫دابڕان‬

‫دومانگ جارێک پالتفۆرمی دابڕان دەریدەکات‬

‫سەرنوسەر‪:‬‬ ‫د‪ .‬ئەمین عوسامن‬ ‫دەستەی دەربەست‪:‬‬ ‫د‪ .‬حەیدەر لەشکری‬ ‫ئەڤینعەزیز‬ ‫ساالر تاوەگۆزی‬ ‫راوێژکاران‪:‬‬ ‫د‪ .‬جوان ئیحسان‬ ‫د‪ .‬هێرش رەسوڵ‬ ‫د‪ .‬زرار صدیق‬ ‫د‪ .‬کاوە دەستورە‬

‫بەڕێوەبەری هونەریی‪ :‬سۆران نەقشبەندی‬ ‫‪soranmail@gmail.com‬‬

‫ •بەشێک لەملمالنێ سیاسییەکانی نا و کۆمەڵگای ئەسحابە‬ ‫ •سەربەست سەلیم‬

‫ •پیشەی ( بانگخوازی ئیسالمی) لە کوردستان‬ ‫ •د‪.‬ئەمین عوسامن‬

‫ •ئایین لە ڕوانگەی مارکسیستەکانەوە‬ ‫ •حەمەسەعید حەسەن‬

‫ •رۆشنگەری‪ ،‬پڕۆژەیەك لە دەرەوەی زەمەن و شوێندا‬ ‫ •كارزان كاوسێن‬

‫ •رەخنەگرتن لە ئایین چییەو بۆچی پێش مەرجی رزگاریە؟‬ ‫ •نارس اعتامدی‬

‫ •راڤه‌یه‌کی کورت له‌سه‌ر فێمێنیزم و جه‌نده‌ر‬ ‫ •ئه‌ڤین عزیز‬

‫ •خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی (داعش كوڕی شەرعیی سەلەفیزم)‬ ‫ •ساالر تاوەگۆزی‬

‫ •لەدایکبوونی ئادەمیزاد‪ .....‬لەبارەی چەمكی «پیرۆز»ەوە‬ ‫ •ڤینۆس فایەق *‬

‫ •پێغەمبەر ڕاڤەكاری قورئان نییە‬ ‫ •خەرسەو مەحمود (میراودەلی)‬

‫ •تەلقین؛ ئایدیۆلۆژیەتی كۆیلەیەتی‬ ‫ •توانا شێخانی‬

‫سەروتار‬

‫وه‌رچه‌رخان و «دابڕان»‬

‫لــە یەكەمیــن كۆنفرانســی «دابــڕان‪»2015/3/26 -‬دا‪ ،‬بڕیــاری دەرچواندنــی‬ ‫گۆڤارێكــی رۆشــنگەری‪ -‬رەخنەیــی‪ ،‬لەســەر ئەندێشــەی ئیســامی نەریتگەرایـی‌و‬ ‫كەلەپــورە ســەپێرناوەكانی‪ ،‬لەنــاو هــزری تــاك‌و كــۆی كورد‪ ،‬پەســەندكرا؛ هــاوكات‪،‬‬ ‫بڕیــاری دروســتكردنی بازنەكانــی چاالكــی «داب ـڕان» لەكوردســتان‌و هەنــدەران‪،‬‬ ‫لەتــەك رســكاندنی ســایتی «دوڕیــان» دران‪.‬‬ ‫بــەرە بــەرە‪ ،‬دوور لــە هەموژنــی حیزبایەتــی‪ ،‬بەشــێكی ئــەو ئەركانــە‪ ،‬ئەنجامنــدراوون‪ .‬مایــەوە‪ ،‬گۆڤــاری «دابـڕان»‪ .‬لەبەرئــەوەی دەمانویســت‪ ،‬لــەرووی‬ ‫فەلســەفی‪ ،‬توێژینــەوە‪ ،‬هــزرو رەخنــەوە‪ ،‬هــەر لــە یەكــەم ژمــارەوە‪ ،‬زادەی ســەرەتای وەرچەرخانــی رەخنــەی ئــازاد‌و‪ ،‬جیاوازیــش ب ـێ‌ لــەو هەوڵــە‬ ‫نەزۆكانــەی پێشــر لەمبــارەوە دراون‪ ،‬بۆیــە؛ جومگــە بــە جومگــەو چەمــك بــە چەمكــی گۆڤارەكــەو پاشــكۆ زانســتیەكەی‪ ،‬چلــۆن ب ـێ‌‌و چۆنچۆنیــش‬ ‫لــەرووی زانســتیەوە‪ ،‬زەمینــە رەخســێنەری تێگەیشــتنی بۆچــون‌و رەخنــەكان ب ـێ‌‪ ..‬لەســەر كــۆی ئــەو جومگــەو چەمكانــە‪ ،‬چەندیــن جــار رامای ـن‌و‬ ‫جــاری واش هەیــە‪ ،‬لەبــەر فراوانــی خەیاڵــەكان‌و ئاســتی توانــا ئامــادەكان‪ ،‬داشــدەماین‪ .‬لــە دوا ئەنجامــدا‪ ،‬بڕیــاری كۆتایــی درا‪ ،‬دەســت لــە دەس ـت‌و‬ ‫هێــز لــە هــزری رۆشــنگەران‪« ،‬داب ـڕان» بخەینــە بــەر ئەندێشــەی خوێنــەران‪ .‬كــە دڵنیایــن‪ ،‬میتــۆدی گۆڤارەكــە‪ ،‬هەروەكــو دروشــمی كۆنفرانســەكە‬ ‫(ئایــن بــۆ تــاك‌و دیموكراســی بــۆ هەمــوان) شــارە زەردەواڵــەی بیــری ســەلەفی دەوروژێنــێ‌! بــەاڵم پرۆژەیــەك‪ ،‬ئــەرك بــە ئەركــی رۆشــنگەری‬ ‫هاوچــەرخ خواســتبێتی‌و‪ ،‬بەدیهێنانــی هەمەالیەنــەی دیموكراســی لەســەردەمی جیهانگیریــدا‪ ،‬دژی توتالیتاریزمــی روحــی‪ ،‬ویســتبێتی‪ ،‬ئیــدی دەب ـێ‌‬ ‫رچــە كۆمەاڵیەتیەكانــی بشــكێندرێ‌‌و بیــری تەڵخــی ســەلەفیەتەكەی پاكــژ بكرێتــەوە‪ .‬پێشــوەختیش دەزانیــن‪ ،‬كارەكــە ســەختەو ئامانجەكــە پەرۆشــی‬

‫دابڕان‬ ‫مێژوویــی گەرەكــە‪ .‬دڵنیایــن ســواربون ســوراچاكییە‪ ،‬بــەاڵم دابەزیــن‪ ،‬لەترســی هەژمونــی‬ ‫ســەلەفیەت‪ ،‬بەزینــە‪ .‬بەزینــی فەلســەفی‌و هزریــش‪ ،‬لــە بۆتــەی خەباتــی دیموكراس ـی‌و‬ ‫ئازادیــدا‪ ،‬مەترســیدارترە لــە بەزینــی جەنــگاوەر لــە مەیدانــی جەنگینــدا‪ .‬خۆالدانیــش‬ ‫لــەم فەلســەفەی رۆشــنگەری‪ ،‬كۆپیگەرایــی فەلســەفە ئاوابوەكانــی چارەكــە ســەدەی‬ ‫رابــوردوو‪ ،‬دیســان خۆدزینەوەیــە لــە ئەركــە بنچینەییەكانــی رۆشــنگەری‌و دیموكراســی‪.‬‬ ‫ئێســتا كــە یەكەمیــن ژمــارەی «داب ـڕان» دەردەكەیــن‪ ،‬جێــی خۆیەتــی ئــاوڕە ســەرقەڵەم‬ ‫لــە مێــژووی دەرچواندنــی رۆژنامــەو گۆڤــارە ســەرەتاییەكانی بــواری رۆژنامەگــەری‬ ‫بدەینــەوە‪ ،‬هەتــا دەریبخەیــن‪ ،‬تایبەمتەندیــە رۆشــنگەریەكانی ئــەم گۆڤــارە‪ ،‬لەچــاو‬ ‫گۆڤــارو رۆژنامەكانــی دیكــەدا‪ ،‬لــە بــاری رەخنــەی رۆشــنگەریەوە‪ ،‬چییــە؟‬ ‫(‪ )108‬ســاڵە‪ ،‬نوســەرو رۆشــنگەرانی كــورد‪ ،‬لــە دەركردنــی یەكــەم رۆژنامەوە (كوردســتان‪-‬‬ ‫‪22‬ی نیســانی ‪ )1898‬دژی دواكەوتــن‌و‪ ،‬داگیركــردن‌و‪ ،‬لەپێنــاوی رزگاری‌و دیموكراســیدا‪،‬‬ ‫كــەم كــەم دەچركێنــن‪ .‬واڵت بــە واڵت بــە هەگبــەی دەركردنــی رۆژنامــەو گۆڤــار گــەڕاون‪،‬‬ ‫لەســەردەمی عوســانی‌و دوای ئــەوەش‪ ،‬هەتــا راپەڕینــی (‪ )1991‬لەبەرامبــەر چــوار واڵتی‬ ‫نەتــەوەی بااڵدەســتی‪ :‬عــەرەب‪ ،‬تــورك‌و فــارس‪ ،‬كــە ســەدان ســاڵ قەڵمــڕەوی مەزهەبــی‪-‬‬ ‫ســیوكراتی‌و ســەدەیەكیش‪ ،‬رژێمــی ناسیۆنالیســتی‪ -‬ئایینــی شــۆڤێنیان ســەپاندووە‪،‬‬ ‫هــاوكات زۆرتریــن زیانیــان لــە رێنیســانس‌و رۆشــنگەری داوە‪ ،‬واتــا‪ :‬لەبەرامبــەر‬ ‫دەســەاڵتی رەهــای ئایینــی‪ -‬مەزهەبــی كۆنەپەرســتی‌و سیســتەمی شــۆڤێنی داگیركاریــدا‪،‬‬ ‫ســەرەڕای شكســتی دەیــان راپەڕیـن‌و ئەزمونــی كورتخایەنــی حوكمڕانــی (شــێخ مەحمــود‪،‬‬ ‫كۆمــاری مەهابــادو بەیانــی ‪11‬ی ئــازار) كەچــی نوســەرو ئەدی ـب‌و رۆشــنگەرانی كــورد‪،‬‬ ‫لــە هــەر چــوار بەشــەكەی كوردســتاندا‪ ،‬ب ـێ‌ كۆڵــدان‪ ،‬لــە هەڵكەوتەكانــدا‪ ،‬چاپەمەنــی‬ ‫چەشناوچەشــنیان دەركــردووە‪ .‬منونــەی وا لەنــاو گەالنــی ســتەملێكراوی رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەراســتدا‪ ،‬دەگمەنــە‪ .‬ئــەم پەرۆشــییە‪ ،‬چ بــۆ خەباتــی چەكــداری‌و‪ ،‬چ بــۆ بەرەنــگاری‬ ‫رۆژنامەگــەری‪ ،‬تەنهــاو تەنهــا ئــەوە دەســەملێنێ‌ كــە بەدرێژایــی مێــژوو‪ ،‬بەتایبەتــی‬ ‫لــەدوای داگیركردنــی كوردســتان بەنــاوی «فتوحــات»وە‪ ،‬لەســەر دەســتی ســەردارانی‬ ‫نــەژادی عــەرەب‪ ،‬لــەو ســەردەمەدا‪ ،‬كــە ئیــن خەلــدون وەكــو یەكەمیــن سۆســیۆلۆگی‬ ‫عــەرەب‪ ،‬بەعــەرەب دەڵــێ‌‪ :‬دژی شارســتانیەتن‪ .‬لــەو كوێرەوەریــەدا‪ ،‬ئــەم نەتەوەیــە‪،‬‬ ‫پەیامبەرێكیــان تیــا هەڵدەكــەوێ‌‪ ،‬دەتوانــێ‌ لــە فەلســەفەی بتپەرســتیەوە‪ ،‬ئاڕاســتەكە‬ ‫بــۆ فەلســەفەی ئایدیالیســتی یەكتاپەرســتی هەڵگێڕێتــەوە؛ ســەرەنجام‪ ،‬بــە كاریگــەری‬ ‫قورئــان‌و هەژمونگــەری توتالیتاریزمــی روحــی‪ ،‬دوای (‪ )10‬ســاڵ لــە ئایەتــە روحیــەكان‪،‬‬ ‫هاوەڵــە ئەســحابەكانی دەگوازێتــەوە بــۆ پێكەوەنانــی لەشــكرو شەڕوشــۆڕو داگیــركاری‪،‬‬ ‫ئاكامەكــەی‪ ،‬لــە ئایەتەكانــی ئەنفالــدا‪ ،‬تەوژمــی پەرەپێدانــی تــااڵن‌و تــاوان‪ ،‬لــە دورگــەی‬ ‫عەرەبیــەوە بــەرەو شارســتانیەتەكانی تــر‪ ،‬پەلــی لەشكركێشــی دەهــاوێ‌‌و لەژێــر دروشــمی‬ ‫دەســتكەوتی كەلوپــەل‌و مرۆڤــی كۆیلــە‪ ،‬بــۆ جەنــگاوەر‪ ،‬جەنجاڵــە روحیــەكان ئاوێتــەی‬ ‫چاوچڵێســی دونیایــی دەكــرێ‌‪ ،‬ئیــدی تــەواوی ئەع ـراب‌و مورشكی ـن‌و هــۆزە یاخیــەكان‪،‬‬ ‫دابــەش دەكرێنــە ســەر دەیــان سوپاســاالرو لەمــەوە هەڵمــەت‌و دەســتكەوت‪ ،‬دەبنــە‬ ‫دوانــەی شــەڕەنگێزی عەرەبــە دەشــتەكیە هــەژارەكان‪ ..‬كــە دەســتكەوتەكانی ئێــران‌و‬ ‫تاقــی كیـرا‪ ،‬كوردســتان‪ ،‬واڵتــی نێــوان دوو روبــار‪ ،‬ســوریا‪ ،‬لوبنــان‪ ،‬میــرو یەرمــوك‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫دەگەنــە دورگــەی عەرەبــی‪ :‬ئــەم كاروانــی خشـڵ‌و زیــووە‪ ،‬ئەسـپ‌و رەشــە واڵخــە‪ ،‬مــەڕو‬ ‫مــااڵت‪ ،‬فەرشــی جــوان‌و كەرەســەی جۆراوجــۆرە‪ ..‬بــە لوتبــەرزی ســەركەوتنەوە‪ ،‬كاروان‬ ‫كاروان دەگەنــە هۆزەكانــی عــەرەب‌و ژن‌و غواڵمــی ســپی پێســت‌و كۆیلــەو كەنیــزەك‬ ‫دەبنــە هێــزی كاری رۆژانــەو مەینۆشــی‌و رابواردنــی شــەوانەیان‪ ،‬لەكاتێكــدا خۆیــان‬ ‫كوێــرەوەری مێینەكــوژی دور لــە شارســتانیەت بــون‪ ،‬بێگومــان‪ ،‬لــەو ســەروبەندەدا‪،‬‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئێستا كه‌ یه‌كه‌مین‬ ‫ژماره‌ی «دابڕان»‬ ‫ده‌رده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫جێی خۆیه‌تی‬ ‫ئاوڕە‌ سه‌رقه‌ڵه‌م‬ ‫له‌ مێژووی‬ ‫ده‌رچواندنی‬ ‫رۆژنامه‌و گۆڤاره‌‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫بواری رۆژنامه‌گه‌ری‬ ‫بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ده‌ریبخه‌ین‪،‬‬ ‫تایبه‌مته‌ندیه‌‬ ‫رۆشنگه‌ریه‌كانی‬ ‫ئه‌م گۆڤاره‌‪،‬‬ ‫لەچاو گۆڤارو‬ ‫رۆژنامەكانی‬ ‫دیكەدا‪ ،‬لە‬ ‫باری رەخنەی‬ ‫رۆشنگەریەوە‪،‬‬ ‫چییە؟‬

‫‪8‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دەســەاڵتە روحیــە توتالیتاریەكــەی ئیســام‪ ،‬كــە ئاینێكــی پیرۆزێنــدراو‪ ،‬كێشــەی بەهەش ـت‌و دۆزەخ‪ ،‬دەكاتــە بــاوەڕی نەگــۆڕی خەڵ ـك‌و خەڵكەكــەش‬ ‫سەرپشــك دەكات بــە ئایەتەكانــی تااڵنــی ئەنفــال؛ هەڵبەتــە‪ ،‬ســەركەوتنی ف ـراوان بەدیدێن ـێ‌‪ .‬ئــەم یەكێتیــەی دژەكان لــە رەفتــارو گفتــاری ئیســام‌و‬ ‫ئیســامیەكاندا‪:‬‬ ‫ ئەندێشەی روحی‌و هەڵپەی مادی؛‬‫ عەقیدەی ئایینی‌و شەرعیەت پێدانی داگیركاری؛‬‫ كۆنەپەرستی لەناو خێزان‌و سەربەستی سێكسی لەتەك كەنیزەك؛‬‫ چێژەكانی بەهەشت‌و قرچە قرچی ئاگری دۆزەخ‪ ..‬تاد‪.‬‬‫لەنــاو ئــەو مێــژووە ســیخناخە لــە دوالیــزم‌و دەســەاڵتی ســیوكراتی‌و توتالیتاریزمــی روحــی‪ ،‬كــە الیەنی كــەم (‪ )40‬وەچــەی كردۆتــە پێخــۆری درێژەپێدانی‬ ‫حوكمڕانیەكــەی‪ ،‬بــەاڵم ئــەم دەســەاڵتە لــە خوێــن ژەن ـراوەی دەســەاڵتی ئیســامی‪ ،‬توانــی كوردســتان داگیربــكات‌و ئایینــی زەردەشــتی‌و ئاتشــگاكانی‬ ‫تەفروتونــا بــكات‪ ،‬بــەاڵم نەیتوانــی ویــژدان‌و ناخــی نــەژادی كــورد داگیربــكات‪ .‬بۆیــە‪ ،‬لــە ســەدەی پانزەهەمــەوە‪ ،‬ئەحمــەدی خانـی‌و مــەالی جەزیــری‬ ‫راپســكانی هەســتی نەتەوایەتــی‪ ،‬لەنــاو فۆلكلــۆرو كەلەپــورو ترادســیۆنی پارێــزراوی دێرینــەوە دەگوازنــەوە بــۆ هەڵوێســتی نەتەوایەتــی‪ ،‬ئەمانــە‬ ‫ســەرەتای داكۆكیكــردن لــە زمانــی نەژادەكەمــان‪ ،‬لەرێــی شــیعرەوە‪ ،‬لەبەرامبــەر هەژمونــی زمانــی (عەرەبی‪-‬قورئــان)دا‪ ،‬دادەهێنــن‪ .‬ئیــدی ئــەم‬ ‫رێچكەیــە لەشــیعردا‪ ،‬هەتــا ئێســتا بــەردەوام دەبـێ‌‪ .‬بــەاڵم كــە قۆنــاغ وەردەگــۆڕێ‌‪ ،‬دركــی نەتەوایەتیــش‪ ،‬بــۆ ئاســتەكانی تــری نوســین بەرزدەبێتــەوەو‬ ‫نوســەرەكان‪ ،‬لەبــری ئــەوەی دوای شــیعر بكــەون‪ ،‬شــیعر دوای رۆژنامــەو گۆڤــار دەخــەن‪.‬‬ ‫تەنانــەت زانایانــی ئایینیــش‪ ،‬كــە هاتونەتــە نــاو جیهانــی رۆژنامەگــەری‪ ،‬زۆربەیــان بــە بیــری كوردایەتــی دور لــە ئەندێشــەی ســەدەكانی ناوەڕاســت‪،‬‬ ‫بیریــان پــژاوە‪ :‬حاجــی قــادری كۆیــی كوردایەتــی دەگەیەنێتــە توندڕەوایەتــی‪ .‬ســێكوچكەی بابــان‌و چامەكــەی نالـی‌و ســامل‪ ،‬زمانــی (كــوردی‪ -‬كرمانجــی‬ ‫خــواروو) زاڵدەكــەن‌و دژی عوســانی‌و داگیركردنــی میرنشــینی بابــان‪ ،‬شــینگێڕی نەتــەوەن‪ .‬شــێخ رەزاش‪ ،‬كــە هەڵدەچ ـێ‌‪ ،‬شــیعری تانــەو تەشــەری‬ ‫سێكســی دەخاتــە الوەو باســی (دار املولكــی بابــان)‌و دژایەتــی (سوخرەكێشــی ئالــی عوســان) دەهۆنێتــەوە‪ .‬مــەالی گــەورە‪ ،‬گــەورە رۆشــنگەری‬ ‫ســەردەمی خــۆی بــووە لەســەر پێشــكەوتن‌و سەربەســتی ژن‪ .‬پیرەمێــرد‪ ،‬شۆڕەســواری بیــری نەتەوەی ـی‌و شارســتانیەت بــووە‪ .‬گۆڤــاری گەالوێژیــش‪،‬‬ ‫پرۆژەیەكــی پشــوودرێژی رۆشــنگەرییە (‪ )10‬ســاڵی رەبــەق‪ ،‬كاریگەرتریــن رۆڵــی لــەو بــوارەدا هەبــووە‪ ،‬برایــم ئەحمــەد خــاوەن ئیمتیــازو‪ ،‬مــەال‬ ‫عەالئەدینــی ســەجادی سەرنوســەرێتی‪.‬‬ ‫هــەر توێژەرێــك ســەیری میتــۆدو نــاوی گۆڤــارو رۆژنامــەكان بــكات‪ ،‬بەســانایی بــۆی دەردەكــەوێ‌ كــە ســەرجەمیان‪ ،‬الئیــك (نادینــی) نیــن‪ .‬بەڵكــو رێــزی‬ ‫ئایـن‌و مەزهەبیشــیان ال هەبــووە‪ .‬بــەاڵم‪ ،‬ناوەرۆكــی رۆژنامــەكان‪ ،‬لــە هەڵبژاردنــی ناوەكانیانــەوە دیــارە دونیاخــوازن‌و دژی دواكەوتـن‌و ئەندێشــەكانی‬ ‫ســەدەكانی ناوەڕاســن‪:‬‬ ‫‪ -1‬كوردســتان‪ -1898/‬هەنــدەران‪ -2 .‬كوردســتان‪ -1908/‬ئەســتەنبوڵ‪ -3 .‬كــورد تەعــاون‌و تەرەقــی غەزەســتی‪ -1908/‬ئەســتەنبوڵ‪ -4 .‬رۆژی كــورد‪-1913/‬‬ ‫ئەســتەنبوڵ‪ -5 .‬هەتــاوی كــورد‪ -1913 /‬ئەســتەنبوڵ‪ -6 .‬بانگــی كــورد‪ -1914 /‬بەغــداد‪ -7 .‬تێگەیشــتنی راســتی‪ -1918 /‬بەغــداد‪ -8 .‬ژیــن‪1919-1918/‬‬ ‫– ســلێامنی‪ -9 .‬كوردســتان‪ -10 .1920-1919 /‬پێشــكەوتن‪ -1922-1920 /‬ســلێامنی‪ -11 .‬بانگــی كوردســتان‪ -1922 /‬ســلێامنی‪ -‬بەغــداد‪ -12 .‬رۆژی‬ ‫كوردســتان‪ -1923-1922 /‬ســلێامنی‪ -13 .‬بانگــی هــەق‪ -1923 /‬ســلێامنی‪ -14 .‬ئومێــدی ئیســتقالل‪ -1923 /‬ســلێامنی‪ -15 .‬كــورد‪ -1921 /‬ورمــێ‌‪.‬‬ ‫‪ -16‬ژیانــەوە‪ -1926-1924 /‬ســلێامنی‪ -17 .‬ژیــان‪ -18 .1938-1926 /‬زانســتی‪ -1938 /‬ســلێامنی‪ -19 .‬دیــاری كوردســتان‪ -1925 /‬بەغــداد‪ -20 .‬زاری‬ ‫كرمانجــی‪ -1926 /‬رەوازنــدوز‪ -21 .‬كەركــوك‪ -1931-1930 /‬كەركــوك‪ -22 .‬هــاوار‪ -1932 /‬شــام‪ -23 .‬گەالوێــژ‪ -1949-1938 /‬ســلێامنی‌و بەغــداد‪-24 .‬‬ ‫نیشــتامن‪ /‬ژ‪.‬ك‪1943 -‬م مەهابــاد‪ ..‬تــاد‪.‬‬ ‫ئــەو بیبلۆگرافیــای رۆژنامەگــەری كــوردی‪ ،‬لــە قۆناغــی دامەزراندنــی رۆژنامەگەریدا‪ ،‬بەرۆشــنیی ســاغی دەكەنــەوە كــە كوردایەتی‪ ،‬رزگاری‪ ،‬دیموكراسـی‌و‬ ‫مەدەنیــەت بەســەریاندا زاڵــە‪ .‬تەنانــەت یــەك رۆژنامــەو گۆڤاریــش لــەو ســەردەمەدا‪ ،‬تەرخانــی ئاییـن‌و مەزهەبەكانــی ئیســامی نەكـراوە‪ .‬هیچیشــیان‬ ‫باســی ئــەوە ناكــەن كــە كــورد لەرێــی ئیســام‌و مەزهەبــەوە رزگاری دەبـێ‌‪ .‬جەختیــش لەســەر‪ :‬زانســت‪ ،‬هونــەر‪ ،‬خوێنــەواری‪ ،‬پــەروەردە‪ ،‬ســودوەرگرتن‬ ‫لــە رۆژئــاوا‪ ،‬شارســتانیەت‪ ،‬مەدەنیــەت‪ ،‬یاســای دانـراو‪ ،‬كردنــەوەی خوێندنــگای زۆرو‪ ..‬تــاد دەكــەن‪.‬‬ ‫كاتێــك‪ ،‬پێــش جەن ـگ‌و دوای جەنگــی دووەمیــش‪ ،‬حیزبــەكان دادەمەزرێــن‪ .‬تێك ـڕا حیزبــە دامەزراوەكانــی دیموك ـرات‌و چــەپ‌و ناسیۆنالیســتەكان‪،‬‬ ‫ئۆرگانەكانیــان‪ ،‬ئامانجــی دونیایـی‌و ئــازادی‌و رۆشــنگەری ســەرەتاییان هەیــە‪ .‬ئۆرگانەكانــی پارتــی دیموكراتــی كوردســتان‌و پارتــی كۆمۆنیســتی عێـراق‪،‬‬ ‫زیاتــر لــە گۆڤــارو رۆژنامەكانــی پێـش‌و پــاش جەنگــی یەكــەم‌و پێـش‌و پــاش جەنگــی دووەمــی جیهــان‪ ،‬لــە كاریگــەری بیــری ئایینــی دووردەكەونــەوەو‬ ‫فەلســەفەی سیاســی دونیاگەرایــی بەســەریاندا زاڵــە‪.‬‬ ‫‪9‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــەدوای راپەڕینیــش‪ ،‬هەلومەرجــی بابەتــی ئازادیــەكان‪ ،‬ئاڕاســتەی جیاوازیــان داهێنــا‪ .‬هــاوزای ئەدەبیاتــی حیزبــی‪ ،‬بیــری لیربالیەتــی ســەرەتایی‬ ‫ســەریهەڵدا‪ .‬لەمبــارەوە‪ ،‬گۆڤــارو رۆژنامــەكان لەســاڵی (‪)1992‬وە‪ ،‬گەرچــی خــاوەن پــرۆژەی دیموكراســی هاوچــەرخ نەبــون‌و كۆپیگەرایــی بەســەریاندا‬ ‫زاڵبــووە‪ ،‬بــەاڵم الیەنــی رەخنەی ـی‌و‪ ،‬ئــازادی ئەندێشــەو‪ ،‬كردنــەوەی پەنجەرەكانــی فەلســەفە جیاوازەكانیــان‪ ،‬رادەیــەك ســودیان گەیانــد‪.‬‬ ‫لــەم ســەردەمە جەنجاڵــەی رۆژنامەگەریــدا‪ ،‬بەرەنجامــی هەڵســەنگاندنی ســەدەی رابــوردوی چاپەمەنــی كوردســتانی‪ ،‬بۆشــاییەك هەتــا ئێســتا‪ ،‬لەبــواری‬ ‫رۆژنامەگەریــدا‪ ،‬زیانــی بێـڕادەی داوە‪ .‬ئەویــش ئــەم بۆشــاییەی خوارەوەیــە‪:‬‬ ‫(‪ )117‬ســاڵە‪ ،‬تاقــە گۆڤــارو رۆژنامەیەكــی تایبــەت بــە ســیكوالریزم‌و رۆشــنگەری‪ ،‬لــە هــەر چــوار بەشــەكەی كوردســتاندا‪ ،‬دەرنەچــووە‪ .‬تــەواوی‬ ‫هەوڵەكانــی ئــەو ســەدەیە‪ ،‬بــە میتــۆدی رەخنەیــی الواز‪ ،‬لەبــاری رۆشــنگەریەوە نــورساوون‪ .‬س ـراتیژێكی رۆشــنی رۆشــنگەری‪ ،‬بــۆ ســاغكردنەوەی‬ ‫چەمـك‌و جۆگــە فەلســەفیەكانی دیموكراســی‪ ،‬چ لەنــاو سیســتەم‌و چ لەنــاو ژیانــی كۆمەاڵیەتیــدا‪ ،‬نەكراوەتــە ئامانجیــان‪ .‬ســەرەڕای ئــەو ژینگــە ژاكاوەی‬ ‫بــواری گۆڤــار دەركــردن‪ ،‬بەئەركێكــی گرنگــی (پالتفۆرمــی داب ـڕان)ی دەزانیــن‪ ،‬ئــەو بۆشــاییە‪ ،‬لــەم ســەردەمەی دیموكراس ـی‌و پێویســتی رۆشــنگەرییە‬ ‫هاوچەرخــەكان‪ ،‬لەبەرامبــەر فشــارە ترســناكەكانی ئەندێشــەی ســەلەفیەتدا‪ ،‬بەپێــی توانــا‪ ،‬پڕبكەینــەوە‪ .‬پێشــوەخت دەزانیــن‪ ،‬پڕكردنــەوەی بۆشــاییەكی‬ ‫رۆشــنگەری ئاوهــاش‪ ،‬گەل ـێ‌ ســەخت‌و ســەخاوەتی كۆڵنەدانــی گەرەكــە‪ .‬كۆكردنــەوەو ئاڕاســتەكردنی رۆشــنگەرانی خەمخــۆری دەوێ‌‪ .‬هێنــدەی لــە‬ ‫دامەزراندنــی پالتفۆرمــی دابڕانــەوە‪ ،‬پەیوەنــدی بــە رۆشــنگەر‌و نوســەران كـراوە‪ ،‬دڵنیابویــن‪ ،‬وزەیەكــی خەفەكـراوی زۆری خــاوەن بڕوانامــەو نوســەرو‬ ‫تێكۆشــەری رۆشــنگەری لــەدەرەوەو نــاو واڵتــدا‪ ،‬هەیــە‪ .‬ئیــدی چاكــان لێهەڵكــردوەو چەمكەكامنــان رۆشــنن‪ .‬ماوەتــەوە «داب ـڕان» چۆنچۆنــی بــە‬ ‫میتــۆدە بیرلێكراوەكــەی‪ ،‬ئەندێشــەی خوێنــەواران بــە رەخنــەی نــوێ‌‌و بیــری نــوێ‌‌و دەربەســتی نــوێ‌‪ ،‬موتوربــە بــكات‪ .‬رەخنــەو بیــرو دەربەســتێك‪،‬‬ ‫جیــاواز ب ـ ‌ێ لــەو هەوڵــە رۆشــنبیریانەی رابــوردوو؛ ســور ب ـێ‌ لەســەر بەدیهێنانــی ئامانجەكانــی؛ نەســڵەمێتەوە لــە كاردانــەوەی دوژمنانــی ئــازادی‬ ‫ئەندێشــە‪.‬‬ ‫لەكۆتاییشــدا‪ ،‬بۆئــەوەی ئــەو ناكۆكییــە لەمێژینەیــەی نێــوان رۆشــنگەرو دژە رۆشــنگەران‪ ،‬لەســەرەتای ســەدەی رابــوردوەوە‪ ،‬بیــری خوێنــەری ئێســتای‬ ‫بخەینــەوە‪ ،‬بەگرنگــی دەزانیــن‪ ،‬بەشــێكی هۆنـراوەی خالــص‪ ،‬كــە نازنــاوی شــاعیرێتی نــەوەی شــێخ رەزای تاڵەبانییــە‪ ،‬وەاڵمەكــەی (ئەحمــەد) ناوێــك‪،‬‬ ‫كــە ســاڵی (‪ )1920‬لــە ژمــارە (‪)52-50‬ی پێشــكەوتندا باڵوكراوەتــەوە‪ ،‬باڵوبكەینــەوە‪:‬‬ ‫شیعرەكەی خاڵص‪:‬‬ ‫«چۆن دەزانم خوا بەراستی حەقە یەك نیوەی دوە‬ ‫ئەی سلێامنی دەزانم تۆیش پەیت پێ بردوە‬ ‫دەنگی دەف‪ ،‬نوكەی درۆی صۆفی لە تەكیەو خانەقا‪،‬‬ ‫ئیستەكەیش ماوە یا خو ئاشبەتاڵیان كردوە؟»‬ ‫پاشان دەڵێ‌‪:‬‬ ‫«چاك لەفێڵیان تێگەیشتم‪ ،‬زو لەناویان دەرپەڕیم‪.‬‬ ‫بەندوباوم پێ نەدەكرا‪ ،‬دامە بەر شەق ئەو خوە»‬ ‫وەاڵمەكەی ئەحمەد‬ ‫«ئافەرین ئەوالدی دەروێش! فیكری چاكت كردوە‬ ‫دەرپەرینت لێ‌ موبارەك‪ ،‬مەسلەكی نوێت گرتوە؟‬ ‫لەكۆتاییدا دەڵێ‌‪:‬‬ ‫«با بەكوردی پێت بڵێم یا شێخ لەباتی گشت كەسێ‌‬ ‫ئەم قەوانی تازەیە بە خودا حەیاتی بردوە‬ ‫تۆبەكە لەم حاڵە ئیرت‪ ،‬تەركی ئەو ئەتوارە كە‪،‬‬ ‫با لەكورتی ئینتیهای بێ‌‪ ،‬الدە لەم خوڵق‌و خوە!»‬

‫‪10‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیــدی خوێنــەری وشــیاری كــوردەواری‪ ..‬بــا بەقوڵــی رامبێنـێ‌ كــە ســەدەیەكە‪ ،‬هــۆی چــی بــووە بیــری پێشــكەوتوی كوردســتانی‪ ،‬گیــرۆدەی بیری ســەلەفی‬ ‫بــووە؟ گەرچــی‪ ،‬پەیڕەوانــی بیــری پێشــكەوتووی كوردســتانی‪ ،‬لــە ژمــارەی گۆڤــار‪ ،‬رۆژنامــە‪ ،‬نوســین‪ ،‬هونــەرو زانســتدا‪ ،‬هەوڵــی بێوچانیــان داوە‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫لەبەرئــەوەی‪ ،‬سـراتیژێكی هەمەالیەنــەی رۆشــنگەری بەردەوامــی حیزبــەكان‪ ،‬دەســەاڵتەكان‪ ،‬نوســەرو روناكبیـران بــۆ گۆڕینــی بنەڕەتــی هەژمونگــەری‬ ‫ئەندێشــەكانی ســەدەكانی ناوەڕاســتی ئایین ـی‌و مەزهەب ـی‌و كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬نەبــووە‪ ،‬بۆیــە‪ ،‬ئیســامی نەریتگەرایــی‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوەی هەتــا راپەڕینــی‬ ‫(‪ )1991‬رۆژنامــەو گۆڤارێكــی گشــتیان نەبــووە‪ ،‬بــەاڵم كاریگەریــان زۆر زۆر زیاتــر بــووە لــە هەوڵــی رۆشــنبیرو رۆشــنگەران‪ .‬لەبەرئــەوەی ئیســامی‬ ‫نەریتگــەرا‪ ،‬لــە مزگــەوت‪ ،‬لەنــاو خوێندنــگاكان‪ ،‬لەپەنــای حكومــەت‌و حیزبــە بــێ هەڵوێســتەكاندا‪ ،‬كاری فراوانیــان كــردووەو لەهیــچ سەردەمێكیشــدا‬ ‫هیــچ حكومەتێــك نــەك رێــی لێنەگرتــون‪ ،‬بەڵكــو هاوكاریشــی كــردون‪ .‬لێرەوەیــە‪ ،‬مەترســیەكانی ئەندێشــەی ســەلەفی تونــدڕەو‪ ،‬ناكــرێ‌‪ ،‬دابڕیــن لــە‬ ‫كاریگــەری بێ ـڕادەی هەســتگەرایی ئیســامی نەریتگەرایــی‪ .‬بۆیــە‪ ،‬پێویســتە‪ ،‬رەخنەكامنــان‪ ،‬تەنهــا ئاراســتەی هێــزە ئیســامگەراكان نەكەیــن‪ .‬بەڵكــو‬ ‫بەشــێنەیی‪ ،‬خەبــات بــۆ ئــەوە بكەیــن كــەوا‪:‬‬ ‫بنچینــە كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬هــزری‪ ،‬روحــی‪ ،‬فەلســەفی‪ ،‬مەعریف ـی‌و پێــوەرە كۆمەاڵیەتیــە بەســەرچوەكانی ســەلەفیانەی هەســتگەرایی‪ ،‬رەخنــە لێبگری ـن‌و‬ ‫مــرۆڤ‪ ،‬لــە توتالیتاریزمــی روحــی ئــازاد بكەیــن‪ .‬ئــازادی راســتەقینەی ویــژدان‪ .‬میتــۆدی كۆپیگەرایــی فەلســەفی وازلێبهێنیـن‌و رەخنــەی بــێ دورمنــای‬ ‫سـراتیژی رۆشــنگەری‌و ســیكوالریزم‌و دیموكراســی‪ ،‬بــۆ چۆنیەتــی بنەماكانــی بیركردنــەوەی كۆمەاڵیەتــی‪ ،‬دەتوانیــن بڵێیــن‪ ،‬هەندێك الیەنی پۆزەتیڤیشــی‬ ‫تیــا ب ـێ‌‪ ،‬بــەاڵم الیەنــە نەگەتیفەكانــی ئەوەیــە‪ ،‬ئــەو بنەمــا كۆمەاڵیەتیــە ســەلەفیە دەپاریــزێ‌‪ .‬بۆیــە‪ ،‬كاتــی هاتــووە رەخنــە لــە بن ـج‌و بنەوانــی بیــری‬ ‫ســەلەفی كۆمەاڵیەتــی ســەدەكانی ناوەڕاســت بگریــن‪ .‬رەخنەیــەك‪ :‬پێــوەرە نەگۆڕەكانــی شــەریعەت بگــۆڕێ‌؛ ئەقڵــە داخ ـراوەكان بكاتــەوە؛ پرســیارە‬ ‫نەك ـراوەكان بــكات؛ سەربەســتی ژن‌و پیــاو شــەتەكی بڕیــارە مەزهەبیــەكان نــەدات؛ شــەرەف گــرێ نەداتــە ســێكس (لەكاتێكــدا ســێكس لــە واڵتــە‬ ‫ئیســامیەكاندا زۆرتــرە لــە رۆژئــاوا) مێشــكی ئادەمیـزاد نەخاتــە گــرەوی دوارۆژی نەزانـراوی نهێنیەكانــی گــەردون‌و لــە ئەركــە زانراوەكانــی دونیاگەرایــی‬ ‫دوریانبخاتــەوە؛ ژن نەكاتــە كۆیلــەی جەســتەیی پیــاوی كۆیلــەی روحــی؛ واڵتانــی دیموكراســی خــاوەن پێشــكەوتن‌و زانســتە داهێـراوە سەرســوڕهێنەكان‬ ‫نەكاتــە جاهلیــەت‌و جاهلیەتیــش بكاتــە خــەوی ســەلەفیانە‪ .‬دەبـێ‌ تــەواوی ئــەو چەمـك‌و دەســتەواژانە نەشــتەرگەری مەعریفــی بكرێنــەوەو كاریگەری‬ ‫مۆتەكــە ئاســایان هەاڵوێردرێــن‪ .‬ئــەم ئەركانــە خەمــی ســەرەكیامنە‪ ..‬هیــچ نەبـ ‌ێ لە كایــە كۆمەاڵیەتـی‌و فەلســەفی‌و رەخنــەدا‪ .‬ئومێدەواریــن‪ ،‬حكومەتی‬ ‫كوردســتانیش‪ ،‬داعـش‌و پێــش داعــش‪ ،‬رایچڵەكاندبـن‌و راچەنینێــك لــە فەلســەفەی حوكمڕانیــدا بەدیبێنــن‪ .‬بەتایبەتــی لەبــواری فەلســەفەی خوێنــدن؛ لــە‬ ‫باخچــەی ســاوایانەوە هەتــا خوێندنــی بــااڵ‪ ،‬هەتــا پێكــەوە خوێنــدن‌و رۆشــنگەری هاوچــەرخ ســەربخەین‪.‬‬ ‫خوێنەری وشیار!‬ ‫وا گۆڤــاری «داب ـڕان» هەوڵــدەدات ببێتــە تریفــەی رۆشــنگەری بیــری تاریكــی‪ .‬تكامــان وایــە‪ ،‬بابەتەكانــی بخوێننــەوەو لــە كۆبونــەوەی دۆســتان‌و‬ ‫هاوڕێیانتــان‪ ،‬مشــتومڕی لەســەر دروســت بكــەن‪ .‬لەســەر ســایت‌و الپــەڕە ئەلكرتۆنیەكانتــان‪ ،‬دیالۆگــی لەســەر بوروژێنــن‪ .‬پێشــنیازو رەخنــەی بــۆ بنێــرن‪.‬‬ ‫ئەركــان قورســەو دەســتگیرۆییامن بكــەن‪ .‬لەگــەڵ ئومێــدی دابڕانــی راســتەقینەی هــەزارەی ســێهەم‪ ،‬لــە ســەلەفیەتی هــەزارەی یەكــەم!‬

‫دەستەی دەربەست‬

‫‪11‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەشێک لەملمالنێ سیاسییەکانی ناو کۆمەڵگەی ئەسحابە‬ ‫بەرەی (سوننە و شیعە) وەک منونە‬

‫بەشی یەکەم‬ ‫سەربەست سەلیم‬ ‫‪12‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەپێــی کەلتــوری ســونننە‪ ،‬پێغەمبــەر مــرد و هیــچ جــۆرە‬ ‫وەســیەتێکی دیاریکــراوی لــەدوای خــۆی جێنەهێشــت‬ ‫و ســەرەنجام پۆســت و دەســەاڵتە دنیاییەکــەى‬ ‫بەکراوەیــی جــێ هێشــت‪ ،‬لەکاتێکــدا کۆمەڵــگای عەرەبــی‬ ‫ئەوســا کەخێڵەکــی و دواکەوتــوو بــووە‪ ،‬هەمــوو‬ ‫گروپــە کۆمەاڵیەتیەکانــی چاویــان لەوەبــووە کامیــان‬ ‫دەتوانــن بگەنــە ئــەو دەســەاڵتە گەورەیــەى پێغەمبــەر‬ ‫لەســایەی فراوانبونــی قەڵەمــڕەوی ئیســامی وەدەســتی‬ ‫هێنابــو‪ .‬هەربۆیــە لەالیــەک (ابــن عباس)‪-‬کــە ئامــۆزای‬ ‫پێغەمبــەر و عەلــی بــوە‪ -‬داواى لــە ئیاممــى عــەىل کــرد‬ ‫کەلــە موهاجریــن بــوو‪ -‬ئەوانــەى لەگــەڵ پێغەمبــەردا‬ ‫لەمەککــەوە کۆچیانکردبــوو بــۆ مەدینــە‪ -‬ببێــت‬ ‫بەجێگــرەوەى پێغەمبــەر‪ ،‬عەلیــش خــۆى بەشــایەىن‬ ‫ئــەم کارە دەزاىن ‪ ،‬لەالیەکــى تــرەوە (ئەنســارەکان) –کــە‬ ‫دانیشــتوانی شــاری مەدینــە بــوون و بووبونــە پشــتیوانانی‬ ‫ئاوارەکانــی مەککــە‪ -‬لەدیوەخــاىن (بنــي ســاعیدة)‬ ‫کۆبونــەوە بــۆ ئــەوەى (ســعد بــن عبــادة) بخەنــە شــوێنی‬ ‫دەســەاڵتی پێغەمبــەر‪ ،‬ئــەم ڕوداوە سیاســیە لــەو مێــژوودا‬ ‫بــە ڕوداوی ســەقیفەی بەنــی ســاعیدە نــارساوە‪)١ (.‬‬ ‫‪13‬‬

‫(ابن عباس)‪-‬کە‬ ‫ئامۆزای پێغەمبەرو‬ ‫عەلی بوە‪ -‬داواى‬ ‫لە ئیاممى عەىل کرد‬ ‫کەلە موهاجرین‬ ‫بوو‪ -‬ئەوانەى لەگەڵ‬ ‫پێغەمبەردا لەمەککەوە‬ ‫کۆچیانکردبوو بۆ‬ ‫مەدینە‪ -‬ببێت‬ ‫بەجێگرەوەى پێغەمبەر‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئــەوە لەکاتێکــدا (موهاجیــرەکان)‪ -‬کەزۆربەیــان کەســوکاری پێغەمبەروقورەیشــی بــوون‪ -‬لەشــوێنێکی تــر لــەدەوری‬ ‫تەرمەکــەی پێغەمبــەردا کۆببونــەوە بــۆ یەکالکردنــەوەى شــوێنی ناشــن وکفنکردنەکــەو چۆنیەتیەکــەی‪ .‬ئەوەبــوو گوایــە‬ ‫کەســێک هاتــو بەپێــی هەندێــک ســەرچاوە بەچرپــە هەواڵــی کۆبوونــەوەى (ئەنســارەکان)ى گەیانــدە عومــەری کــوری‬ ‫خەتــاب‪ ،‬پێــی ڕاگەیانــد کــە ئەنســارەکان خەریکــە کەســێک لەشــوێنی پێغەمبــەر دەکەنــە دەســەاڵتدار‪ .‬عومەریــش‬ ‫تەنهــا ئەبووبەکــری لــەو زانیاریــە ئاگادارکــردەوە و ئەویــش ئەبوعوبەیــدەی جەراحــی ئــاگادار کــردەوە و ســێ قۆڵــی‬ ‫بەنهێنــی خۆیــان گەیانــدە دیوەخانــی (بنــي ســاعدة)‪ ،‬پــاش گفتوگــۆو مشــتومڕێکى زۆر لەنێــوان هــەردووک الیەنــی‬ ‫ناکــۆک لەسەردەســەاڵت‪ ،‬واتــە ئەنســارەکان کەداوایــان دەکــرد (ســعد) ببــێ بەخەلیفــە و (ابوبکــر و عمــر) کەلــە‬ ‫موهاجیــرەکان بــوون ودەیانویســت ئــەم دەســەاڵتە بۆخۆیــان بێــت‪ ،‬ئەبوبەکــر بــە خەلیفــە دیاریک ـرا‪)*(.‬‬ ‫ئەمــەش بــە کەڵــک وەرگرتــن لــە ناکۆکــی خێڵەکــی نــاو خــودی ئەنســارەکان‪ ،‬چونکــە ئاشــکرایە کــە ئــەم گروپــە‬ ‫لەهاوەاڵنــی پێغەمبــەر لەهــەردوک عەرشەتــی (ئــەوس وخــەزرەج) پێــک هاتبــوون‪ .‬ئەمانــە خــاوەن مێژویەکــی‬ ‫خوێنــاوی دور و درێــژ بــون‪ ،‬بــەاڵم تاپێغەمبــەر لەســەر دەســەاڵت بــوو ناکۆکیەکانیــان وەســتابو‪ ،‬یــان النــی کــەم‬ ‫بــواری تەقینەوەیــان نەبــوو‪( .‬ســعد)یش ســەرۆکی گەورەتریــن تیــرەی خێڵــی (خــەزرەج) بــوو‪ ،‬بۆیــە بەئاســانی‬ ‫توان ـرا ئــەم ڕێکەوتنــە برتازێــرێ‪ ،‬بــۆ ئەوســیەکان‪ .‬موهاجیرێــک کــە مێژویەکــی خوێنــاوی لەگەڵیــان نەبــوو‪ ،‬باشــر‬ ‫بــوو لەخەزرەجیــەک کــە خێڵــە نەیــارە تەقلیدیەکەیــان بــوو‪( .‬ابــن خلــدون) لــەم بارەیــەوە دەڵــێ‪( :‬ئەوســەکان بۆیــە‬ ‫بەیعەتیــان بــە ئەبوبەکــر دا چونکــە ڕقیــان لــە خەزرەجیــەکان بــوو)‪ )٢ (.‬هــەر لــەم کۆبونەوەیــەدا پــاش ئــەوەى‬ ‫(ئەبوبەکــر) لەالیــەن (عومــەر)ەوە خرایــە دەســەاڵت وبەیعەتــی پێــدرا‪( ،‬ســعد) لەگــەڵ ژمارەیــەک لــە کەســوکارە‬ ‫نزیکەکانــی ئەمەیــان قبــوڵ نەبــوو‪ ،‬لەگــەڵ عومــەر هەڕەشــەی کوشــتنیان لەیەکــر کــرد‪)*(.‬‬ ‫عــەىل لەبەرئــەوەى خەریکــی ناشــتنی تەرمــی پێغەمبــەر بــوو‪( ،‬ئەبوبەکــر و عومــەر و ئەوانــەی لــە ســەقیفەکە‬ ‫بــوون‪ ،‬خەریکــی ملمالنــێ بــوون لەســەر دەســەاڵت لەناشــتنی تەرمــی پێغەمبــەردا ئامادەنەبــوون‪ )) ٣(،‬بۆیــە عەلــی‬ ‫کــە ڕوداوی دانانــی ئەبوبەکــری بیســت نیگەرانــی خــۆی دەربــڕی‪ ،‬چونکــە ئــەو پێــی وابــوو تەنهــا کــەس کەشــایەنی‬ ‫جێگرتنــەوەى پێغەمبەربێــت دوای کۆچکردنــی‪ ،‬هــەر ئەمــە‪ .‬بۆیــە تــا زیاتــر لەشــەش مانــگ لەدەســت بەکاربونــی‬ ‫ئەبوبەکــر ئــەو هەرئامادەنەبــوو دان بەشــەرعیەتی دەســەاڵتەکەیدا بنێــت‪( .‬ابــن قتیبــة) دەگێڕێتــەوە جارێکیــان کــە‬ ‫ئەبوبەکــر زانــی کەســانێک هــەن لەماڵــی عەلــی کۆبونەتــەوە و ئامادەنیــن بێــن بەیعــەت بــەو بــدەن‪ ،‬عومــەری نــارد‬ ‫و بــۆ الیــان‪ ،‬ئەویــش کەگەیشــت داوایلێکــردن بێنــەدەرەوە‪ ،‬بــەاڵم کەنەهاتنــە دەرەوە فرمانیــدا داری بــۆ کۆبکەنــەوە‪،‬‬ ‫ئەوجــار گوتــی‪( :‬ســوێندم بــە و کەســەی گیانــی عومــەری بەدەســتە‪ ،‬یــان دێنــە دەرەوە یــان خانوەکــە بەســەر ئــەو‬ ‫کەســانەدا دەســوتێنم کــە تێیدایــە)‪ .‬پێیانگــوت‪ :‬عومــەر ئــەم خانــوە فامتــەى کچــى پێغەمبەریشــی تێدایــە‪ ،‬ئەویــش وتــی‬ ‫جــا چییــە؟ ئەوەبــو هەمویــان هاتنــە دەرەوە و بەیعەتیــان بــە ئەبوبەکــردا تەنهــا عەلــی وفامتــەی خێزانــی نەبێــت‪)٤(.‬‬ ‫بەهەمــان شــێوە لە(موصنــف بــن ايب شــیبة)دا هاتــوە‪ :‬دوای ئــەوەی بەیعــەت درا بەئەبوبەکــر‪ ،‬عەلــی و زوبیــر دەچونــە‬ ‫ماڵــی فامتــەی کچــی پێغەمبــەر بــۆ پرســوڕاوێژوو بیرکردنــەوە لەحاڵــی خۆیــان‪ ،‬کەعومــەر پێــی زانــی بۆیــان چــوو‬ ‫بەفامتــەی گــوت‪ ،‬ســوێندم بەخــوا ئەگــەر ئەمانــە بێنــەالی تــۆ و کۆبونــەوە بکــەن خانوەکەتیــان بەســەر دا دەســوتێنم‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەى عومــەر ڕۆشــت عەلیوزوبێــر هاتــن‪ ،‬فامتــەش پێی گــوت‪ :‬عومەر ســوێندی خــواردووە ئەگــەر بێتەوەولێرەبن‬ ‫ئــەوە خانوەکەتــان بەســەردا دەســوتێنێ‪ ،‬بۆیــە داوای لێکــردن بڕۆنونەیەنــەوە بەالیــدا‪ .‬ئەمانیــش نەهاتنــەوەالی هەتــا‬ ‫بەیعەتیــان دا بەئەبوبەکــر‪ )5 (.‬بــەاڵم کــە فامتــەى خێزانــی عەلــی مــرد‪ ،‬کــە کچــی پێغەمبەریــش بــوو ئیــدی عەلــی‬ ‫بڕیاریــدا بەیعــەت بــە ئەبوبەکــر بــدات‪ .‬لەمبارەیــەوە لەســەرچاوە ســوننیەکاندا هاتــوە کــە عەلــی بۆیــە تافامتــە مابــوو‬ ‫بەیعەتــی نــەداوە بــە ئەبوبەکــر چونکــە گوایــە لەبــەر دڵــی فامتەبــوە‪ ،‬لەبەرئــەوەى کــە پێغەمبــەر مــرد فامتــە داوای‬ ‫میراتیەکەیکــرد‪ ،‬کــە لــە مەدینــە و فــەدەک بــوو‪ ،‬بــەاڵم ئەبوبەکــر نەیــدا پێیوگوتــی‪ :‬مــن لــە پێغەمبــەرم بیســتوە کــە‬ ‫کــەس میراتــی ئێمــەی پێغەمبــەران وەرناگرێــت‪ ،‬ئــەوەى دوای خۆمــان بەجێدەمێنێــت ســەدەقەیە‪ .‬بــەاڵم هەربەپێــی‬ ‫هەمــان ئــەو ســەرچاوانە کاتێــک عەلــی چــوە ســەر مینبــەر بــۆ ئــەوەى الیەنگــری خــۆی بــۆ ئەبوبەکــر ڕابگەیەنێــت‬ ‫گوتــی ‪ :‬ئێمــە پێــان وایــە بەشــان هەیــە لــەم کارەدا _واتــە خەالفــەت_‪ ،‬بــەاڵم چەوســێرناینەوە و نــەدرا پێــان(‪)6‬‬ ‫کەواتــە ملمالنێکــە لــە ســەر میراتــی دەســەاڵتدا بــوە‪ ،‬نــەک میراتــی شەخســی و ئــەو موڵــک و زەویانــەى دوای‬ ‫پێغەمبــەر جێــان‪.‬‬

‫(ابن خلدون)‬ ‫لەم بارەیەوە‬ ‫دەڵێ‪( :‬ئەوسەکان‬ ‫بۆیە بەیعەتیان‬ ‫بە ئەبوبەکر دا‬ ‫چونکە ڕقیان لە‬ ‫خەزرەجیەکان بوو)‬

‫‪14‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دورنیە ژەهرخواردانی ئەبوبەکریش‪ ،‬کە سەرئەنجام بوە هۆی‬ ‫مردنی لەالیەن ئەو کەسانەوە بوبێت کە بەمورتەد ناونراون‪ ،‬یان‬ ‫النی کەم لەئەنجامی ئەو ملمالنێ سیاسیانەوە بوبێت‪ ،‬چونکە‬ ‫بەپێی بەشێکی زۆر لەسەرچاوە ئیسالمیەکان ئەبوبەکر بەنەخۆشی‬ ‫ئاسایی نەمردوە‪ ،‬بەڵکو ژەهرخواردوو کراوە‪.‬‬ ‫جگــە لــەوە چەنــد گروپێکــی تــر لەســەردەمی دەســەاڵتی ئەبوبەکــر ناڕەزایەتیــان نەشــاردەوە لەدەســەاڵتەکەى‪ ،‬لەســەروی هەمویانــەوە بزوتنــەوەى‬ ‫هەڵگەڕاوەکانــە (املرتــدون)‪ .‬کەلەڕاســتیدا ئەمانــە هەڵگــەڕاوە نەبــوون لەئیســام‪ ،‬بەڵکــو هێزێکــی ئۆپۆزســیۆن بــوون بەخەالفەتــی ئەبوبەکــر‪ .‬بــەاڵم لــە‬ ‫مێــژوی ڕەســمیی ئیســامیدا ئــەم بزوتنەوەیــە بەهەڵگەڕانــەوە لەخــودی ئایــن نــارساوە‪ .‬لەکاتێکــدا ئەمــان ئامــادە بــون هەمــوو ڕێورەســمەکانی ئیســام‬ ‫جێبەجــێ بکــەن‪ ،‬هیــچ ئاڵوگۆڕێکیــش بەســەر فۆڕموناوەرۆکــی ئاینداریــان دانەهاتبــوو‪ ،‬تەنهــا لەمەســەلەی زەکاتــدا نەبێــت‪ .‬ئەمانــە دەیانگــوت زەکات‬ ‫خۆمــان دەیبەخشــین بــە و کەســانەی ئایــن دیاریکــردووە‪ ،‬نایدەیــن بەدەســتی ئەبوبەکــر‪ .‬چونکــە لەســەردەمی پێغەمبــەردا موســڵامنان دەبــوو زەکات‬ ‫کۆبکەنــەوە و بیدەنــە دەســت پێغەمبــەر و ئەویــش بەســەر ئــەو کەســانەدا دابەشــی دەکــرد کــە قورئــان دیاریکردبــوو‪ .‬بەواتایەکیــر لەســەردەمی ئــەودا‬ ‫یەکێــک لەمەرجەکانــی شــەرعی بونــی زەکات ئەوەبــوو کەدەبــوو بەپێغەمبــەردا بــڕوات و لەرێــی ئــەوەوە دابەشبکرێـــت‪ .‬هــەر لەقورئانــدا هاتبــوو کە‬ ‫پێغەمبــەر پێویســتە ئــەو موڵکوســامانەی زەکاتــە وەریبگرێــت وخــۆی دابەشــی بــکات ( ُخـ ْذ ِمـ ْن أَ ْم َوالِ ِهـ ْم َص َدقَـ ًة تُطَ ِّه ُر ُهـ ْم َوتُ َزكِّي ِهـ ْم ِب َهــا َو َصـ ِّـل َعلَيْ ِهـ ْم‬ ‫إِ َّن َص َلتَـ َـك َسـ َك ٌن لَ ُهـ ْم َواللَّـ ُه َسـ ِمي ٌع َعلِي ٌم)‪(.‬ســورة التوبــة‪ )103/‬بــەاڵم ئەبوبەکــر لەوەاڵمــی ئــەم قســەیەیاندا‪ ،‬کــە لــە ڕوکەشــدا ئاینیــە و لەناوەرۆکــدا‬ ‫هەڵوێســتێکی سیاســیە‪ ،‬وتەیەکــی بەناوبانگــی هەیــە کەوتویەتــی (ســوێندم بەخــوا لەســەر ئــەو ڕێشــمەیەش شــەڕیان لەگــەڵ دەکــەم کــە پێشــر‬ ‫دەیانــدا بــە پێغەمبــەر)‪ )7(.‬کــە مەبەســتی ئەوەبــوو مــادام لەســەردەمی پێغەمبــەردا کاتێــک زەکاتیــان لەئاژەڵەکانیــان دەدا‪ ،‬ڕێشــمەی ئاژەڵەکانیــان‬ ‫لێنەدەکــردەوە و ئەویشــیان لەگــەڵ دەبەخشــی‪ ،‬دەبــێ بەهەمــان شــێوە بیــدەن بەمنیــش‪ .‬ئــەو بزوتنەوەیــە کــە لــە مێــژووی ئیســامیدا نــارساوە‬ ‫بەبزوتنــەوەى هەڵگەرانــەوە لەئیســام‪ ،‬وتیــان ئێمــە جگــە لــەوەى هەمــوو بڕیــار و برگەکانــی ئیســام وەک و خــۆی جــێ بەجــێ دەکەیــن‪ ،‬تەنهــا زەکات‬ ‫نادەینــە دەســت ئەبوبەکــر‪ ،‬کەئەمــە بــۆ خــۆی لــە ناوەرۆکــدا دەربرینــی ناڕەزایەتیەکــی سیاســی بــوو بەرامبــەر ئەبوبەکر‪،‬وگومــان کــردن بــوو لــەوەى‬ ‫ئەبوبەکــر شــایەنی ئەوەبێــت کــە پۆســتی پێغەمبــەر وەربگرێــت‪ .‬بــەاڵم لەالیــەن دەســەاڵتداری تــازە و الیەنگرانیــەوە ئــەم هەڵوێســتە بەهەڵگەڕانــەوە‬ ‫لــە خــودی ئایــن دان ـرا و ڕوبــەڕوی کوشــتاری گــەورە کرانــەوە‪ .‬یەکێــک لەقوربانیەکانــی شــەری ئەبوبەکــر لەگــەڵ ئەوانــەى ئامادەنەبــوون زەکاتــی‬ ‫بدەنــێ‪ ،‬یــان بەزمانێکــی سیاســی یەکێــک لەوانــەى لەبــەرەی ئۆپۆزســیۆنی ئەبوبەکردابــوو‪ ،‬ئەســحابەیەکی بەناوبانگــە کــە نــاوى (مالــک بــن نویرة)یــە‪،‬‬ ‫کــە تــا پێغەمبــەر لەژیانــدا مابــوو بــەردەوام جێــی متامنــەى ئــەو بــوو‪ .‬ئــەم ئەســحابەیە خــۆی وخێڵەکــەی ئامادەنەبــوون زەکات بــدەن‪ ،‬بۆیــە ئەبوبەکــر‬ ‫خالیــدی کــوری وەلیــدی ناردەالیــان بەمەبەســتی ســەندن وکۆکردنــەوەى زەکات لێیــان‪ ،‬بــەاڵم کەئامادەنەبــوون زەکات بــدەن خالیــد هەموویانــی‬ ‫دەستبەســەر کــرد‪ ،‬دوای ئــەوەی کاتــی نوێــژ هاتــو شمشــێرەکانیان دانــاو مالــک و کەســوکارەکەی نوێژیــان کــرد‪ ،‬خالیــد فرمانیــدا گەمارۆیــان بــدەن ‪،‬‬ ‫ئەوانیــش بەناچــاری لــە خالیــد پاڕانــەوە نەیانکوژێــت‪ ،‬بــەاڵم ئــەو هەرهەمویانــی کوشــت‪ .‬ژنەکــەی مالکیشــی کــردە کەنیــزەک و بۆخــۆی بــرد‪ ،‬چونکــە‬ ‫وەک (الطــري) دەڵێــت‪ ،‬ژنەکــەى مالــک لــە هەمــوو ژنــی عــەرەب جوانــر بــوو‪ ،‬بگــرە (املطهــري) مێــژوو نوســی کۆنــی ئیســامی پێــی وایــە خالیــد‬ ‫تەنهــا لەبــەر خاتــری ژنەکــەی ئــەم ئەســحابە و کەســوکارەکەی کوشــت‪)8(.‬‬ ‫دورنیــە ژەهــر خواردانــی ئەبوبەکریــش‪ ،‬کــە ســەرئەنجام بــوە هــۆی مردنــی لەالیــەن ئــەو کەســانەوە بوبێــت کــە بەمورتــەد ناونـراون‪ ،‬یــان النــی کــەم‬ ‫لەئەنجامــی ئــەو ملمالنــێ سیاســیانەوە بوبێــت‪ ،‬چونکــە بەپێــی بەشــێکی زۆر لەســەرچاوە ئیســامیەکان ئەبوبەکــر بەنەخۆشــی ئاســایی نەمــردوە‪،‬‬ ‫بەڵــک و ژەهرخــواردوو ک ـراوە‪)9(.‬‬ ‫ئەبوبەکــر بــەر لەمــردىن عومــەرى لەجێــی خــۆی دانــا‪ ،‬کەدوبــارە ئــەم بڕیــارە بــووە هــۆی زیادبونــی ناڕەزایــی عەلــی وژمارەیــەک لەهــاوەاڵن کەپێیــان‬ ‫دەوت ـرا (اهــل البیــت)‪ ،‬واتــە کــەس و کارەکانــی پێغەمبــەر‪ ،‬کــە عەلــی لەســەروی هەمویانــەوە بــوو ‪ ،‬دواتــر ئــەم بزوتنەوەیــە ناون ـرا شــیعە‪ ،‬واتــە‬ ‫الیەنگرانــی عەلــی‪ .‬شهرســتانی ڕەوتــی شــیعەی وا پێناســە کــردوە‪( :‬هەرکەســێک پێــی وابــێ دوای پێغەمبــەر عەلــی لــە هەمــوو کــەس شــیاوترە بــۆ‬ ‫خەالفــەت‪ ،‬دوای ئەمیــش کوڕەکانــی ئــەوا شــیعەیە)‪ )10(.‬کەئەمــەش ســەیرکردنێکی تــەواو سیاســیە بــۆ ئــەم قوتابخانــە فکریــەی ئیســام‪ ،‬دەشــتوانین‬ ‫بڵێیــن بەپێچەوانــەوە هــەر کەســێک دان بەشــەرعیەتی خەالفەتــی ئەبوبەکــر دابنــێ وبەشــیاوترین کەســی بزانــێ بــۆ ئــەم پۆســتە‪ ،‬ئــەوا ســونننەیە‪.‬‬ ‫ڕوداوی دانانــی عومــەر لەالیــەن ئەبوبەکــر بــێ پرســکردنی بەکــەس‪ ،‬بۆتــە مایــەی ڕەخنــەى زۆر لەالیــەن شــیعەوە‪ ،‬گەورەتریــن بەڵگەشــیان بــۆ ئــەو‬ ‫هەڵوێســتە ئەوەبــوو کــە دەیانگــوت پێغەمبــەر بەرلــەوەى مبــرێ ویســتی وەســیەت بــکا‪ ،‬بــەاڵم عومــەر وتــی پێغەمبــەر نەخۆشــە و ئــاگای لەخــۆی نیــە‪،‬‬ ‫بۆیــە نەیهێشــت وەســیەتەکەی بنوســێ‪ ،‬هەرچەنــدە چەنــد جارێــک پێغەمبــەر ئــەم داواکاریــەى دووبــارە کــردەوە و عومــەر هــەر نەیهێشــت‪ ،‬بەبیانــوى‬ ‫‪15‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئــەوەى پێغەمبــەر ئــاگای لەخــۆی نییــە‪ .‬ســەرئەنجام بــوە دەنگەدەنــگ لەنێــوان ئەوانــەى ویســتیان کاغــەز بێنــن وەســیەتەکەی پێغەمبــەر بنوســن ‪،‬‬ ‫ئەوانەشــی الیەنگــری عومەریــان کــرد‪ ،‬ئەوەبــوو پێغەمبــەر لەهەمویــان توڕەبــوو دەریکــردن‪ ،‬دواجــار بــەم نەخۆشــیە مــردوو وەســیەتەکەی نەکــرد‪.‬‬ ‫(ابــن عبــاس) لەبــارەی ئــەم ڕوداوەوە وتویەتــی‪( :‬خراپەیەکــی زۆر گەورەبــوو نەیــان هێشــت پێغەمبــەر وەســیەت بــکات)( ) شــەرع زانــە موســڵامنە‬ ‫ســونننیەکان لەکۆنــدا زۆر هەوڵیانــداوە تەفســیرێکی مەنتقــی بــۆ ئــەوە بدۆزنــەوە کەبۆچــی عومــەر نەیهێشــت پێغەمبــەر دوا وەســیەتی خــۆی بــکات؟‬ ‫ئایــا ناوەرۆکــی ئــەو وەســیەتەچی بــوە؟(‪)11‬‬ ‫شــیعەکان لەبــارەی ئــەم ڕوداوەوە بڕوایــان وایــە کەپێغەمبــەر ویســتویەتی وەســیەت بــۆ عەلــی بــکات‪ ،‬بۆیــە عومــەر ڕێگــری لێکــردوە‪ .‬ئــەوەى وا‬ ‫دەکات ئــەو ڕەخنەیــان خەســر بێتــەوە ناکۆکــی هەڵوێســتی عومــەرە لەســەرەمەرگی ئەبوبەکــر بەبــەراورد بەســەرەمەرگی پێغەمبــەر‪ .‬چونکــە بەهەمــان‬ ‫شــێوە کەئەبوبەکــر لەکاتــی ســەرەمەرگیدا‪ ،‬کەتوشــی نەخۆشــییەکی ســەخت بــوو بەهــۆی ئــەو ژەهــرەى دەرخــواردی درا‪ ،‬داوایکــرد وەســیەتبکات‬ ‫و بۆئــەو مەبەســتە عوســانی کــوری عەفــان هــات‪ ،‬ئەبوبەکــر دەســتیکرد بەوتنــی وەســیەتەکەى‪ ،‬بــەاڵم بەرلــەوەی تەواویبــکات لەهۆشــخۆی چــوو‬ ‫بورایــەوە‪ ،‬ئەوەبــوو عوســان لــەالی خۆیــەوە نــاوی عومــەری نوســی بــۆ خەالفــەت‪ ،‬کاتێکیــش ئەبوبەکــر بەخەبەرهــات پەســەندیکرد‪)12(.‬‬ ‫شــیعەکان پێیــان وایــە ئــەم ناکۆکیــە لەهەڵوێســتی عومــەر کــە وەســیەتی پێغەمبــەری ڕەتکــردەوە بەبیانــوی ئــەوەى نەخــۆش بــوەء ‪ ،‬قبوڵکردنــی‬ ‫وەســیەتی ئەبوبەکــر کەنەخۆشــیەکەی ســەخترتیش بــوو لەئەنجامــی ئەوەبــوو کەدەیزانــی وەســیەتەکەی پێغەمبــەر لەقازانجــی نییــە‪ .‬ئــەوە جگەلەوەى‬ ‫کــە پێغەمبــەر وەحــی لەخــواوە بــۆ دەهــات و قســەکانی هــی خــۆی نەبــون‪ ،‬بەپێــی مەنتیقــی ئاینــی‪ .‬بۆیــە شــیعە ئــەم هەڵوێســتەیان وا لێکداوەتــەوە‬ ‫کــە بەرهەمــی دژایەتیکردنــی عەلییــە لەالیــەن هەردووکیانــەوە‪ .‬چونکــە لەســەرەتادا عومــەر عەلــی فەرامــۆش کــردوو لــە مشــتومڕی ســەقیفەى بەنــی‬ ‫ســاعدە ئەبوبەکــری کــردە دەســەاڵتدار‪ ،‬دواتریــش ئەبوبەکــر بەرلــەوەى مبــرێ عومــەرى کــردە جێگــرەوەى خــۆی‪ .‬ئــەم پەیوەندیــە سیاســیە بەهێــزەى‬ ‫نێــوان عومــەر و ئەبوبەکــر‪ ،‬راســتیەک بــوو هــەم و الیــەک دەیزانــی‪ ،‬بۆیــە کاتێــک عومــەر وەســیەتەکەی ئەبوبەکــری پــێ گەیشــت‪ ،‬کەلەکاغەزێکــدا‬ ‫نورسابــوو بەدەســتیەوە گرتوهاواریکــرد‪ :‬خەڵکینــە وەرن فرمانــی ئەبوبەکــر جێبەجێبکــەن‪ ،‬لەوکاتــەدا یەکێــک وتــی ئــەم نــورساوە چــی تێدایــە؟ عومــەر‬ ‫گوتــی نازانــم بــەاڵم هەرشــتێک بێــت مــن جێبەجێــی دەکــەم‪ .‬کابـراش وتــی‪ :‬بــەاڵم مــن دەزانــم چــی تێدایــە‪ ،‬تــۆ ئــەوت کــردە خەلیفــە و ئێســتاش ئــەو‬ ‫تــۆی کردۆتــەوە خەلیفــە‪)13(.‬‬ ‫کاتێــک عومــەر بــوو بەدەســەاڵتدار ناکۆکــی نێــوان الیەنگرانــی عەلــی لەگــەڵ دەســەاڵتدا توندتــر بــۆوە‪ ،‬بەپێچەوانەشــەوە دەســەاڵتداران توندتــر‬ ‫ڕوبەڕویــان بونــەوە‪ ،‬لــەم قۆناغــەدا شــیعەکان ناچارکــران موجامەلــەی دەســەاڵتی ســوننیی بکــەن‪ ،‬ئــەم پرنســیپەش لــە کەلتــوری شــیعیدا پێــی‬ ‫دەوترێــت (تقیــە)‪ .‬ئــەم وشــەیە کەمانــای خۆپارێــزی دێــت تائێســتاش لەنــا و شــیعەدا پرنســیپێکی ئاینــی زاڵــە‪ ،‬مەبەســت لێــی ئەگــەر مرۆڤــی موســڵامن‬ ‫بڕواشــی بەشــتێک نەبێــت لەناخیــدا‪ ،‬بــەاڵم مەترســی کوشــن یــان س ـزادانی لەســەربوو‪ ،‬ئــەوا بــۆی هەیــە لەڕوکەشــدا واخــۆی دەربخــات کەبــڕوای‬ ‫پێیەتــی‪ .‬بەهەمــان شــێوەى شــیعەکان کــە لەســەردەمی عومــەرەوە کردویانــە‪ ،‬کەلەترســی کوشــن و سـزادان ناچاربــوون دان بنێــن بەدەســەاڵتەکەیدا‪،‬‬ ‫بــێ ئــەوەى بڕوایــان پــێ بێــت‪ .‬پــاش ماوەیــەک عومــەر لەالیــەن کەســێکەوە کــوژرا بەنــاوی (ئەبولوئلوئــە)‪ ،‬کەکورتــەی چیرۆکــی ئــەم کوشــتنەش‬ ‫وەک و لــە زۆربــەی ســەرچاوە مێژوویــە ســونننیەکاندا هاتــوە بــەم شــێوەیە ‪ :‬ئەبولوئلوئــە کۆیلــەی موغیرەبــوو‪ ،‬لەبنچینــەدا خەڵکــی نەهاوەنــد‬ ‫بــوو‪ ،‬ســەرەتا کۆیلــەی جەنــگ بــوو الی ڕۆمــەکان‪ ،‬کەســوپای ئیســام گەیشــتە ئــەم ناوچەیــە ک ـرا بەکۆیلــەی موغیــرەی کــوری شــوعبە‪ ،‬هەرچەنــدە‬ ‫عومــەر لەســەردەمی دەســەاڵتی خۆیــدا قەدەغەیکردبــوو کەهەرکەســێک عــەرەب نەبێــت لەمەککــەدا بــژی‪ ،‬تەنهــا کچــە دیلــەکان ومنــداڵ و پیــاوە‬ ‫بەتەمەنــەکان نەبێــت‪ ،‬بــەاڵم هــەروەک و (ابــن مســعود) دەگێرێتــەوە‪ ،‬موغیــرە بەتایبەتــی داوای لەعومــەر کردبــوو کــە قبوڵــی ئــەوە بــکا ئەبولوئلوئــە‬ ‫لــە مەککــەدا بــژی‪ ،‬چونکــە ئیشــی زۆری پێیەتــی‪)14(.‬‬ ‫دەگێرنــەوە ئەبولوئلوئــە کەبەناوبــازاردا دەڕۆیشــت و دەیبینــی کــچ و ژن و منداڵــی شــار وواڵتەکــەی دەکڕدرێــن و دەفرۆرشێن لەالیەن ئەســحابەکانەوە‪،‬‬ ‫لــە دیلــە بەتەمەنــەکان نزیــک دەبــۆوە و قســەی خۆشــی بۆدەکــردن ودڵــی دەدانــەوە و دەســتی بەســەری منداڵەکانــدا دێنــا و یاریــی لەگــەڵ‬ ‫دەکردنوبەگریانــەوە دەیگــوت ( اکل عمــر کبــدي) واتــە (عومــەر جەرگــی خــواردم)‪) 15(.‬‬ ‫ســەرباری ئــەوەی ناوب ـراو لەواڵتــی فارســەوە بەکۆیلــەی هێرنابــوو حیجــاز‪ ،‬کــەس و کارەکــەی یــان کوژرابــوون یــان کرابــون بەکۆیلــەو هەمــوو مــاڵ‬ ‫وســامانی تااڵنکرابــوو‪ ،‬خۆشــی کرابــوو بەکۆیلــە‪ ،‬ئەمــەش لەبەرئــەوەى ئاشــەوان بــوو‪ ،‬ئاســنگەری و دارتاشیشــی دەزانــی‪ .‬بۆیــە موغیــرە لەســەری‬ ‫کردبــوو بەئــەرک کەدەبێــت هەمــوو ڕۆژێــک چــوار درهەمــی بۆپەیدابــکات‪ ،‬ئەمــەش بەتــەواوى مانــدوی کردبــوو‪ .‬بۆیــە ڕۆژێکیــان چــوە الی عومــەر و‬ ‫داوایلێکــرد کــە ئــەم زوڵمــەى لەســەر البــدا و داوا لەموغیــرە بــکات کــە ئەرکــی لەســەر کــەم بکاتــەوە‪ ،‬بــەاڵم عومــەر کەزانــی ئــەم کابرایــە ســەنعاتکارە‬ ‫(کــە ســەنعات الی عەرەبــی دەشــتەکی کــە تەنهــا کشــتوکاڵوئاژەڵداری دەزانــی‪ ،‬پیشــەیەکی یەکجــار گرنــگ بــوو) عومــەر ئــەوەى پێســەیربوو‪ ،‬پێــی‬ ‫گــوت‪ :‬مــادام ســەنعاتکاری‪ ،‬ئەمــە کەمــە کــە موغیــرە داوات لێــدەکات‪ ،‬بۆیــە دەبــێ بــە قســەی بکــەی وئاشــێکیش بــۆ مــن دروســتبکەی‪ .‬ئەمیــش‬ ‫لەڕقــی ئــەم وەاڵمــە چەنــد رۆژێــک دوای ئــەوە‪ ،‬لەکاتــی نوێــژدا لەناومزگــەوت بەخەنجەرێکــی دووســەرەی ژەهـراوی عومــەر وشــەش کەســیی تریشــی‬ ‫لەگــەڵ کوشــت‪ ،‬دوای ئــەوە بەپێــی چەنــد ســەرچاوەیەک بەهەمــان خەنجــەر خــۆی کوشــت‪ .‬ئەســحابەکانیش لەتۆڵــەی ئــەوکارە ئــەو ژن ومندااڵنەیــان‬ ‫‪16‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاشکرایە کەسوپای‬ ‫ئیسالمی بەسەر‬ ‫هەرناوچەیەکی‬ ‫دادابێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫دانیشتوانەکەی‬ ‫موسڵامن نەبوبن‬ ‫وفرمانەکانی‬ ‫خەلیفەیان جێ‬ ‫بەجێ نەکردبێت‪،‬‬ ‫ئەوا توشی کوشنت‬ ‫وتااڵنوفڕاندنی‬ ‫ژنەکانیان بونەتەوە‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫کوشــت کــە خەڵکــی شــارەکەى لوئلوئــە بــون یــان کــەس و کاری ئــەو بــون‪ .‬لەکتێبــی (مصنــف ابن ايب شــیبة‬ ‫ (ج ‪ / 8‬ا ‪ )576‬دا هاتــوە کــە ئــەم کارە پالنێــک بــوە و لەالیــەن کەســوکاری دیلــە فارســەکانەوە دارێژرابــوو‪،‬‬‫ئەبولوئلوئــە لەتۆڵــەی ئەوانــدا ئەنجامیــدا‪( .‬ابــن تیمیــة)ش بەهەمــان شــێوە دەڵێــت‪( :‬کوژرانــی عومــەر‬ ‫تۆڵــەى کافــرەکان بــوو‪ ،‬لەبەرامبــەر ئــەوەى عومــەر پێیکــردن کــە واڵتــی فەتحکــردن‪ ،‬ســەرکردەکانیانی‬ ‫کوشــن و ‪ ،‬سەروەتوسامانەکەشــیانی تااڵنکــرد)‪)16(.‬‬ ‫ ‬ ‫ئەم روداوە بە و شێوە تراژیدیە لەدەیان سەرچاوەى کۆنی ئیسالمی سوننیدا گێرراوەتەوە‪)17(.‬‬ ‫الی شــیعە‪ ،‬ئــەم کەســایەتیە بەیەکێــک لەالیەنگرانــی ئیاممــی عەلــی دەناســێرنێت‪ ،‬ئــەم تیــرۆرەش‬ ‫دەبەســتنەوە بەزوڵمــی عومــەر لەشــیعەکان‪( .‬میــرزا عبداللــه)ی مێژوونوســی شــیعە دەڵێــت‪( :‬لوئلوئــە‬ ‫یەکێکــە لــە موســڵامنوموجاهیدە نــارساوەکان‪ ،‬بەڵکــو دڵســۆزترین شــوێن کەوتــوى ئیاممــی عەلــی بــوە)‪.‬‬ ‫(‪)18‬‬ ‫کــە لەڕاســتیدا پێدەچێــت ئــەم کەســە هیــچ پەیوەندیەکــی بەملمالنێــی ناوخــۆی موســڵامنەکانەوە نەبوبێــت‪،‬‬ ‫بەڵکــو ئــەم بــەم کارەی تەنهــا ویســتویەتی تۆڵــەی پەالمــاری لەشــکری ئیســامی لەخــۆی ولەکەســوکار و‬ ‫هــا و شــاریەکانی بکاتــەوە‪( .‬الرسخــي) دەڵێــت‪ :‬کوشــتنی عومــەر نەتیجــەی ئــەوە بــوە کــە موســڵامنان‬ ‫دەقــاودەق فەرمانەکانیــان جــێ بەجــێ نەکــردووە‪ ،‬چونکــە عومــەر فرمانــی دابــوو بــە ســەر لەشــکرەکانی‬ ‫کــە‪( :‬هەرکەســێک گەندەمــووی لێڕوابــوو نەیکــەن بەکۆیلــە‪ ،‬بیکــوژن)(‪ )19‬بــەاڵم ناکۆکــی و ڕقئەســتوری‬ ‫نێــوان شــیعە و ســونننە وایکــردوە هەمــوو ڕوداوو دیاردەیەکــی ناتەبــا بەیەکــر بگــۆڕن بــۆ هەڵوێســتێکی‬ ‫سیاســی و ئاینــی دژی یەکــری‪.‬‬ ‫ئاشــکرایە کەســوپای ئیســامی بەســەر هەرناوچەیەکــی دادابێــت‪ ،‬ئەگــەر دانیشــتوانەکەی موســڵامن نەبوبــن‬ ‫وفرمانەکانــی خەلیفەیــان جــێ بەجــێ نەکردبێــت‪ ،‬ئــەوا توشــی کوشــن وتااڵنوفڕاندنــی ژنەکانیــان بونەتــەوە‪.‬‬ ‫هــەر بۆمنونــە‪( :‬ابــن اثیــر) بــە ســێ دێــر ڕوداوی سەرلەشــکری عومــەر و کــوردەکان لەژێرنــاوى (خــر ســلمە‬ ‫بــن قیــس االشــجعي واالکـراد) دەگێرێتــەوە لەکاتــی گەیشــتنی ســوپای ئیســامی بــۆ کوردســتان‪ .‬کــە (الطربي‬ ‫و ابــن اثیــر) بەچەندیــن الپــەرە و بەدورودرێــژی گێراویانەتــەوە‪( ،‬ابــن اثیــر) دەڵــێ‪ :‬کــە ســوپاکەی ئیســام‬ ‫گەیشــت بــە کــوردە مورشیکــەکان‪ ،‬داوایلێکــردن یــان موســڵامن بــن‪ ،‬یــان شــەریان لەگــەڵ بکــەن‪ ،‬ئەوانیــش‬ ‫قبوڵیــان نەکــرد‪ ،‬ســەرئەنجام شــەریان لەگــەڵ کــردن‪ ،‬پیاوەکانیــان کوشــن‪ ،‬ژنەکانیــان کــردە کەنیــزەک‬ ‫وســەبایا‪ ،‬دەســتیان بەســەر موڵکوماڵەکانیانــدا گــرت و بــۆ عومەریــان نــارد‪( .‬واتــە ژنودەســکەوتەکان)‪) 20(.‬‬ ‫بەگەڕانــەوە بــۆ ڕوداوە ناوخۆییەکانــی کۆمەڵــگای ئەســحابە‪ ،‬ئــەو کۆمەڵگایــەی بەقــەد ئــەوەى ناکــۆک بــوە‬ ‫بــە کەلتــور و بیروبــاوەڕی دەوروبــەری‪ ،‬لەناوخۆشــیدا هەمــوو ڕەگەزەکانــی خێڵەکــی ودژایەتــی قۆناغــی‬ ‫بــەدەوى بــەر لــە بــون بەکۆمەڵــگای هەڵگرتبــوو‪ ،‬ئــەوا دەبینیــن عومــەر بەرلــەوەى مبرێــت داوایــان لێکــرد‬ ‫کەوەکــو ئەبوبەکــر کەســێک هەڵبژێرێــت ودیاریبــکات بــۆ ئــەوەى بکرێتــە خەلیفــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەو بەوەاڵمــە‬ ‫بەناوبانگەکــەی وەاڵمــی دانــەوە ووتــی (ئەگــەر دوای خــۆم کەســێک دیاریبکــەم بــۆ ئــەوەى ببێتــە خەلیفــە‪،‬‬ ‫ئــەوا پێــش مــن کەســێکی لەمــن باشــر وایکــردووە –مەبەســتی ئەبوبەکــرە ‪ -‬ئەگــەر کەســیش دیارینەکــەم‬ ‫ووازی لێبێنــم‪ ،‬ئــەوا دیســان کەســێکى لەمــن باشــر وایکــردووە – مەبەســتی پێغەمبــەر بــوو‪ ) 21(.)-‬ئەمــەش‬ ‫دیســان بەڵگەیەکــی تــرە بــۆ ئــەوەى کــە پێغەمبــەر بەرلــەوەى مبــرێ کەســی دیارینەکردبــوو تاجێگــەی‬ ‫بگرێتــەوە‪ ،‬جیالــەوەش عومــەر پێشــریش لەدانیشــتنێکدا وتبــوی کــە دانانــی ئەبوبەکــر بەخەلیفــە کارێکــی‬ ‫کتوپــر و بــێ بەرنامەبــوە‪)22(.‬‬ ‫بــەم شــێوەیە عومــەر لەنێــوان سیاســەتی پێغەمبــەر کــە بریتــی بــوو لــە دیــاری نەکردنــی کــەس بــۆ‬ ‫دەســەاڵت‪ ،‬سیاســەتی ئەبوبەکــر کەبــەر لــەوەى مبرێـــت خەلیفەیەکــی هەڵبــژارد نەیدەزانــی چــی بــکات‪.‬‬ ‫بــەاڵم شــیعەکان لەســەر ئــەم ڕوداوەش بۆچونێکــی تریــان هەیــە‪ ،‬ئەمــان دەڵێــن عومــەر بۆیــە وای گوتــو‬ ‫وایکــرد چونکــە ئەگــەر کەســێکی هەڵبژاردبــا بــۆ خەالفــەت دەبــوو عەلــی هەڵبژاردبــا‪ ،‬لەبەرئــەوەى لــە‬ ‫هەمــوو کــەس شــیاوتربوە و تاکەکەســیش بــوە لــەدوای مردنــی پێغەمبــەرەوە داوای دەســەاڵتی دەکــرد‪،‬‬

‫دابڕان‬ ‫ئەگــەر کەسیشــی دیارینەکردبــا و بــۆ موســڵامنەکانی بەجێهێشــتبا‪ ،‬ئــەوە دیســان هــەر عەلــی دەردەچــوو‪،‬‬ ‫چونکــە زۆرتریــن الیەنگــری هەبــوو‪ ،‬بەتایبــەت کــەس و کارەکانــی پێغەمبــەر کەبــە ( اهــل البیــت نارسابــون)‪.‬‬ ‫بــەاڵم عومــەر ســەرئەنجام شــەش کــەىس کــرد بــە (شــورا) بــۆ ئــەوەى دواى خــۆى خەلیفەیــەک لەناوخۆیانــدا‬ ‫هەڵبژێــرن‪ ،‬ئەمانیــش دواى مــردىن عومــەر عوســانیان هەڵبــژارد –دووبــارە دواى مشــتومڕێکى زۆرو ناکۆکیەکــی‬ ‫خێڵەکــی تونــد‪ .‬خ ـراپ نییــە لێــرەدا ئەگــەر زۆر بەکورتیــش بێــت ئــەم چیرۆکــە بگێرینــەوە‪.‬‬ ‫شــەش کەســی شــوراکە بریتــی بــون لــە (عەلــی کــوڕی ئەبــو تالیــب‪ ،‬عوســانی کــوڕی عەفــان‪ ،‬عبدالرحامنــی‬ ‫کــوڕی عــەوف‪ ،‬ســعدی کــوڕی ئەبــی وەقــاس‪ ،‬زوبیــری کــوڕی عــەوام‪ ،‬تەڵحــەی کــوڕی عەبــدواڵ)‪ ،‬دوای ئــەوەى‬ ‫عومــەر ئەمانــەی دیاریکــرد بــۆ ئــەوەى شــوراى یەکالکرنــەوەى خەلیفــەى داهاتــوو بــن گوتــی‪ :‬بــا ئەمانــە لەنــاو‬ ‫خۆیــان کەســێک هەڵبژێــرن بەخەلیفــە‪ .‬هــەر لەســەرەتادا ئیــن عەبــاس بەچــاوی گومانــەوە لــەم هەنــگاوەى‬ ‫عومــەری دەڕوانــی‪ ،‬بۆیــە داوای لــە عەلــی کــرد نەچێتــە نــاو ئــەم شــورایەوە و قبوڵــی نــەکات‪ ،‬بــەاڵم عەلــی‬ ‫وەاڵمــی دایــەوە گوتــی‪ :‬ڕقــم لەناکۆکیــە‪ ،‬ئیــن عەباســیش پێــی گــوت‪ :‬کەواتــە توشــی شــتێک دەبــی کــە پێــت‬ ‫ناخۆشــە‪ ،‬ئەوجــار ئیــن عەبــاس پێــی گــوت‪ :‬هەرشــتێکم پــێ گوتبــی وبەقســەت نەکردبــم دوایــی پەشــیامن‬ ‫بویتــەوە‪ ،‬کــە پێغەمبــەر لەســەرەمەرگدا بــوو پێــم گوتــی پرســیاری لــێ بکــە بزانــە دوای خــۆی دەســەاڵت بــۆ‬ ‫کێیــە‪ ،‬بەقســەت نەکــردم‪ ،‬کەمــرد پێــم گوتــی پەلەبکــە و داوای بکــە‪ ،‬بەقســەت نەکردم‪ ،‬کــە عومەریش لەشــوراکە‬ ‫داینــای پێــم گوتــی وەرە دەرەوە و مەیکــە هــەر بەقســەت نەکــردم‪ ،‬بۆیــە ئەمــەم بەقســەبکە‪ ،‬هەرشــتێکی پــێ‬ ‫گوتــی بڵــێ نەخێــر تادەتکــەن بــە خەلیفــە‪ )23(.‬مەبەســتی ئیــن عەبــاس ئەوەبــوو کەعەلــی ئــاگای لەخــۆی بێــت‬ ‫لەنــاو ئــەو شــەش کەســەدا‪ ،‬چونکــە واهەســتی دەکــرد کەفێڵێــک لــە عەلــی دەکــەن‪ ،‬لەبــەر ئــەوەى ســەعد‬ ‫لەقســەی عەبدوالرحــان دەرناچــێ‪ ،‬ئەویــش ئــاوەڵ زاوای عوســان بــوو‪ .‬عومــەر پێــش ئــەوەى مبــرێ چەنــد‬ ‫مەرجێکــی بۆئــەم شــورایە دانــا‪:‬‬ ‫ •یەکەم‪ :‬دوای مردنی لەماوەی سێ شە و رۆژدا پێویستە خەلیفەیەک دیاریبکەن‪.‬‬ ‫ •دووەم‪ :‬لەکاتــی نوێــژدا دەبێــت ســوهەیبی ڕۆمــی بچێــت پێــش نوێژیــان بــۆ بــکات‪ ،‬ئەمــەش لەترســی‬ ‫ئــەوەى ئەمانــە لەســەر پێــش نوێــژی لێیــان بێتــە دەمەقاڵــە‪ .‬بــەاڵم لەبــەر ئــەوەى ســوهەیب عــەرەب‬ ‫نەبــوو بۆیــە ئەگــەر پێــش نوێژیشــیان بۆبــکا و لەناویشــیان بێــت داوای خەلیفــەی نــاکات ودەســت لــەو‬ ‫بــوارە وەرنــادات‪ .‬عەبــدواڵی کوریشــی لەناویــان دەبێــت‪.‬‬ ‫ •ســێهەم‪ :‬داوای کــرد ئەمانــە لەخانویەکــدا دەســت بەســەر بکرێــن تــا گفتوگۆکانیــان تــەواو دەکــەن‬ ‫و کەســێک لەنــاو خۆیــان دەکەنــە خەلیفــە‪ ،‬لــەو ماوەیەشــدا بۆیــان نییــە لەگــەڵ خەڵــک تێکــەڵ بــن‪.‬‬ ‫ئەمــەش بــۆ ئــەوەى ناکۆکیــەکان نەپەرنــەوە نــاو خێڵەکانیــان ولەکۆنــرۆڵ دەربچــن‪.‬‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دوای ئەوەی بەیعەت‬ ‫درا بەئەبوبەکر‪،‬‬ ‫عەلیوزوبیر دەچونە‬ ‫ماڵی فامتەی‬ ‫کچی پێغەمبەر‬ ‫بۆ پرسوڕاوێژوو‬ ‫بیرکردنەوە لەحاڵی‬ ‫خۆیان‪ ،‬کەعومەر‬ ‫پێی زانی بۆیانچوو‬ ‫بەفامتەی گوت‪،‬‬ ‫سوێندم بەخوا ئەگەر‬ ‫ئەمانە بێنەالی تۆ‬ ‫و کۆبونەوە بکەن‬ ‫خانوەکەتیان بەسەر دا‬ ‫دەسوتێنم‬

‫ •چــوارەم‪ :‬داوایکــرد پەنجــا چەکــدار لەژێــر فرمانــی عەبدوڵــای کوریــدا پاســەوانی لــەو شــوێنەبکەن وئــەم‬ ‫فەرمانــە جــێ بەجــێ بکــەن‪.‬‬ ‫ •پێنجــەم‪ :‬ئەگــەر پێنــج کــەس لەمانــە یــەک کەســیان دیاریکــرد بــۆ ئــەوەى ببێتــە خەلیفــە و کەســی‬ ‫شەشــەم رەتــی کــردەوە‪ ،‬ئامادەنەبــوو بەیعــەت بــدات‪ ،‬ئــەوا لەملــی بــدەن و بیکــوژن‪ ،‬ئەگــەر چــوار‬ ‫کەســیش یەکێکیــان دیاریکــرد و دووەکــەی تــر قبوڵیــان نەبــوو‪ ،‬ئــەوا لەملیــان بــدەن‪ ،‬ئەگــەر ســێ بەســێش‬ ‫بــوون‪ ،‬ئــەوا بــا عەبــدواڵی کــوری ئیاممــی عومــەر یەکالیبکاتــەوە‪ ،‬الیەنگــری کامیانــی کــرد و کامیانــی‬ ‫هەڵبــژارد‪ ،‬ئــەو دەکرێتــە خەلیفــە‪ ،‬ئەگــەر بەقســەی عەبدواڵشــیان نەکــرد‪ ،‬ئــەوا ئــەو الیــە هەڵبژێــرن کــە‬ ‫عبدوالرحامنــی کــوری عەوفــی تێدایــە‪ ،‬ئەگــەر ســێ کەســەکەی تــر هــەر قبوڵیــان نەبــوو ئــەوا لەملیــان‬ ‫بــدەن‪)24(.‬‬ ‫‪18‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئەوەبــوو مشــتومڕەکان درێژەیــان کێشــا‪ ،‬ناکۆکــی زۆر کەوتــە نــاو خەڵکــەوە‪ ،‬ســەرئەنجام بەگشــتی ڕاکان لــە دەوری عەلــی و عوســاندا دەســوڕایەوە‪،‬‬ ‫وەک و مێژونوســەکان باســی دەکــەن شــەرە جنێــو کەوتــە نــاو ئەســحابەکان لەنێــوان الیەنگرانــی ئــەم دووکەســە‪ .‬بۆیــە لەترســی کەوتنــەوەى جەنــگ‬ ‫لەنێــوان الیەنگرانــی عەلــی و عوســان و تەواوبونــی مــاوەى دیاریکـرا و بــۆ یەکالکردنــەوەى ئــەم کێشــەیە‪ ،‬لەدواییــن شــەودا‪ ،‬عەبدولڕەحــان ســەرەتا‬ ‫عەلــی جیاکــردەوە و پێــی گــوت‪ :‬ســوێند دەخــۆی بەخــوا _ئەگــەر بتکەینــە خەلیفــە_ بەپێــی قورئانوســوننەتی پێغەمبــەر و رێوشــوێنی دوو خەلیفەکــەی‬ ‫دوای خــۆی کاردەکــەی؟ ئەویــش وەاڵمــی دایــەوە ووتــی‪ :‬هــەوڵ دەدەم وابکــەم بەپێــی زانیــاری و توانــای خــۆم‪ .‬پاشــان عەبدوالرەحــان عوســانی‬ ‫جیاکــردەوە و هەمــان پرســیاری لەویــش کــرد‪ ،‬بــەاڵم عوســان بەکورتــی وەاڵمــی دایــەوە و گوتــی‪ :‬بەڵــێ وادەکــەم‪ .‬لەئەنجامــدا عەبدوالرەحــان بریــاری‬ ‫دا عوســان بکاتــە خەلیفــە‪ .‬دوای ئــەوە عەلــی تورەبــوو‪ ،‬گوتــی‪ :‬ئەمــە فێــڵ بــووەو بەتورەییــەوە رۆشــت‪) 25(.‬‬ ‫جیــاوازی وەاڵمەکانــی عەلــی و عوســان بــۆ ئــەم پرســیارە‪ ،‬لەجیــاوازی هەڵوێســتی سیاســیانەوە دێــت بەرامبــەر هــەردووک ســەردەمی خەالفەتــی‬ ‫ئەبوبەکــر و عومــەر‪ .‬چونکــە وەکــو پێشــریش زۆر بەکورتــی بینیــان عەلــی پێــی وابــوو کەئــەم شــایەنی ئەوەبــوو ببێتــە خەلیفــە نــەک ئەمــان‪.‬‬ ‫ناشــبێ ئەوەمــان بیــر بچــێ کــە هەمــوو رێگاکانــی ئــەم شــورایە‪ ،‬وا دارێژرابــوو کــە ئــەم ئەنجامــەی لێبکەوێتــەوە‪ .‬یانــی ئــەم شــورایە هــەروەک و ئیــن‬ ‫عەبــاس لەســەرەتادا پێشــبینی کردبــو‪ ،‬یاریەکــی عومەربــوو و فێڵێــک بــوو بۆئــەوەى عەلــی بێدەنــگ بــکات و لەدەســەاڵتی دوربخاتــەوە‪ .‬دیســان‬ ‫عەلــی وتــی ئەمــە غــەدرە لەمــن کـراوە و ئــەم جارەیــان ناوچــەی حیجــازی بەجێهێشــت و بــەرەو عیـراق هــات‪ .‬و توڕەبــون و ناکۆکیەکانیــش چونــە‬ ‫ئاســتێکی مەترســیدارتر و فراوانــر‪.‬‬

‫بۆ ئاشنابوون به‌ ورده‌كاری ئه‌م روداوه‌ گرنگه‌‪ ،‬خوێنه‌ر ده‌توانێ بۆ ئ ‌ه و سه‌رچاوانه‌ بگه‌رێته‌وه‌‪:‬‬

‫ صحيــح البخــاري‪( /‬ج ‪ / 12‬ص ‪ .)2‬صحيــح مســلم ‪( /‬ج ‪ / 11‬ص ‪.)391‬الكامــل يف التاريــخ ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.358‬املنتظــم‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪. )434 -433‬تاريــخ‬‫الرســل وامللــوك ‪( /‬ج ‪ / 2‬ص‪. 118-116‬عيــون األخبــار ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)222‬مــروج الذهــب ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)288‬املختــر يف أخبــار البــر ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)107‬‬ ‫البــدء والتاريــخ ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)278‬تاريــخ اليعقــويب ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)154-153‬تاريــخ الخلفــاء‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪)26‬تهذيــب ســرة ابــن هشــام‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪-442‬‬ ‫‪ .)444‬تاريــخ اإلســام للذهبــي ‪( /‬ج ‪ / 1‬ص ‪ .)364-361‬تاريــخ ابــن خلــدون ‪( /‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)294‬البدايــة والنهايــة ‪( /‬ج ‪ / 5‬ص ‪ .)268-265‬مختــر تاريــخ‬ ‫دمشــق ‪( -‬ج ‪ / 3‬ص ‪.)277‬‬ ‫ االمام ‌ة والسیاسة‌ (ج‪ 1‬ص‪ .)28-20‬ئه‌وه‌ جیا له‌ ده‌یان سه‌رچاوه‌ی تر‪.‬‬‫* جێــی ئاماژە‌یــه‌ به‌پێــی به‌شــی هــه‌ره‌زۆری ســه‌رچاوه‌ ئیســامیه‌كۆنه‌كان‪ ،‬لــه‌م گفــت و هه‌ســتیاره‌دا به‌ڵگــه‌كان دنیایــی بــوون‪ ،‬ئاینــی نه‌بــوون‪،‬‬ ‫وات ـه‌ هه‌رگروپ ـه‌ هه‌وڵــی ده‌دا ب ـه‌ پشتبه‌ســن به‌توانــای ئه‌قڵ ـی‌ و مێژوویــان ئ ـه‌ و ماف ـه‌ به‌خۆیــان بــده‌ن ك ـه‌ ئه‌مــان شــایه‌نی ده‌س ـه‌اڵتن‪ .‬بۆمنون ـه‌‬ ‫ئه‌بوبه‌كــر باســی ئــه‌وه‌ی ده‌كــرد كه‌ئه‌مــان خــزم‌ و كــه‌س‌ و كاری پێغه‌مبــه‌رن‌ و یه‌كه‌میــن كه‌ســانێك بــون كــه‌ بڕوایــان به‌ئیســام هێنــاوه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌رامبــه‌ردا ئه‌نســاره‌كان ده‌یــان گــوت ئێمــه‌ بویــن پشــتی ئێوه‌مــان گــرت پــاش ئــه‌وه‌ی ئێــوه‌ له‌شــاره‌كه‌ی خۆتــان مه‌ككــه‌ ده‌رپه‌رێــران‪ ،‬و‬ ‫‌له‌ســایه‌ی پشــتیوانی ئێمــه‌وه‌ خۆتــان گرتــه‌وه‌و‪ ....‬ئه‌مــه‌ش به‌ڵگه‌یه‌كیــره‌ كه‌له‌ســه‌ره‌تادا پرســی ئــه‌وه‌ی كــێ ده‌بــێ فه‌رمــان ره‌وابێــت‪ ،‬پرســێكی‬ ‫ئاینــی نه‌بــوه‌‪ ،‬هه‌ربۆیــه‌ پێغه‌مبــه‌ر مــرد و ئــه‌م پرســه‌ی یه‌كالنه‌كــرده‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكــدا ورده‌كاریــی ئیســامی گه‌یاندبــوو به‌خه‌ڵــك‪ .‬تائــه‌ و جێیــه‌ی‬ ‫مــن ئاگاداربــم لــه‌ كه‌لتــوری ئیســامیدا تاكــه‌ ســه‌رچاوه‌ كه‌پــه‌ی بــه‌م ِڕاســتیه‌ بــردوه‌‪ ،‬كتێبه‌كــه‌ی (الطرطــويس) ی ســوننیه‌‪ ،‬كه‌له‌وێــدا ئــه‌وه‌ی‬ ‫ِڕونكردۆتــه‌وه‌ كــه‌ ئه‌بوبه‌كــر هیــچ به‌ڵگه‌یه‌كــی ئاینــی پێ‌نه‌بــوه‌‪ ،‬ته‌نهــا پشــتی بــه‌ عه‌قــڵ‌ و به‌رژە‌وه‌نــدی به‌ســتوه‌‪( .‬تحفــة‌ الــرك فیــا یجــب‬ ‫أن یعمــل يف امللــك ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)4‬‬ ‫تاریخ ابن خلدون‪ ،‬ج‪ 2‬ل ‪.64‬‬ ‫* دوای ئــه‌وه‌ی ســه‌عد نه‌بــوو به‌خه‌لیفــه‌‪ ،‬ناڕە‌زایه‌تــی خــۆی بــۆ ئه‌بوبه‌كــر و عومــه‌ر نه‌شــارده‌وه‌‪ ،‬له‌ئه‌نجامــی ئــه‌وه‌ی له‌الیــه‌ن عومــه‌ره‌وه‌‬ ‫هه‌ڕە‌ش ـه‌ی كوشــتنی لــێ ده‌ك ـرا ئه‌گ ـه‌ر مــل ن ـه‌دا بــۆ ده‌س ـه‌اڵتی ئه‌بوبه‌كــر‪ ،‬ه ـه‌اڵت بــۆ شــام‪ .‬ب ـه‌اڵم دوای ئ ـه‌وه‌ی عوم ـه‌ر بــوو به‌خه‌لیف ـه‌ ئ ـه‌م‬ ‫ئه‌ســحابه‌ نــارساوه‌ی ســه‌رده‌می پێغه‌مبــه‌ر تیرۆركــرا‪ ،‬بــێ ئــه‌وه‌ی بزانــرێ كــێ كوشــتویه‌تی‪ ،‬به‌پێــی هه‌ندێــك ســه‌رچاوه‌ی ئیســامی جنۆكــه‌‬ ‫كوشــتویانه‌‪ ،‬به‌ڵگ ـه‌ش بــۆ ئه‌م ـه‌ ئه‌وه‌ی ـه‌ ك ـه‌ گوای ـه‌ دوای ئ ـه‌وه‌ی جنۆك ـه‌كان به‌تیرێــك كه‌ناویان ـه‌ به‌ســنگیه‌وه‌ ئ ـه‌م تاوانه‌یــان كــردووه‌‪ ،‬شــیعرێكیان‬ ‫به‌جــێ هێشــتوه‌ كه‌تیایــدا وتویانـه‌ ئێمـه‌ی جنۆكـه‌ ئـه‌م كاره‌مــان كــردووه‌‪( .‬بــۆ منونـه‌ بروانـه‌‪ :‬مختــر تاریــخ دمشــق ‪( -‬ج ‪ / 3‬ص ‪ )277‬یــان ‪ :‬العــر‬ ‫فــی خــر مــن غــر ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ ،3‬یــان‪ :‬الــوايف بالوفیــات ‪( -‬ج ‪ / 5‬ص ‪ )45‬یــان‪ :‬الطبقــات الكــری البــن ســعد ‪( -‬ج ‪ / 7‬ص ‪ .)391‬بروانـه‌ (مصنــف ابــن‬ ‫أيب شــیبة‌) ‪( -‬ج ‪ / 8‬ص ‪ .)572‬االمام ـة‌ والسیاس ـة‌‪ ،‬ج‪ 1‬ص‪ .30‬مصنــف ابــن أيب شــیبة‌ ‪( -‬ج ‪ / 8‬ص ‪ .)572‬بروان ـه‌ صحیــح البخــاري‪(/‬ج ‪ / 13‬ص ‪)135‬‬ ‫یــان ‪ ،‬صحیــح مســلم ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪.)207‬‬ ‫ئه‌م وته‌یه‌ له‌ده‌یان سه‌رچاوه‌ی مێژووی ئیسالمیدا هاتوه‌‪ ،‬هه‌تا له‌كتێبه‌كانی فه‌رموده‌ش‪ ،‬بۆمنونه‌ بروانه‌‪:‬‬ ‫ صحیح البخاري ‪( -‬ج ‪ / 5‬ص ‪.)205‬‬‫‪19‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ صحیح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)114‬‬‫ سنن أيب د اود ‪( -‬ج ‪ / 4‬ص ‪.)356‬‬‫ سنن الرتمذي ‪( -‬ج ‪ / 9‬ص ‪.)186‬‬‫ سنن النسايئ ‪( -‬ج ‪ / 10‬ص ‪.)132‬‬‫ مسند أحمد ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)116‬‬‫ السنن الكربی للبیهقي ‪( -‬ج ‪ / 4‬ص ‪.)104‬‬‫ صحیح ابن حبان ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)424‬‬‫ئه‌م روداوه‌ له‌زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌ مێژوویه‌كاندا هاتوه‌‪ ،‬بۆ منونه‌ بروانه‌‪:‬‬ ‫أسد الغابة‌ ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)469‬الكامل فی التاریخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ .)372‬تاریخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)153‬البدء والتاریخ ‪( -‬ج‪ 5‬ص ‪.)159‬‬ ‫بۆ منونه‌ بروانه‌‪:‬‬ ‫ الكامــل يف التاريــخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ .)395‬تاريــخ الرســل وامللــوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)215‬أســد الغابــة ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪ .)150‬مختــر تاريــخ دمشــق ‪( -‬ج ‪ / 4‬ص‬‫‪ .)299‬تاريــخ الخلفــاو‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ .)32‬املنتظــم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪ .)459‬تلقيــح فهــوم أهــل األثــر (ج‪/1‬ص‪ .)75‬تاريــخ اإلســام للذهبــي ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)385‬‬ ‫التحفــة اللطيفــة يف تاريــخ املدينــة الرشيفــة (ج‪/2‬ص‪ .)60‬صفــة الصفــوة (ج‪/1‬ص‪ .)263‬تاريــخ مكــة املرشفــة واملســجد الحـرام ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)164‬‬ ‫الفصل يف امللل واألهواء والنحل ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)197‬‬ ‫ صحيح البخاري ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)194‬‬‫ صحيح مسلم ‪( -‬ج ‪ / 8‬ص ‪.)412‬‬‫ مسند أحمد ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)346‬‬‫بۆمنونه‌ بروانه‌‪:‬‬ ‫ رشح النــووي علــی مســلم ‪( -‬ج ‪ / 6‬ص ‪ ،)27‬كه‌تیایــدا ئیاممــی نـه‌وه‌وی هه‌وڵێكــی زۆری داوه‌ بـه‌ كه‌ڵــك وه‌رگرتــن لـه‌ لێكدانـه‌وه‌ی جــۆرا و جــۆری‬‫شه‌رعناس ـه‌ ســوننیه‌كان پین ـه‌ی ئ ـه‌ و كاره‌ بــكا‪ ،‬ب ـه‌اڵم له‌ ِڕاســتیدا بــێ ئه‌نجــام بــوه‌‪.‬‬ ‫ فتــح البــاري البــن حجــر ‪( -‬ج‪/1‬ص‪ )182‬كــه‌ له‌وێــدا ِڕای به‌شــی هــه‌ره ‌زۆری ئــه‌ و شه‌رعناســه‌ ســوننیانه‌ خراوه‌تــه‌روو‪ .‬له‌الیه‌كیرتیشــه‌وه‌‬‫ئــه‌و ڕایــه‌ی شــیعه‌ش كــه‌ گوایــا پێغه‌مبــه‌ر ویســتویه‌تی عه‌لــی به‌جێگــره‌وه‌ی خــۆی دیاریبــكات‪ ،‬به‌هه‌مــان شــێوه‌ ئه‌گــه‌ر له‌بازنــه‌ی ئاینیــه‌وه‌‬ ‫هه‌وڵبده‌یــن تێــی بگه‌یــن‪ ،‬ئه‌ویــش گومانــی زۆر هه‌ڵده‌گرێــت‪ ،‬چونك ـه‌ مــادام قس ـه‌ی پێغه‌مب ـه‌ر وه‌حــی خوای ـه‌‪ ،‬ئایــا ك ـه‌س ده‌توانــێ رێگــری لــێ‬ ‫بــكات؟‬ ‫بروانه‌‪:‬‬ ‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)219‬‬‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)398‬‬‫ املنتظم ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)458‬‬‫ مخترص تاريخ دمشق ‪( -‬ج ‪ / 4‬ص ‪.)299‬‬‫االمامة والسياسة – (ج‪ 1‬ص‪.)38‬‬ ‫ مروج الذهب ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪)299‬‬‫ تاريخ ابن خلدون ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)117‬‬‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)457‬‬‫ البداية والنهاية ‪( -‬ج ‪ / 7‬ص ‪.)127‬‬‫كتاب منهاج السنة النبوية‪( ،‬الجزو‪ ،6‬صفحة ‪.)371‬‬ ‫دەکرێ تەنها بۆ منونە سەیری یەکێک لەم سەرچاوانە بکرێت‪:‬‬ ‫ أسد الغابة ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)331‬‬‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)457‬‬‫ املنتظم ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)27‬‬‫‪20‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)404‬‬‫ مروج الذهب ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)291‬‬‫ مخترص تاريخ دمشق ‪( -‬ج ‪ / 6‬ص ‪.)51‬‬‫ البدو والتاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)314‬‬‫ تاريخ اليعقويب ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)169‬‬‫ األوائل للعسكري ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)52‬‬‫ تاريخ الخلفاء (ج ‪ / 1‬ص ‪.)54‬‬‫ تاريخ مخترص الدول ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)53‬‬‫ تاريخ مكة املرشفة واملسجد الحرام ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)164‬‬‫ تاريخ اإلسالم للذهبي ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)413‬‬‫ تاريخ ابن خلدون ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)126‬‬‫ البداية والنهاية ‪( -‬ج ‪ / 7‬ص ‪.)127‬‬‫ سفينة البحار (ج‪ 7‬ص‪.)559‬‬‫ رياض العلامء (ج‪ 5‬ص‪.)507‬‬‫ (عقد الدرر (ص‪.)74‬‬‫رشح كتاب السري الكبري ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)186‬‬ ‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)468‬‬‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)401‬‬‫ البداية والنهاية ‪( -‬ج ‪ / 7‬ص ‪.)150‬‬‫ صحيح البخاري‪ ،‬ج‪ ، 20‬الحديث رقم ‪. 6678 :‬‬‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)475‬‬‫ تاريخ اإلسالم للذهبي ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)160‬‬‫بروانة‪ :‬صحيح البخاري ‪( -‬ج ‪ / 21‬ص ‪.)106‬‬ ‫تاريخ الرسل‪ :‬ج‪ 2‬ص ‪ ،420‬يان الكامل يف التاريخ ‪ :‬ج‪ 1‬ص ‪.475‬‬ ‫تەنها بؤمنونە‪ - :‬تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)421‬‬ ‫ الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)476‬‬‫ البدء والتاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)314‬‬‫ تاريخ اإلسالم للذهبي ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)419‬‬‫ االمامة والسياسة ج‪.)46-42( 1‬‬‫ تاريخ الرسل وامللوك ‪( -‬ج ‪ / 2‬ص ‪.)423‬‬‫‪ -‬الكامل يف التاريخ ‪( -‬ج ‪ / 1‬ص ‪.)478‬‬

‫‪21‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پیشەی ( بانگخوازی ئیسالمی)‬ ‫لە کوردستان‬

‫د‪.‬ئەمین عوسامن‬ ‫ســااڵنێکی دورو درێــژە‪ ،‬زۆر شــت هــاوردە ک ـراون و ســەپێندراون بەســەر ئــەم میللەتــەدا‪ .‬وەک بڵێــی بەشــی‬ ‫ئــەم میللەتــە هــەر ئــەوە بێــت کــە شــتی خ ـراپ و تەزوێــر هــاوردە بکرێــن و بســەپێرنێن بەســەریدا‪ .‬لــەدوای‬ ‫بەهــاری ‪1991‬ە وە‪ ،‬هەندێــک پیشــە پەیــدا بــوون‪ ،‬کــە نامــۆن بــە کۆمەڵــگای کــوردەواری‪ .‬لەوانــە شــێالنی‬ ‫چینــی و تایلەنــدی‪ ،‬یــان کەســێک خــۆی دەکات بــە شــێخ و بەنــاوی (الطــب النبــوي ) ەوە‪ ،‬عیالجــی زۆربــەی‬ ‫دەردەکان بــە میــزی حوشــر یــان میــزی ئینســان دەکات‪ ،‬زۆر شــتی تــری لــەم بابەتــە پەیــدا بــوون‪ .‬دیــارە‬ ‫ئــەم جــۆرە دیاردانــە‪ ،‬ڕەنگدانــەوەی عەقڵــی ( زۆر پێشــکەوتوانەی) کاربەدەســتانی ئــەم هەریمەیــە‪ .‬یەکێــک‬ ‫لەوپیشــە نامۆیانــە‪ ،‬بریتیــە لــە قوتبوونــەوەی دەیەهــا کــەس‪ ،‬کــە نــاوی خۆیــان نــاوە (بانگخــوازی ئیســامی)‪.‬‬ ‫ئــەم زاراوەیــە کـراوە بــە پیشــەیەک بــۆ بەدیهێنانــی دەســتکەوتی مــادی و مەعنەوی‪.‬هــەروا بــۆ جێبەجێکردنــی‬ ‫پیالنــی دوژمنانــی کــورد‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــەم وتــارەدا‪ ،‬ئــەوە روون دەکەینــەوە‪ ،‬کــە چــۆن ئــەم پیشــەیە‪ ،‬لــە هەرێمــی کوردســتاندا‪ ،‬لــە رووی‬ ‫ئاینــی ومێژوویــی و یاســاییەوە بریتیــە لــە ســاختەکاری و بانگخوازانــی ئیســامی‪ ،‬بــۆ بەدیهێنانــی مەرامــی‬ ‫تایبەت‪،‬ناوشــیاری خەڵکــی موســوڵامن دەقۆزنــەوە‪ ،‬بــۆ باڵوکردنــەوەی فیکــری ئیســامی سیاســی و شۆفێنیســتی‬ ‫عەرەبــی‪.‬‬ ‫لەســەرتاوە ئــەوە بڵێــم‪ ،‬کــە ئەرکــی بانگخــوازی ئیســامی بریتیــە لــە بانگەوازکردنــی خەڵکــی کافــرو غەیــرە‬ ‫دیــن بــۆ ئــەوەی بــن بــە موســوڵامن‪ .‬کەوابێــت‪ ،‬شــوێنی کاری بانگخوازانــی ئیســامی ئەبێــت لــە کافرســتان‬ ‫بێــت نــەک لــە کوردســتان‪ .‬چونکــە زۆربــەی خەڵکــی کوردســتان موســوڵامنن و پێنــج فەرزەکــە ‪،‬واتــا‬ ‫(شــایەمتانو نوێــژو و ڕۆژوو زەکات و حــەج بەپێــی توانــا) جێبەجێئەکــەن‪ .‬باشــە ئــەم بانگخوازانــە چیــان لــە‬ ‫خەڵکــی کوردســتان دەوێت؟دەیانەوێــت لەمــە زیاتــر موســوڵامنیان بکــەن؟ یــان ئــەم بانگخوازانــە‪ ،‬داعــش‬ ‫ئاســا‪ ،‬کــورد بــە کافــرو کوردســتان بــە کافرســتان دەزانــن و دەیانەوێــت بیانکەنــەوە بــە موســوڵامن و جارێکــی‬ ‫تــر فەتحــی ئــەم واڵتــە بکەنــەوە؟ یــان ئــەم بانگخوازانــە ســاختەکاری دەکــەن و لەژێــر نــاوی ئیســامداو‬ ‫چەنــد کتێبێکیــان خۆێندوەتــەوەو بازرگانــی پێــوە دەکــەن؟ مــن لــەو بڕوایــەدام‪ ،‬کــە بانگخوازانــی ئیســامی‬ ‫کوردســتان‪ ،‬خەریکــی باڵوکردنــەوەی بیروبۆچونێکــی تــرن‪ ،‬غەیــری ئــەو ئیســامەی کــە خەڵــک پەیــڕوەی‬ ‫دەکات‪ ،‬غەیــری ئــەو ئیســامەی کــە ســاڵەهای ســاڵە خەڵکــی کوردســتان دەیزانــن وئیتقاتیــان پێیەتــی‪.‬‬ ‫بەوەدەچێــت ئەمانــە ئاینێکــی تازەیــان پــێ بێــت‪ .‬بەڵــی ئــەوان‪ ،‬بــە ســاختە‪ ،‬بــە تەزویــر ناوێکیــان لەخۆیــان‬ ‫نــاوەو‪ ،‬خۆیــان کــردوە بــە وەکیلــی خــواو پێغەمبــەرو بەڕاســتو چــەپ فەتــوای حــەاڵڵ وحــەرام دابــەش دکــەن‬ ‫بەســەر خەڵکــی موســوڵامندا‪ ،‬وەک بلێــی زۆربــەی ئــەم خەڵکــە حەرامزادەبــن و‪ ،‬ئەوانیــش پیاوچــاک و زانــاو‬ ‫نورانــی و هەڵگــری پەیامــی ڕاســتەقینەی خــودا بــن و تاڕادەیــەک ڕۆلــی پێغەمبــەر ئەبینــن‪ .‬یــان النــی کــەم‬ ‫ئەســحابەن‪ .‬لــە میانــەی زۆرێــک لــە وتارەکانیانــدا‪ ،‬بانگخوازانــی ئیســامی ڕۆڵــی فاڵچــی دەبینــن‪ ،‬بــەوەی‬ ‫کــە ئەمــان دەزانــن کــێ دەچیتــە جەنەتــەوەو کــێ بــە ئاگــر دەســوتێرنێت‪ .‬بەخوێندنــەوەی چەنــد کتێبێکــی‬ ‫ڕەوتــی ســەلەفی وەهابــی‪ ،‬ئەوەنــدە لــە خۆیــان بایــی بــوون‪ ،‬وەک بڵیــی عیلمــی غەیبیــان پــێ بێــت‪ ،‬وەک‬ ‫بلێــی ئــەوان لــە رۆژی حــەرشدا‪ ،‬پۆلیســی هاتوچــۆی بــەردەرگای بەهەشــت و جەهەنــەم بــن و بــە ئــارەزوی‬ ‫خۆیــان خەڵــک بــەم ســایتە یــان ئــەو ســایتەی تــردا دابــەش بکــەن‪.‬‬ ‫وشــەی بانگخــواز لــە عەرەبیــوە وەرگی ـراوە‪ ،‬واتــا ( داعیــة) ‪ ،‬کــە لەوشــەی ( دعــوة) وەوە وەرگی ـراوە‪ .‬بەپێــی‬ ‫پێناســەی زۆربــەی فەرهەنگــە عەرەبیــەکان‪ ،‬بانگخــواز مانــای بانگکردنــی خەڵکــە بــۆ ئاینێــک یــان فیکرەیــەک‪.‬‬ ‫تەبــەری لــە تەفســیرەکەیدا لەیــەک ڕســتەدا پێناســەی بانگخــواز دەکات‪(( :‬هــی دعــوە النــاس إلــی اإلســام‬ ‫بالقــول والعمــل)) (تفســیرالطربي (‪ .)53/11‬بانگکردنــی خەڵــک بــۆ ئــەوەی بــن بــە موســوڵامن پێــی دەوترێــت‬ ‫بانگخــوازی ئیســامی‪ .‬بانگکردنــی خەڵــک بــۆ فیکرەیــەک وەک ئــازادی پێــی دەوترێــت بانگخــوازی ئــازادی‪.‬‬

‫پیشەی بانگخواز لەرووی ئانینی ئیسالمەوە‪:‬‬

‫لــە هەمــوو ئــەو ســورەت وئایەتانــەی باســی دەعــوە دەکرێــت‪ ،‬وەک لەهەمــوو تەفســیرەکاندا روون‬ ‫کراونەتــەوە‪ ،‬ئــەم کارە‪ ،‬واتــە بانگخــوازی‪ ،‬بریتیــە لــە فەرمانــی خــودا بــۆ پێغەمبەرەکــەی کــە بانگــی خەڵــک‬ ‫بــکات بــۆ ئــەوەی بــن بــە ئیســام‪ .‬بــۆ منونــە لــە ســورەتی یوســف ‪ ،108‬قُـ ْـل َهـ ِـذ ِه َس ـب ِ​ِيل أَ ْد ُعــو إِ َل اللَّ ـ ِه‬ ‫شكِ َني)هــەروا» َوا ْد ُع إِ َل َربِّـ َـك إِنَّـ َـك لَ َعـ َـى ُهـ ًدى‬ ‫ؤسـبْ َحا َن اللَّـ ِه ؤ َمــا أَنَــا ِمـ َن الْ ُم ْ ِ‬ ‫َعـ َـي بَ ِصـ َر ٍە أَنَــا ؤ َمــنِ اتَّبَ َع ِنــي ُ‬ ‫شكِ ـ َن ( القصــص ‪ .) 87‬ئەمانــە فەرمانــی‬ ‫ُّم ْس ـتَ ِقيمٍ » (الحــج ‪ .)67‬هــەروا َوا ْد ُع إِ َ ٰل َربِّـ َـك َولَ تَكُونَ ـ َّن ِم ـ َن الْ ُم ْ ِ‬ ‫ڕاســتەوخۆی خودایــە بــۆ پێغەمبەرەکــەی‪ ،‬نــەک بــۆ نەوەکانــی قورەیــش لــە کوردســتان‪ ،‬نــەک بــۆ قوتابیەکانــی‬ ‫ئیــن بــازو ئیــن تەیمیــە‪ .‬بــەاڵم بانگخوازانــی کوردســتان‪،‬وەک هەمــوو بانگخوازەکانــی ئــەم ســەردەمە‪ ،‬لــەو‬ ‫فەرمانــەدا‪ ،‬پێغەمبــەر وەالدەنێــن و خۆیــان لەبــری ئــەو دادەنێــن‪ .‬کەچــی لەتەفســیری هەمــوو ئــەو ئایەتانــەدا‬ ‫زۆر بەروونــی ئــەم کارە وەک ئەرکێکــی محەمــەد وەســف دەکرێــت‪ .‬یــان ئــەو کەســانەی کــە خــۆی وەکالەتیان‬ ‫دەداتــێ و وەک نوێنــەر دەیانرێــت بــۆ بانگخوازکردنــی کافــرەکان‪ .‬کەوابــوو‪ ،‬لــە رووی ئاینیــەوە‪ ،‬بانگخــوازی‬ ‫‪23‬‬

‫بە تەزویر ناوێکیان‬ ‫لەخۆیان ناوەو‪،‬‬ ‫خۆیان کردوە‬ ‫بە وەکیلی خواو‬ ‫پێغەمبەرو بەڕاستو‬ ‫چەپ فەتوای حەاڵڵ‬ ‫وحەرام دابەش‬ ‫دکەن بەسەر خەڵکی‬ ‫موسوڵامندا‬

‫دابڕان‬

‫ئــەم ســەردەمە‪ ،‬لەیەکــەم هەنــگاودا‪ ،‬تەزویــری کــردووە‪ .‬چونکــە پرســیارەکە ئەوەیــە‪ ،‬کــە کــێ ئــەم‬ ‫وەکالەتــەی داوە پێتــان؟ حــەاڵڵ و حەرامــان بــۆ بــاس بکــەن‪ ،‬کــێ ئــەو وەکالەتــەی بەخشــیەوە‬ ‫پێتــان خۆتــان بکــەن بــە ریــش ســپی موســوڵامنان‪ ،‬ئایــا ئێــوە ئیامندارتــرن لــە خەڵکــی کوردســتان؟ لــە‬ ‫پەیوەنــدی نێــوان کوردێکــی موســوڵامن و خــودادا ئێــوە چــی ڕۆڵێــک دەبینــن‪ ،‬واســیتەی بــۆ دەکــەن؟‬ ‫تەزکیــەی دەکــەن‪ ،‬یــان تەرجومــەی بــۆ دەکــەن؟ کەســیان نامەیەکــی فەرمــی خــودا یــان پێغەمبەریــان‬ ‫پــێ نیــە‪ ،‬کــە ئەوانــی کردبێــت بــە نوێنــەر‪ ،‬یــان پلەیەکــی بەرزتریــان بداتــێ‪ .‬دوای ئــەوەی پێغەمبــەر‬ ‫ئەرکەکانــی خــۆی بەجێهێنــاو خەڵکیــش بــوون بــە موســوڵامن‪ ،‬ئیــر مەســەلەی هیدایــەت و ئیــان‬ ‫دەبێــت بــە گرێبەســتێک لــە نێــوان عەبــدو خوداکــەی و هیــچ کەســێکیش‪ ،‬لەژێــر هــەر ناوێکــەوە بێــت‪،‬‬ ‫بــۆی نیــە تەداخــول لــەم کارە بــکات‪ .‬بەپێــی ئایەتەکانــی قورئانیــش هەرکــەس بەپێــی کارو ڕەوشــتی‬ ‫خــۆی موحاســەبە دەکرێــت‪ .‬بــەاڵم بانگخوازانــی ئیســامی‪ ،‬بــۆ ئــەوەی شــوێنی خۆیــان خــۆش بکــەن‪،‬‬ ‫دەلێــن ‪ ،‬نەخێــر‪ .‬ڕاســتە تــۆ ئیســامیت‪ ،‬بــەاڵم جــۆری نوێژکردنەکــەت هەڵەیــە‪ ،‬ئەگــەر ئاوهــا نوێــژ‬ ‫بکەیــت ئــەوا دەچیتــە نــاو ئاگــرەوە‪ ،‬ئەگــەر گــوێ لــە موســیقا بگریــت ئــەوا لــەو دونیــا ســیخ دەکــەن‬ ‫بــە گوێتــا‪ ،‬ئەگــەر ژنێــک تاڵــە قژێکــی بــەدەرەوە بێــت ئــەوا بــەو تاڵــە قــژە لــەو دونیــا هەڵدەوارسێــت‪.‬‬ ‫ئەمانــە خۆیــان کــردووە بــە ئەولیــاو غەیــب زان و دەزانــن کــێ دەچیــەت بەهەشــتەوە کــێ دەچێتــە‬ ‫جەهەمنــەوە‪ .‬ئــەم جــۆرە بۆچونانــە‪ ،‬لــە قورئانیشــدا نیــە‪ .‬بــەاڵم لەبــەر ئــەوەی کــە خەڵکــی موســوڵامنی‬ ‫کوردســتان یــان نەخوێنــدەوارن‪ ،‬یــان تاقەتــی خوێندنەوەیــان نیــە‪ ،‬بۆیــە زۆر کــەس کەوتونەتــە دوای‬ ‫وتــاری ئــەم جەنابانــە‪.‬‬ ‫بنەماکانــی ئاینــی ئیســام جیــاوازن لــە ئاینەکانــی تــر‪ ،‬بــۆ منونــە الی جولەکــە‪ ،‬مەرجــی بــوون بــە‬ ‫جولەکــە‪ ،‬نــە شــایەتتامنەو نــە نوێژکردنــە‪ ،‬مەرجــی بــوون بــە جولەکــە ئەوەیــە‪ ،‬کــە ئــەو کەســە دەبێــت‬ ‫دایکــی جولەکــە بێت‪.‬لەکاتێکــدا مەرجیبــوون بەئیســام بڕواکردنــە بــە پەیامــی موحەمــەد وەک دواییــن‬ ‫پێغەمبــەر‪ ،‬ئەمجــار شــایەمتان نوێــژو رۆژوو هتــد‪ .‬بنەمــای بــوون بــە موســوڵامنیش لەســەر بڕوابوونــە‬ ‫نــەک ڕادەی مەعریفــەت‪ .‬وەک لەســورەتی بەقــەرەدا هاتــوە‪َ ( :‬ذلِ َ‬ ‫ــب ِفيــ ِه ُهــ ًدى‬ ‫ــك الْ ِكتَ ُ‬ ‫ــاب الَ َريْ َ‬ ‫الصــا َة َو ِمـ َّـا َر َزقْ َنا ُهـ ْم ُن ِف ُقــونَ‪ (.‬البقــرة ‪ ،) 2،3‬ئــەم پەیامــە‬ ‫�لِّلْ ُمتَّ ِقـ َن‪ .‬ال َِّذيـ َن يُ ْؤ ِم ُنــو َن بِالْ َغ ْيـ ِ‬ ‫ـب َويُ ِقي ُمــو َن َّ‬ ‫ڕێگەڕۆشــنکەرەوەی ئــەو کەســانەیە کــە ئیتقادیــان یــان بڕوایــان بــەم دینــە هەیــە‪ .‬مەرجیــش نیــە ئــەو‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بانگخوازانی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫شوێنی خۆیان‬ ‫خۆش بکەن‪ ،‬دەلێن‬ ‫‪ ،‬نەخێر‪ .‬ڕاستە‬ ‫تۆ ئسالمیت‪،‬‬ ‫بەاڵم جۆری‬ ‫نوێژکردنەکەت‬ ‫هەڵەیە‬

‫‪24‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫کەســانە خوێندەواربــن و هەمــوو شــتێک تــێ بگــەن‪ .‬گرنــگ ئیــان و بڕواهێنانــە‪ ،‬نــەک ڕادەی مەعریفــی‪ .‬ئەگــەر وانەبێــت‪ ،‬خــۆ ئیــر ئەبێــت ئــەو‬ ‫میلەتانــەی عەرەبــی نازانــن بچنــە جەهەنەمــەوە‪ .‬لــە هەمــان کاتــدا دەرچوانــی پەیامنــگا ئاینیــەکان وەک ئەبــو بەکــر بەغــدادی و ئوســامە بــن الدن‬ ‫و هەندێــک لــە بانگخوازانــی کوردســتان‪ ،‬کــە بــە حیســاب مەعریفەتیــان زۆرە‪ ،‬دەبێــت بــێ حیســاب و کیتــاب بچنــە بەهەشــتەوە‪ .‬واتــە ڕادەی ئیــان‬ ‫بەنــد نیــە بــە ئاســتی وشــیاری ئــەو کەســەوە‪ .‬بــە ملیۆنەهــا موســوڵامن هەبــون و هــەن‪ ،‬کــە ســەلەف و خەلەفیــان لەیــەک جیانەدەکــردەوە‪ ،‬یــان‬ ‫هــەر نازانــن ئیــن تیمیــە یــان بوخــاری کێیــە‪ ،‬کەچــی ئیامنیــان زۆر بەهێــز بــوو‪ .‬ئیامندارێتــی تاکــی موســوڵامن بــەوە زیادنــاکات کــە کتێبێکــی ســەلەفی‬ ‫بخوێنێتــەوە‪ ،‬یــان حەدیســەکانی بوخــاری لەبــەرکات‪ .‬نەخێــر‪ ،‬چونکــە ئیــان لەدڵــی تاکــی موســوڵامندایە‪ .‬کــەس ناتوانێــت‪ ،‬ئــەو ئیامنەیــان الواز بــکات‬ ‫یــان بەهێــزی بــکات‪.‬‬ ‫لێرەشــەوە دەگەینــە ئــەو ئەنجامــەی کــە‪ ،‬بوونــی بانگخــوازی ئیســامی لــە نێــو خەڵکــی موســوڵامندا‪ ،‬ئەگــەر مەبەســتەکە زیادکردنــی مەعریفــی‬ ‫خەڵکــە بــە ئایــن‪ ،‬بــۆ ئــەوەی لەودونیــا نەچنــە دۆزەخــەوە‪ ،‬هیــچ ڕۆلێکــی نیەو‪،‬بریتیــە لــە درۆیــەک و ســاختەکاریەکو هیچــی تــر‪.‬‬

‫پیشەی بانگخواز لەرووی مێژووییەوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬‬

‫سەرهەڵدانی‪:‬‬

‫‪ .2‬‬

‫پەروایز خستنی‪:‬‬

‫‪ .3‬‬

‫جارێکی تر سەرهەڵدانەوەی‪:‬‬

‫لەقۆناغــی یەکەمــی ســەرهەڵدانی ئیســامدا‪ ،‬ئــەم ئاینــە بــۆ مــاوەی ســێ ســاڵ بــە نهێنــی بانگــەوازی کافرانــی دەکــرد بــۆ بــوون بــە ئیســام‪.‬تا ئەوکاتــەی‬ ‫پێغەمبــەر لــە ژیانــدا بــوو‪ ،‬نێــرراوی خــۆی دەنــارد بــۆ ئــەوەی ئــەوکارە ئەنجــام بــدەن‪ .‬محەمــەد کەســانێکی ڕادەســپارد بــۆ ئــەم کارە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی بچــن‬ ‫بــۆ الی کافــرەکان و پەیامــی ئیســامیان پــێ بگەیەنــن و بانگەوازیــان بکــەن بــۆ ئاینــی ئیســام‪.‬تا ئــەو ســەردەمە‪ ،‬بانگخــوازان‪ ،‬نوێنــەری محەمــەد بــوون‬ ‫هەڵگــری پەیــام و نامــەی ئــەو بــوون بــۆ کافــرەکان‪ .‬لێرەشــەوە زاراوەی دعــوەو یــان بانگخــوازی هاتــە ئــاراوە‪.‬‬

‫بــەاڵم پــاش مردنــی محەمــەد‪ ،‬بارودۆخەکــە گــۆڕا‪ .‬لــە رۆژی دووشــەمە‪ 12 ،‬رەبیعــی یەکەمــی ســاڵی ‪ 11‬ی کۆچــی( ‪632‬ی زاینی)‪.‬هــەر لــەو رۆژەدا‬ ‫کۆبونــەوەی ( ســقیفە بنــی ســاعدە) ئەنجــام دراو ئەبوبکــری ســدیق بــوو بــە خەلیفــە‪ .‬خولەفــاکان لــە هەوڵــی دروســتکردنی ئیمرباتــۆری عەرەبیــدا‬ ‫بــوون‪ .‬ئامانجــی ســەرەکیان دەســەاڵت و دروســتکردنی دەوڵەتــی ئیســامی عەرەبــی بوو‪.‬لــەو رۆژەوە‪ ،‬ئاینــی ئیســام خرایــە ســەر پــەڕۆی سیاســەت‪،‬‬ ‫بــۆ دروســتکردنی دەوڵــەت‪ .‬لەبــەر ئــەوەی کــە ئاینــی ئیســام بــوو بــە ئام ـرازی داســەپانی حوکــم‪ ،‬ئیــر‪ ،‬بانگخــواز رۆلێکــی ئەوتــۆی نەمــا‪ .‬چونکــە‬ ‫دەوڵــەت بــە شمشیربەدەســت دروســت دەکرێــت‪ ،‬نــەک بــە کەســانێکی ئاشــتیخوازی وەک بانگخــواز‪ .‬لــەو ســەردەمەدا کەســانی وەک خالیــدی کــوری‬ ‫وەلیــدو عومــەری کــوری عــاص ‪ ،‬کــە مــاوەی ‪ ٨‬ســاڵ دژایەتــی سەرســەختی ئیســام و محەمدیــان کــرد‪ ،‬پاشــان لــە ســاڵی ‪8‬ی کۆچیــدا بــوون بــە ئیســام‪،‬‬ ‫وشــارەزاییەکی ئەوتۆیــان نەبــوو لــە ئاینــدا‪ .‬بــەاڵم شــەرکەڕێکی ئــازا بــوون ‪ ،‬لــەو ســەردەمەدا ئــەوان ڕۆڵیــان دەبینــی و بانگخــوازان پەراویــز خ ـران‪.‬‬ ‫بۆیــە دەبینیــن لــە قۆناغەکانــی دروســتکردنی ئیمرباتۆریەتــی عەرەبیــدا‪ ،‬ڕۆڵــی بانگخــواز تــەواو پاشەکشــەی کــرد‪ .‬بەدرێژایــی ئــەو مێــژووە‪ ،‬نابینــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫منونــە کەســێکی شــارەزای ئایــن و شــەریعەت بنێردرێــت بــۆ واڵتێکــی وەکــو کوردســتان بــۆ ئــەوەی باســی ئیســامیان بــۆ بــکات ولەرێگــەی بانگخــوازی‬ ‫ئاشــتیانەوە بکریــن بــە ئیســام‪ ،‬لــە بــری ئــەوە لەشــکری خالیــدی کــوری وەلیــد و فەیــازی کــوری غەنــەم دەنێــرن بــۆ داگیرکــردن و ســەبی ژنــان و‬ ‫فەرهودکــردن( بــەاڵم بــە زاراوەی نەوەکانــی قورەیــش مەســەلەکە فەتــح و ســەبی و غەنیمــە بوون)‪.‬بۆیــە کتێبــە بنەڕەتیەکانــی مێــژووی ئیســامی پــرە‬ ‫لەیــادەوەری و وەســف کردنــی سەرلەشــکرەکان‪ .‬زۆر کــەم بــاس لــە بانگخــواز دەکرێــت‪ .‬هیــچ واڵتێکیــش لــە رێگــەی بانگخــوازەوە‪ ،‬یــان لــە رێگــەی‬ ‫ئاشــتیانەوە نەبــوون بــە موســوڵامن‪.‬‬ ‫لــەو کاتــەوە‪ ،‬پیشــەی بانگخــوازی ئیســامی‪ ،‬کــە بەئاشــتیانە هــەوڵ دەدات کافــرەکان بــکات بــە موســوڵامن‪ ،‬پەراویــز خ ـراو‪ ،‬رۆلێکــی ئەوتــوی نەمــا‬ ‫لــە پرۆســەی باڵوبوونــەوەی ئاینــی ئیســامدا‪.‬‬

‫بــەدوای هــەرەس هێنانــی خیالفەتــی عوســانی و ســەرهەڵدانەوەی وەهابیــەکان و ئیخــوان موســلمین‪ ،‬جارێکــی تر‪،‬بــە شــیوەیەکی تــر بیرۆکــەی‬ ‫بانگخــوازی ئیســامیان زینــدوو کــردەوە‪ .‬لەهەوڵــی دروســتکردنەوەی خیالفەتــی لەکیــس چوویــان‪ .‬لەســەرەتاوە بانگخــوازان هەڵگــری ئەدەبیاتــی پــڕ‬ ‫لــە گریــان بــوون بەســەر خیالفەتــدا‪ .‬خیالفەتێــک کــە لەئەنجامــی فەســادی ئەخالقــی و سیاســیدا هەرەســی هێنا‪.‬بــەاڵم لەوســەردەمەدا کەداگیرکەرانــی‬ ‫ئینگلیــز و فەرەنســی حوکمیــان دەکــرد‪ ،‬ئیــر غیرەتــی دەســت بــردن بــۆ شمشــیرو اللــە اکبەرەکــەی جــاران نەمــا‪ .‬بۆیــە قۆناغەکــە پێویســتی بــە‬ ‫نیفاقــی سیاســی بــوو‪ ،‬بــەوەی کــە هەرچەنــدە واڵتانــی عەرەبــی داگیرکـراو موســوڵامن بــوون‪ ،‬بــەاڵم بیرۆکــەی بانگخــوازی ئیســامیان زینــدوو کــردەوەو‬ ‫لــەو رێگەیــەوە دەســتیان کــرد بــە دامەزرانــی ئەحزابــی سیاســی وەک ئیخــوان و دەستەخوشــکەکانی‪ .‬ئامانجــی ســەرەکی هەمــوو ئــەو ڕیکخ ـراوو‬

‫‪25‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫حیزبانــەی کــە لــە دوای هەرســهێنانی دەوڵەتــی عوســانی هاتنــە ئــاراوە‪ ،‬تــا ئەمــڕۆش‪ ،‬بریتیــە لــە وەدەســت هێنانــەوەی حوکمــی خیالفەیــەک کــە‬ ‫لەکێســیان دا‪ .‬لێرەشــەوە دەبینیــن کــە ســەرهەڵدانەوەی بانگخــوازان‪ ،‬مەســەلەیەکی ئاینــی نیــە کــە ژمــارەی خەڵکــی موســوڵامن زیــاد بــکات‪ ،‬یــان‬ ‫کاف ـران بــکات بــە ئیســام‪ .‬بەڵکــو مەســەلەیەکی سیاســی پوختــەو‪ ،‬پەیوەنــدی بــە ئاینــی ئیســامەوە نیــە وەک ئاین‪.‬لــەم بــوارەدا‪ ،‬واڵتــی وەهابــی‬ ‫ئــال ســعود‪ ،‬بــوو بــە کارگــەی دروســت کــردن و ناردنــە دەرەوەی بانگخــوازان‪ .‬ئــەو پیشــەیەی کــە زیاتــر لــە ‪ ١٣٠٠‬ســاڵ پەروایزکرابوو‪،‬واتــا پیشــەی‬ ‫بانگخــوازی زیندوکرایــەوە‪ ،‬بودجەیەکــی زەبەالحــی بــۆ ســەرفکراو دەکرێــت‪ .‬هــەر لــە چاپکردنــی کتێــب و دامەزرانــی ســەدەها پەیامنــگای بانگخــوازی‬ ‫و دابینکردنــی مووچــەی بانگخــوازان و دروســتکردنی مزگەوتــی پێنــج ئەســتێرە لــە زۆربــەی واڵتاندا‪.‬دامەزرانــی جۆرەهــا ئەحزابــی ئیســامی‪،‬ئەمە‬ ‫لــە کاتێکــدا کــە لــە ســعودیە ئــەوەی نــاوی حیــزب بێــت قەدەغەیــە‪ .‬بــەاڵم بــۆ قایمکرنــدی پێگــەی خــۆی بەرامبــەر بــە نەیارانــی‪ ،‬تۆرێکــی جیهانــی‬ ‫گــەورەی بانگخوازانــی دروســتکردووە‪ .‬بــۆ ئــال ســعود‪ ،‬بونــی تۆرێکــی جیهانــی لــە بانگخــوازان و بەکرێگی ـراوان‪ ،‬لــە ئاســتی سیاســەتدا‪ ،‬هاوســەنگە‬ ‫لەگــەڵ ڕۆڵــی نــەوت لــە ئابورێکەیاندا‪.‬ئــەم تــۆڕە بەتایبــەت لەمیــردا پــەرەی ســەند‪.‬لە میــر وەک زۆرێــک لــە نوســەرانی ئــەو واڵتــە ئامــاژەی‬ ‫پــێ دەکــەن‪ ،‬زیاتــر لــە ‪ 50‬ســاڵە پرۆســەی دروســکردنی شــیخی بانگخــواز‪ ،‬هــەر یــەک شــێوەی گرتۆتــە خــۆ‪ .‬شــێخێکی ســعودی‪ ،‬یــان خەلیجــی‪ ،‬بــۆ‬ ‫پاککردنــەوەی گوناهەکانــی‪ ،‬دێــت بــۆ میــرو‪ ،‬کەســێکی بیــکار دەدۆزێتــەوە‪ .‬هەنــدێ کتێبــی ســەلەفی و وەهابــی دەداتــێ و پاشــان هــەر ئــەو کەســە‬ ‫بێــکارە‪ ،‬لەقەبــی شــێخی دەدرێتــی وچەنــد ریکالمێکــی بــۆ دکرێــت و دەبێــت بــە بانگخوازێکــی ئیســامی بەناوبانــگ‪ .‬وەک ئــەو نووســەرانە باســی‬ ‫دەکــەن‪ ،‬بــوون بــە شــێخ یــان بانگخــواز باشــرین پیشــەیە بــۆ بەدیهێنانــی دەســکەوتی مــادی و مەعنــەوی‪ .‬لەکاتێکــدا ئــەو کەســە بێکاربــوو‪ ،‬کەســیش‬ ‫حیســابی بــۆ قســەی نەدەکــرد‪ ،‬لــەم پرۆســەیەدا دەبێــت بــە خــاوەن پــارەو‪ ،‬خەڵکیــش حیســابی بــۆ ئەکــەن‪ .‬بــەم دواییانــە‪ ،‬وەزارەتــی ئەوقافــی میــر‬ ‫زۆربــەی زۆری ئــەو بانگخوازانــەی لــە مزگەوتــەکان دوور خســتەوە‪.‬‬ ‫دیــارە لــەم بابەتــەدا بــاس لــەو بانگخوازانــە ناکەیــن‪ ،‬کــە لەمیانــەی رکەبەرایەتــی کاری تەبشــیری مەســیحیەکاندا‪ ،‬دەچــن بــۆ واڵتانــی ئەفریقیــا یــان‬ ‫ئــەو واڵتانــەی کــە موســوڵامنی تیــا نیــە‪.‬‬ ‫بەگشــتی بانگخوازانــی ســەدەی پێشــوو زیاتــر ئەرکــی باڵوکردنــەوەی فیکــری وەهابــی و ســەلەفییان لــە ئەســتۆدا بــوو‪ .‬ئــەم شــەپۆلە لــە دوای ســاڵی‬ ‫‪ ١٩٩١‬ەوە‪ ،‬کوردستانیشــی گرتــەوە‪ .‬لــەم هەرێمەشــدا‪ ،‬نەوەکانــی قورەیــش و ئــال ســعود‪ ،‬وەهابیــەکان و ســەلەفیەکانی کوردســتان‪ ،‬وەک بەشــێک لــەو‬ ‫شــەپۆلە‪،‬وەک بەشــیک لــەو تــۆڕە جیهانیــە‪ ،‬پیشــەی بانگخوازیــان هاوردەکــرد‪ .‬لەبــری ئــەوەی بچــن ناموســڵامنێک بکــەن بــە موســوڵامن‪ ،‬هاتــوون‬ ‫موســوڵامنان ئەکــەن بــە وەهابــی و ســەلەفی‪ .‬دەیانەوێــت لــە موســوڵامنانی کــورد‪ ،‬ســوارەی حەمیدیەکــی نــوێ دروســت بکەنــەوە‪ ،‬ئەمجــار بەنــاوی‬ ‫ســوارەی ســعودی‪ .‬بــە خوێندنــەوەی چەنــد کتێبێــک یــان بیســتنی چەنــد وتارێــک‪ ،‬باڵــی خۆیانــی لــێ فــش دەکەنــەوەو‪ ،‬خۆیــان لــێ دەبێتــە ئەولیــاو‬ ‫وەک بلێــی کلیلــی جەنــەت الی ئــەم جەنابانــە دانرابێــت‪ .‬تەنهــا ئەوانیــش دەزانــن کــە چــۆن ئینســان دەتوانێــت بەهەشــتی دەســت بکەوێــت‪ .‬لەبــری‬ ‫ئــەوەی شــایەمتان بــە ناموســڵامنێک بێنــن و بیکــەن بەموســوڵامن‪ ،‬کەوتونەتــە ســەروگوێالکی موســوملانانی ئــەم هەرێمــەو بــە وتــەی هەندێــک کتێبــی‬ ‫رزیــو‪ ،‬خەریکــە دینەکــەش لەبەرچــاوی خەڵــک دەخــەن‪.‬‬

‫پیشەی بانگخوازی لەرووی یاساییەوە‪:‬‬

‫کاتــی خــۆی لەیاســای عیراقیــدا‪ ،‬وەک باقــی واڵتانێــک کــە یاســا تێــدا ســەروەرە‪ ،‬هەمــوو پیشــەیەک پێناســەی خــۆی هەبــوو‪ .‬هەرکــەس بــە درۆ نــاوی‬ ‫پیشــەیەکی هەڵبگرتایــە‪ ،‬یــان کاری پــێ بکردبایــە‪ ،‬ئــەوا دەدرا بــە دادگا‪ .‬بــۆ منونــە ئەگــەر کەســێک کــە الی چەندیــن شــیخ و مــەالی ســەلەفی دەرســی‬ ‫خوێندبــاو‪ ،‬پاشــان کەنالێکــی ئاســانی بکردبایــەوەو نــاوی خــۆی بنایــە دوکتــۆر!‪ ،‬کەســانی وا دەدران بــەدادگاو لێپرســینەوەی لــێ دەک ـرا کــە چــۆن‬ ‫خــۆی کــردووە بــە هەڵگــری بڕوانامــەی دوکتــۆرا! لەقەبــی دوکتــۆر فاڵنــی لەخــۆی ناوە‪..‬ئــەوە لەیاســادا‪( ،‬جریمــە احتیــال الشــخصیة)یەیە‪.‬‬ ‫لــە یاســای ئــەم واڵتــەدا‪ ،‬نــەم بیســتوە‪ ،‬بڕگەیــەک هەبێــت کــە پێناســەی بانگخــواز بــکات‪ .‬مەرجەکانــی کەســی بانگخــواز ڕێــک بخــات‪ .‬بــۆ منونــە‬ ‫بڕوانامەکانــی‪ ،‬لیاقەتــی بەدەنــی و فیکــری‪ ،‬پیشــەیی بــۆ منونــە ئایــە ئەندامــی هیــچ گروپێکــی تۆنــدڕەو بــوە یــان نەخێــر‪ ،‬دۆســیەی تاوانــی هەیــە یــان‬ ‫نــا‪ .‬بــۆی هەیــە لەواڵتیكــی موســوڵامندا ئــەم کارە بــکات یــان دەبێــت خــۆی هیــاک بــکات و بچێــت بــۆ واڵتانــی ناموســڵامن و یــەک دوو ناموســڵامنێک‬ ‫بــکات بــە موســوڵامن‪ .‬لــەم پاشــاگەردانیەی کوردســتاندا‪ ،‬کــەس بەکــەس نیــە‪ .‬هــەر کەســێکی بێــکار‪ ،‬دەتوانێــت‪ ،‬کتێبــی ( الفتــاوی الكاملــە البــن تیمیــە)‬ ‫و ( النــووی) و ( ابــن بــاز)‪ ،‬بخوێنێتــەوە‪ ،‬وەک دۆمــەاڵن هەڵبتۆقــێ و خــۆی بــکات بــە بانگخــواز‪ .‬خــۆی بــکات بەشــێخ ‪ .‬ئەوجــار‪ ،‬بەپێــی کتێبــەکان‪،‬‬ ‫هەندێکیــان بەریشــێکی درێــژو ســمێڵی ســفرو شــەرواڵێکی کورتــەوە‪ ،‬هەندێکیشــیان بــە قــات و بویەنباخــەوە‪ ،‬بەبزەیەکــی نارشینــەوە‪ ،‬چەشــنی عمــرو‬ ‫خالیــدی میــری‪.‬‬ ‫بوونــی بانگخــوازی ئیســامی‪ ،‬خــۆی لــە خۆیــدا کارێکــی نایاســاییە‪ .‬چونکــە بەهیــچ یاســایەک ئــەو پیشــەیە رێکنەخـراوە‪ .‬بوونــی بانگخــوازی ئیســامی‬ ‫لــە پــاڵ ئــەو هەمــوو مــەالو مزگــەوت و لیژنــەی فەتــواو یەکێتــی زانیــان و وەزارەتــی ئەوقافــەدا‪ ،‬دەبێتــە هــۆی ناکۆکــی‪ .‬لەهەمــان کاتــدا‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫زمــان درێــژی و بوونــی میدیــای جۆراوجــۆر لەخزمەتیانــدا‪ ،‬دەبێتــە هــۆی الوازکردنــی پێگــەی مەالکانــی کوردســتان‪ .‬بــە حوکمــی پاڵپشــتی ئابــوری و‬ ‫ئیعالمیــەوە‪ ،‬وای لــێ هاتــووە خەڵــک زیاتــر گــوێ لــەوان دەگرێــت وەک لــە مەالیەکــی ســادەی مزگــەوت‪ .‬بوونــی بانگخــوازی ئیســامی خــۆی لەخۆیــدا‬ ‫‪26‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫وەال خســتنی مەالکانــی کوردســتانە‪ .‬ئــەم جەنابانــە‪ ،‬بۆیــە پەیدابــوون‪ ،‬چونکــە قەناعەتیــان بــە مەالکانــی کوردســتان نیــە‪ .‬لەڕوانگــەی ســەلەفیەکانەوە‪،‬‬ ‫زۆرێــک لەمەالکانــی کوردســتان کافــرن چونکــە ئەشــعەرین‪ ( .‬زانکــۆی ئەزهــەر هەڵگــری مەزهەبــی ئەشــعەریە‪ ،‬االشــاعرە)‬ ‫بانگخوازانــی ئیســامی کوردســتان‪ ،‬جــا بــە ریشــەوە بــن یــان بــێ ریــش‪ ،‬بەجلــی کوردیــەوە بــن یــان یونیفــۆرم‪ ،‬بەچــاو زەقکــردن و توڕەییــەوە‬ ‫قســەبکەن یــان بــە ڕشــتنی فرمێســکی تیمســاحانەوە‪ ،‬هەمــوان ســەر بــە یــەک قوتابخانــەی سیاســین‪ .‬ئەمانــە کادری بزوتنــەوەی ســەلەفی و حیزبــە‬ ‫ئیســامیەکانن‪ ،‬بەرگــی پیاوچــاک و نورانیــان پۆشــیوە‪.‬هەموان لەریــزی خوازیارانــی گەڕانــەوەی خیالفەتــی لەکیــس چــوودان‪ .‬ئەگــەر یاســا ســەروەر بێــت‬ ‫وئــەو بەرگەیــان لــێ دامالێــت‪ ،‬ئــەوکات رووســورو رووڕەش بــۆ خەڵکــی دامــاوی ئــەم هەرێمــەش دەردەکەوێــت‪.‬‬

‫بانگخوازی ئیسالمی لە ڕوانگەی کوردایەتیەوە‪:‬‬

‫وەک لــە رووی مێژوویــەوە دەردەکەوێــت‪ ،‬کــە بانگخــوازی ئیســامی ئامــرازو بەکرێگیــراوی شــیخەکانی کەنــداون‪ .‬ئــەو کەســەی کــە پرۆپاگەنــدە‬ ‫بــۆ خیالفەتــی عەرەبــی ئیســامی بــکات لــە کوردســتاندا‪ ،‬هیــچ پێناســەیەکی تــری نیــە غەیــری خیانــەت کــردن لــە میللــەت‪ .‬جاشــەکانی زەمانــی‬ ‫بەعــس لەروویەکــەوە دامــاو بــوون‪ .‬بەشــێکی زۆریــان لەترســی عەســکەری و بــێ دەرەتانیــدا دەبــوون بــە جــاش‪ .‬بــەاڵم ئەمانــە جۆرێکــی نوێــی‬ ‫جاشــایەتی بێگانەیــان هێناوەتــە ئــاراوە‪ .‬ئەمانــە جاشــی فیکریــن‪ .‬جاشــی ســەردەمی عەولەمــەن‪ .‬ئەمانــە لەســەر ئاســتی نیودەوڵەتــی کار دەکــەن‪.‬‬ ‫بەنــاوی ئاینــەوە‪ ،‬هانــی خەڵکــدەدەن بــۆ ئــەوەی پەیوەســت نەبــن بــە ریــزی پێشــمەرگەوە‪ ،‬بــۆ ئــەوەی پێشــمەرگە الوازبێــت و خەلیفەکەیــان‪ ،‬واتــە‬ ‫ئەبوبەکــر بەغــدادی کوردســتانیان بــۆ فەتــح بکاتــەوە‪ ،‬بەڵکــو کچــە یەزیدیەکیانیــش بەرکەوێــت‪ .‬ئەمانــە بەشــەرمی ئەزانــن لەبــەر رسودی ئــەی‬ ‫ڕەقیــب هەستنەســەرپێ‪ ،‬چونکــە خەلیفەکانــی خەلیــج نیگەرانــن لەهــەر نیشــانەیەکی ســەربەخۆیی کوردســتان‪ .‬ئەمانــە لەگــەڵ ئۆردوغانــدا قورئــان‬ ‫بــەروی خەڵکــدا بەرزدەکەنــەوە ‪ ،‬بــۆ ئــەوەی دوشــمنی گــەرەی کــورد دەنگــی زیاتــر بەدەســت بێنێــت‪ .‬ئــەوەی ئەمانــە دەیکــەن‪ ،‬پەیوەنــدی بــە‬ ‫دینــەوە نیــە‪ ،‬ئەمانــە خەریکــی سیاســەتن‪ ،‬سیاســەتێکی خیانەتکارانــە‪ .‬ئــەم بانگخــوازە ئیســامیانە‪ ،‬هــەر زۆر بــێ شــەرمانە ‪ ،‬کاری خۆفرۆشــی دەکــەن‬ ‫بــۆ بێگانە‪.‬باشــیش دەزانــن‪ ،‬کــە ئــەم هەرێمــە بــێ خاوەنــە‪ .‬دەزانــن‪ ،‬کــە زۆرێــک لــە بەرپرســیارانی ئــەم هەرێمــە‪ ،‬خۆیــان ئاســا‪ ،‬مێژوویەکــی گەلــێ‬ ‫پاکیــان نیــە‪ .‬دەزانــن کــە بــۆ هەڵبژاردنــەکان‪ ،‬ئــەو بەرپرســیارانە‪ ،‬نــەک تەنهــا هاوپەیامنێتیــان لەگــەڵ دەکــەن‪ ،‬بەڵکــو خۆیــان ئاســا‪ ،‬ئامــادەن خۆشــیان‬ ‫و کوردســتانیش بفرۆشــن‪ .‬بەگشــتی بانگخوازانــی ئیســامی لــە چوارچێــوەی خیانــەت و جاشــایەتیدا دەخولێنــەوە‪.‬‬ ‫کەواتــە‪ ،‬پیشــەی بانگخــوازی ئیســامی لــە کوردســتان‪ ،‬لــە رووی ئاینــەوە بریتیــە لــە بــەکار هێنانــی ناوێکــی گــەورە‪ ،‬بــۆ کارێکــی ســاختە و ســاختەکاری‪.‬‬ ‫لــە رووی میژوویــەوە بریتیــە لــە جاشــایەتی فیکــری بــۆ نەوەکانــی قورەیــش و ئالــی ســعود‪ ،‬هەوڵدانــە بــۆ زیندوکردنــەوەی ئــەو خیالفەتــەی کــە‬ ‫لەکیســیان چوو‪.‬لــەرووی یاســاوە ‪،‬بریتیــە لــە بــەکار هێنانــی ناوێکــی پیشــەیی بەبــێ وەرگرتنــی موڵەتــی یاســایی‪.‬واتا تەزویــر‪ .‬ئەگــەر تەنهــا لــە ڕوانگــەی‬ ‫کوردایەتیشــەوە ســەیریان بکەیــن‪ ،‬ئــەوا غەیــری خیانەتــکاری و جاشــایەتی هیــچ پێناســەیەکی تریــان نیــە‪ .‬بــەر لــە کۆتایــی‪ ،‬ئــەوە دەڵێــم‪ ،‬ئافەریــن‬ ‫بەرپرســیارانی هەرێــم‪ ،‬ئافەریــن بــۆ ســەبرو بیرکردنەوەتــان‪ .‬خــۆ دەزانــم زۆرێــک لــە بەرپرســیارانی ئــەم قۆناغــە‪ ،‬خەمــی هیــچ شــتێک ناخــۆن غەیــری‬ ‫گیرفانــی خۆیــان نەبێــت‪ .‬بــەاڵم نــەک بەخاتــری خەڵکــی کوردســتان ونــەک لەترســی نەفــرەت و لەعنەتــی نــەوەی داهاتوولێتــان‪ .‬بەڵکــو هــەر لەبــەر‬ ‫بەردەوامــی پڕکردنــی گیرفانــە کونەکانتــان‪ ،‬ئەبــێ بــە جیــددی لەبیــری ئەوەدابــن کــە چــۆن ڕێگــە لــەم ڕەوتــە بگــرن‪ .‬ئــەم ڕەوتــە وەک ســەرەتان وایــە‪،‬‬ ‫هــەر ئەوەنــدەی تەشــەنەی کــرد‪ ،‬ئیــر خۆیــان و ئێــوەو هەمــوو کۆمەڵگاشــی پێــەوە دەســوتێنن‪ .‬فریــای خۆتــان بکــەوەن تــا کوردســتانیان لــێ نەکــردون‬ ‫بــە ئەفغانســتان‪ ،‬یــان لیبیــا‪.‬‬ ‫لەکۆتاییــدا‪ ،‬ئــەم چــوار دێــرە شــیعرە ‪ ،‬کەپێــم وابێــت هــی شــیخ رەزای تاڵەبانــی دێنمــەوە‪ ،‬کــە دەلێــی‪ ،‬ڕێــک بەبــااڵی بانگخوازانــی ئیســامی ئەمــڕۆی‬ ‫کوردســتاندا وتـراوە‪:‬‬ ‫هەزار ئەفسون و جادوی پێوە ئاوێزانە ئەو ڕیشە‬ ‫عیالجی گەر ببێ یا گورزە‪ ،‬یا گوێزانە ئەو ڕیشە‬ ‫بە تەئسیری تەلێكی ‪ ،‬سەد هەزار نەفسی بەكوشنت دا‬ ‫ڕەئیسی حیلە كارانە شای قومار بازانە ئەو ڕیشە‬

‫‪27‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئایین لە ڕوانگەی مارکسیستەکانەوە‬ ‫حەمەسەعید حەسەن‬ ‫(‪)١‬‬

‫بیرمەندانــی ســەروەختی ڕێنیســانس (ڕۆشــنگەران)‬ ‫پێیــان وابــوو‪ ،‬ئایین زادەی ترســی ئینســانی ســەرەتایییە‬ ‫لــە رسوشــت کــە هیچــی لەبــارەی یاســاکانییەوە‬ ‫نەزانیــوە‪ .‬دەیانگــوت‪ :‬ئاییــن وا دەکات‪ ،‬ئینســان‬ ‫بەرانبــەر بــە دڵڕەقیــی رسوشــت هەســت بــە دڵنیایــی‬ ‫بــکات‪ ،‬بــەاڵم دڵنیایییەکــی وەهمــی‪ .‬پێیــان وابــوو‪،‬‬ ‫ئاییــن زادەی نەفامییــە و گەشــە بــە نەفامــی و بــە‬ ‫جێگیربوونــی دەدات‪ ،‬دەیانگــوت‪ :‬ئاییــن لەســەر ســێ‬ ‫کۆڵکــە خــۆی ڕاگرتــووە‪ :‬داســتان و ئەفســانە و غەیــب‬ ‫کــە جێــی بــاوەڕ نیــن‪ ،‬ئاخــر هیــچ بەڵگەیــەک لەســەر‬ ‫ڕاســتی و دروســتییان نییــە و عەقــڵ نایانگرێــت‪،‬‬ ‫بــەاڵم لەســەر بــڕوادار پێویســتە‪ ،‬بــێ چەندوچــوون‬ ‫پەســەندیان بــکات‪ ،‬بەمەیــش ئینســان تووشــی‬ ‫ئیفلیجــی فیکــری و لەدەســتدانی توانــای ڕەخنەگرتــن‬ ‫دەبێــت‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ڕۆشــنگەران وای بــۆ دەچــوون‪( :‬لــە کاتێکــدا زانســت لەڕێــی تێبنیکــردن و لێکدانــەوەوە‪ ،‬لــە هەوڵــی‬ ‫ئەوەدایــە بــە حەقیقــەت بــگات‪ ،‬ئاییــن بــۆ گەییشــن بە حەقیقــەت‪ ،‬دەگەرێتــەوە بۆ کــن دەقە پیــرۆزەکان‪،‬‬ ‫بۆیــە ڕەخنەگرتــن لــە ئاییــن‪ ،‬ڕێخۆشــکەرە بــۆ باڵوبوونــەوەی ڕۆشــنبیریی زانســتی‪ ).‬دەیانگــوت‪( :‬ئاییــن‬ ‫چونکــە لەســەر جەهــل ڕۆ نـراوە‪ ،‬هــەر جەهلیــش بەرهــەم دەهێنیــت و هەمیشــە بەربەســتە لــە بــەردەم‬ ‫تێفیکرینــی عەقاڵنیــدا و بــە گــژ مێتــۆدی فیکریــی زانســتییانەدا دەچێتــەوە‪).‬‬ ‫الیەنێکــی دیکــەی ڕەخنــەی ڕۆشــنگەران‪ ،‬ڕووی لــە ڕۆڵــی سیاســیی کەنیســەی کاســۆلیکی و لــە مۆراڵــی‬ ‫پیاوانــی ئاییــن بــوو‪ .‬ڕۆشــنگەران وای بــۆ دەچــوون‪ :‬کلێســا دامەزراوەیەکی کۆنەپەرســتانەیە‪ ،‬سەرســەختانە‬ ‫الیەنــی ڕژێمــی فیودالــی دەگرێــت‪ ،‬دیــن لــە خزمەتــی پتەوکردنــی جێپێــی پیاوانــی ئایینــدا بەگــەڕ دەخــات‬ ‫و خەریکــی تۆقاندنــی زانــا و بیرمەنــدان و نووســەرانی ئــازادە‪ .‬دەیانگــوت‪ :‬کلێســا دوژمنــی ئازادیــی بیــروڕا‬ ‫دەربڕێنــە و کــۆت و پێوەنــدی غەیــب و ئەفســانەی کردووەتــە مــل و قولــی هەوادارانــی و ئومێدێکــی‬ ‫ســاختەی پــی بەخشــیون‪ ،‬گوایــە لــەو دونیــا لــە بەهەشــتدا دەژیــن و هیــچ پێویســت نــاکات‪ ،‬بیــر لــە‬ ‫گۆڕینــی هەلومەرجــی ژیانــی ئــەم دونیایــان بکەنــەوە‪.‬‬ ‫ڕۆشــنگەران (وەک منوونــە‪ :‬ڕۆســۆ‪ ،‬ڤۆڵتیــر‪ ،‬کانــت‪ ،‬دیــکارت و مۆنتیســکۆ‪ ).‬لــەوەدا چاکی بۆ چووبــوون‪ ،‬کە‬ ‫ئاییــن چونکــە بــۆ پرســیارە گەوهەرییەکانــی پێوەســت بــە ژیــان و داهاتــووی ئینســان‪ ،‬وەاڵمــی لێوانلێــو لــە‬ ‫یەقینــی پێیــە‪ ،‬بۆیــە هەمیشــە ســەرنجی بــڕواداران بــۆ دواوە‪ ،‬بــۆ الی دەقــی کــۆن‪ ،‬ڕادەکێشــێت و بواریــان‬ ‫بــۆ ناڕەخســێنێت‪ ،‬حەقیقەتــی نــوێ بدۆزنــەوە‪ ،‬بــە زانیــن بگــەن و چــاو ببڕنــە ژیانێکــی چاکــر‪ .‬ئــەوە‬ ‫ســەیر نییــە کــە کلێســا ڕۆڵێکــی کۆنەپەرســتانە ببینێــت‪ ،‬ئاخــر ئاییــن لــە هەوڵــی جێگیرکردنــی ڕەوشــی‬ ‫سیاســی و کۆمەاڵیەتــی و ئابووریــی زاڵدایــە و کۆمــەک بــە پتەوکردنــی پایەکانــی کۆمەڵــی فیودالــی دەکات‪،‬‬ ‫بۆیــە ڕۆشــنگەران پێیــان وابــوو‪ ،‬بەرەنگاربوونــەوەی تاریکســتانی ئاییــن‪ ،‬مەرجــی بنەڕەتیــی ئازادکردنــی‬ ‫ئینســان و دەســتەبەرکردنی پێشــکەوتنە‪.‬‬ ‫(ئاییــن ئەفیوونــی گەالنــە‪ ).‬ســتەمێکی زۆر لــە مارکــس دەکەیــن‪ ،‬ئەگــەر هەمــوو تێڕوانینــە قووڵەکانــی‪،‬‬ ‫لــەو دەربڕینــەدا چــڕ بکەینــەوە‪ .‬خەســتکردنەوەی ڕەخنــەی مارکــس لــە ئاییــن‪ ،‬لــەو ڕســتەیەدا‪ ،‬هیــچ‬ ‫نییــە بێجگــە لــە بــە ڕووکەشــکردنی فیکــری مارکــس‪ .‬مارکــس و ئێنگڵــس وەک یەکێــک لــە ســەرچاوەکانی‬ ‫فیکریــی خۆیــان‪ ،‬ســەرنجی بەرهەمــی فەیلەســووفە ڕۆشــنگەرەکانی فەرەنســایان دەدا و زۆربــەی ڕەخنــەی‬ ‫ئەوانیــان لــە ئاییــن پــێ پەســەند بــوو‪ ،‬بــەاڵم ڕەخنــەی ئــەو دوو فەیلەســووفە ماددییــە دیالکتیکییــە لــە‬ ‫ئاییــن‪ ،‬لــە هــی ڕۆشــنگەران‪ ،‬هــەم قووڵــر و ڕیشــەییرت بــوو‪ ،‬هــەم بــە ســینگێکی فراوانرتیشــەوە بــوو‪.‬‬ ‫الی ئایینــدار ڕێــی ڕزگاریــی ئینســان ئەوەیــە‪ ،‬تونــد دەســتی بــە داوێنــی ئایینەکەیــەوە بگرێــت‪ ،‬وەلــێ‬ ‫الی ڕۆشــنگەری دژەدیــن‪ ،‬ڕێــی ڕزگاریــی ئینســان‪ ،‬بــە دژایەتیکردنــی تاریکســتانی ئایینــدا تێدەپەڕێــت‪.‬‬ ‫مارکســیزم هــەردوو ڕێگەکــە ڕەت دەکاتــەوە‪ ،‬چونکــە زادەی بەدحاڵیبوونــن لــە پێوەندیــی نێــوان ئاییــن و‬ ‫کۆمــەڵ‪ ،‬ئاخــر ئاییــن هێزێکــی دیرۆکیــی ســەربەخۆ نییــە‪ ،‬بەڵکــوو بەرهەمــی کۆمەڵــە و ناتوانیــن بــە تەنیــا‬ ‫و دوور لــە الیەنەکانــی دیکــەی واقیعــی کۆمەاڵیەتــی هەڵســوکەوتی لەگەڵــدا بکەیــن‪.‬‬ ‫مارکسیســتەکان لــەوەدا لەگــەڵ ڕۆشــنگەراندا کۆکــن کــە ئاییــن زادەی تــرس و تێنگەییشــتنی ئینســانە لــە‬ ‫رسوشــت و یاســاکانی‪ ،‬بــەاڵم پێیــان وایــە‪ ،‬ڕەگوڕیشــەی ئاییــن لەوێدایــە کــە ئینســان هــەم لــە ئاســتی‬ ‫دیــاردە رسوشــتییەکان و هــەم بەرانبــەر هێــزە کۆمەاڵیەتییــەکان‪ ،‬دەستەوســانە‪ ،‬هەســت بــە بێدەســەاڵتی‬ ‫دەکات و توانــای ئــەوەی نییــە جڵەویــان بــکات‪ .‬مارکسیســتەکان دەڵێــن‪( :‬ئینســان کــە ناتوانێــت ئــەو‬ ‫ســنوورانەی‪ ،‬جڤاتــی چینایەتــی بــۆی دیــاری دەکات‪ ،‬ببەزێنێــت‪ ،‬هەســت بــە نامۆیــی دەکات‪ .‬ئاییــن‬ ‫بەرهەمــی ئــەو هەســت بــە نامۆیــی کردنەیــە و ئــەو فەریادڕەســە وەهمییەیــە کــە بــە ئینســان دەڵێــت‪،‬‬ ‫چارەنووســت لــە دەســتی خــودای مەزندایــە‪ ،‬نــەک خــۆت‪).‬‬ ‫‪29‬‬

‫لە پێوەندیی‬ ‫نێوان ئایین و‬ ‫کۆمەڵ‪ ،‬ئاخر ئایین‬ ‫هێزێکی دیرۆکیی‬ ‫سەربەخۆ نییە‪،‬‬ ‫بەڵکوو بەرهەمی‬ ‫کۆمەڵە و ناتوانین‬ ‫بە تەنیا و دوور لە‬ ‫الیەنەکانی دیکەی‬ ‫واقیعی کۆمەاڵیەتی‬ ‫هەڵسوکەوتی‬ ‫لەگەڵدا بکەین‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئاییــن کــە ڕەنگدانــەوەی نامۆیــی و بەرهەمــی کۆمەڵــی چینایەتــی بــوو‪ ،‬لــە هەوڵــی ئەوەیشــدا دەبێــت‪،‬‬ ‫نامۆیییەکــە چــڕ بکاتــەوە و پاســاویش بــۆ جڤاتــە چینایەتییەکــە ببینێتــەوە‪ .‬ئــەوە بۆیــە ڕۆڵــی ســەرەکیی‬ ‫ئاییــن بریتییــە لــەوەی تــاک بــەوە قایــل بــکات‪ ،‬ئــەو پێوەندییــە کۆمەاڵیەتییانــەی لەســەر بناغــەی ســتەم و‬ ‫چەوســاندنەوە ڕۆ نـراون‪ ،‬بــە ئاســایی بزانێــت و بیــر لــە گۆڕینــی جڤاتــی چینایەتــی نەکاتــەوە‪ .‬بــەاڵم کێشــەکە‬ ‫لــەوە ئالۆزتــرە‪ ،‬ڕۆڵــی ئاییــن تەنیــا لــەوەدا کــورت بکەینــەوە کــە خزمــەت بــە واقیعــی زاڵ دەکات و هیچــی‬ ‫دیکــە‪ ،‬ئاخــر دەشــێت خەڵکــی چەوســاوە ئایینــدار بــن و بزووتنەوەیەکــی شۆڕشــگێڕانە‪ ،‬ئاییــن لــە خزمەتــی‬ ‫ســتەملێکراواندا وەگــەڕ بخــات‪.‬‬

‫ئاخر ملمالنێی‬ ‫سەرەکیی‬ ‫مارکسیستەکان‬ ‫لەگەڵ ئاییندا‬ ‫نەبوو‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ستەمی‬ ‫کۆمەاڵیەتیدا بوو‬

‫ئاییــن وەک ئیدیۆلۆژیــا‪ ،‬لەنــاو ملمالنێــی چینایەتیــدا‪ ،‬دەتوانێــت هێزێکــی کاریگــەر پێــک بهێنێــت‪ .‬ئاییــن‬ ‫بــا ڕۆڵــی سەرەکیشــی پارێزگاریکــردن بێــت لــە ڕەوشــی بــاو‪ ،‬بــەاڵم دەشــێت لــە هەندێــک هەلومەرجــدا‪،‬‬ ‫ببێتــە هێزێکــی شۆڕشــگێڕانە‪ ،‬بۆیــە پێویســتە بــە گوێــرەی ئــەو ڕۆڵــەی لــەم یــان لــەو کۆمەڵــدا‪ ،‬لــەم یــان‬ ‫لــەو هەلومەرجــدا دەیبینێــت‪ ،‬ســەرنجی بدەیــن‪ .‬کریســتیانیزم لــە ســەرەتادا‪ ،‬لــە ئیمپراتۆریــای ڕۆمانــدا‪،‬‬ ‫لەنــاو کۆیلــە و هەژارانــدا‪ ،‬لەنــاو ئەوانــەدا کــە لــە هەمــوو مافێــک بێبــەش بــوون‪ ،‬ســەری هەڵــدا‪ .‬ڕاســتە‬ ‫لــە ئەورووپــای ســەدەکانی ناوینــدا‪ ،‬ئایینــی مەســیح دەبێتــە قــەاڵی فیــودال‪ ،‬بــەاڵم هــەر ئــەو ســەردەمانە‪،‬‬ ‫گەلێــک یاخیبوونــی جووتیــاران‪ ،‬مۆرکێکــی مەســیحییانەیان هەبــووە‪ .‬ئــەم تێبینییــە‪ ،‬بــۆ ئایینەکانــی دیکەیــش‬ ‫دروســتە‪.‬‬ ‫کــە مارکــس گوتوویەتــی‪ :‬ئاییــن ئەفیوونــی گەالنە‪ ،‬الی کــەم دوو لێکدانــەوە هەڵدەگرێت‪ ،‬هەم چەوســاوەکانی‬ ‫ســڕ کــردووە‪ ،‬تــا لەبــەردەم الفــاوی کوێرەوەریــدا ئــارام بگــرن و بیــر لــە سەرکێشــی نەکەنــەوە‪ ،‬هــەم دەشــێت‬ ‫مەســتبوون بــە ئەفیــوون‪ ،‬خەیاڵــی ئینســان بــۆ یاخیبــوون لــە ســتەم ببزوێنێــت‪ ،‬بــەاڵم ئەفیــوون لــە هــەردوو‬ ‫بارەکــەدا‪ ،‬بەدحاڵیبــوون لــە واقیعــی لــێ دەکەوێتــەوە‪ .‬هــەر لــەو پەرەگرافــەدا کــە ئاییــن ئەفیوونــی گەالنــەی‬ ‫تێدایــە‪ ،‬مارکــس دەبێژێــت‪( :‬کوێرەوەریــی ئایینــی‪ ،‬یاخیبوونــە لــە کوێرەوەریــی واقیعــی‪ ).‬دەشــێت ئــەم‬ ‫لێکدانەوەیــە‪ ،‬پــڕ بــە پێســتی کەســانی ســۆفی بێــت‪ ،‬ئەوانــەی لەڕێــی خەیاڵــی ئایینییــەوە‪ ،‬بیریــان لــە داد و‬ ‫یەکســانی کردووەتــەوە‪.‬‬ ‫هەڵوێســتی مارکسیســتەکان بەرانبــەر بــە ئاییــن‪ ،‬بــە بــەراورد لەگــەڵ هەڵوێســتی بیرمەندانــی ســەردەمی‬ ‫ڕێنیسانســدا‪ ،‬هــەم هۆشــیارانەتر بــوو‪ ،‬هــەم لێبوردەتــر‪ ،‬ئاخــر ملمالنێــی ســەرەکیی مارکسیســتەکان لەگــەڵ‬ ‫ئایینــدا نەبــوو‪ ،‬لەگــەڵ ســتەمی کۆمەاڵیەتیــدا بــوو‪ ،‬وایشــی بــۆ دەچــوون‪ ،‬ڕێ دەکەوێــت ئاییــن ڕۆڵێکــی‬ ‫شۆڕشــگێرانە وازی بــکات‪ .‬نابێــت ئەوەیــش لــە بیــر بکەیــن‪ ،‬هەندێــک لــە ڕۆشــنگەران نــەک هــەر بێدیــن‬ ‫نەبــوون‪ ،‬بەڵکــوو باوەڕداریــش بــوون‪ ،‬بــەاڵم مارکسیســتەکان دەیانگــوت‪ :‬ئــەوە ئینســانە‪ ،‬خــودای خوڵقانــدووە‬ ‫نــەک بــە پێچەوانــەوە‪ .‬ئێنگڵــس دەینووســی‪( :‬بــە گوێــرەی تێگەییشــتنی ئێمــە لــە گــەردوون‪ ،‬بوارێــک نییــە بــۆ‬ ‫هەبوونــی دەســەاڵتێک لەســەروو رسوشــتەوە‪).‬‬ ‫ئەگــەر مارکسیســتەکان دەســەاڵت بگرنــە دەســت‪ ،‬ئاییــن بــە تــەواوی لــە سیاســەت جــودا دەکەنــەوە‪ ،‬بێالیــەن‬ ‫دەبــن لــە ئاســتی ئایینــدا و لــە هەمــان دوورییــەوە‪ ،‬ســەرنجی هەمــوو ئایینــەکان دەدەن‪ ،‬ئەمەیــش بــەو‬ ‫مانایــە دێــت‪ ،‬ئینســان بــە شــێوەیەکی ڕەهــا‪ ،‬ئــازاد دەبێــت لــەوەی بــڕوای بــە کام ئاییــن دەبێــت‪ ،‬یــان هــەر‬ ‫بــڕوای بــە هیــچ ئایینێــک نابێــت‪ ،‬بــەاڵم مارکسیســتەکان خەبــات لــە دژی باڵوکردنــەوەی ئەفســانەی ئایینــی‬ ‫بــە ئەرکــی سەرشــانی خۆیــان دەزانــن و بــوار بــۆ هیــچ ئایینێــک ناڕەخســێنن‪ ،‬ڕۆڵــی لــە گەوجاندنــی خەڵکــدا‬ ‫هەبێــت‪.‬‬ ‫لینیــن لەگــەڵ ئــەوەدا نەبــوو‪ ،‬حیــزب دەســتبەرداری خەباتــی فیکــری لــە دژی ئاییــن ببێــت و ئەوەیشــی‬ ‫‪30‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پەســەند نەدەکــرد‪ ،‬جــاڕی شــەڕ لــە دژی ئاییــن بدرێــت و دژایەتیکردنــی ئاییــن بکرێتــە ئامانجێکــی سیاســیی حیــزب‪ .‬لینیــن پێــی وابــوو‪ :‬ملمالنێــی‬ ‫مارکسیســتەکان لەگــەڵ ئایینــدا‪ ،‬ملمالنێیەکــی ئیدیۆلۆژییــە و ملکەچــی خەباتــی چینایەتییــە‪ .‬لــە ڕوانگــەی وییــەوە‪ ،‬ئەگــەر کۆمەڵێــک کرێــکار مانیــان‬ ‫گــرت‪ ،‬بــە چاوپۆشــین لــەوەی ســەر بــە کام ئایینــن‪ ،‬پێویســتە حیــزب پشــتیان بگرێــت‪ ،‬چونکــە ســەرکەوتنی مانگرتنەکــە و یەکڕیزیــی کرێــکاران‪،‬‬ ‫گرنگــرن لــەوەی بــە گــژ ئایینــدا بچینــەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمــە بــەو مانایــە نییــە‪ ،‬دەســت لــە ملمالنێــی فیکــری لەگــەڵ ئایینــدا هەڵبگریــن‪ .‬لینیــن دەیگــوت‪:‬‬ ‫مارکسیســت پێویســتە ماتریالیســتێکی دیالێکتیکــی بێــت‪ ،‬واتــا لــە قازانجــی خەباتــی چینایەتــی و لــە پێنــاوی ئازادیــدا بــە گــژ ئایینــدا بچێتــەوە‪.‬‬ ‫زۆربــەی ئەوانــەی مارکســیزم پەســەند دەکــەن و نزیکــەی هەمــوو ئەوانەیشــی دژی دەوەســتنەوە‪ ،‬پێیــان وایــە‪ ،‬کرۆکــی تێڕوانینــی مارکســیزم‬ ‫لەبــارەی ئایینــەوە‪ ،‬بریتییــە لــە‪ :‬دیــن ئەفیوونــی گەالنــە‪ ،‬هەرچەنــدە پێــش مارکــس‪ ،‬هەمــان بۆچــوون بــە دەربڕینــی دیکــە‪ ،‬الی کانــت و فیوربــاخ و‬ ‫هەنریــش هاینــە هەبــووە‪ .‬مارکــس لــە ‪ ١٨٤٤‬ئــەو ڕســتەیەی گوتــووە‪ ،‬کــە هێشــتا لەژێــر هەژموونــی فەلســەفەی فیوربــاخ و هیگڵــدا بــووە‪ ،‬بۆیــە ئــەو‬ ‫تێگەییشــتنەی لــە ئاییــن‪ ،‬هــی وەختێکــی ئــەوە کــە مارکسیســت نەبــووە‪ .‬لێکۆڵینــەوەی مارکسیســتانەی لــە ئاییــن‪ ،‬دواتــر لــە (ئیدیۆلۆژیــای ئەڵامنــی‬ ‫‪)١٨٤٦‬یــەوە دەســت پــێ دەکات‪.‬‬ ‫بــە گوێــرەی ئیدیۆلۆژیــای ئەڵامنــی‪ ،‬ئاییــن شــێوەیەکە لــە شــێوە زۆروزەبەندەکانــی ئیدیۆلۆژیــا کــە وابەســتەی بەرهەمهێنانــی مــاددی و پێوەندییــە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانــە‪ .‬ئێنگلــس (کــە زیاتــر لــە مارکــس قســەی لەســەر ئاییــن کــردووە‪ ،‬بــە پێچەوانــەی فیورباخەوە کــە پێی وابــوو‪ ،‬ئاییــن زەمان ناناســێت‪)،‬‬ ‫دەیگــوت‪ :‬ئاییــن وەک فۆرمێــک لــە کولتــوور‪ ،‬بــە گوێــرەی ســەردەمە دیرۆکییــە جیــاوازەکان‪ ،‬گۆڕانــی بەســەردا دێــت و وەک ئیدیۆلۆژیایەکیــش توانــای‬ ‫خۆگونجاندنــی لەگــەڵ جڤاتــی بــۆرژووادا هەیــە‪ .‬کریســتیانیزم ســەرەتا وەک ئایینــی کۆیلــەکان هاتــە ئــاراوە‪ ،‬دواتــر بــوو بــە بەشــێکی گرنــگ لــە فیکــری‬ ‫فیــودال و لەگــەڵ کۆمەڵــی سەرمایەداریشــدا خــۆی گونجانــد‪.‬‬ ‫ئێنگڵــس دەیگــوت‪( :‬هــەر چینێــک لــە ئایینێکــی گونجــاو دەگەڕێــت‪ ،‬تــا لــە قازانجــی خــۆی ســوودی لــێ ببینێــت و ئــەوە هیــچ بایەخــی نییــە خەڵکانــی‬ ‫ســەر بــە چینەکــە‪ ،‬بڕوایــان بــە ئایینەکەیــان هەیــە یــان نــا‪ ،‬ئاخــر ئاییــن ماســکێکە بــۆ شــاردنەوەی بەرژەوەندیــی چیانەیەتــی‪ ).‬لــە دیــدی ئێنگڵســەوە‪،‬‬ ‫مــەرج نییــە هەمــوو کاتێــک‪ ،‬ملمالنێــی نێــوان مەتریالیــزم و ئاییــن‪ ،‬بریتــی بێــت لــە ملمالنێــی نێــوان شۆڕشــگێڕان و کۆنەخــوازان‪ ،‬وەک منوونــە‪ :‬لــە‬ ‫ئینگلســتانی ســەدەی هەژدەیەمــدا‪ ،‬تۆمــاس هۆبــز کــە نوێنــەری مەتریالیــزم بــوو‪ ،‬داکۆکیــی لــە دەســەاڵتی ڕەهــای پاشــا دەکــرد‪ ،‬بــەاڵم پرۆتســتانتەکان‪،‬‬ ‫لەژێــر ئــااڵی ئایینــدا‪ ،‬پێشــەنگی خەباتــی شۆڕشــگێڕانە بــوون‪ ،‬لــە دژی بنەماڵــەی فەرمانــڕەوا‪.‬‬ ‫ئێنگڵــس دەیگــوت‪ :‬لــە هەندێــک وەرچەرخانــی مێژووییــدا‪ ،‬کەنیســەیش بەپێــی پێکهاتــە چینایەتییەکــەی دابــەش دەبێــت‪ .‬لــە ســەروەختی ڕیفۆرمــدا‪،‬‬ ‫پیاوانــی دەســەاڵتداری کەنیســە و فیودالــە دەوڵەمەنــدەکان دەکەوتنــە بەرەیەکــەوە و بەرەکــەی دیکەیــش لــە ڕیفورمخــوازان‪ ،‬پیاوانــی بێدەســەاڵتی‬ ‫کەنیســە و جووتیارانــی شۆڕشــگێر پێــک دەهــات‪ .‬ئێنگڵــس هەرچەنــدە مەتریالیســتێکی بێدیــن و دوژمنێکــی سەرســەختی ئاییــن بــوو‪ ،‬بــەاڵم دەرکــی‬ ‫بــەوە کردبــوو‪ ،‬دیــاردەی ئاییــن شمشــێرێکی دوودەمــە‪ ،‬وەک چــۆن دەشــێت داکۆکــی لــە دەســەاڵتی ســتەمکار بــکات‪ ،‬هــەر وایــش دەگونجێــت‬ ‫ڕۆڵێکــی شۆڕشــگێڕانە وازی بــکات‪.‬‬ ‫زۆر لــە لێکۆڵینەوەکانــی ئێنگڵــس لەبــارەی ئایینــەوە‪ ،‬تایبــەت بــوون بــە کریســتیانیزمی ســەرەتایی‪ ،‬کــە وەک ئایینــی هــەژاران‪ ،‬نەفرەتلێکــراوان‪،‬‬ ‫ســووکایەتیپێکراوان‪ ،‬چەوســاوە و ســتەملێکراوان ســەری هەڵــدا‪ ،‬ئاخــر لــە ســەرەتاوە‪ ،‬ئەوانــەی دەچوونــە ســەر دینــی مەســیح‪ ،‬کۆیلــە و ســتەمدیدە‬ ‫و ئــەو جووتیــارە هەژارانــە بــوون کــە کەوتبوونــە ژێــر بــاری گرانــی قــەرزەوە‪ .‬ئێنگڵــس پێــی وابــوو‪ ،‬کریســتیانیزمی ســەرەتایی و سۆســیالیزمی نــوێ‪،‬‬ ‫لــەو دوو بــوارەدا کــە پێکهاتــەی هــەردوو بزاڤەکــە خەڵکــی هــەژار بــوون و خەباتیــان بــۆ ڕزگارکردنــی ئینســان بــووە لــە ســتەم و کۆیالیەتــی‪ ،‬لــە‬ ‫یــەک دەچــن‪ ،‬بــەاڵم جیاوازیــی ســەرەکی نێوانیــان لــەوەدا چــڕ دەبێتــەوە کــە مەســیحییەکان ڕزگارکردنــی ئینســانیان هەڵگرتــووە بــۆ ئــەو دونیــا‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫سۆسیالیســتەکان لــەم دونیــا ئــەو ئەرکــە جێبەجــێ دەکــەن‪.‬‬ ‫مارکــس گوتوویەتــی‪ :‬ئــەوە هۆشــیاریی خەڵــک نییــە‪ ،‬پێگــەی کۆمەاڵیەتییــان دیــاری دەکات‪ ،‬بەڵکــوو ئــەوە پێگــەی کۆمەاڵیەتییانــە‪ ،‬هۆشــیارییان دیــاری‬ ‫دەکات‪ .‬ئــەم تێــزە بــۆ ئایینیــش دروســتە‪ ،‬ئاخــر (هۆشــیاریی ئایینی)یــش بنەمایەکــی کۆمەاڵیەتیــی هەیــە‪ ،‬کــە لــە ســەرەتاوە‪ ،‬هــەژاران بــە مەســیحەوە‬ ‫پێوەســت دەبــوون‪ ،‬زادەی ئــەو نادادپەروەرییــە کۆمەاڵیەتییــە بــوو‪ ،‬کــە زەبــری کوشــندەی لــێ وەشــاندبوون‪ .‬جــۆن مۆلینــۆ کــە مارکسیســتێکی‬ ‫ئینگلیــزە‪ ،‬دەڵێــت‪ :‬بیروبــاوەڕی ئایینییــش‪ ،‬وەک هــەر فیکرێکــی دیکــە‪ ،‬ئینســان دایهێنــاوە و بنەمایەکــی کۆمەاڵیەتیــی هەیــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەوە دروســت‬ ‫نییــە بڵێیــن‪ :‬ئاییــن وەهمــە و هیچــی تــر‪ .‬ئەوەیــش زوڵمــە ئەگــەر بــە هەمــان چــاوەوە‪ ،‬ســەرنجی بیــروڕای ئایینــی لــە وەاڵتێکــی ژێردەســتە و‬ ‫وەاڵتێکــی داگیــرکاردا بدەیــن‪ ،‬چونکــە دەشــێت ئاییــن ڕۆڵــی لــە جۆشــدانی خەباتــی ڕزگاریخوازیــدا هەبێــت‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە ڕوانگــەی مارکســەوە‪ ،‬هــەر ئینســانێک بگریــت‪ ،‬خــودی خــۆی هــەم دەوڵەتــە و هــەم جڤــات‪ ،‬ئــەوە ئــەو دەوڵــەت و جڤاتــەن‪ ،‬ئاییــن بەرهــەم‬ ‫دەهێنــن کــە بریتییــە لــە لۆگیکێکــی میللــی و تێگەییشــتنێکی بــەراوەژوو لــە دونیــا‪ .‬مارکــس گوتوویەتــی‪( :‬ئاییــن هه‌ناســه‌ی ســاردی که‌ســانی‬ ‫چه‌وســاوه‌یه‌‪ ،‬دڵــی دونیایەکــی بــێ دڵــه‪ ،‬ڕۆحــی هه‌لومه‌رجێکــی بــێ ڕۆح ـه‌ و ئه‌فیوونــی گه‌الن ـه‌‪ ).‬لــە کاتێکــدا ئینســان لــە واقیــع بێ ـزار و بێئومێــد‬ ‫دەبێــت‪ ،‬ئاییــن ئــەو وەهمەیــە کــە بــە هانایــەوە دەچێــت‪ ،‬بۆیــە کــە لــە دژی دیــن دەوەســتینەوە‪ ،‬وەک ئــەوە وایــە‪ ،‬بــە گــژ ڕۆحــی ئینســانی دینــداردا‬ ‫بچینــەوە‪( .‬ئێنگڵس)یــش دەیگــوت‪( :‬لــە دوای هــەر بانگەشــە کردنێکــەەوە بــۆ هــەر ئایینێــک‪ ،‬بەرژەوەندیــی مــاددی هەیــە‪ )،‬ئێمەیــش ئــەو کاتانــە‬ ‫ڕەخنــە لــە ئاییــن دەگریــن‪ ،‬کــە ڕەخنەکەمــان لــە قازانجــی چەوســاوەکان بکەوێتــەوە‪.‬‬

‫ئــەوە ڕاســت نییــە گوایــە مارکسیســتەکان ئەگــەر دەســەاڵت بگرنــە دەســت‪ ،‬ئاییــن‬ ‫قەدەغــە دەکــەن‪ ،‬ڕاســتییەکەی ئــەوان دژی قەدەغەکردنــی دیــن نیــن‪ ،‬ئاخــر‬ ‫پێیــان وایــە ئاییــن مەســەلەیەکی تاکــە کەســییە و دەوڵــەت مافــی ئــەوەی نییــە‪،‬‬ ‫دەســت وەربداتــە ژیانــی تایبەتیــی کەســەکانەوە‪ .‬ئازادیــی ئاییــن چــۆن لــە ســایەی‬ ‫ســەرمایەداریدا پارێــزراوە‪ ،‬لــە ســایەی سۆسیالیزمیشــدا هــەر پارێــزراو دەبێــت‪.‬‬ ‫لینیــن بــە ڕوونــی لــەو بارەیــەوە قســەی کــردووە‪ ،‬ئەوەتــا لــە ســاڵی ‪١٩٠٥‬دا لــە (سۆســیالیزم و ئاییــن)دا دەڵێــت‪( :‬نابێــت دەوڵــەت پێوەندیــی بــە‬ ‫ئایینــەوە هەبێــت‪ ،‬نابێــت گرووپــە ئایینییــەکان خۆیــان لــە کاروبــاری دەســەاڵت هەلبقورتێنــن‪ .‬هەمــوو تاکێــک ئــازادە ســەر بــە کام ئاییــن دەبێــت‪ ،‬یــان‬ ‫ســەر بــە هیــچ ئایینێــک نابێــت‪ ،‬واتــا وەک زۆربــەی سۆسیالیســتەکان بێدیــن دەبێــت‪).‬‬ ‫مارکسیســتەکان وای بــۆ دەچــن‪ ،‬ئاییــن هێــدی هێــدی دەپووکێتــەوە و لەنێــو دەچێــت‪ ،‬نــەک لەڕێــی قەدەغەکــردن و ســەرکوتکردنەوە‪ ،‬بەڵکــوو ئــەو‬ ‫کاتــەی بنەمــا کۆمەاڵیەتییەکانــی لەنێــو دەچــن‪ .‬ئــەوان بــە هەمــان چــاو ســەیری هەمــوو ئایینــەکان دەکــەن‪ ،‬ناچــن بــە پاســاوی ئــەوەی ئــەم ئاییــن‬ ‫لــەوەی دیکــە پێشــکەوتنخوازترە‪ ،‬فەزڵــی ئــەم ئاییــن بەســەر ئــەو ئایینــدا بــدەن‪ .‬ئــەوەی بــەالی مارکسیســتەکانەوە گرنگــە‪ ،‬بیروبــاوەڕی ئایینەکــە‬ ‫نییــە‪ ،‬بنکــە کۆمەاڵیەتییەکەیەتــی لــە هەلومەجێکــی دیاریک ـراودا‪ .‬الی مارکسیســتەکان جیــاکاری لەســەر بنەمــای ئاییــن‪ ،‬رێگەپێــدراو نییــە‪ ،‬نابێــت‬ ‫لــە ناســنامەدا ئاماژەیــەک بــۆ ئایینــی کەســەکان هەبێــت و دەوڵــەت وەک چــۆن هیــچ گوشــارێک ناخاتــە ســەر دامــەزراوە ئایینییــەکان‪ ،‬لــە هیــچ‬ ‫ڕوویەکیشــەوە کۆمەکیــان نــاکات‪.‬‬ ‫گۆڕانــکاری و شــۆڕش لەســەر دەســتی کرێــکاران و جەمــاوەری دیکــەدا ڕوو دەدەن‪ ،‬لــەو وەاڵتانــەی هەســتی ئایینــی زاڵــە‪ ،‬مارکسیســتەکان دەزانــن‪،‬‬ ‫خەڵــک بــە گوتوبێــژی فیکــری و نامیلکــە و کتێــب نــا‪ ،‬بــە بەشــداریکردن لــە خەبــات و گۆڕانکاریــدا‪ ،‬لــە وەهمــی ئاییــن ڕزگاریــان دەبێــت‪ .‬ئەمــە‬ ‫هەرگیــز بــەو مانایــە نییــە‪ ،‬مارکسیســتەکان لــە سـراتیژدا‪ ،‬یــان تەنانــەت لــە تاکتیکیشــدا‪ ،‬بکەونــە ژێــر هەژموونــی ئایینــەوە‪ ،‬وەک گرووپێکــی ئایینــی‬ ‫هەڵســوکەوت بکــەن و دەســتبەرداری لێکدانــەوەی ماددییانــەی خۆیــان بــن‪ .‬مارکسیســتەکان لــە پێنــاوی سەرخســتنی ئازادیــدا‪ ،‬دەوڵــەت و فێرگــە‬ ‫لــە کلێســا جیــا دەکەنــەوە‪ ،‬ڕێگــە بــە هەبوونــی هیــچ پێوەندییــەک لــە نێــوان پۆلیــس و دامــەزراوە ئایینییەکانــدا نــادەن‪ ،‬کارێــک دەکــەن ئاییــن بــە‬ ‫تــەواوی مەســەلەیەکی کەســەکی بێــت و وای بــۆ دەچــن‪ ،‬ئــەوی بــەو ڕێســایانە قایــل نەبێــت‪ ،‬هێشــتا دیلــی دەســتی دابونەریتــی دادگاکانــی پشــکنینی‬ ‫ســەدەکانی ناوینــە‪.‬‬ ‫مارکسیســتەکان پێیــان وایــە‪ ،‬ئاییــن شێوەیەکیشــە لــە شــێوەکانی ســەرکوتکردنی ڕۆحــی کــە گــەل بــە دەســتییەوە گیــری خــواردووە‪ ،‬ئاخــر ئــەو کۆمەڵــە‬ ‫ئەرکــەی دیــن بەســەر ئینســانیدا دەســەپێنێت‪ ،‬تاقەتپڕووکێنــن‪ .‬وەک چــۆن بێدەســەاڵتیی ئینســانی ســەرەتایی لــە بەرانبــەر رسووشــتدا‪ ،‬ناچــاری دەکــرد‬ ‫هانــا بــۆ هێزێکــی (بانرسووشــتی) ببــات‪ ،‬بێدەســەاڵتیی ئینســان بەرانبــەر بــە چەوســێنەرانیش‪ ،‬بــەوە کۆتایــی دەهــات‪ ،‬بیــر لــە ژیانێکــی چاکــری‬ ‫دوای مــردن بکاتــەوە‪ .‬ئەوانــەی بــە درێژایــی ژیانیــان لــە کوێرەوەریــدا دەژیــن‪ ،‬لــە ئایینــەوە ئــەوە فێــر دەبــن‪ ،‬لــەم دونیــا ئــارام بگــرن و مــل کــەچ‬ ‫بکــەن‪ ،‬بــەو ئومێــدەی لــەو دونیــا لــە الیــەن خــواوە پاداشــت بدرێنــەوە‪ .‬ئەوانەیشــی لەســەر خواردنــی بــەری ڕەنــج و ئیشــی کەســانی دیکــە دەژیــن‬ ‫و دەوڵەمەنــد دەبــن‪ ،‬ئاییــن فێریــان دەکات‪ ،‬لــەم دونیــا دەســتی خێــر و چاکــە بــۆ هــەژاران درێــژ بکــەن‪ ،‬تــا لــەو دونیــا خــوا قەرەبوویــان بکاتــەوە‪.‬‬ ‫کاوتســکی دەیگــوت‪ :‬دەزانیــن لەنــاو توێکڵــی ئایینــدا‪ ،‬کرۆکێکــی کۆمەاڵیەتــی خــۆی حەشــار داوە‪ ،‬بــەاڵم شــەڕ دژی ئیدیۆلۆگیــای ئایینــی‪ ،‬دەبێــت‬ ‫ملکەچــی خەباتــی چینایەتــی بێــت کــە پێویســتی بــە یەکێتییــی نێــوان کرێکارانــی بێدیــن و دینــدار هەیــە‪( .‬لینین)یــش پێــی وابــوو‪ :‬نابێــت ئیلحــاد‬ ‫بەشــێک بێــت لــە پرۆگرامــی حیــزب‪ ،‬چونکــە یەکڕیزیــی خەباتــی شۆڕشــگێڕانەی چەوســاوەکان‪ ،‬لــە پێنــاوی ڕۆنانــی بەهەشــتی ســەر زەوینــدا‪ ،‬گرنگــرە‬ ‫لــە یەکێتیــی بیروڕایــان لەبــارەی بەهەشــتی ئاســانەوە‪ .‬ڕۆزا لۆکســمبورگ هەرچەنــدە بێدیــن بــوو‪ ،‬وەلــێ ڕەخنــەی وی زیاتــر لــە کلێســا بــوو‪ ،‬نــەک‬ ‫‪32‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە ئاییــن و دەیگــوت‪ :‬سۆسیالیســتە شۆڕشــگێڕە نوێخــوازەکان بــۆ پرەنســیپە ڕەســەنەکانی کریســتیانیزم‪ ،‬دڵســۆزترن لــە پیــاوە ئایینییــە هاوچەرخــە‬ ‫کۆنســێرڤاتیڤەکان‪.‬‬ ‫(ئینســان چــی بــۆ خــۆی دەخوازێــت‪ ،‬دەبێــت هەمــان شتیشــی بــۆ دراوســێیەکەی بوێــت‪ ).‬چونکــە سۆسیالیســتەکان لــە پێنــاوی یەکســانی و ئــازادی‬ ‫و برایەتیــدا خەبــات دەکــەن‪ ،‬بۆیــە قەشــەکان ئەگــەر پێبەنــدی ئــەو پرەنســیپەی کریســتیانیزم بــن‪ ،‬دەبێــت پێشــوازی لــە بزووتنــەوەی سۆســیالیزم‬ ‫بکــەن‪( .‬ئەگــەر پیاوانــی ئاییــن الیەنــی دەوڵەمەنــدان بگــرن‪ ،‬بــەوە لەگــەڵ ڕێنوێنییەکانــی مەســیحدا دەکەونــە ناکۆکییــەوە‪ .‬بانگخوازانــی کریســتیانیزمی‬ ‫ســەرەتایی دژی ســتەمی کۆمەاڵیەتــی بــوون‪ ،‬هەنووکــە سۆسیالیســتەکان ئــەو ئااڵیەیــان بڵنــد راگرتــووە‪ ).‬ڕۆزا لۆکســمبورگ لەبــری ئــەوەی بــە نــاوی‬ ‫مەتریالیزمــەوە‪ ،‬شــەڕێکی فەلســەفی لەگــەڵ کریســتیانیزمدا بــکات‪ ،‬دێــت کەلەپــووری ئــەو ئایینــە لــە قازانجــی بزاڤــی کرێــکاران دەخاتــە گــەڕ‪.‬‬ ‫کۆمۆنیســتەکانی ســەرەتای ســەدەی بیســت پێیــان وابــوو‪ ،‬ئەگــەر کریســتیانێک هاتــە ناویانــەوە‪ ،‬ئــەوە بەڵگەیــە بــۆ دەســتبەردانی لــە میتافیزیــک‪ ،‬هــەر‬ ‫بــەو پاســاوە‪ ،‬قەشــەیەکی پرۆتســتانتی ســویرسایی‪ ،‬گەییشــتە ســەرکردایەتیی کۆمێنــرن‪.‬‬ ‫گرامشــی دەڵێــت‪ :‬گەورەتریــن میتافیزیــک لــە مێــژوودا‪ ،‬ئایینــە‪ ،‬ئاخــر گەورەتریــن هەوڵــە بــۆ ئــەوەی بــە شــێوەیەکی (ئەفســانە)یی‪ ،‬تەبایــی لــە نێــوان‬ ‫ناکۆکییــە (واقیع)ییەکانــدا بهێنێتــە ئــاراوە‪ .‬جیاوازییەکانــی نێــوان باڵەکانــی نــاو ئایینێــک‪ ،‬زادەی جیاوازیــی نێــوان توێــژ و چینــە کۆمەاڵیەتییەکانــە‪،‬‬ ‫ئــەوە بۆیــە لــە کولتــووری کاســۆلیکدا‪ ،‬هــەم ڕەوتــی توندئــاژۆ هەیــە‪ ،‬هــەم ڕەوتــی لیـراڵ‪ .‬ســەرنجی هــەر ئایینێــک بدەیــن‪ ،‬لــە چەنــد دینێکــی جیــاواز‬ ‫و لەگــەڵ یەکــدا ناکــۆک دەچێــت‪ .‬کاســۆلیکیزمی جووتیــاران جیــاوازە لــە هــی بــۆرژووای بچــووک و کرێــکاران‪ ،‬هــی ژنــان جیــاوازە لــە هــی ڕۆشــنبیران‪.‬‬ ‫ئایینزاکانــی نــاو دوو ئایینــە ئاســانییە گەورەکــە‪ ،‬لــە زۆر ڕووەوە هێنــدە لــە یەکــەوە دوورن‪ ،‬هــەر ئایینزایەکیــان لــە ئایینێکــی ســەربەخۆ دەچێــت‪.‬‬ ‫ئێڕنســت بلــۆخ دەیگــوت‪ :‬لــە ڕووی کۆمەاڵیەتییــەوە‪ ،‬کریســتیانیزم دوو ئایینــی دژ بــە یەکــە‪ ،‬ئایینــی کەنیســەی ڕەســمیی تیۆک ـرات کــە ئەفیوونــی‬ ‫گەالنــە‪ ،‬کــە دامەزراوەیەکــی فریــودەرە و لــە خزمەتــی دەســەاڵتداراندایە‪ ،‬ئایینێکــی تریــش کــە لــە ســەنگەری هەژاراندایــە و بانگخوازانــی بــە تۆمەتــی‬ ‫بێدینــی سـزا دەدرێــن‪ .‬ئاخــۆ ئــەوە ڕەوایــە‪ ،‬پێــان وابێــت حــەالج و بکوژەکانــی هاوئاییــن بــوون؟ یــان قەیســەر و تۆلســتۆی ســەر بــە هەمــان دیــن‬ ‫بــوون؟ بلــۆخ دەیگــوت‪ :‬ئاییــن کــە لــە شــێوەی دەربڕینــی ناڕەزایــی و یاخیبوونــدا خــۆی منایــش دەکات‪ ،‬بڵندتریــن جــۆری هۆشــیاریی یۆتۆپیایییــە و بــە‬ ‫دەوڵەمەندتریــن دەربڕیــن‪ ،‬ئومێــد زینــدوو ڕادەگرێــت‪ .‬لــە روانگــەی بلۆخــەوە‪ ،‬ئینجیــل کتێبــی پیــرۆزی هەژارانــە و سەرپشــکامن دەکات‪ ،‬لــە نێــوان‬ ‫مەســیح و قەیســەردا‪ ،‬یەکێکیــان هەڵببژێریــن‪ .‬بلــۆخ پێــی وابــوو‪ ،‬تەنیــا مولحیــد دەتوانێــت ببێتــە مەســیحییەکی چــاک و تەنیــا کریســتیانی چاکیــش‬ ‫دەتوانێــت ببێتــە مولحیــد‪( .‬ئــەوە بەشــێکە لــە ڕابــردوو کــە ئاییــن ڕۆڵێکــی ڕەخنەگرانــەی وازی دەکــرد‪ ).‬ڕەنگــە ئــەوە دوا قســەی کۆمۆنیســتەکان بێــت‬ ‫لەبــارەی دینــەوە کــە هــەم بڕوایــان بــە ئازادیــی ئاییــن هەیــە‪ ،‬هــەم ئازادیــی ڕەخنەگرتــن لــە ئاییــن‪.‬‬ ‫ئــەو جەنگــەی ئەمریــکا لــە دژی تیــرۆر جــاڕی داوە‪ ،‬هێنــدەی جەنگێکــە بەرانبــەر بــە ئیســامی میللــی‪ ،‬ئەوەنــدە جەنگێــک نییــە دژی ئیســامی‬ ‫فەرمــی یــان جیهــادی‪ ،‬ئاخــر ئەوەنــدەی بــە زیــان بــۆ موســڵامنانی خۆرئــاوا کەوتووەتــەوە‪ ،‬نیــو هێنــدە زیانــی بــە ئیســامییە ســەلەفی و جیهادییــەکان‬ ‫نەگەیانــدووە‪ .‬ئــەو ســووکایەتییەی داعــش بــە ژنــی دەکات‪ ،‬هــەر هەمــان ئــەو ســووکایەتییەیە لــە سعوودســتان بــە فەرمــی بــە ژن دەکرێــت‪ ،‬کەچــی‬ ‫ئەمریــکا دوژمنــی سەرســەختی ئەمیانــە و دۆســتی گیانــی بــە گیانــی ئەویان! چــەپ و کۆمونیســتەکان وەک چــۆن دژی ئیســامن کە ژن بچەوســێنێتەوە‪،‬‬ ‫هــەر وایــش دژی ئــەوەن‪ ،‬ســتەم لــە موســڵامنان بکرێــت‪.‬‬ ‫جیاوازیــی نێــوان ســەلەفی و جیهــادی ئەوەیــە‪ ،‬ئەمیــان بــە هێــزی لۆگیــک دەمانباتــەوە بــۆ ســەردەمی دێریــن‪ ،‬ئەویــان بــە لۆگیکــی هێــز‪ ،‬دەقــە‬ ‫دێرینەکامنــان بەســەردا جێبەجــێ دەکات‪ .‬ســەلەفی دۆســتی بــە ئەمەکــی دەســەاڵتی ســتەمکاری کۆنەخــوازە‪ ،‬ئیــدی کۆنەخــواز‪ ،‬فیــودال بێــت‪ ،‬یــان‬ ‫بــۆرژووا‪ .‬جیهادیســت دۆســتی مەرگــە‪ ،‬لەســەر زەوی ژیامنــان لــێ دەکات بــە دۆزەخ‪ ،‬تــا بــە بەهەشــتی ئاســان شــاد ببیــن‪ .‬بــە هەڵــەدا دەچیــن ئەگــەر‬ ‫پێــان وابێــت‪ ،‬هــەر بزووتنەوەیەکــی ئیســامی دژی ئەمریــکا بــوو‪ ،‬پێشــکەوتنخواز و شۆڕشــگێرانەیە‪ ،‬ئاخــر ئەگــەر بزووتنەوەیەکــی ئیســامی نیــازی‬ ‫ئــەوەی هەبێــت‪ ،‬هەمــان مۆدێلــی فەرمانڕەواییــی نیمچــە دوورگــەی عەرەبیــی ســەدەی حەوتەمــی زایینــی دووبــارە بکاتــەوە‪ ،‬ئیــدی دژایەتیکردنــی‬ ‫دەبێتــە ئەرکێکــی ئینســانی‪.‬‬ ‫*‬ ‫(‪ )١‬غیاث نعیسة‪،‬املوقف املارکيس من الظاهرة الدینیة‪.‬‬ ‫(‪ )٢‬املارکسیة والدین‪ ،‬الرشارة ینایر ‪١٩٩٨‬جامعة تحریر العمل‪.‬‬ ‫(‪ )٣‬مایکل لوفی‪ ،‬املارکسیة والدین‪ ،‬ترجمة‪ :‬بشیر السباعي‪.‬‬ ‫(‪1905 december 3 den ,28 V.I. Lenin, Socialism och religion Novaja Zjizn nr )4‬‬

‫‪33‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫رۆشنگەری‬ ‫پڕۆژەیەك لە دەرەوەی زەمەن و شوێندا‬

‫"ئــەوەی كــە (ســەدەی فەلســەفە)ی لــە رێنیســانس و ریفۆرمــی‬ ‫دینــی جیاكــردەوە‪ ،‬ئــەوە بــوو كــە ئیــر گەڕانــەوە بــۆ دواوە‬ ‫ئەســتەم بــوو‪ .‬رۆشــنگەری پرۆســەیەكی بــەردەوام بــوو كــە‬ ‫رەنــگ بــوو قــەت تــەواو نەبێــت"‪.‬‬

‫ئەنتۆنی پاگدەن‪ ،‬كتێبی (رۆشنگەری و ئەوەی كە بۆچی هێشتا گرنگە) الپەڕە ‪38‬‬

‫كارزان كاوسێن‬ ‫‪34‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە ســەدەی چــواردەدا لــە خۆرئــاوا رێنیســانس دەســتی پێكــرد و لــە ناوەڕاســتی ســەدەی پانــزەدا لەگــەڵ‬ ‫داگیركردنــی قوســتەنتینییە لەالیــەن ســوڵتان محەمــەدی دووەمــەوە كــە بەهۆیــەوە خوێندەوارانــی‬ ‫بیزەنتینــی رایانكــرد بــۆ ئیتاڵیــا‪ ،‬ئــەو پرۆسێســە گەیشــتە ترۆپكــی خــۆی‪ .‬پاشــان لــە ناوەڕاســتی ســەدەی‬ ‫شــانزەدا‪ ،‬لەســەر دەســتی مارتــن لوســەر و جــۆن كاڵڤــن ریفۆرماســیۆنی دینــی دەســتیپێكرد كــە هەوڵــی‬ ‫زۆریانــدا بــۆ شــكاندنی یەقینەكانــی ئاییــن بەهەمــوو پێكهاتــە دۆگامییەكانییــەوە‪ .‬لــە دەرەنجامــی ئــەو‬ ‫زنجیــرە گۆڕانكارییانــەدا رۆشــنگەری لەدایــك بــوو‪ .‬لــە ناوەڕاســتی ســەدەی حەڤــدەدا رینیــە دیــكارت‬ ‫هــات و فەلســەفەیەكی نوێــی لەگــەڵ خۆیــدا هێنــا و ســەدەی هــەژدە كــە پێــی دەوترێــت ســەدەی‬ ‫فەلســەفە‪ ،‬گۆڕانــكاری ریشــەیی لــە بیركردنەوەمانــدا دروســت كــرد ‪.‬‬ ‫بــەاڵم ئەمــە كۆتایــی هەمــوو شــتەكان نەبــوو‪ ،‬چونكــە لــە گەرمــەی شۆڕشــی فەرەنســا و دواتریــش‪ ،‬بنەما و‬ ‫بەهاكانــی رۆشــنگەری لێرەولــەوێ پێشــێل كـران‪ .‬یەكێــك لــەو بیرمەندانــەی رۆڵێكــی رۆشــنگەرانەی دیاری‬ ‫هەبــوو (كۆندۆرســە)ی فەرەنســی بــوو كــە بەهــۆی داكۆكــی لــەو بەهایانــە لەالیــەن جاكۆبینەكانــەوە‬ ‫راونـرا‪ .‬نزیكــەی نیــو ســەدە دواتــر فاشــیزم حوكمێكــی بەرفراوانــی لــە ئەوروپــا گرتــە دەســت و كارەســاتی‬ ‫هۆلۆكۆســت و ئینجــا بۆمبارانــی هێرۆشــیام و ناگازاگــی بەدواداهــات‪ .‬ئاالســدەیر ماكنتایــەر لــە كتێبی (پاش‬ ‫فەزیڵــەت)دا كــە بــۆ یەكــەم جــار لــە ســاڵی ‪1981‬دا بــاوی كــردەوە‪ ،‬بــاس لــە (پــڕۆژەی رۆشــنگەرانەی‬ ‫پاســاودانی ئەخــاق) دەكات و پێــی وایــە رۆشــنگەری لــە رێــڕەو و ئامانجــی راســتەقینەی خــۆی الیــدا و‬ ‫ســڕینەوەی فەزیڵــەت‪ ،‬تاریكایــی ئەخالقــی بــەدواوە بــوو‪ .‬لــەم نێوەندەشــدا فەرەنســا یەكێــك بــوو لــەو‬ ‫واڵتانــەی باجەكــەی دا‪ .‬هۆكارەكانیــش بــۆ ئــەوە دەگەڕێنێتــەوە كــە ئــەو واڵتــە " لەچــاو واڵتانــی باكــووری‬ ‫ئەوروپــا باكگراوندێكــی پرۆتســتانتی ســكیۆالریزەبووی نەبــوو و هەروەهــا توێژێكــی خوێنــەواری نەبــوو‬ ‫كــە كارمەندانــی حكومــی‪ ،‬پیاوانــی ئایینــی و بیرمەندانــی رەشــۆكی لــە فەزایەكــی گشــتی خوێندنــەوەدا‬ ‫لێــك گــرێ بــدات‪ .‬ئەمــە ســەرباری ئــەوەی كــە زانكۆیەكــی زینــدووی نەبــوو" ‪.‬‬ ‫ئەمــە تەنیــا دیوێكــی بابەتەكەیــە‪ ،‬دیوێكــی تــری بابەتەكــە و بەدیاریكـراوی ئەوەیە ئاخۆ شۆڕشــی زانســتی‬ ‫كــە لــە ســەدەی حەڤــدەدا روویــدا ئامانجــی خــۆی پێــكاوە یــان ئەمــەی كــە رۆشــنگەری بووەتەهــۆی‬ ‫هەڵتەكاندنــی نەریــت و دۆگمــی ئایینــی و كەســەكان و دامەزراوەكانــی؟ پرســی بەردەوامیــی پڕۆژەكــە‬ ‫لێرەوەیــە‪ .‬واتــە‪ ،‬بۆچــی هێشــتا خــودای مەســیحییەت و باوەڕبــوون پێــی هێشــتا تۆكمــە و پایــەدارن؟‬ ‫هەڵبــەت ئــەم پرســیارانە رێژەییــن و تەنیــا پاڵنــەرە بــۆ جارێكــی تــر بیركردنــەوە و درێــژەدان بــە پەیــام‬ ‫و ئامانجەكانــی ئــەو دەســتكەوتانەی فەیلەســوفانی ســەدەی حەڤــدە و هــەژدە بــۆ خۆرئــاوا هەیانبــوو‪.‬‬ ‫كــورد كــە واڵتــە دراوســێكانی حوكمــی ئیســامییان تیــادا بەڕێــوە دەچێــت‪ ،‬لــە ئێســتا و لــە گەرمــەی‬ ‫شــەڕی ســەربازی و فیكــری دژی داگیركاریــی ســەلەفیی دینیــدا رووبــەڕووی پرســی رۆشــنگەریی كەلتووری‬ ‫و فیكــری دەبێتــەوە‪ .‬هەڵبــەت رۆشــنگەری ئەوروپــی‪ ،‬بــە كاریگەرییــە خ ـراپ و باشــەكانیەوە‪ ،‬كەڵكــی‬ ‫ناڕاســتەوخۆی بــۆ هەمــوو جیهــان هەبــووە‪ ،‬لەگــەڵ ئەوەشــدا هــەر واڵتێــك خــۆی دەتووانێــت شــێوازی‬ ‫رۆشــنگەرانەی خــۆی بــۆ هەڵوەشــاندنی سیســتەمە تیۆلۆژییەكــە بگرێتــە بــەر‪ .‬ئــەم بۆچوونــە لــە تێڕوانینی‬ ‫فەیلەســوفی كەنــەدی (چارلــز تایلــەر)دا پشتڕاســت دەبێتــەوە‪ .‬تایلــەر بانگەشــەی ئــەوە دەكات كــە ئێمــە‬ ‫(واتــە ئەوانــی خۆرئاوایــی) لــە چاخێكــی ســكیۆالردا دەژیــن‪ .‬بــۆ ئەمــەش چەنــد هۆكارێــك وەكــو بەڵگــە‬ ‫دەخاتــە ڕوو و دەیكاتــە خاڵــی بــەراورد لەگــەڵ واڵتانــی موســڵامندا‪ ،‬لەوانــەش هەبوونــی دامەزراوەكانــی‬ ‫وەكــو دەوڵــەت‪ .‬رێكخ ـراو و دامەزراوەكانــی پێــش مۆدێــرن بەندبــوون بــە دیــن و پەیــڕەوی خــوداوە‪،‬‬ ‫بــەاڵم دامەزراوەكانــی ئەمــڕۆ لێــی جیابوونەتــەوە و فــەزای گشــتی لــە خــودا بەتاڵكـراوە‪ .‬هۆكارێكــی تــر‪،‬‬ ‫نەبوونــی كێشــەی باوەڕبوونــە بــە خــودا‪" .‬لــە واڵتانــی خۆرئــاوا بــاوەڕداری بژاردەیەكــە و مــرۆڤ لــەم‬ ‫پرســە و لــە (باوەڕبــوون بــە چی)شــدا بــە تــەواوی سەربەســتە كەچــی لــە واڵتێكــی موســڵامندا وا نییــە"‬ ‫‪ .‬هــەر لــە پێشــەكی كتێبەكەیــەوە تایلــەر دەیــەوێ بیســەملێنێت كــە لــە ســەردەمێكی ســكیۆالردا دەژیــن‬ ‫(خۆرئــاوا) بــەاڵم هەمــوو واڵتێــك ســكیۆالریزە نەبــووە (رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت)‪.‬‬ ‫‪35‬‬

‫لە ناوەڕاستی سەدەی‬ ‫شانزەدا‪ ،‬لەسەر دەستی‬ ‫مارتن لوسەر و جۆن‬ ‫كاڵڤن ریفۆرماسیۆنی‬ ‫دینی دەستیپێكرد كە‬ ‫هەوڵی زۆریاندا بۆ‬ ‫شكاندنی یەقینەكانی‬ ‫ئایین بەهەموو پێكهاتە‬ ‫دۆگامییەكانییەوە‪.‬‬ ‫لە دەرەنجامی ئەو‬ ‫زنجیرە گۆڕانكارییانەدا‬ ‫رۆشنگەری لەدایك بوو‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫چیرت مرۆڤ بەپێی‬ ‫چاوەڕوانییەكانی‬ ‫ئایینەكەی رەفتار‬ ‫ناكات‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مرۆڤ خۆی‬ ‫چاوەڕوانی لە ئایین‬ ‫هەیە‪ .‬باوەڕدار‬ ‫كەسێكە ئایین‬ ‫لەگەڵ بیركردنەوە‬ ‫و پێداویستییەكانی‬ ‫سەردەمەكەی‬ ‫خۆیدا دەگونجێنێت‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫شــەڕ لــەدژی سكۆالستیســیزم (یــان بیرناســیی دیــن‬ ‫گەرایانــەی كــۆن) لــە ســەدەی پانــزەوە لەالیــەن‬ ‫هیومانیســتەكانەوە دەســتیپێكرد‪ .‬بیرناســییەك كــە لــە‬ ‫ســكوڵەكانی ســەدەكانی ناوەڕاســتدا بــۆ بەفیڕۆدانــی‬ ‫كاتــی خوێندكارەكانــی‪ .‬بابەتــی وای دەورەژانــد‪ ،‬نــە‬ ‫ســوودی هەبــوو نــە وانەبەخــش بــوو‪ .‬هەرچەنــدە‬ ‫ئەســتەمە بابەتــی وەكــو چەنــد فریشــتە دەتووانــن‬ ‫لەســەر نوكــی دەرزی ســەما بكــەن‪ ،‬وتوێــژی لەســەر‬ ‫كرابــێ‪ ،‬بــەاڵم گوایــە باســێكی گەرمــی مشــتومڕی‬ ‫تیۆلــۆژی بــووە ‪.‬‬ ‫ریفۆرماســیۆنی دینــی لەوێــوە بنــج و بناوانــی داكوتــاوە‬ ‫و لــە ســەدەی شــانزەدا كڵپــەی ســەندووە‪( .‬ماكنتایــەر)‬ ‫یــش ئەمــە بــە زەمینەیــەك لــە زەمینــە گرنگەكانــی رۆشــنگەری دەبینێــت‪ .‬ئەگــەر لــەم ســۆنگەیەوە تێبینــی‬ ‫بكەیــن ئەزانیــن كــە كوردســتان وێــڕای ئــەوەی كەلتــوورە مێژووییەكــەی خاڵــی هاوبــەش و جیــاوازی‬ ‫هەیــە لەگــەڵ كۆمەڵگاكانــی دەوروبــەردا‪ ،‬هێزێكــی ســەرچاوەگرتووی ئــەو ناوچەیــە شــێوە دەوڵەتێكــی‬ ‫بونیادنــاوە كــە مۆدێلــی ســەدەكانی ناوەڕاســتی ئەوروپــا بەشــێوەیەكی خراپــر بەرجەســتە دەكات‪ .‬لــە‬ ‫ســەردەمێكدا كــە لــە خۆرئــاوا بــاس لــە "پــڕۆژە"ی رۆشــنگەری و پــاش رۆشــنگەری دەكرێــت‪ ،‬واڵتانــی‬ ‫دواكەوتــووی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت لــە پێنــاو دوورخســتنەوەی رووناكــی لەخۆیــان و هێشــتنەوەی‬ ‫سیســتەمەكانیان‪ ،‬یــاری بــە هێزەكانــی تاریكــی دەكــەن‪ .‬قورســە كۆمەڵگەیــەك لــە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا‬ ‫دەستنیشــان بكەیــت كــە خواســتی گــەورەی رۆشــنگەری هەبێــت‪ .‬مێــژووی كۆمەڵگەیەكــی لــەو جــۆرە‬ ‫بــۆ ئــەم مەبەســتە ئومێدبەخــش نییــە لەكاتێكــدا كــە بۆمنوونــە واڵتــی میزۆپۆتامیــا پێنــج ســەدە پێــش‬ ‫زاییــن مەڵبەنــدی شارســتانیەت بــووە و ئــەو میللەتــەی حــەوت ســەدە پێــش زاییــن لــە زنجیــرە چیاكانــی‬ ‫زاگــرۆس ژیــاون بنەماكانــی مەدەنیــەت لــە كەلتوورەكەیانــدا بەدیك ـراوە‪ .‬ئــەی چۆنــە رەوڕەوەی مێــژوو‬ ‫وێـڕای بەالڕێــدا رۆیشــن‪ ،‬رێــڕەوی پێچەوانــەش دەگرێتــە بــەر؟ ئەوەتــا لەئێســتادا تاریكخوازتریــن هێــز بــە‬ ‫نائەقاڵنیرتیــن بیانــوو خەریكــی رووخاندنــی بینــای ئــەو شارســتانیەت و مەدەنییەتەیــە؟‬ ‫رۆشــنگەری لــە ئەوروپــا زیاتــر بــە ریفــۆرم دەنارسایــەوە نــەك شــۆڕش‪ .‬رادیكاڵرتیــن فەیلەســوفەكانی‪،‬‬ ‫بــە (رۆسۆ)شــەوە بەشــێوەیەكی ئاشــكرا پێشــنیاری رابوونــی چەكدارییــان نەكــردووە بــۆ هێنانەكایــەی‬ ‫دەوڵەتــە منوونەییەكەیــان‪" ،‬بــەاڵم بیریشــیان لــەوە نەكردبــووەوە كــە دەوڵەتێكــی وەهــا چــۆن چۆنــی‬ ‫دێتەبــوون" ‪ .‬لــە كۆمەڵگەیەكــدا كــە هێشــتا ژینگــەی فەندەمێنتاڵیزمــی دینــی تیایــدا زینــدووە‪ ،‬باشــرین‬ ‫رێگەچــارە زەمینەســازیی فیكــری و كەلتووریــی بەردەوامــە بــۆ ئــەوەی ئۆرگانیزمــی دینــی تیــادا ناچــاالك‬ ‫بكرێــت‪ .‬لــە رووی كەلتوورییــەوە‪ ،‬كــورد شــەڕی جیهــان نــاكات‪ ،‬بەڵكــو شــەڕێكی لۆكاڵــی بەرفــراوان‬ ‫ئەنجــام دەدات‪ .‬ئــەم شــەڕەش دەریخســت كــە فەندەمێنتالیســتەكان ئەوەنــدە زۆر نیــن كــە بتووانــن‬ ‫لەنــاوەوەی كۆمەڵگــەی كوردیــدا شــەڕ دروســت بكــەن و بەناچــار رایانكــردە نــاو ناوچــە چاالكەكانیــان‬ ‫كــە خاكــی عەرەبییــە‪ .‬پێشــریش لــە ســااڵنی ســەرەتای ‪2000‬دا هەوڵــی داگیركردنــی خــاك و راكێشــانی‬ ‫خەڵكیــان بــۆ نەچــووە ســەر‪ ،‬چونكــە ئــەو كاتــەش كــە رووبەرێكــی زۆری ناوچــەی هەورامانیــان داگیــر‬ ‫كردبــوو و نزیكــەی ‪ 200,000‬كەســیان دەستبەســەر كردبــوو‪ ،‬نەیانتووانــی بیــرو بــاوەڕی خۆیــان بەســەر‬ ‫بیروبــاوەڕی ئەوانــدا بســەپێنن‪ .‬ئــەو منوونەیــە و منوونــەی ئــەم هەلومەرجــەی ئێســتاش دەریدەخــات كــە‬ ‫كــورد ئەقڵێكــی كـراوەی هەیــە بــۆ میانــڕەوی‪ .‬كاری رۆشــنگەرانەش نــە بــە تونــدڕەوی و نــە بــە ئاســانگیری‬ ‫ناكرێــت‪ ،‬بەڵكــو بــە میانــڕەوی دەكرێــت كــە ئام ـراز و شــێوازی زۆری هەیــە‪.‬‬ ‫لــە ســەرەتای باڵوبوونــەوەی هــەر دینێكــی ئیرباهیمیــدا‪ ،‬بــاوەڕدار ئەوپــەڕی هەوڵــی خۆیــداوە رسوت‬ ‫و پ ـراوەكان وەكــو خــۆی پیــادە بــكات‪ .‬ئــەوەی كــردووە كــە پەیامبــەر و دیــن لێیــان چــاوەڕێ كــردووە‪.‬‬ ‫بەشــێكی گــەورەی شــەڕەكانیش هــەر لــە شــەڕی گــەورەی ســەدەی حەوتــەم لــە نیمچەدوورگــەی عەرەبی‬ ‫‪36‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫تــا جەنگــە ئایینییەكانــی ســەدەی شــانزەی ئەوروپــا‪ ،‬بــاوەڕی دینییــان لــە پشــت بــوو‪ .‬ئــەم دینانــە پەیامێكــی دوالیزمیــان بــۆ بــاوەڕدار پــێ بــووە‪،‬‬ ‫پەیامــی سـزا و پاداشــت‪ ،‬میهرەبانــی و دڵڕەقــی‪ ،‬ترســاندن و دڵ ئارامی‪..،‬هتــد‪ .‬لەالیەكــی تریشــەوە بــەردەوام هێزێكــی بــااڵی نادیــار ئامادەیــی هەبــووە‬ ‫بۆئــەوەی شــوێنكەوتەكانی چاودێــری بــكات و لەكاتــی راســت و چەوتــدا سـزا یــان پاداشــتیان بداتــێ‪ .‬هۆكارێكــی تــری ئــەوەی كــە چارلــز تایلــەر دەڵێت‬ ‫لــە ســەردەمێكی ســكیۆالردا دەژیــن ئەوەیــە كــە چیــر مــرۆڤ بەپێــی چاوەڕوانییەكانــی ئایینەكــەی رەفتــار نــاكات‪ ،‬بەڵكــو مــرۆڤ خــۆی چاوەڕوانــی‬ ‫لــە ئاییــن هەیــە‪ .‬بــاوەڕدار كەســێكە ئاییــن لەگــەڵ بیركردنــەوە و پێداویســتییەكانی ســەردەمەكەی خۆیــدا دەگونجێنێــت‪ .‬بەپێــی توێژینەوەیــەك‪%20 ،‬ی‬ ‫هاواڵتیانــی ئەمریكــی شــوێنكەوتەی هیــچ ئایینێــك نیــن‪ ،‬ئەمــەش لەكاتێكدایــە كــە بێباوەڕگەرایــی (ئەتایزم)یــش خــۆی بــە ئایینێــك هەژمــار ك ـراوە‪.‬‬ ‫زۆرجــار هاواڵتــی بــاوەڕداری ئەمریكــی ســۆراخی رسوتێكــی ئایینــی دەســتكرد دەكات‪ .‬ئــەو بــاوەڕدارە تەنیــا چاوەڕێــی دەســتكەوتی پۆزەتیــڤ لــە‬ ‫ئاییــن دەكات‪ ،‬ئاییــن ئامرازێكــە ســوكنایی‪ ،‬ژیــری و لەشســاغی بــە مــرۆڤ دەبەخشــێت‪ ،‬ســەرباری ئــەوەی كــە نــە هێــزی بــااڵی نادیــاری لەپشــتە و‬ ‫نــە هەڵگــری پەیامــی دوالیزمــە‪.‬‬ ‫(ســام هاریــس) یەكێكــە لــەو نووســەرانەی بــواری رۆحانیــەت (‪ )spirituality‬كــە بۆچوونەكانــی زانســت گــەراكان و بیرمەندانــی (چاخــی نــوێ)ش‬ ‫رەتدەكاتــەوە‪ .‬زانســت گــەراكان رۆحانیــەت لــە هەنــدێ حاڵەتــی وەكــو سەرســامی بــە گــەردوون‪ ،‬بــە جوانــی هونــەری‪ ،‬لــە خۆشەویســتی دایــك و بــاوك‬ ‫دا بــەدی دەكــەن‪ .‬بــەاڵم بیرمەندانــی (چاخــی نــوێ) رۆحانیــەت لــە كۆنتێكســتێكدا لــە قاڵــب دەدەن و كەســایەتییەكی وەكــو بــودا پیــرۆز دەكــەن‪.‬‬ ‫هاریــس ئــەو دوو بۆچوونــە بــە (بەنــاو زانســتگەرایانە) و (بەنــاو رۆحانییانــە) لەقەڵــەم دەدات و پێــی وایــە پیادەكردنــی رسوتــی ئایینــی و رۆحانــی‬ ‫بــوون پێویســتی بــە رێــڕەوی دیاریكـراو و قاڵبێــك نییــە و مرۆڤێــك دەتووانێــت بەشــێوازی خــۆی بگاتــە ترۆپكــی ئــەو رسوشــە دینییــەی سەرســەخترتین‬ ‫ئیامنــداری دینــی پێــی دەگات‪.‬‬ ‫لێــرەوە جارێكــی تــر دەگەڕێینــەوە ســەر دۆخــی بــاوەڕداری نــاو كۆمەڵگــەی كــوردی‪ .‬هــەر لێــرەوەش كێشــەكە ئاڵۆزتــرە لــەوەی كــە دێتــە بەرچــاو‪.‬‬ ‫لەالیەكــەوە بــاوەڕی دینــی رەگــی لــە نەســتی گشــتی كۆمەڵگــەدا داكوتــاوە و ئیشــكردن لەســەر ســنوورەكانی ئــەو بــاوەڕە پڕۆژەیەكــی دوورمــەودای‬ ‫پێویســتە‪ .‬لەالیەكــی تــرەوە‪ ،‬لــە بەرەنجامــی ئــەو شــەپۆلی بزاڤــە ئیســامییانەی لــە حەفتاكانــی ســەدەی بیســتدا ئــەو ناوچەیــەی گرتــەوە‪ ،‬هێزگەلێكــی‬ ‫ئیســامی دروســتبوون‪ .‬هەرچەنــدە ئــەو هێزانــە بــە ئامــرازی ســەربازی ســەركەوتوو نەبــوون بــەاڵم لــە رێگــەی بانگخــوازی دینــی و گووتــاری‬ ‫"میانــڕەوی" و وەاڵمگۆیــی بــۆ تامەزرۆییــە كپبووەكانــی بــاوەڕدار‪ ،‬بــوون بــە بەشــێك لــە كەلتــووری كۆمەڵگــە و لــەوەش زیاتــر‪ ،‬بەشــێكن لــە جومگــە‬ ‫ســەرەكییەكانی دەســەاڵتی سیاســی و دوور و نزیــك كاریگەرییــان لەســەر بڕیــارە پەیوەندیدارەكانــی كەلتــوور و دیــن هەیــە‪ .‬كەواتــە لــە كوردســتاندا‬ ‫هێــزی عەملانــی هــەن (ئەگەرچــی ئــەم ناونانــەش رێژەیــی بێــت) بــەاڵم بــە پاســاوی دیموكراســی بێــت یــان هــەر پاســاوێكی تــر‪ ،‬دیــن بەشــێكە لــە‬ ‫دامەزراوەكانــی حكومــەت و بەشــێكە لــە هەمــوو بوارەكانــی كۆمەڵگــە‪ .‬ئــەوەی كــە كۆمەڵگــەی كــوردی لــەم ســەروەختەدا پێویســتی پێیەتــی پــڕۆژەی‬ ‫زەمینەســازیی ئازادیــی دینــی و هۆشــیاریی دینییــە‪ .‬پڕۆژەیــەك كــە شــڵەژان دروســت نــاكات و دیــن دەباتــە قۆناغێكــی تــرەوە كــە قاڵــب و كۆنتێكســتی‬ ‫تیــا نییــە‪ .‬لــە رێگــەی شــلكردنەوەی ســنوورە كۆنكریتییەكانــی دینــەوە‪ ،‬بــاوەڕداری كــورد دەتووانێــت دوورتــر لــە چاویلكــەی دینــی خــۆی‪ ،‬ببینێــت‪.‬‬ ‫بەشــێوەیەكی رێژەیــی‪ ،‬كاریگەریــی دینــی دامەزراوەیــی لەســەر مرۆڤــی كــورد كــەم بووەتــەوە و ئــەم كاریگەرییــەش لەســەر نەوەكانــی دواتــردا زیاتــر‬ ‫دەردەكەوێــت‪ ،‬بــەاڵم قســەكردن لەســەر ئــەم گۆڕانكارییانــە و گوزارشــتكردن لێیــان لێكەوتــی نێگەتیڤــی دەبــێ‪ .‬گووتــار و كــرداری رۆشــنگەرانە و دژە‬ ‫فەندەمێنتالیســتیانە ئەوەیــە كــە زیاتــر نائاگایانــە كاریگــەری خــۆی دادەنێــت و ئەنجامــی خــوازراو دەخاتــەوە‪ .‬دەبــێ رۆشــنگەری‪ ،‬بــەو شــێوەیەی كــە‬ ‫لــە مێــژووی كەلتــووری خۆرئــاوادا بــاو بــووەوە‪ ،‬لــە رێگــەی زەمینەكانیــەوە تەوزیــف بكرێــت بــۆ نــاو كۆمەڵگــە و وەكــو پڕۆژەیەكــی بــەردەوام ســەیری‬ ‫بكرێــت نــەك رووداوێــك كــە لــە پڕێــكا و بــۆ ماوەیەكــی دیاریكـراو بێتــە كایــەوە یــان بهێرنێتــە كایــەوە‪.‬‬ ‫ ‪37 page ,2013 The Enlightenment and Why it Still Matters. Anthony Pagden‬‬‫‪-46 page ,1981 After Virtue, Alasdair Macintyre‬‬ ‫‪-13 and 11 page ,2007 ,A secular Age, Charles Tyler‬‬ ‫‪- 39 The Enlightenment and Why it Still Matters, page‬‬ ‫‪-363 Ibid, page‬‬ ‫‪-11 page 2014 ,Waking Up, a Guide to Spirituality Without Religion, Sam Harris‬‬

‫‪37‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫رەخنەگرتن لە ئایین چییەو بۆچی پێش مەرجی رزگاریە؟‬

‫نارس اعتامدی‬ ‫لە فارسیەوە‪ :‬سەبری بەهمەنی‬

‫ئەســتەمە بتوانیــن بڕگەیــەک لــە مێــژوودا بدۆزینــەوە‬ ‫ئاییــن تێیــدا بــە قــەد ئــەم ســەردەمە بووبێتــە هــۆی‬ ‫توندوتیــژی‌و ســەرەڕۆیی لــە رادەبــەدەر‪ .‬دەبێــت‬ ‫چەندیــن ســەدە بگەڕێینــەوە دواوە تــا بتوانیــن‬ ‫منوونەیەکــی هاوشــێوە بدۆزینــەوە‪ ،‬بگەڕێنــەوە بــۆ‬ ‫ســەردەمی شــەڕی خوێنیــن‌و درێژمــاوەی ئایینــی‬ ‫ســەدەکانی ناوەڕاســت‪.‬بەاڵم ئایــا توندوتیژییەکانــی‬ ‫ئــەم رۆژگارە هەڵگــری جەوهــەری ئایینیــە‪ ،‬واتــە لــە‬ ‫رسووشــتی ئایینــەوە ســەرچاوەیان گرتــووە یــان بــە‬ ‫پێچەوانــەوە دەبێــت لــە دەرەوەی بازنــەی دەســەاڵتی‬ ‫ئایینــی بــۆ هۆكارەكانــی بگەڕێیــن؟‬ ‫‪38‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هەتــا کــوێ دەســتکەوتەکانی رۆشــەنگەری یــان مودڕنیتــە دەتوانــن وەاڵمــی ئــەم‬ ‫پرســیارانەمان ال ئاســان بکــەن‌و چــۆن دەتوانیــن بــە یارمەتــی ئــەم میراتــە‪ ،‬پێــش بگریــن‬ ‫لــە شکســتی ئــازادی لــە بەرامبــەر تووندوتیژیەکانــی ئایینـی‌و لــە هەمــان کاتــدا رێگایــەک‬ ‫لــە بەردەمانــدا ئــاوەاڵ بکرێــت بــەرەو رزگاری‌و بــە تایبەتــی رزگاری لــە کــوت‌و بەنــدی‬ ‫لەخۆنامۆیــی ئینســان‪.‬ئەمانە بەشــێکن لــەو پرســیارانەی کــە "ئێڤــۆن کینییــو" فەیلەســوفی‬ ‫فەرانســەوی‪ ،‬هەوڵیــدا لــە دواییــن بەرهەمەکــەی خــۆی لــە ژێــر نــاوی "رەخنــەی ئاییــن"‬ ‫وەاڵمیــان بداتەوە‪.‬لــەم بەرهەمــە فیکریــەدا‪" ،‬کینییــو" بایەخێکــی تایبەتــی داوە بــەو‬ ‫چرکەســاتانەی تایبەتــن بــە بیــری نوێبوونــەوەو رۆشــنگەریی رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن‬ ‫کــە دەگەڕێتــەوە بــۆ کۆتاییەکانــی ســەدەی هەڤــدەو ســەرەتای ســەدەی بیســتەم لــە‬ ‫رۆژئاوادا‪.‬ئەگەرچــی بیرکردنەوەکانــی فویربــاخ‪ ،‬مارکــس‌و فرۆیــد چرکەســاتە گرینــگ‌و‬ ‫ســەرەکیەکانی کتێبــی "رەخنــەی ئاییــن"ی پێــک هێنــاوە‪ ،‬بــەاڵم "ئێڤــۆن کینییــو" بــە‬ ‫شــێوەیەکی پــاڕاو کتێبەکــەی بــە لێکدانــەوەو تێگەیشــتنی ئێســپینۆزا دەســت پێــدەکات‬ ‫کــە دەکرێــت بــە راســتی بــە هاوتــای دێــکارت دابندرێــت لــە پارێــزگاری کــردن لــە ئەقڵ‌و‬ ‫بەربەرەکانــێ لــە گــەڵ توندوتیــژی ئایینیــدا‪.‬‬

‫لە ئێسپینۆزاوە هەتا کانت‬ ‫بــاروخ ئێســپینۆزا فەیلەســوفێکی بــە رەگــەز هولەندییــەو نووســەری کتێبــی "ئەخــاق"ە‬ ‫کــە پــاش مردن ـی‌و لــە ســاڵی ‪١٦٧٧‬دا چــاپ‌و بــاو کرایــەوە‪ .‬کتێبــی "ئەخــاق" کــە بــە‬ ‫گرینگرتیــن بەرهەمــی ئێســپینۆزا ئەژمــار دەکرێــت نــە تایبەتــە بــە ئایی ـن‌و نــە تایبەتــە‬ ‫بــە خــودا ناســی‪ .‬ســەرەڕای ئەمــەش یەکەمیــن رســتەی کتێبــی ئەخــاق کــە پێکهاتــەی‬ ‫ســەرەکی کتێبەکەیــە بــە چەمکــی خــوداو لــە راســتیدا بــە تێگەیشــتنی ئێســپینۆزا لــە‬ ‫خــودا دەســت پێــدەکات‪.‬‬ ‫دەڵێیــن "تێگەیشــتنی ئێســپینۆزا لــە خــودا"‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی لــەم شــاکارە فەلســەفیەدا کــە‬ ‫بــە وتــەی نووســەرەکەی بــە پێــی "شــێوازی هێندســی" ئامــادە کـراوەو ئامانجەکــەی بنیات‬ ‫نانــی حیکمەتێکــی تاکەکەســیە‪ ،‬ئێســپینۆزا هیــچ چەشــنە جیاوازیــەک دانانێــت لــە نێــوان‬ ‫خــوداو رسووش ـت‌و هەروەهــا لــە نێــوان مــرۆڤ‌و رسووشــتدا‪.‬ئێڤۆن کینییــو نووســەری‬ ‫کتێبــی رەخنــەی ئاییــن دەڵێــت کــە نامیلکــەی ئەخــاق رەخنەیەکــی ناڕاســتەوخۆیە لــەو‬ ‫ئایینانــەی یــەک خودایــان هەیــە واتــە یەکتاپەرەســن‪.‬‬ ‫ئێســپینۆزا لــەم بەرهەمەیــدا بــە شــێوەیەکی راشــکاو داکۆکــی دەکات لــەو باســە‬ ‫فەلســەفیەی کــە پێــی وایــە رسووش ـت‌و جیهانــی هەبــوون هیــچ ئامانجێکــی لــە پێــش‬ ‫داڕێــژراوی لــە پشــت نیەوئــەو شــتانەی وەکوو ســەرچاوگەی جیهــان ئاماژەیــان پێدەکرێت‬ ‫تەنیــا خەیــاڵ‌و بەرهەمــی خەیاڵدانــی مرۆڤە‪.‬ئێڤــۆن کینییــو لــە درێــژەدا دەڵێــت کــە لــە‬ ‫روانگــەی ئێســپینۆزاوە هیــچ چەشــنە ویســتێکی دیاریکـراو دەســەاڵتداریەتی بەســەر ئــەم‬ ‫جیهانەوەنیــەو مرۆڤــەکان نابێــت برتســن لــەو شــتەی کــە گۆیــا خــودا بــۆ جەزرەبــە دانــی‬ ‫بەندەکانــی (فەرمانبــەرو ملکەجانــی) ئامــادە کــردووە‪.‬‬ ‫لــە دژی ئایینەکانــی یەکتاپەرەســتی‪ ،‬ئێســپینۆزا داکۆکــی لــەو بۆچوونــە دەکات کــە مــرۆڤ‬ ‫بــە تەنیایــی دەتوانێــت رێــگای رزگاری خــۆی بپێوێ ـت‌و لــەم رێگایــەدا کــە لــە راســتیدا‬ ‫رێــگای بەختــەوەری‌و ژیانــی ئەخالقیــە‪ ،‬پێویســتی بــە قــادری موتەعــال‌و رزگاریدەرێــک‬ ‫نیــە کــە بــە نوێنەرایەتــی لــە خــوداوە یــان لــە رێگــەی ئیلهامــەوە بەرپرســی رێنوێنــی‬ ‫کردنــی مرۆڤــەکان بێــت بــەرەو بەهەشــت‪ .‬لــە روانگــەی ئێســپینۆزاوە دەبێــت دڵنیــا بیــن‬ ‫کــە رزگاری بەرهەمــی ئەقڵە‪.‬کینییــو دەڵێــت کــە ئێســپینۆزا لــە نامیلکــەی خوداناســی‪-‬‬ ‫‪39‬‬

‫ئێسپینۆزا داکۆکی لەو‬ ‫بۆچوونە دەکات کە مرۆڤ‬ ‫بە تەنیایی دەتوانێت رێگای‬ ‫رزگاری خۆی بپێوێت‌و لەم‬ ‫رێگایەدا کە لە راستیدا‬ ‫رێگای بەختەوەری‌و‬ ‫ژیانی ئەخالقیە‪ ،‬پێویستی‬ ‫بە قادری موتەعال‌و‬ ‫رزگاریدەرێک نیە کە بە‬ ‫نوێنەرایەتی لە خوداوە‬ ‫یان لە رێگەی ئیلهامەوە‬ ‫بەرپرسی رێنوێنی کردنی‬ ‫مرۆڤەکان بێت بەرەو‬ ‫بەهەشت‬

‫دابڕان‬

‫گەورەترین قسەی‬ ‫بێ بنەمای ئایینەکانی‬ ‫مێژوو ئەوەیە کە‬ ‫دەتوانیت بە هانا‬ ‫بردن بۆ خودا‪ ،‬رێڕەوی‬ ‫رووداوە چاوەڕوان‬ ‫نەکراوەکان کە مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت بەسەریدا زاڵ‬ ‫بێت بە قازانجی مرۆڤ‬ ‫بگۆڕیت‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫سیاســی (الهی‪-‬سیاســی) کــە هــاوکات لــە گــەڵ کتێبــی ئەخــاق نــوورساوە‪ ،‬رووی کــردووە‬ ‫لــە رەخنەگرتــن لــە ئاییــن‪ .‬کینییــو لــەو بڕوایەدایــە کــە کتێبــی "ئەخــاق" بنەمــای هەبــوون‬ ‫ناســانەی (‪ )ontology‬رەخنەکردنیــی راشــکاوانەتری ئایینــە لــە نامیلکــەی خواناســی‪-‬‬ ‫سیاســیدا‪)Theologico-Political Treatise(.‬‬ ‫خاڵــی دەســتپێکی ئــەم رەخنەیــە نــەک بەرایــی کتێبەکــە بەڵکــوو بەشــی چــواردەو پــازدەی‬ ‫بەرهەمەکەیــە کــە تایبــەت کـراوە بــە جیــاوازی خوداناسـی‌و ئەقــڵ یــان ئیــان‌و فەلســەفە‪.‬‬ ‫لــەم نامیلکەیــەدا ئێســپینۆزا داکۆکــی لــەوە دەکات کــە دیــن یــان پــەروەردەی فێــرکاری‬ ‫لــە رێگــەی ئیلهامەوە"چەمکێکــی فەلســەفی‌_ئەقاڵنی" نیــەو باوەڕداریەکــی بــە ســۆز تاکــە‬ ‫بەرەهەمــی ئایینــە بــۆ مرۆڤ‪.‬کینییــو دەڵێــت کــە ئێســپینۆزا بــەم وتەیــە کەلێنــی نێــوان‬ ‫فەلســەفەو ئاییــن یــان لــە راســتیدا کەلێنــی نێــوان ئەقــڵ‌و ئیــان قووڵــر دەکاتــەوەو‬ ‫کردەوەیەکــی لــەم چەشــنە لــە ســەردەمێکدا کــە ئاییــن دامەزراوەیەکــی بەهێــز بــووە‪،‬‬ ‫بوێــری بیرکردنــەوەو ئازایەتیەکــی تایبەتیــی ویســتووە کــە جێــگای شانازیە‪.‬ســەرەڕای‬ ‫ئەمــەش ئێســپینۆزا لــە نامیلکــەی خوداناســی‪ -‬سیاســیدا هەنــگاو ئەوالتــر دەهاوێژێ ـت‌و‬ ‫دەڵێــت کــە ئایینەکانــی یەکتاپەرەســتی بەرهەمــی مێشــکی جەماوەرێکــی ناهوشــیارە کــە‬ ‫بــەردەوام ژیــان لــە نێــوان شــەپۆلی تــرس‌و ئومێــددا بەســەر دەبــەن‌و‌ بــۆ رزگاری لــەم‬ ‫دڵەراوک ـێ‌و پەرێشــانیە‪ ،‬خەیااڵتێکــی ئینســانی لــە چوارچێــوەی ئایینــدا دادەڕێــژن‪ .‬ئــەم‬ ‫خەیااڵتــە کــە بــە وتــەی ئێســپینۆزا‪ ،‬زۆر جــار بــەرەو "وڕێنــە کــردن"‌و "شــێتیەتی توندووتیــژ‬ ‫ئامێــز" دەڕوات‪ ،‬بەســتێنی ســاز کردنــی قســەی پڕوپــووچ‌و بــێ مایــە دەرەخســێنێت‪ ،‬بــە‬ ‫تایبەتــی گەورەتریــن قســەی بــێ بنەمــای ئایینەکانــی مێــژوو ئەوەیــە کــە دەتوانیــت بــە‬ ‫هانــا بــردن بــۆ خــودا‪ ،‬رێــڕەوی رووداوە چــاوەڕوان نەکــراوەکان کــە مــرۆڤ ناتوانێــت‬ ‫بەســەریدا زاڵ بێــت بــە قازانجــی مــرۆڤ بگۆڕیــت‪.‬‬ ‫لــە روانگــەی ئێســپینۆزاوە ئــەو خەیااڵنــە نــەک لــە ئەقــڵ‌و ئــاوەز بەڵکــوو لــە ســۆزو‬ ‫هەســتەکانی ناجێگیــری مرۆڤەوەســەرچاوەی گرتــووە کــە پاشــاوەکەی دەگەڕێتــەوە بــۆ‬ ‫رۆحێکــی کویلــەی مرۆیــی لــە مێژوویەکــی نادیــارو دووردا‪.‬‬ ‫کینییــو دەڵێــت‪ :‬ئــەو دەرئەنجامــەی ئێســپینۆزا لــەم تێبینیانــەدا پێیــدەگات‌و لــە راســتیدا‬ ‫گرینگرتیــن بنەمــای فەلســەفەی رۆشــنگەریە‪ ،‬ئەوەیــە کــە لــە لێکدانــەوە بــۆ جیهــان‌و‬ ‫هەبــوون‪ ،‬ئاییــن دەبێــت پەیــڕەوی لــە ئەقــڵ بــکات نــەک پێچەوانەکــەی‪ .‬لــەم رووەوە‬ ‫پێدەچێــت ئێســپینۆزا هاوبیــر بێــت لــە گــەڵ نگارکێشــی نــارساوی ئیســپانیایی کــە وتوویــە‪:‬‬ ‫"خەولێکەوتنــی ئەقــڵ خــۆی لــە خۆیــدا ئافرێنــەری بوونــەوەری خەیاڵ ـی‌و ســامناکە"‪.‬‬ ‫کینییــو لــە درێــژەی تێبینیەکانــی ســەبارەت بــە ئێســپینۆزا ئامــاژە دەکات بــە دەیڤیــد‬ ‫هیــووم‪ ،‬فەیلەســوفی ئەزموونگــەرای ئینگلیســی کــە لــە لێکدانەوەکانــی بۆ ئاییــن داهێنەری‬ ‫چەشــنێک ئەقڵگەرایــی تایبــەت بــە خۆیــە‪ .‬هیــووم لــەو بڕوایــەدا بــوو کــە ئایینەکانــی‬ ‫خوداناســی‪ ،‬هــەم ئەوانــەی یەکتاپەرەســن هــەم ئەوانــەی چەندیــن خودایــان هەیــە‪،‬‬ ‫لــە ســەر ئەساســی چــوار هــۆکار دامــەزراون‪ :‬هــەر وەکــوو ئێســپینۆزا هیوومیــش لــەو‬ ‫بڕوایــەدا بــوو کــە یەکەمیــن هــۆکار بــۆ رووتێکردنــی مــرۆڤ بــەرەو ئاییــن "تــرس‌و ئومێــد"ە‬ ‫کــە لــە ســەرەکیرتین ســۆز‌و هەســتەکانی رسووشــتیی مرۆڤــەکان دێتــە ئەژمــار‪ .‬بەبــڕوای‬ ‫هیــووم ناســەقامگیری ژیانــی رۆژانــە ســەرچاوەی درووســت بوونــی "تــرس‌و ئومێد"ە‪،‬بــە‬ ‫تایبەتــی ئەگــەر هــات‌و دســیپلینێکی سیاســی ســەقامگیر پشــتگیری لــە مرۆڤــەکان نــەکات‌و‬ ‫ئاسایشــیان بــۆ دابیــن نەکات‪.‬هیــووم لــەو بڕوایــەدا بــووە کــە ئــەم بارودۆخــە بەرهەمــی‬ ‫بــڕواو ئیامنــی مــرۆڤ بــە پــەروەردگاری گەورەیە(یەکێــک لــە ناوەکانــی خــودا) کــە گۆیــا‬ ‫دەتوانێــت لــە کاتــی ســەختیدا بــە هانــای مرۆڤــەکان بەتایبەتــی مرۆڤــە ئیامنــدارو خــودا‬ ‫ناســەکانەوە بێـت‌و لــە البــەالی رێوڕەســمە ئایینیەکانــەوە بەڵێنــی ژیانێکــی باشــریان پێــی‬ ‫‪40‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بــدات‪.‬‬ ‫هیــووم لــە ئالییەتــی "تــرس‌و ئومێــد" وەکــوو دووهەمیــن هــۆکاری رووتێکردنــی مــرۆڤ بــەرەو ئاییــن ناودەبــات‌و دەڵێــت‪ :‬بــەم شــێوەیە ســێهەمین‬ ‫هــۆکاری مەیلــی مــرۆڤ بــەرەو ئاییــن "جەه ـل‌و نەزانــی" یــان نەبوونــی زانیاریــە لــە ســەر هــۆکاری رسووشــتیی پێشــهاتەو دیــاردەکان کــە خــۆی‬ ‫"دایکــی گۆشــەگیری"و تەرکــی دنیــاو بــە هێنــد وەرنەگرتنــی دنیــاو خۆشــیەکانیەتی‪.‬‬ ‫هەروەکــوو ئێســپینۆزا‪ ،‬هیوومیــش لــەو بڕوایــەدا بــوو کــە چوارەمیــن هــۆکار بــۆ مەیــل بەرەوئایینداری"خەیااڵتــە"‪ .‬ئــەو دەڵێــت کــە هەمووئایینــەکان‬ ‫لــە ســەر بنەمــای خەیااڵتـن‌ نــەک بــە پێــی ئەقـڵ‌‪ ،‬هــەر بــەم بۆنــەوە تایبەمتەندییەکانــی مرۆڤیــان داوە بــە خــودا یــان خوداکانیــان‪.‬‬ ‫هیــووم لــەم تێبینیــەش دەگاتــە ئــەو ئاکامــەی کــە ئاییــن بەرهەمــی جەه ـل‌و خورافــات‌و ئاشــنا نەبوونــی مرۆڤــە لــە گــەڵ هــۆکاری رسووشــتیی‬ ‫دیــاردەکان‌و بــە دڵنیایــەوە دەبێتــە هێــای "نەزانیــن"و لــە ئاکامــدا دژایەتــی هەیــە لــە گــەڵ ئەقـڵ‌و ئەندێشــە‪ .‬هیــووم لــە کتێبــی "مێــژووی رسووشــتی‬ ‫ئاییــن" بــە راشــکاویەوە دەڵێــت کــە شــێوەی روانینــی مــرۆڤ بــۆ ئاییــن بەرهەمــی " الوازی‪ ،‬بــێ توانای ـی‌و دواکەوتوویــی تێگەیشــتنی مرۆڤــە"‪.‬‬ ‫بــەم پێیــە هیــووم تووندوتیــژی‌و پێکــەوە هەڵنەکردنــی هەمــوو ئایینــە یەکتاپەرەســتەکان ئەداتــە بــەر رەخنــەو وەکــوو فرۆیــد دەڵێــت‪" :‬بنەمــا‬ ‫ئایینیەکانــی بــە زۆر داســەپێرناو لــە جیهانــدا هیــچ نیــن جگــە لــە وەهــم‌و خەیاڵــی مرۆڤێکــی نەخۆش‌ئاســا"‪.‬‬ ‫ئێڤــۆن کینییــو بــە روونــی ئامــاژە دەکات کــە رەخنــەی راشــکاوی هیــووم لــە ئاییــن لــە ســەر بنەمــای گەڕانــەوە بــۆ ئایینــی رسووشــتی واتــە ئاییــن لــە‬ ‫ســەر بنەمــای ئەقاڵنیەتــە‪ .‬ئــەوەش دەڵێــت کــە بەرهەمــی هەرمانــی ئیامنۆئــل کانــت لــە ژێــر نــاوی "ئاییــن لــە چوارچێوەکانــی ئەقڵــی پەتــی" وەبیــر‬ ‫هێنــەرەوەو درێــژەدەری ئــەم شێوەتێگەیشــتنەیە لــە ئایینــی رسووشتی‪.‬ســەرەرای ئــەوەی کانــت خــۆی بــاوەڕی ئایینــی هەبــوو بــەاڵم لــە دەرەوەی‬ ‫ئیامنــداری‌و بــە پێــی روانگەیەکــی رەخنەگرانــە بیــری لــە ئاییــن دەکــردوە‪.‬‬ ‫کانــت لــە پێشــەکی کتێبــی "رەخنــەی ئەقڵیپەتــی" زیاتــر لــە هــەر لــە کــەس خــۆی بــە قــەرزداری بۆچوونــە رێــی پیشــاندەرەکەی دەیڤیــد هیــووم‬ ‫دەزانێــت کــە "ســووکەڵە خــەوی دەمارگرژانــە"ی کانتــی تێکــداوەو رێگایەکــی نوێــی لــە بەردەمیــدا ئــاوەاڵ کردووە‪.‬ســەرەڕای ئەمــەش کینییــو ئــەوە‬ ‫وەبیــر دێنێتــەوە کــە پشــکی زیاتــری فەلســەفەی هیــووم لــە بەرهەمــە گرینگەکــەی کانــت واتــە "ئاییــن لــە چوارچێــوەی ئەقڵــی پەتــی"دا دەردەکەوێت‬ ‫کــە بــۆ یەکەمیــن جــار لــە ســاڵی ‪ 1781‬دا واتــە دواییــن قۆناغــی ژیانــی کانــت چــاپ‌و بــاو کراوەتــەوە‪.‬‬ ‫لــەم بەرهەمــەدا کانــت لــە روانگەیەکــی فەلســەفی‌و بــە پێــوەری ئەقـڵ‌و بــەدەر لــە هەرچەشــنە بڕوایــەک بــە ئیلهــام‪ ،‬هەڵســەنگاندن بــۆ ئاییــن دەکات‬ ‫ئەگەرچــی نکۆڵــی ناکرێــت لــە باوەڕداریەتــی کانــت بــە مەســیحیەت‌و کاریگــەری پرۆتســتانیزم لــە ســەر بیرکردنەوەکانــی ئەولــە تەمەنــی منداڵیــدا‪.‬‬ ‫لــەم بەرهەمــەدا کانــت بــە پێــی ئــەو بنەمایانــەی کــە رێنوێنیکــەری بــوون بــۆ نووســینی وتــارە بــە نــاو بانگەکــەی لــە ژێــر نــاوی" رۆشــەنگەری‬ ‫چیە؟"‪،‬هەوڵــی تاوتــوێ کردنــی ئاییــن ئــەدات‪ .‬لــەم بەرهەمــە کــورت‌و پۆختەیــەدا کانــت "بوێــری بیــر کردنــەوە"و "پرســیاری لــە ڕادەبەدەر"بەتاکــە‬ ‫پێــوەری رۆشــەنگەری دەزانێــت‪.‬‬ ‫بــە پشــت بەســن بــەم پێوەرانــە کانــت هەڵســەنگاندن بــۆ ئــەو ئایینانــە دەکات کــە لــە رێگــەی ئیلهامــەوە هاتــوون تــا کــوو بــگات بــە کاکڵــی‬ ‫ئەقاڵنیــەت لــەم ئایینانــەدا‌و بــە دیــاری کراویــش لێکدانــەوە بــۆ ئایینــی مەســیحیەت دەکات‪ .‬کینییــو دەڵێــت کــە مەبەســتی کانــت لــە "ئایینــی‬ ‫ئەقاڵنــی" لــە بنەڕەتــدا ئایینــی ئەخالقیــە‪ .‬ئایینــی ئەخالقــی لــە روانگــەی کانتــەوە بــە کار هێنانــی تایبەمتەندیــە باشــەکانە کــە بــە بڕیــاری ئەقـڵ‌و بــە‬ ‫ئاوەزمەنــدی درووســت ک ـراون‪ .‬کانــت پێداگــری لــە ســەر ئــەوە دەکات کــە "تایبەمتەندیــە باشــەکانی ئەخالقــی" هەمــان کــردەوەی ئەقاڵنیــە کــە بــۆ‬ ‫ناســینی پێویســتامن بــە بیروبــاوەڕە ئایینیــەکان نیــە‪.‬‬ ‫کینییــو لــە درێــژەدا دەڵێــت‪ :‬بــەو پێیــەی کــە تایبەمتەندیــە باشــەکانی ئەخــاق هــەر هەمــان کــردەوەی ئەقاڵنیــە‪ ،‬لــە ئاکامــدا ئەقــڵ تەنیــا پێــوەری‬ ‫هەڵســەنگاندنی تایبەمتەندییەکانــی ئاســانی‌ یــان غەیــرە ئاســانی ئیلهامــە‪.‬‬ ‫بــە دیوێکــی دیکــەدا دەبێــت بڵێــن کــە ئیلهــام بــە تەنیایــی ناتوانێــت راســتی‌و درووســتی خــۆی بســەملێنێت‌و هــەروا کــە خــودا ناســی دەبێــت پێــڕەوی‬ ‫لــە فەلســەفە بــکات‪ ،‬ئیــان‌و بــاوەڕ بــە ئیلهــام دەبێــت ملکەجــی ئەقــڵ بێت‪.‬کانــت لــە ژێــر کاریگــەری بیرمەندانــی رۆشــنەگەری‌و لەوانــە جــان الک‪،‬‬ ‫لــە کتێبــە بەنــاو بەنگەکەیــدا لــە ژێــر نــاوی "نامەیــەک لــە ســەر پێکــەوە ژیان(تۆلێرانــس)"‪ ،‬لــە نێــوان ئاییـن‌و ئیامنداریــدا جیــاوازی دانــاوەو دەڵێــت‪:‬‬ ‫ئەگــەر بێـت‌و تەنیــا یــەک ئایینــی ئەقاڵنــی بوونــی هەبێــت لــە بەرامبــەردا بیروبــڕوای ئایینــی (کــە بــەرای کانــت هەموویــان بیروبــڕوای مێژووکــردن)‬ ‫زۆرو فرەچەشـن‌و هەڵگــری کەڵەکەیــەک لەقسەوباســی بــێ مانــاو چەقبەســتوویی‌و دەمارگــرژی‌و گۆمــان‌و بــە هەڵــەدا چوونن‪.‬کینییــو ئــەم رەخنەیــە‬ ‫لــە ئاییــن بــۆ ســەردەمی خۆیبــێ هاوتــا دەزانێ ـت‌و دەڵێــت‪ :‬راســتە کــە کانــت ئایینــی لــە روانگــەی مەزهەبــەوە داوەتــە بــەر رەخنــە‪ ،‬بــەاڵم ئــەم‬ ‫رەخنەیــە بــە تــەواوی لــە چوارچێــوەی پێــوەری ئەقاڵنیەتــە کــە لــە ئاکامیــدا دەتوانیــن ئامــاژە بــە هەڵوێســتی فەلســەفی لودویــک فویۆربــاخ بکەیــن‬ ‫کــە دەڵێــت‪ :‬نابێــت مرۆڤــەکان لــە رێگــەی ئایینــەوە بناســین بەڵکــوو بــە پێچەوانــە دەبێــت ئاییــن لــە رێگــەی مرۆڤــەوە بنارسێــت‪ .‬گومــان لــەوەدا نیــە‬ ‫کــە لــە ناخــی ئــەم هەڵوێســتەدا میراتــی ئەقڵگەرایــی کانـت‌‌و هێــگل دەبیندرێــت‪ .‬بــەاڵم کینییــو دەڵێــت کــە بــە بــەراورد لــە گــەڵ کانــت‪ ،‬هەڵوێســتی‬ ‫فویربــاخ بەرامبــەر بــە ئاییــن لــە ســەر بنەمــای ماتریالیــزم واتــە چەشــنێک "ناتورالیزمــی مەعنــەوی" دامــەزراوە (ل‪)٧٣.‬و ئــەم شــێوە لێکدانــەوەی ئاییــن‬ ‫لــە الیــەن فویرباخــەوە شــیکردنەوەیەکی ئانرتۆپۆلۆژیکــی (‪ )anthropology‬یــان شــیکردنەوەیەکی مرۆڤناســانەی لێکەوتووەتــەوە‪.‬‬ ‫‪41‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لە فویرباخەوە هەتا مارکس‪ :‬ئایین‌و لەخۆنامۆیی‬ ‫فویربــاخ ئاییــن بــە "خەیاڵــی ئەندێشــەی مرۆیــی" دەچوێنێ ـت‌و دەڵێــت ئاییــن خەونێکــە‬ ‫لــە دنیــای وشــیاریدا رووئــەدات‪ .‬لــە روانگــەی ئــەودا مــرۆڤ لــە قاڵبــی ئاییــن هەبوونــی‬ ‫خــۆی لــە گیانلەبەرێکــی خەیاڵــی بــە نــاوی خــۆدا وێنــا دەکات‪ ،‬گەرچــی بــە بــڕوای فویربــاخ‬ ‫وەهــا پڕۆســەیەک کــە رەوتــی "دابڕانــی مرۆڤــە لــە خــۆی"‪ ،‬هــەر وەکــوو هونــەرو زمــان‬ ‫رەوتێکــی پێویســتە لــە بــەر ئــەوەی کــە رێگــەی داوە بەمــرۆڤ بــە تایبەتــی لــە کۆمەڵگاکانــی‬ ‫کەونینــەدا‪ ،‬بابەتێیتــی بــدا بەهەبوونــی خــۆی‪.‬‬ ‫ئەگــەر لــە روانگــەی فویرباخــەوە ئاییــن یەکەمیــن وێســتگەی بەرجەســتە بوونــی لــە خــود‬ ‫تێگەیشــتنی مــرۆڤ بێــت‪ ،‬ئــەم لــە خــۆد تێگەیشــتنە لــە گۆمــان‌‌و بــە هەڵــە چوونــی لــە‬ ‫خۆنامۆیــی‌و لــە وێنــا کردنــی رسووشــتی مرۆیــی لــە گیانلەبەرێکــی دەســتکردا درووســت‬ ‫دەبێــت‪.‬‬ ‫بــەم هۆیــەوە کینییــو دەڵێــت‪" :‬ئــەوەی مــرۆڤ بــە نــاوی خــوداوە دەیپەرەســتێت‪ ،‬خــودی‬ ‫مرۆڤــە‪ ،‬مەیلــی مرۆڤــە بــە خــۆدا بــوون‌و خۆدایــی کــردن‪ .‬واتــە ئــەو شــتەی لــە دەرەوەی‬ ‫مــرۆڤ‌و لــە قاڵبــی بوونەوەرێکــی تــەواو بێگانــە لــە گــەڵ مــرۆڤ وێنــا دەکرێــت" (ل‪.)٧٧.‬‬ ‫هــەر بۆیــە ئیامنداریەتــی‪ ،‬تێرکردنــی مرۆیــی تریــن مەی ـل‌و خواســتەکانی مرۆڤــە تــا ئــەو‬ ‫جێگایــەی بێ‌توانایــە لــە تێرکردنــی ئــەو مەی ـل‌و خواســتانە لــە جیهانــی راســتیدا‪.‬‬ ‫مــرۆڤ لــە نێــو ئایینــدا دەبێتــە خوڵقــاوی درووســت کراوەکــەی دەســتی خــۆی‌و‬ ‫دەســتکردەکەی خۆیدەکاتــە خــوداو ئامــرازی رزگاریــدەری خــۆی‪ .‬ئــەم پڕۆســەیە لــە‬ ‫روانگــەی فویرباخــەوە چڵەپۆپــەی لــە خۆنامۆیــی مرۆڤە‪.‬رەخنــەی لــە خۆنامۆیــی ئایینــی لــە‬ ‫الیــەن فویرباخــەوە پێشــەکی رەخنەکانــی مارکسیشــە لــە ئاییــن کــە دەڵێــت‪ :‬لــە خــۆ نامۆیــی‬ ‫وەدیهاتنــی مرۆڤایەتیــە الی مــرۆڤ لــە بوونەوەرێکــی خەیاڵــی بــە نێــوی خــودا کــە رێگــرە‬ ‫لــە وەدیهێنانــی مرۆڤایەتــی مــرۆڤ لــە ژیانــی راســتەقینەدا‪ .‬بــەم شــێوەیە لــە خۆبردوویــی‬ ‫مــرۆڤ لــە بەرامبــەر بوونەوەرێکــی خەیاڵــی جێــگای خــۆی ئــەدات بــە لــە خۆبردوویــی‬ ‫مــرۆڤ لــە بەرامبــەر مرۆڤــەوەو ئەرکــی مــرۆڤ لــە بەرامبــەر خــودا جێگــەی ئەرکــی مــرۆڤ‬ ‫لەبەرامبــەر هاونەوعــی خــۆی ئەگرێتــەوە‪.‬‬ ‫کینییــو بــە پشــت بەســن بــە مانــای لــە خۆنامۆیــی لــە الیــەن فویرباخــەوە دەڵێــت‪ :‬مــرۆڤ‬ ‫هەتــا زیاتــر بەهــا بــە خــودا بــدات هــەر بــەو ڕادەیــەش لــە بایەخــی خــۆی لــە ئەندێشــەو لــە‬ ‫ژیانــی راســتەقینەدا کــەم دەکاتــەوە‪ .‬بــێ هــۆ نیــە کــە فویربــاخ دەڵێــت "مــرۆڤ لــە بوونــی‬ ‫خــودا نکۆڵــی لــە بوونــی خــۆی ئــەکات"‪ .‬لــە روانگــەی فویرباخــەوە ئاییــن بــە رسووشــت دژ‬ ‫بــە مرۆڤــە‪ .‬لــە بــەر ئــەوەی بــە هێــزی‌و بێ‌نیــازی خــودا راســتەوخۆ پەیوەنــدی هەیــە بــە‬ ‫چاولەدەســتی مرۆڤــەوەو بــۆ ئــەوەی خــودا بکرێتــە هەمــوو شــتێک‌و بکرێتــە بوونەوەرێکــی‬ ‫بــێ نیهایــەت بەهێــز دەبێــت مــرۆڤ نوقمــی نەبوونــی بێـت‌و بەتــاڵ بکرێــت لــە مرۆڤایەتــی‪.‬‬ ‫بــە وتــەی فویربــاخ " مــرۆڤ خــۆی دەکاتــە قوربانــی بــۆ خــودا"و بــە دڵنیایــەوە مرۆڤــی‬ ‫ئاییندارئــازاری هــەژاری‌و نەبوونیــی هەســتی مرۆڤایەتــی دەچێژێت‪.‬فویربــاخ دەڵێــت بــۆ‬ ‫رزگاری لــەم چەشــنە هەژارییــە دەبێــت پەیوەنــدی نێــوان خوداو مــرۆڤ پێچەوانــە بکرێتەوە‪.‬‬ ‫واتــە دەبێــت مــرۆڤ بکرێتــە خــوداو بــۆ گەیشــن بــەم ئامانجــە پێویســت بــە گەڕانەوەیــە‬ ‫بــۆ مــرۆڤ کــە لــە روانگــەی فویرباخــەوە "مەزنرتیــن بەهــا" دێتــە ئەژمــار‪ .‬بــە تێگەیشــتنی‬ ‫فویربــاخ ئەمــە تاکــە رێگەچارەیــە بــۆ مــرۆڤ تــا لــەو رێگایــەوە هەمــوو تواناکانــی‪ ،‬بەهــاو‬ ‫بایەخــە لــە دەســت چووەکانــی لــە بوونەوەرێکــی خەیاڵــی وەربگرێتــەوە‪ .‬لــە درێــژەی ئــەم‬ ‫قســەیەدا کینییــو دەڵێــت‪" :‬مــرۆڤ دەبێــت لــە هەمــان کاتــدا پەیوەنــدی خــۆی لــە گــەڵ‬

‫ئایین بنەڕەتێکی‬ ‫فەلسەفی نیەو تەنیا‬ ‫هێامی ناهومێدی‬ ‫مرۆڤە لەم جیهانەو‬ ‫قەرەبوو کردنەوەی‬ ‫ناهومێدیەکەیەلە‬ ‫جیهانێکی خەیاڵیدا‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫مرۆڤەکانــی دیکــەو بــە تایبەتــی پەیوەندیــە ســۆزداریەکانی‌و لەوانــە ســۆزداری سێکســی ســەر لــە نــوێ وەدەســت بێنێتــەوە‪ .‬ســۆزدار ‌ی بــۆ خــودا هیــچ‬ ‫ئامانجێکــی نیــە جگــە لــە بێبــەش کردنــی مــرۆڤ لــەم عەشــقەو ئایینەکانــی مێــژوو ســۆزداریان بــە دڕندەتریــن شــێوە تــااڵن کــردووە"‪( .‬ل‪)٨٢.‬‬ ‫هــەر بۆیــە فویربــاخ نــە تەنیــا خوازیــاری بەشــداری زیاتــرو بەرباڵوتــری مرۆڤەکانــە لــە کۆمەڵــگاو لــە چوارچێــوەی سیســتەمێکی کۆمــاری‪ ،‬بەڵکــوو‬ ‫داکۆکیــکاری سیاســەتێکە لــە ســەر بنەمــای ئەوینــداری کــە لــە روانگــەی فویرباخــەوە لــە تاکایەتــی کۆمۆنیســت وێنــا دەبێــت‪ .‬فویربــاخ دەڵێــت‪:‬‬ ‫تاکایەتــی هــەم بــە مانــای "خۆویســتی"‌و هــەم بــە مانــای "کمۆنیــزم "زۆر لــە یــەک جیــاواز نین‪.‬ئــەو وادەزانێــت سیاســەت لــە ســەر بنەمــای ئەویــن‬ ‫هەمــان ئایینــە لــە ســەر بنەمــای ئەویــن بــەو جیاوازیــەوە کــە مــەرج نیــە ئاییــن لــەم جیهانــەدا بوونــی هەبێــت‪.‬‬ ‫لــە راســتیدا فویربــاخ مرۆڤــی لــە دووتوێــی گرینگرتیــن بەشــی هەبوونیــدا واتــە خۆشەویســتی مــرۆڤ بــۆ مــرۆڤ دەگەینێتــە پلــەی خوداوەنــدی‌و‬ ‫لــەو یڕوایەدایــە کــە دەکرێــت پەیونــدی مــرۆڤ لەگــەڵ خــۆی پێچەوانــە بکرێتــەوە‪ .‬ئــەو بــە روونــی دەڵێت‪":‬خــودا مرۆڤــەو هــەر بەوبۆنــەوە مــرۆڤ‬ ‫خودایــە یــان دەبێــت خــودای مــرۆڤ بێــت" (ل‪)٨٤.‬‬ ‫"کینییــو" بــاوەڕی وایــە کــە خودابوونــی مــرۆڤ لــە هــزری فویربــاخ‪ ،‬باســکردنی مــرۆڤ باوەڕیەکــی بێ‌ســنوورە کەهێشــتا لــە گوتــەو باســەکانی‬ ‫پەیوەندیــدار بــە ئایینــەوە تاوتــوێ دەکرێــت‪ .‬هەربۆیــە رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن لــە الیــەن فویرباخــەوە چەشــنێک رزگار بوونــە لــە ئاییــن‪ ،‬ئەگەرچــی‬ ‫نکۆڵــی لــەوە ناکرێــت کــە رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن لــە الیــەن فویرباخــەوە بــووە هــۆی ئاوەاڵبوونــی رێگایــەک کــە تەنیــا بــە کەڵــک وەرگرتــن لــە هــزری‬ ‫فویربــاخ ناتوانیــن ئــەو رێگایــە ببڕیــن‪ .‬بــەاڵم بــە بــێ ئــەم رێگایــەش‪ ،‬هەوڵەکانــی دوایــی لــە ئاڵامنــی ســەدەی نوزدەهــەم لــە بــواری رەخنــە گرتــن لــە‬ ‫ئاییــن نەدەهاتنــە ئاراوە‪.‬بــۆ وێنــە مارکــس لــە پێشــەکی رەخنــەی فەلســەفەی هێــگل دەڵێــت کــە پــاش فویربــاخ دەتوانیــن بڵێــن کــە رەخنــەی ئایینــی‬ ‫لــە ئاڵــان کۆتایــی هاتــووە‪ ،‬گەرچــی هــەر لــەم دەقــەدا مارکــس ئــەو دێــڕە هەرمانیــەی نووســیوە کــە‪" :‬رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن‪ ،‬پێــش مەرجــە بــۆ‬ ‫هــەر جــۆرە رەخنــە گرتنێــک‪".‬‬ ‫مارکــس هــەر لەدرێــژەی ســوننەتی فویرباخــدا دەڵێــت کــە ئاییــن باڵوکــەرەوەی خەیااڵتێکــی ئایدۆلۆژییــە ســەبارەت بــە راســتیەکان کــە خزمــەت‬ ‫ئــەکات بــە بەرژەوەنــدی چینــی دەســەاڵتدار‪ ،‬بــە شــێوەیەک کــە رواڵەتــی راســتەقینەی ئــەو بەرژەوەندیــە دادەپۆشــێت‌و هەروەهــا بەرگرییــان‬ ‫لێــدەکات لــە بەرامبــەر هەرچەشــنە شۆڕشــێک کــە لــە دژیــان هەڵگیرســێت‪ .‬هــەر بۆیــە لــە روانگــەی مارکســەوە بــۆ رزگار بــوون لــە هەلومەرجــی‬ ‫هەنووکەیــی ســەرەتا پێویســتامن بــە رزگار بوونــە لــە خەیااڵتــی ئایدۆلۆژیــەت کەئایــن لــە خوڵقاندنیــان رۆڵێکــی گرینـگ‌و ســەرەکی دەنوێنێت‪.‬مارکــس‬ ‫لــە داڕشــتنی رەخنــە لــەدەرەوەی بازنــەی ئایینــی لــە ئایــن‪ ،‬لــە گریامنەکــەی فویربــاخ کــە دەڵێت"مــرۆڤ ئایینــی ئافرانــدووە نــەک پێچەوانەکــەی"‬ ‫هەنــگاو زیاتــر دەهاوێژێــت‪ .‬دابەزاندنــی ئاییــن بــۆ ئاســتی دیاردەیەکــی مرۆڤکــرد ئاکامێکــی فیکــری دیکــەی لــێ بــەدی دێ ـت‌و ئەوەیــە کــە ئاییــن‬ ‫بنەڕەتێکــی فەلســەفی نیــەو تەنیــا هێــای ناهومێــدی مرۆڤــە لــەم جیهانــەو قەرەبــوو کردنــەوەی ناهومێدیەکەیەلــە جیهانێکــی خەیاڵیــدا‪ .‬بــە پێــی‬ ‫لێکدانەوەکانــی مارکســی هەڕەتـی‌ الوی‪ ،‬ئاییــن "تیۆریەکــی گشــتی‌و خەوێکــی قووڵــی ئــەم جیهانەیــەو لــە هەمانکاتــدا ســوکنایی هێنــەرو پاســاودەری‬ ‫جیهانداگــرەوەی ئــەو خەیااڵتەیە"‪.‬مارکــس ئــەوەش لەقســەکانی زیــاد دەکات کــە "ئاییــن لــە الیــەک دەربڕینــی پــەژارەی راســتەقینەیەو لــە الیەکــی‬ ‫دیکــەوە ناڕەزایەتیــە لــە بەرامبــەر ئــەو پــەژارە راســتەقینەیەدا"‪.‬‬ ‫"کینییــو" دەڵێــت‪ :‬مەبەســتی مارکــس لــە "پــەژارەی راســتەقینە"‪ ،‬پــەژارەی کۆمەاڵیەتی_مێژوویــی مــرۆڤ لــە کۆمەڵگایەکــی تایبەتدایــە کــە بــە‬ ‫ســەرچاوەی راســتەقینەی "خەمۆکــی ئایینــی" دێتــە ئەژمــار‪.‬‬ ‫"کینییــو" لــەو بڕوایەدایــە کــە مارکــس بــە رەســتەی جیهان ـی‌ مێژوویکردلــە خۆنامۆی ـی‌و دژایەتــی جیهانــی ســەرمایەداری لــە گــەڵ مرۆڤایەتــی بــە‬ ‫ســەرچاوەی خەمۆکــی ئایینــی دەزانێــت‪ .‬ئاییــن هــەروا کــە مارکســی گوتوویەتــی "خەم‌پــەژارەی خەڵکێکــی ســەرکوت کـراو‪ ،‬جیهانێکــی بــێ هەسـت‌و‬ ‫بارودۆخێکــە کــە رۆحــی ژیانــی تێــدا نەماوە"‪.‬ئاییــن قەرەبووکــەرەوەی پەژارەیــە لــە جیهانێکــی خەیاڵیــداو هــەر بۆیــە مارکســی الو لــە دێڕێکــی‬ ‫هەرمانیــدا دەنووســێت " ئاییــن ئەفیونــی گەالنــە"‪ .‬واتــە هێــور کــەرەوەی خەیااڵتــی مرۆڤــە لــە ئــازارە راســتەقینەکاندا بــە بــێ ئــەوەی چارەســەری‬ ‫راســتەقینەی ئــازارەکان بێــت‪.‬‬ ‫لــە راســتیدا ئاییــن بیناکــەری چەشــنێک بەختــەوەری دەســتکردە بــە بــێ ئــەوەی کۆتایــی بــە پــەژارەی قووڵــی ئینســان بهێنێــت‪ .‬لــە رشۆڤــەی مارکســدا‬ ‫ئاییــن لەبــەر ئــەوە "ئەفیونــی گەالنــە" کــە هــەم وەکــوو ئایدۆلۆژیەتێکــی هێورکــەروە گــەالن دەکاتــە خــەوو بێهۆشــیەکی تەواوەتــی هــەم ئــەوەی‬ ‫دایاندەماڵێــت لــە هێــزی بیــر کردنــەوەی رەخنەگەرانــە‪ .‬بــە بۆچوونــی مارکــس ئاییــن لــە پشــت ئــەو تارماییانــەی دایاپۆشــیوە کارکردێکــی قووڵــی‬ ‫سیاســی هەیــە‪ .‬مارکــس لەمــەش ئەوالتــر دەڕوات‌و لــە درێــژەی بیروڕاکانــی فویرباخــدا دەڵێــت‪ :‬ئاییــن یــان ئەفیــون دەرمانێکــە گەالنــی ئــازار چێشــتوو‬ ‫بــۆ خۆیــان بــە رەواو رێگەپێــدراوی دەزانــن‪ .‬هــەر بۆیــە لــە روانگــەی مارکســەوە ئاییــن چەشــنێک ناڕەزایەتــی دەربڕینــی ناوشــیارانەو ناراســتەوخۆیە لە‬ ‫دژی خــەم‌و پــەژارەی ئــەم جیهانــە‪ .‬لــە نەبوونــی بەختەوەریەکــی راســتەقینەدا واتــە بەختــەوەری لــەم جیهانــەدا‪ ،‬مــرۆڤ پەنــا دەباتەبــەر بەختــەوەری‬ ‫لــە جیهانێکــی خەیاڵیــدا واتــە ئایین‪.‬هەربۆیــە لــە روانگــەی مارکســەوە رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن لــە راســتیدا رەخنــە گرتنــە لــە پــەژارەی ئــەم جیهانــەو‬ ‫لــە خۆنامۆیــی‪ ،‬واتــە رەخنەیــە لــە دابڕان ـی‌ کۆمەاڵیەت ـی‌و مێژووی ـی‌و لەخۆنامۆیــی کــە پەیوەندیەکــی بــە دڵەڕاوکێیەکانــی ئایینــەوە نیە‪.‬مارکــس لــە‬ ‫پێشــەکی کتێبــی "رەخنــەی فەلســەفەی هێــگل"دا دەڵێــت لــە دوائەنجامــدا "رەخنــە گرتــن لــە ئاســان دەبێتــە رەخنــە گرتــن لــە ســەر ئــەرزو رەخنــەی‬ ‫‪43‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خوداناســی دەبێتــە رەخنــە گرتــن لــە مــاف‌و سیاســەت‪".‬بە واتایەکــی دیکــە نــە تەنیــا مرۆڤایەتــی بــە بەهاتریــن هەبوونــە بــۆ مــرۆڤ‪ ،‬بەڵکــوو بــە‬ ‫وتــەی کانــت "ئەرکــی رەهــا"ی گۆڕانــی پەیوەندیــە کۆمەاڵیەتیەکانــی لــە ئەســتۆدایە‪ ،‬پەیوەندیــەک کــە مرۆڤــی کردووەتــە بوونەوەرێکــی ســووک‌وکەم‬ ‫بەها‪.‬بۆیــە لــە روانگــەی مارکســەوە "رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن پێــش مەرجــە بــۆ هەرچەشــنە رەخنــە گرتنێــک‪ ،‬بــەو مانایــەی مەرجــی یەکەمــی‬ ‫هەڵوەشــاندنەوەی هەل‌ومەرجــی کۆمەاڵیەتیــە کــە بووەتــە هــۆی شــکڵ گرتنــی دیــاردەی ئاییـن‌و لــە خۆنامۆیــی مێژوویـی‌و کۆمەاڵیەتــی بــۆ مــرۆڤ‪.‬‬ ‫لــەم پێناســەیەدا رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن پێــش مەرجــی رزگاری‌و بــە تایبــەت رزگاری لــە ســەرمایەداریە‪.‬‬ ‫لــەم روانگــەوە مارکــس کــەم‌و کوڕیەکانــی رەخنــە گرتنــی فویربــاخ لــە ئاییــن دەخاتــە بەرچــاو‪ .‬یەکــەم دەڵێــت کــە شــتێک بە نــاوی "رسووشــتی مرۆیی"‬ ‫بوونــی نیــەو لــە وتەیەکــی بــە ناوبانگیــدا لــە نامیلکەیــەک ســەبارەت بــە فویربــاخ دەڵێــت رسووشــتی مرۆیــی "کۆیــەک لــە دەرفەتــە کۆمەاڵیەتیەکانە"‪.‬‬ ‫ئــەم وتەیــە ئــەوە دەگەینێــت کــە " ئەندێشــەی ئایینــی" لــە دەســتپێکدا شــتێکی نەبــزۆک نیــە کــە گوایــە رەگــی لــە رسووشــتی چەقبەســتووی مرۆڤدایــە‪.‬‬ ‫لــە روانگــەی مارکســەوە "ئەندێشــەی ئایینــی" بەرهــەم‌و دیاردەیەکــی کۆمەاڵیەتیــەو دەبێــت هــەر لــەو چوارچێوەیەدابنارسێــت‪ .‬لــەم روانگــەوە‬ ‫مــرۆڤ بوونەوەرێکــی مێژووکــردی کۆمەاڵیەتیــەو گرینگرتیــن بەرهەمــی مــرۆڤ لــە جیهانــی لــە خۆنامۆیــی واتــە ئاییــن دەبێــت وەکــوو دیاردەیەکــی‬ ‫مێژوویـی‌و کۆمەاڵیەتــی لێــک بدرێتــەوە‪.‬‬ ‫لێکدانەوەکــەی مارکــس هەروەهــا کــەم‌و کورتیەکانــی رۆشــنگەری دەردەخــات کــە لــە رەخنەگرتــن لــە ئاییــن تەنیــا پشــت بــە رووبــەڕوو بوونــەوەی‬ ‫ئەبسـراکتی ئەقـڵ‌و دژایەتــی ئەقــڵ دەبەســتێت‌و بــەم شــێوەیە هــەل‌و مەرجــی درووســت بوونــی ئاییـن‌و ئەقڵــی رەخنەگــر لــە بەرچــاو ناگرێــت‪ .‬بــە‬ ‫بــڕوای مارکــس (و دواتــر ئێنگلــس لــە کتێبــی ئەنتــی دوهرینــگ) رەخنــەی راســتەقینە لــە ئاییــن دەبێــت لــەو شــێوازە خــۆی دەربــاز بــکات‌و ببێتــە‬ ‫رەخنــە گرتــن لــە ســەرچاوە کۆمەاڵیەتیەکانــی ئاییــن واتــە کۆمەڵــگای ســەرمایەداری کــە جۆرەهــا لەخۆنامۆیــی رابــوردووی لەخۆیــدا راگرتووەوبــە‬ ‫تایبەتــی لــە خۆنامۆیــی ئایینــی گەیاندووەتــە لووتکــە‪ .‬مارکــس لــەو بڕوایەدایــە کــە وشــیاری ئایینــی هیــچ نیــە جگــە لــە بێ‌دەســەاڵتی‌و مل‌کــەج‬ ‫بوونــی مــرۆڤ لــە بەرامبــەر جیهانــی لەخۆنامــۆی ســەرمایەداریدا‪.‬‬ ‫کینییــو دەڵێــت "لــە بەراوردێــک لــە نێــوان کۆمەڵگاکانــی چینایەتــی لــە رابردووداکۆمەڵــگای ســەرمایەداری لــە ئێســتادا بەرهەمهێنــەری لــە خۆنامۆییــە‬ ‫لــە ئاســتی هەرەبــەرزدا‪.‬‬ ‫لــەم کۆمەڵگایــەدا مرۆڤــەکان دەبنــە کویلــەی پەیوەندیــە ئابووریــە دەســتکردەکانی خۆیــان‌و ئــەم پەیوەندیانــە وەکــوو هێزێکــی نامــۆ لــە البــەالی‬ ‫هــەژاری‌و بێــکاری‌و قەیرانەکانــەوە دەســەاڵتیان بەدەســتەوەیەو حکومــەت دەکــەن بــە ســەر مرۆڤەکانــەوە‪( ".‬ل‪)٩٩-٩٨.‬‬ ‫مودڕنیتــەی ســەرمایەداری ســەرەڕای گەشــەکانی لــە بــواری کلتــووری‪ ،‬زانسـت‌و هونــەرە جوانــەکان بــەاڵم نەیتوانیــوە بنەماکانــی لەخۆنامۆیــی ئایینــی‬ ‫لــە نێــو ببــات‌ بەڵکــوو بــە هــۆی زۆر بوونــی ناعەداڵەتیــەوە پــەرەی پێــی داوە‪" .‬کینییــو" بــە پشــت بەســن بــەم گریامنەیــەی مارکــس دەڵێــت‪:‬‬ ‫"جیهانــی هەبــوون‌و ئابــووری ســەرمایەداری کــە هاوکاتــە لــە گــەڵ لــە نێــو چوونــی دەســەاڵتی سیاســی گــەالن بووەتــە هــۆی هەســتێکی بەرفـراون‌و‬ ‫لەڕادەبــەدەری لەخۆنامۆیــی‪ ،‬وەک ئــەوەی مێــژوو بــۆ هەتاهەتایــە لــە ژێــر کاریگــەری مرۆڤــدا نەمابێــت‪ .‬ئــەم هەســتە تاکــە مانــای بیرکردنەوەکانــی‬ ‫چینــی بااڵدەســتی ســەرمایەداری جیهانەلــە ســەر ژیانــی خەڵــک"‪(.‬ل‪)٩٩.‬‬ ‫کینیــوو دەڵێــت بــە بێ‌هــۆ نیــە لــە رۆژگاری ئەمــرۆدا شــێوەکانی جۆراوجــۆری تووندوتیژیــی تایفـی‌و ئایینــی لــە هەمــوو جیهانــدا ســەریان هەڵــداوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا دێڕێکــی نــارساوی فردریــش ئێنگلــس لــە کتێبــی ئانتــی دوورینــگ دێنێتــەوە کــە دەڵێــت‪" :‬خــودا واتــە بااڵدەســتی لەخۆنامۆیــی لــە شــێوازی‬ ‫بەرهەمهێنانــی سەرمایەداریدا"‪.‬تێگەیشــتنی مارکــس لــە ئاییــن یــان لەخۆنامۆیــی ئایینــی دەگەڕێتــەوە بــۆ ســەرەتای تێگەیشــتنی ئــەو لــە مێــژوو بــە‬ ‫تایبەتــی لــە کتێبــی "ئایدۆلۆژیــای ئاڵامنــی"دا دەڵێــت درووســت بوونــی وشــیاری مــرۆڤ پەیوەنــدی هەیــە بــە ژیانــی کــرداری‌و مــادی مــرۆڤ‌ لــە گــەڵ‬ ‫ســەرمایەداریدا نــەک پێچەوانەکەی‪.‬دیــن یــان لــە خۆنامۆیــی ئایینــی چەشــنی ئایدۆلۆژیــەت دەبێتــە هــۆی پێچەوانەبوونــی گومانــاوی راســتیەکان‌و لــە‬ ‫ئاکامــدا جێگیــر بوونــی ناراســتەقینەکان لــە هەسـت‌و ئــاوەزی مرۆڤدا‪.‬هــەر بۆیــە ئاییــن بــەردەوام ســەرچاوگەی ئایدیالیســتی بــۆ راســتیەکانی ژیانــی‬ ‫ماتریالیســتی دائەهێنێــت‪.‬‬ ‫لــە راوانگــەی مارکســەوە بــاوەڕە ئایینیــەکان بــەردەوام بەشــێکن لــە بــاوەڕی چینــی دەســەاڵتدار‪ ،‬بۆیــە مــان‌و نەمانــی ئاییــن پەیوەنــدی هەیــە بــە‬ ‫دەرفەتــی مانــەوە یــان لــە نێــو چوونــی هۆکارەکانــی مێژوویــی ئاییــن واتــە شــێوازێکی تایبــەت لــە بااڵدەســتی کۆمەڵــگا (کۆمەڵــگای ســەرمایەداری)‬ ‫بــە ســەر مرۆڤەکانــدا‪ .‬بــە بــڕوای مارکــس جیهانێکــی "پاش‌ئایینی‪/‬پەســائایین" دەتوانێــت بوونــی هەبێــت بــەو مەرجــەی بڕوامــان بــە پێــک هێنانــی‬ ‫کۆمەڵگایەکــی رزگارک ـراو لــە چنگــی لەخــۆ نامۆیــی هەبێــت‪.‬‬ ‫بــەم تێبینیانــەوە "کینییــو" بــەو ئاکامــە دەگات کــە بەربەرەکانــێ لــە گــەڵ لەخۆنامۆیــی ئایینــی زۆرتــرو پێــش لــە هــەر شــتێک دەبێــت ببێتــە‬ ‫بەربەرەکانــێ سیاســی لــە گــەڵ ســەرمایەداریدا‪" .‬شــەڕ لــە گــەڵ ئاییــن لــە بەســتێنێکی تایبــەت بــە ئاییــن واتــە بــە تەنیــا لــە بــواری وشــیارکردنەوەدا‬ ‫ناکرێــت‪ ،‬بــە پێچەوانــەوە دەبێــت لــە بــواری لەخۆنامۆیــی مێژوویی_کۆمەاڵیەتیــدا درێــژە بدرێــت کــە لــە جیهانــی حکایەتــە ئایینیەکانــدا رەنگــی‬ ‫داوەتەوە‪.‬بــە کورتــی شــۆڕش دەبێــت جێــگای دژایەتــی لــە گــەڵ چینــی روحانــی بگرێتــەوە"‪(.‬ل‪)١٠٢.‬‬ ‫نووســەری کتێبــی رەخنــەی ئاییــن لــە رێگــەی ئــەم تێبینیانــەوە دەگاتــە ئــەو ئاکامــەی کــە‪ :‬گەرچــی ئاییــن بــە پاســاوی خودایــی ئازارەکانــی ناعەداڵەتی‌و‬ ‫‪44‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بەش‌مەینیەتیەکانــی مــرۆڤ دادەمرکێنێــت بــەاڵم بووەتــە هــۆی رەواییــدان بــە سیســتەمی نایەکســانی کۆمەاڵیەت ـی‌و رۆڵــی کاریگــەری هەیــە لــە‬ ‫مانەوەیدا‪.‬کینییــو ئــەم رەســتە نــارساوەی "ئێســتاندال" لــە کتێبــی "ســوورو رەش" باســدەکات کــە دەڵێــت‪" :‬بەهێزتریــن بیرۆکــە بــۆ ســتەمکارەکان‪،‬‬ ‫بیرۆکــەی درووســت کردنــی خــودا بــوو"‪.‬‬ ‫لــە لێکدانــەوەی ئاییــن وەکــوو ئایدۆلۆژیــەت کینییــو بــاس لــە بۆچوونــی دوو بیرمەنــدی ســەدەی بیســتەم واتــە "ئانتونیــۆ گرامێشــی"‌و "لوویــی‬ ‫ئالتوســێر" دەکات‪ .‬لــە روانگــەی گرامێشــیەوە ئاییــن بــە هــۆی رۆلــی لــە راگرتنــی بارودۆخــە هەنووکەییەکانــدا ئایدیالۆژیەتێکــی قووڵــی پاشــڤەڕۆیە‪.‬‬ ‫بــەاڵم کینییــو پێیوایــە لوویــی ئالتوسێرفەیلەســوفی فەرانســەوی کــە لــە نیــوەی دووهەمــی ســەدەی بیســتەم دەژیــا زیاتریــن کاریگــەری هەبــوو لــە‬ ‫پێناســەکردنی ئایدۆلۆژیــەت بوونــی ئایینــەکان‪.‬‬ ‫ئالتوســێر پێوایــە ئایدۆلۆژیــەت بــە گشــتی‌و بــە تایبەتــی ئایدۆلۆژیەتــی ئایینــی‪ ،‬مــرۆڤ لــەو گۆمانــەدا رادەگرێــت کــە پێــی وابێــت بکــەری وشــیارو‬ ‫ســووژەی رەهــای کردەوەکانــی خۆیــە‪ ،‬لــەم نێــوەدا پەیوەنــدی ئابــووری‌و بەرهەمهێنەرانــەی چینــی چەوســێنەر کــە ژیانــی مرۆڤــی نوقــم کــردووە بــە‬ ‫نادیــاری‌و ئاڵــۆزی دەمێنێتــەوە‪ .‬ئــەو پێوایــە ئایدۆلۆژیەتــی ئایینــی بــە هــۆی مێــژووی درێژمــاوەی یەکێــک لــە گرینگرتیــن کۆڵەکەکانــی ئایدۆلۆژیەتــی‬ ‫حکوومەتــەو دەڵێــت کــە کەنیســەی مەســیحیەکان لــە ســەدەکانی ناوەڕاســت تاکــە دامەزراوەیەکــی ئایدۆلۆژیســتی دەســەاڵتدار بــووە کــە رۆڵــی‬ ‫دامەزراوەکانــی پــەروەردەو بار‌هێنــان‌و کلتووریشــدا گێ ـ ِڕاوە‪.‬‬ ‫هــەر بۆیــە لــە روانگــەی ئالتوســێرەوە ئایدۆلۆژیەتــی ئایینــی وەکــوو کــرداری (‪ )function‬ســەرەکی هــەر ئایدۆلۆژیەتێکــی دیکــە مرۆڤــەکان لــە‬ ‫وەهــم‌و گۆمانــدا رادەگرێــت‌و رۆڵــی راســتەقینەی کۆمەاڵیەتیــان لــە ژێردەستەییدادادەپۆشــێت‪.‬‬ ‫ئــەم ئایدۆلۆژیەتــە هــەر وەکــوو رابردووەکــەی لــە خزمــەت سیســتەمێکی دواکەوتــوو‪ ،‬نایەکســان‪ ،‬پیاوســاالرو دژە ژن‌و دژ بــە دیموکراســیەتە‪ .‬کینییــو‬ ‫لــە درێــژەی ئــەم شــیکردنەوانەدا دەڵێــت کــە بــە لێکدانــەوەی مارکســی لــە ئاییــن رەخنەگرتــن لــە ئاییــن لــە رووبــەڕوو بوونــەوەی ئەبسـراکتی ئەقـڵ‌و‬ ‫دژایەتــی ئەقــڵ دەربــاز دەبێـت‌و لێکدانــەوەی مێژوویی_کۆمەاڵیەتــی درووســت بوونــی ئاییــن یــان لــە خۆنامۆیــی ئایینــی دەبێتــە بابەتــی ســەرەکی‪.‬‬ ‫هەربۆیــە مەرجــی ســەرەکی رزگاری لــە ئایدۆلۆژیــەت یــان لەخۆنامۆیــی ئایینــی کۆتایــی هاتنــە بــە لەخۆنامۆیــی کۆمەاڵیەتی_مێژوویــی کــە هــاوکات‬ ‫لــە گــەڵ کۆمەڵــگای ســەرمایەداریدا هاتووەتــە بوون‪.‬لەراســتیدا رزگاری لــە کۆت‌وبەنــدی ئاییــن لــەم روانگەیــەوە نــەک بــە پێــی چاکســازی لــە‬ ‫ئاییــن بەڵکــوو بــە پێــی گوڕانــکاری لــە پەیوەندیەکانــی بەرهەمهێنــان بەدیدێـت‌و کۆتایــی هاتــن بــە لەخۆنامۆیــی ئایینـی‌و کۆمەاڵیەتـی‌ رواڵەتەکانــی‬ ‫لێکپێچ ـراوی یــەک پرۆســەن‪.‬‬

‫فرۆید‪ :‬ئایدیای خۆداو گرێی ئۆدیپ‬ ‫دوو بەشــی کۆتایــی کتێبــی "رەخنــەی ئاییــن" تایبــەت کـراوە بــە لێکدانــەوەی بۆچوونەکانــی نیچــەو فرۆیــدو لــەم بــارەوە "کینییــو "بــە تێروتەســەلی‬ ‫دەڵێــت نیچــە لــە بــواری رەخنــەی ئایینیــدا درێــژەدەری راوبۆچوونــی رۆشــنگەرانەیە‪ .‬نیچــە وەکــوو زۆربــەی روناکبیرانــی ســەردەمی رۆشــنگەری لــە‬ ‫کتێبێکــدا لــە ژێــر نــاوی "مرۆیــی‪ ،‬زۆر مرۆیــی"دا دەنووســێت ئاییــن لەتــرس‌و نەزانیــن کــە دەبێتــە هــۆی دواکەوتوویـی‌ ســەرچاوەی گرتــووە‪.‬‬ ‫نیچــە لــەم بەرهەمەیــدا جەخــت لەســەر ئــەوە دەکات نەبوونــی وشــیاری لەســەر رسووشـت‌و دیــاردە رسووشــتیەکان بووەتــە هــۆی درووســت بوونــی‬ ‫خەیااڵتێکــی مرۆیــی ســەبارەت بــە رسووشــتێکی تۆقێنــەر‪ ،‬هــەر بۆیــە ئایینــە کەونینــەکان لــە ســەر بنەمــای ئاشــتکردنەوەی مــرۆڤ‌و رسووش ـت‌‌و‬ ‫لــە رێگــەی جادوگەریــەوە بنیــات نراون‪.‬نیچــە پێیوایــە جادووگــەری یەکــەم کاردانــەوەی مــرۆڤ بــووە بــۆ زاڵ کردنــی یاســاکانی خــۆی بــە ســەر‬ ‫رسووشــدا‪.‬هەروەها دەڵێــت کاتێــک ئاییــن بــە هــۆی زانســتەوە خــۆی بــەرەوڕووی لــە نێوچــوون دەبینێــت پەنادەباتــە بــەر خــوداو وادەنوێنێــت کــە‬ ‫رووداوەکان‌و لێکدانەوەکانــی ئایینــی چەندیــن مانــای شــارەوەیان هەیــە‪ .‬لــە روانگــەی نیچــەوە ئــەم بانگەشــەو الف لێدانــەی ئاییــن کــە دەڵێــت بــۆ‬ ‫ناســینی رووداوەکان پێویســت بــە شــیکردنەوەی زۆرو تێفکریـن‌و تێکۆشــینی لــەڕادە بەدەرەتــا توێــژە شــاراوکانی پێشــهاتەکان دەرکەوێــت‪ ،‬لــە راســتیدا‬ ‫رەتکردنــەوەی لۆژیکــی بابەتیانــەی رووداوەکانە‪.‬نیچــە دەڵێــت ئاییــن لــە دژایەتیەکــی بەردەوامدایــە لــە گــەڵ گڕوتیـن‌و خــۆش ویســتنی ژیانــدا‪ .‬بــەاڵم‬ ‫کینییــو دەڵێــت کــە نــە فویربــاخ‌‪ ،‬نــە مارکـس‌و نــە نیچــە هیچیــان وەکــوو فرۆیــد نەیانتوانیــوە بــۆ رەخنــە گرتــن لــە ئاییــن رێکــەرەوە بــەن‪.‬‬ ‫بــەڕای کینییــو شــیکاریە دەرووناســانەکەی فرۆیــد شــەن‌و کــەوی ژیانــی مەعنــەوی‌و روحــی تــاک ئــەکات نــەک راســتیەکان‌و دیــاردە کۆمەاڵیەتیەکانــی‬ ‫چەشــنی ئاییــن‪ ،‬بــەاڵم بۆچوونەکانــی لەســەر ئاییــن بەشــێک لــەم شــیکاریانە پێــک دێنــن‪ .‬خاڵــی وەرچەرخانــی ئــەم شــیکاریە لــە کتێبــی "بێــزراوی‬ ‫لــە شارســتانیەت‌‌"دا دەردەکەوێــت کــە فرۆیــد ســاڵی ‪ 1930‬هــاوکات لــە گــەڵ ســەرکەوتنی فاشــیزم بــاوی کردووەتەوە‪.‬لــەم بەرهەمــەدا فرۆیــد ئاییــن‬ ‫بــە دیاردەیەکــی ناپێویســت و لــە هەمانکاتــدا بــە پاشــاوەی حەرسەتــەکان و پێویســتەیەکانی ســەردەمی منداڵــی نــاوی دەبــات و ئاییــن بــە باوکێــک‬ ‫دەچوێنێــت کــە منــداڵ بــۆ درێــژەدان بــە ژیــان پێویســتی بــە پاڵپشــتی ئــەو هەیــە‪ .‬بۆیــە فرۆیــد پێویســتی ئاییــن بــە بەشــێک لــە "گــرێ ئودیــپ"‬ ‫یــان خۆشەویســتی منــداڵ بــۆ بــاوک پێناســە دەکات کــە لــە خــەون و خەیاڵێکــی مندااڵنــە خــۆی دەردەخــات‪ .‬فرۆیــد هەسـت‌و پێویســتی منــداڵ بــە‬ ‫‪45‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پاڵپشــتی‌ بــاوک بــە گرینگرتیــن ســەرچاوەی ئافراندنــی ئاییــن و رۆڵــی باوکانــەی خــودا دەزانێــت‪ .‬هەربۆیــە دەڵێــت خەونــی خودایەکــی بــە توانــا الی‬ ‫یەکتاپەرەســتەکان کــە تایبەمتەندیەکانــی باوکێکــی یارمەتیــدەرو پشــتیوانی هەیــە هــۆکاری پێویســتی ئاییــن زیاتردەردەخات‪.‬فرۆیــد دەڵێــت خەمــی‬ ‫ونبوونــی باوکێکــی دڵســۆز هۆکارێکــی گرینگــە بــۆ خــوو گرتنــی مــرۆڤ بــە ئاییــن یــان ئایدۆلۆژیەتــی گەمژانــەی وەکــوو فاشــیزم‪ ،‬بــەاڵم جەخــت‬ ‫لەســەر ئــەوە دەکاتــەوە کــە هۆگریــی مــرۆڤ بــۆ خــوداو ئاییــن وەکــوو هۆگریــە بــۆ بــاوک کــە نــەک لــە ســەر بنەمــای ئەقاڵنیــەت بەڵکــوو ئاکامــی‬ ‫پرۆســەیەکی ســۆزداری‌و نامۆیــە لــە گــەڵ ئەقــڵ واتــە گرێــی ئۆدیپ‪.‬بــە وتەیەکــی دیکــە مــرۆڤ لــە هۆگــری بــۆ ئاییــن بــە شــوێن بەختەوەریەکــدا‬ ‫دەگەڕێــت کــە نــە لــە رسووشــتی سەرکەشــدا دەیدۆزێتــەوەو نــە لــە پەیوەندیــە پــڕ لــە تێکهەڵچوونەکانــی لــە گــەڵ مرۆڤەکانــی دیکــەدا‪.‬‬ ‫فرۆیــد لــە کتێبــی "داهاتــووی گۆمانێــک"دا دەڵێــت‪ :‬ئاییــن نــە تەنیــا پشــتی بــە "ترســاندنی ئەقــڵ"و هەبوونی"ناخێکــی منداڵ‌ئاســا" بەســتووە‬ ‫هەروەهالــە نێــوان شــوێنکەوتووانیدا پەرەئــەدات بــە وڕێنــەی بــە کۆمــەڵ‌و جۆرێــک لــە ئازاردانــی هەتایــی روح‌و دەروونــی مرۆڤ‪.‬بــەم پێیــە ئاییــن‬ ‫وەک جۆرێــک "دەروون ئاڵــۆزی" جیهانداگــرەوە ئەبینێــت کــە وەکــوو دەروون ئاڵــۆزی منداڵــی رەگــی لــە گرێــی ئۆدیــپ دایــەو بیــرو ئایدیــای ئایینــی‬ ‫بــە خەیااڵتێــک دەچوێنێــت کــە لەالیــەن هێزێکــی ترســێنەرەوە بەربەســت لەبــەردەم ئەندێشــەدا دادەنێــت‪ .‬ســەرچاوەی وەه ـم‌و گومانــی ئایینــی‬ ‫نــەک لــە "بەهەڵەداچــوون" بەڵکــوو لــە "ویس ـت‌و ئــارەزووەکان"دا دەبینێ ـت‌و دەڵێــت خەیااڵتــی ئایینــی حــەزو ئــارەزووەکان‌و بــە تایبــەت ویســتی‬ ‫ســەرکوتکراوی سێکســی مــرۆڤ لــە خەونێکــی خــۆش قەرەبــوو دەکەنــەوە‪.‬‬ ‫فرۆیــد دەڵێــت لــەم خەونــەدا بوونــی خــودا قەرەبــووی نەبوونــی ئەمنیــەت‌و عەداڵــەت دەکاتــەوەو بەهەشـت‌و هاونشــینی بــەردەوام لــە گــەڵ حوریــە‬ ‫جوانخاســەکانی بەهەشــتی ئــارەزووە ســەرکوتکراوەکانی مــرۆڤ‌و نەبوونــی بەختــەوەری‌و گڕوتینــی ژیــان لــە جیهانــی راســتەقینە قەرەبــووی خەیاڵــی‬ ‫دەکاتــەوە‪ .‬لــە روانگــەی فرۆیــدەوە ســەرچاوەی هێــزی بەرەنــگاری‌و کۆڵنەدانــی ئاییــن لــە بەرامبــەر ئەقڵــدا بــۆ هێــزی یاخیبــووی ویســتە مرۆییــەکان‌‬ ‫دەگەڕێتــەوەو ئیامنــدار هەرچەشــنە پەیوەندیەکــی خــۆی لــە گــەڵ حەقێقــەت‌و راســتیدا پســاندووە‪.‬‬ ‫بــێ گومــان فرۆیــد ئاکامــی کارکــردی ئاییــن لــە ژیانــی راســتەقینەو لــە بــواری بەختــەوەری‪ ،‬وشــیاری‌و ئەخــاق بــە نێگەتیــڤ دەزانێــت‪ .‬فرۆیــد دەڵێــت‬ ‫ئاییــن بــە هــۆی دژایەتــی کردنــی لــە گــەڵ زانس ـت‌و ئەندێشــەی رەخنەگرانــەوە رۆڵێکــی ســەرەکی گێ ـڕاوە لــە بــەردەوام بوونــی نەزان ـی‌و وەه ـم‌و‬ ‫گومــان‌‪ ،‬هەروەهــا ویسـت‌و ئــارەزووی گوڕانــکاری‌و باشــر کردنــی بارودۆخــی کۆمەاڵیەتــی لــە مــرۆڤ زەوت کــردووە‪ .‬وەکــوو مارکــس فرۆیدیــش لــەو‬ ‫بڕوایەدایــە کــە "وڕێنەکانــی قــەدەر بــاوەڕی" خەیااڵتێکــی ئایینیــە کــە وەکــوو "ئەفیــون" هێورکــەرەوەی ئازارەکانــی مرۆڤــە بــە بــێ ئــەوەی چارەســەری‬ ‫بــکات‪ .‬لــە بــواری پــەروەردەو ئەخــاق کارنامــەی ئاییــن لــە روانگــەی فرۆیــدەوە لــەم رەشــرەو دەڵێــت‪ :‬ئایینــەکان لــە رێگــەی پــەرەدان بــە قسەوباســی‬ ‫بــێ بنەمــاو بەرهەمهێنانــەوەی وەهــم‌و گومــان رێگــر دەبــن لــە درووســت بوونــی فکــرو ئەندێشــەی ئــازاد کــە مەرجــی رزگاری‌و پێــک هاتنــی‬ ‫کۆمەڵگایەکــی ئــازادەو بــە پاســاوی ئایینــی رێگەیــان بــۆ شــەڕو تووندوتیژیــە بــێ بنەمــاکان ئــاوەاڵ کردووە‪.‬لــە روانگــەی فرۆیــدەوە ئاییــن مــرۆڤ زیاتــر‬ ‫بــەرەو قۆناغــی منداڵــی دەباتــەوە کــە ریشــەی لەوێیەوەدەســت پێــدەکات‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫راڤه‌یه‌کی کورت له‌سه‌ر فێمێنیزم و جه‌نده‌ر‬

‫ل ـه‌و کۆمه‌ڵگــە ســونه‌تیانه‌دا‬ ‫کــه‌ ڕۆشــنبیری بــه‌ شــێوه‌یه‌کی گشــتی‬ ‫الوازه؛‌ ئــه‌وا تێگه‌شــن لــه‌ فێمێنزیــم زۆر دژوار‬ ‫ده‌بــێ‪ ،‬به‌تایبــه‌ت گــه‌ر ســه‌رچاوه‌ و لێکۆڵینــه‌وه‌ی‬ ‫فه‌یله‌ســوفه‌کانی فێمێنیــزم به‌رده‌ســتنه‌بن‪ ‌.‬زۆر جــار مــن‬ ‫ئــه‌وه‌ ده‌بیســتم کــه‌ لــه‌ کۆمه‌ڵــی ئێمــه‌دا فێمێنیــزم و جه‌نــده‌ر‬ ‫ب ـه‌ دوو ئاراســته‌ی له‌یه‌کجیــا ده‌درێنه‌قه‌ڵ ـه‌م‪ .‬ب ـه‌ر ل ـه‌ ه ـه‌ر شــتێ؛‬ ‫ده‌مـه‌وێ بڵێــم‪ :‬بـه‌ده‌ر لـه‌ بزوتنـه‌وه‌ی فێمێنیــزم‪ ،‬ناتوانرێــت قسـه‌‬ ‫له‌ســه‌ر جه‌نــده‌ر بکــرێ‪ ،‬فێمینیــزم ســێ پایــه‌ی بنه‌ره‌تیــی‬ ‫هه‌یــه‪ ‌،‬ئه‌وانیــش‪( :‬ئایدۆلۆژیــا‪ ،‬سیاســه‌ت و جه‌نــده‌ره)‌‪.‬‬ ‫خاڵــی ده‌ســتپێکی ئایدۆلۆژیــا‌ی فێمێنیــزم ئه‌وه‌یــه‌‬ ‫کــه‌ ئافره‌تــان لــه‌ کۆمه‌ڵــدا وه‌ك گــروپ‬ ‫ژێرده‌ســته‌ی پیاوانــن‪.‬‬

‫ئه‌ڤین عزیز ‪ -‬ره‌فتارناس و تویژە‌ری بواری جه‌نده‌ر‬ ‫ستۆکۆلۆم‪ /‬سوید‬ ‫‪47‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لـه‌و کۆمه‌ڵگــە ســونه‌تیانه‌دا کـه‌ ڕۆشــنبیری بـه‌ شــێوه‌یه‌کی گشــتی الوازه؛‌ ئـه‌وا تێگه‌شــن لـه‌ فێمێنزیــم زۆر دژوار ده‌بــێ‪ ،‬به‌تایبـه‌ت گـه‌ر سـه‌رچاو ‌ه‬ ‫و لێکۆڵین ـه‌وه‌ی فه‌یله‌ســوفه‌کانی فێمێنیــزم به‌رده‌ســتنه‌بن‪ ‌.‬زۆر جــار مــن ئ ـه‌وه‌ ده‌بیســتم ک ـه‌ ل ـه‌ کۆمه‌ڵــی ئێم ـه‌دا فێمێنیــزم و جه‌نــده‌ر ب ـه‌ دوو‬ ‫ئاراســته‌ی له‌یه‌کجیــا ده‌درێنه‌قه‌ڵــه‌م‪ .‬بــه‌ر لــه‌ هــه‌ر شــتێ؛ ده‌مــه‌وێ بڵێــم‪ :‬بــه‌ده‌ر لــه‌ بزوتنــه‌وه‌ی فێمێنیــزم‪ ،‬ناتوانرێــت قســه‌ له‌ســه‌ر جه‌نــده‌ر‬ ‫بکــرێ‪ ،‬فێمینیــزم ســێ پای ـه‌ی بنه‌ره‌تیــی هه‌یــه‪ ‌،‬ئه‌وانیــش‪( :‬ئایدۆلۆژیــا‪ ،‬سیاس ـه‌ت و جه‌نــده‌ره)‌‪ .‬خاڵــی ده‌ســتپێکی ئایدۆلۆژی ـا‌ی فێمێنیــزم ئه‌وه‌ی ـه‌‬ ‫ک ـه‌ ژنــان ل ـ ‌ه کۆمه‌ڵــدا وه‌ك گــروپ ژێرده‌ســته‌ی پیاوانــن‪.‬‬ ‫ت ل ـه‌ نێــوان ژن و پیــاودا بگۆریــن‪ ،‬ده‌بــێ به‌شــێوه‌یه‌کی سیاســیانه‌ کاری بــۆ بکه‌یــن‪ ،‬مانــای پای ـه‌ی‬ ‫بــۆ ئ ـه‌وه‌ی بتوانیــن ئ ـه‌م هاوکێش ـه‌ی ده‌س ـه‌اڵ ‌‬ ‫دووه‌مــی فێمێنــزم سیاسـه‌ته‌‌‪ ،‬ڕزگارکردنــی ژنــان لـه‌ کۆمه‌ڵــدا؛ بــێ سیاسـه‌ت نابــێ‪ .‬لـه‌ کۆتایــی ســاڵێ ‪ 1960‬بزوتنـه‌وه‌ی فێمێنیــزم بـه‌ وتـه‌ی " ئـه‌وه‌ی‬ ‫تایبه‌تیی ـه‌ سیاســییه‌ " له‌نــاو کای ـه‌ سیاســییه‌کاندا؛ هه‌رایه‌ک ـی‌ گ ـه‌وره‌ی نایه‌وه‌‪‌،‬رە‌خن ـه‌ی جیــدی هه‌بــوو ل ـه‌ م ـه‌ڕ تیــۆری سیاســی و سیاس ـه‌تی ڕۆژان ـه‌‪.‬‬ ‫له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی فێمێنیــزم ئــه‌‌وه‌ی‌ خســته‌ڕوو کــه‌ ئــه‌م سیاســه‌ته‌ی ئێســتا؛ دنیــای لــه‌ ناوه‌ڕاســتدا هه‌ڵربیــوه‌ بــۆ دوالیزمی‪(:‬پیــاو‪ /‬ئــاوه‌ز‪ /‬گشــتی‪/‬‬ ‫کلتــور) و (ژن‪ /‬رسوشــت‪ /‬هه‌ســت‪ /‬تایبه‌تــی یــان ناسیاســی)‪ .‬ئ ـه‌م گۆته‌ی ـه‌ " ئ ـه‌وه‌ی تایبه‌ت ـه‌ سیاســییه" به‌گژداچوونه‌وه‌ی ـه‌ک بــوو س ـه‌باره‌ت ب ـه‌‬ ‫تیــۆری سیاســه‌ت و سیاســه‌تی پراکتیزه‌کــراو‪ ،‬لــه‌ ســه‌رده‌می یۆنانــی کۆنــه‌وه‌ کــه‌ پرســه‌کانی ســه‌باره‌ت به‌رە‌گــه‌ز و په‌یوه‌ندییه‌کانــی رە‌گــه‌زو‬ ‫له‌شــی تیــا دیاریک ـراوه‌‪ .‬یه‌کێــک ل ـه‌و فه‌یله‌ســوفانه‌ی ک ـه‌ ب ـه‌ردی بناغ ـه‌ی تیــۆری سیاس ـه‌تی کالســیکی دانــاوه‌ ئه‌رســتۆیه‌‪ ،‬شــیکردنه‌وه‌ بــۆ پرســی‬ ‫رە‌گـه‌ز‌ لـه‌ کتیبــی (پۆڵەتیــک)دا ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌نجامــی لێکدانه‌وه‌کانــی ئه‌رســتۆ لــه‌ کۆئه‌ندامــی زاوزێــی پیــاو و ژنــه‌وه‌ ده‌ســتپێده‌کات و ده‌ڵێــت‪ ":‬کۆئه‌ندامــی زاوزێــی ژن پێچه‌وانــه‌ی‬ ‫کۆئه‌ندامــی زاوزێــی پیــاوه‌‪ ،‬بــه‌اڵم هــی پیــاو ڕووه‌و ده‌ره‌وه‌یــه‌ و هــی ژن بــه‌ره‌و نــاوه‌وه‌‪ ،‬رە‌حمــی ژن توره‌کــه‌ی گونــی پیــاوه‌‪ ،‬هێلکه‌دانــه‌کان‬ ‫الی ژن ده‌کات ـه‌ تــۆوی گونــی پیــاو‪ ،‬ســپێرمه‌ الی پیــاو ده‌کات ـ ‌ه خوێنــی ســوری مانگان ـ ‌ه الی ژنــان‪ ،‬ب ـه‌اڵم ژن له‌ب ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ی پل ـه‌ی گه‌رمیــی له‌شــی‬ ‫نزم ـه‌؛ ناتوانــێ ئ ـه‌و خوێن ـه‌ ل ـ ‌ه له‌شــی خۆیــدا ســپی بکات ـه‌وه بــۆ شــله‌ ســپێیه‌ی ک ـه‌ الی‌ پیــاو هه‌ی ـه‌"‪ .‬بۆی ـه‌ س ـه‌رئه‌نجامی ئ ـه‌م لێکدانه‌وان ـه‌ ژن‬ ‫بــه‌ بوونه‌وه‌رێکــی هه‌ســته‌وه‌ر لــه‌ قه‌ڵه‌مــده‌درێ و ده‌خرێتــه‌ ماڵــه‌وه‌‪ .‬کــه‌ بنه‌مــای ئــه‌م باوه‌ڕانــه‌ لــه‌ ئایــن‪ ،‬فه‌لســه‌فه‌‪ ،‬ئــه‌ده‌ب‪ ،‬زانســت و‬ ‫ده‌رونناسیشــدارە‌نگی داوه‌تــه‌وه‌‪ ،‬کــه‌ ســه‌رچاوه‌ی هه‌مــوو ئــه‌م باوه‌ڕانــه‌ پیــاوه‌‪.‬‬ ‫فێمێنیــزم تیــۆری سیاسـه‌تی کالســیک رە‌تده‌کاتـه‌وه‪ ‌،‬چونکـه‌‌ ناکــرێ لێکدانـه‌و ‌ه بــۆ جیاوازیــی ئــاوه‌ز لـه‌ نێــوان ژن و پیــاودا بـه‌و پێیـه‌ بــێ کـه‌ چــی‬ ‫هه‌ی ـه‌ ل ـه‌ نێــوان دوو ڕانــی پیــاو و ژنــدا و شــێوه‌ی چۆن ـه‌ و چیشــی لێــوه‌ دێت ـه‌ده‌ر!! ناکرێــت بنه‌مــا بــۆ ئه‌قاڵنی ـه‌ت له‌س ـه‌ر بنه‌مــای کۆئه‌ندامــی‬ ‫زاوزێ بــێ! تیــۆری فێمێنیــزم جه‌خــت له‌س ـه‌ر ئ ـه‌وه‌ ده‌کاتــەوە ک ـه‌ ژیانــی تایبه‌تــی له‌الی ـه‌ن پیــاوه‌وه‌ بــۆ پیــاو دروســتکراوه‌‪ ،‬خه‌ته‌رتریــن شــوێن بــۆ‬ ‫ژن ماڵه‌که‌یه‌تــی‪ ،‬گــه‌ر مبانــه‌وێ کۆمــه‌ڵ دیموکراتیــزه‌ بکه‌یــن؛ ده‌بــێ بزانیــن چــی له‌ودیــوو دەرگای ژووری نوســتنه‌کانه‌وه‌ ڕووده‌دات‪ .‬سیاســه‌تی‬ ‫فێمێنیــزم لــه‌ نــاو خــودی ماڵه‌کانــه‌وه‌ ده‌ســتپێده‌کات بــۆ ده‌ره‌وه‌" واتــە بــۆ نــاو کۆمــه‌ڵ"‪ ،‬نــه‌ك بــه‌ پێچه‌وانــه‌وه‪ ‌،‬لــه‌ کۆمه‌ڵگــەوه‌ برۆینــه‌وه‌ بــۆ‬ ‫نــاو ماڵ ـه‌کان‪ .‬بــێ ئاگایــی و بیــرو ڕۆشــنبیریی فێمێنیســتی؛ ناتوانیــن ل ـه‌ ســته‌می رە‌گه‌زیــی ل ـه‌ کۆم ـه‌ڵ تێبگه‌یــن‪ .‬وه‌ك چــۆن‪ ،‬ل ـ ‌ه کۆمه‌ڵــدا‪ ،‬بــێ‬ ‫شــیکردنه‌وه‌کانی مارکســیزم‪ ،‬ناتوانیــن لــه‌ ســته‌می چینایه‌تــی تێبگه‌یــن‪ ،‬هه‌روه‌هــا بــێ ئایدۆلۆژیــای فێمێنیــزم ناتوانیــن بــاس لــه‌ ئازادیــی ژن‬ ‫بکه‌یــن‪ .‬وه‌ك چــۆن ئــازادی و ســه‌ربه‌خۆیی نه‌تــه‌وه‌ی کــورد بــێ ئایۆلۆژیــای نه‌ته‌وه‌یــی و ناسیۆنالیســم مه‌حــاڵ ده‌بــێ‪.‬‬

‫ۆری فێمێنیــزم جەخــت لەســەر ئــەوە دەکاتــەوە‪ ،‬کــە‬ ‫تیــ‬ ‫نــی تایبەتــی لەالیــەن پیــاوەوە بــۆ پیــاو دروســتکراوە‪،‬‬ ‫هیا‬ ‫ەتەرتریــن ش ـوێن بــۆ ژن مەڵەکەیەتــی‪ ،‬ئەگــەر مبانەوێــت‬ ‫خ‬ ‫ـەڵ دیموکراتیــزە بکەیــن‪ ،‬دەبــێ بزانیــن چــی لەودیــوی‬ ‫کۆمـ‬ ‫ژوری نوســتنەکانەوە رودەدات‪.‬‬ ‫‪48‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫جه‌نده‌ر‬ ‫پایــه‌ی ســێیه‌می فێمینیــزم جه‌نــده‌ره‌ کــه‌ بــواری لێکۆڵینــه‌وه‌ی به‌رفراوانــی ئاکادمیانــه‌‬ ‫له‌خۆده‌گــرێ‪ .‬جه‌نــده‌ر بوارێکــی تیــۆری ئاکادمیانه‌یــه‪ ‌،‬هه‌موورە‌هه‌نده‌کانــی ئــه‌و کۆمه‌ڵگایــه‌‬ ‫له‌به‌رچاوده‌گیــرێ ل ـه‌ لێکۆڵینه‌وه‌کانــدا ک ـه‌ بــۆ ژنــان ل ـه‌ کۆمه‌ڵــدا ژێرده‌ســته‌ی پیاوانــن؟ بــۆ منون ـه‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کانــی ژن و پیــاو لــه‌ کۆمه‌ڵــدا له‌ســه‌ر بنه‌مــای چ جــۆره‌ په‌یوه‌ندییــه‌ک ڕێکخــراوه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌هــا ئــه‌و کۆمه‌ڵگایــه‌ چ باگر‌اوه‌ندێکــی ئاینــی‪ ،‬سیاســی‪ ،‬ئابــووری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تــی و هتــد‪...‬‬ ‫هه‌یــه‌‪ .‬زۆر جــار جــۆری ئــه‌م لێکۆڵینه‌وانــه‌ یارمه‌تیــده‌رن بــۆ ئاراســته‌ی سیاســه‌تی فێمێنیــزم لــه‌‬ ‫کۆمه‌ڵگــەدا‪ ،‬لــه‌ نێــوان تاکه‌کانــی کۆمــەڵ‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی بتوانیــن یه‌کســانیی مرۆیــی په‌ره‌پێبده‌یــن‪،‬‬ ‫بــێ له‌به‌رچاوگرتنــی مه‌ســه‌له‌ی رە‌گــه‌زی ئاینــی‪ ،‬نــه‌ژادی و سێکســی‪ ،‬ده‌بێتــه‌ شــتێکی مه‌حــاڵ‪.‬‬ ‫ئه‌گــه‌ر پرســیار ئــه‌وه‌ بێــت کــه‌ ئایــا مــرۆڤ بۆیــه‌ ڕۆڵــی رە‌گــه‌ز ده‌بینێــت‪ ،‬له‌بــه‌ر ئــه‌وه‌ی ســه‌ر‬ ‫به‌رە‌گــه‌زی ژن و پیــاوه‪ ‌،‬یــان ئــه‌وه‌ ڕۆڵه‌کانــن مانــا بۆرە‌گــه‌ز دروســتده‌که‌ن؟‌‬ ‫لێکۆڵه‌ره‌وانــی جه‌نــده‌ر هه‌مــوو ئــه‌و هه‌ڵســوکه‌وت‪،‬رە‌فتار و ئــەم شــتانه‌ شــیده‌که‌نه‌وه‌ کــه‌‬ ‫ئێمــه‌ی مــرۆڤ وه‌ك رە‌گــه‌ز لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا ده‌یکه‌یــن‪ ،‬وه‌ك‪ :‬بیــر‪ ،‬بۆچــوون‪ ،‬تێگه‌شــن‪ ،‬ســیمبۆل‪،‬‬ ‫هه‌ســت‪ ،‬نوســین‪ ،‬وێنه‌کێشــان‪ ،‬س ـه‌ما‪ ،‬خه‌یــاڵ‪ ،‬هیــوا و ئه‌زمــون‪ ...‬به‌کورتــی‪ :‬ئێم ـه‌ ل ـه‌ کۆمه‌ڵگــەدا‬ ‫لــه‌ هه‌مــوو ئه‌مانه‌رە‌گــه‌ز دروســتده‌که‌ین‪ .‬جه‌نــده‌ر وه‌ك چه‌مــك وشــه‌یه‌کی التینــه‌ و زیاتــر‬ ‫لــه‌ مانایــه‌ک ده‌گه‌یه‌نێــت‪ ،‬وه‌ك جــۆر‪ ،‬شــێوه‌‪ ،‬بنــه‌ره‌ت ورە‌گــه‌ز‪ .‬له‌ســااڵنی هه‌فتــادا کۆمه‌ڵێــك‬ ‫لێکۆڵ ـه‌ر‌ی ئه‌مریکــی ئ ـه‌م وش ـه‌یه‌یان هێنای ـه‌ نــاو بــواری لێکۆڵین ـه‌وه‌وه‪ ‌،‬ئەمــەش بــۆ دیاریکردنــی‬ ‫بــاوه‌ڕی خه‌ڵــك لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا هاتەئــاراوە‪ .‬ســه‌باره‌ت به‌رە‌گــه‌ز لــه‌ ســاڵی ‪ ‌1980‬ئــه‌م چه‌مکــه‌‬ ‫هاتۆتــ ‌ه نــاو زمانــی ســویدییەوە‪ ،‬وه‌ك زانســتێکی ســه‌ربه‌خۆ لــ ‌ه زانکۆکانــدا ده‌خوێرنێــت‪،‬‬ ‫به‌نــاوی"‪."genusvetenskap‬‬ ‫له‌ڕێــی ئــه‌م چه‌مکــه‌وه‌ ده‌توانیــن لــه‌وه‌ تێبگه‌یــن کــه‌ مــرۆڤ چــۆن لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا شــێوه‌‬ ‫وه‌رده‌گــرێ و‌ چۆنیــش ئــه‌و به‌هــا که‌لتــوری و سیاســی و کۆمه‌اڵیه‌تیانــه‌ی تێیدارە‌نگده‌داتــه‌وه‌؟‬ ‫جه‌‌نــده‌ر هــه‌ر بــۆ شــیکردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کانــی پیــاوو ژن لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا به‌کارنایــه‌ت‪ ،‬به‌ڵکــو‬ ‫ل ـه‌ زۆر بــواری تریشــدا ب ـه‌کاردێ‪ ،‬وه‌ک مه‌س ـه‌له‌ی ن ـه‌ژاد‪ ،‬چیــن‪ ،‬ته‌م ـه‌ن‪ ،‬ته‌ندروســتی‪ ،‬ته‌کنیــك و‬ ‫زۆر الیه‌نــی تریــش‪.‬‬ ‫رە‌نگــه‌ بــۆ ئه‌وانــه‌ی کــه‌ لێکۆڵــه‌ره‌وه‌ی جنــده‌رن دژوار بێــت‪ ،‬بــه‌و پێناســه‌‌ ســاده‌یه‌ی‌"جه‌نده‌ر"‬ ‫ڕازی بــن‪ ،‬کــه‌ گوایــه‌ مانای"رە‌گــه‌ز بــه‌ مانــا کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کــه‌ی" ده‌گه‌یه‌نێــت‪ ،‬کــه‌ ئه‌مــرۆ‬ ‫لــه‌ کۆمه‌ڵگــه‌ی ئێمــه‌دا تــا ڕاده‌یــه‌ک بــه‌کاردێ‪ .‬مانــای له‌بــری ئــه‌وه‌ی بڵێیــن جه‌نــده‌ر بڵێیــن‬ ‫"ره‌گــه‌ز به‌مانــا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کــه‌ی" وه‌ك‪ 2 = 1+1:‬مانــای رە‌گــه‌ز ‪ +‬کۆمــه‌ڵ= "ره‌گــه‌ز به‌مانــا‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کــه‌ی"‪ .‬بــه‌اڵم به‌کارهێنانــی رە‌گــه‌ز به‌مانــا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کــه‌ی له‌الیــه‌ن زۆربــه‌ی‬ ‫لێكۆڵه‌ره‌وانــی جه‌نــده‌ره‌وه‌ په‌ســه‌ند نییــه‪ ‌،‬چونکــه‌ ‪ 1‬و ‪ ( 1‬کۆمــه‌ڵ ورە‌گــه‌ز) بــه‌ شــێوازێکی‬ ‫ســه‌ربه‌خۆ لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا بوونیــان نیــه‌‪ .‬مانــای رە‌گــه‌ز( پیــاو و ژن) لــه‌" کۆمــه‌ڵ" جیاناکرێتــه‌وه‪‌،‬‬ ‫ئــه‌وان پێیــان وایــه‌ ئێمــه‌ لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا ته‌نهــا ‪ 2‬مــان هه‌یــه‌ و بنه‌مــای ‪ 2‬کــه‌ ‪ 1‬و ‪ ‌1‬به‌تــه‌واوی‬ ‫نادیــاره‌‪ ،‬چونک ـه‌ پێناس ـه‌یه‌ک ل ـه‌" ڕۆڵ" دیاریک ـراو نیی ـه‌ و ناکــرێ ته‌نهــا ل ـه‌ رسوشــت و بایۆلۆژیــادا‬ ‫پووختبکرێت ـه‌وه‪ .‬ئه‌گ ـه‌ر ئێم ـه‌ ڕازی بیــن ب ـه‌م فۆرمول ـه‌ ســاده‌یه‪ ‌،‬ئه‌وارە‌نگ ـه‌ ڕوانگه‌یه‌کــی ســاده‌ی‬ ‫وه‌ك بایۆلۆژیــا بڕیاربــدات لــه‌وه‌ی کــه‌ ڕۆڵــه‌کان چــۆن فــۆرم وه‌رده‌گــرن‪ ،‬کــه‌ لــه‌م ڕوانگه‌یــه‌وه‌‬ ‫که‌لتــور بــه‌ شــێوه‌یه‌کی رە‌هــا لێکده‌درێتــه‌وه‌ و هیــچ کات مانــاو به‌هــا که‌لتورییــه‌کان ناخرێنــه‌‬ ‫ژێــر پرســیاره‌وه‌؟ ئایــا ئێم ـه‌‌ مه‌به‌ســتامن لــه ڕۆڵــی ‌رە‌گ ـه‌ز ڕۆڵــی له‌ش ـه‌‪ ،‬وه‌ك رە‌گ ـه‌زه‌ یــان ڕۆڵــی‬ ‫کۆئه‌ندامــی زاوزێــی رە‌گــه‌زه‌ یــان ڕۆڵــی رسوشــتی‪ ،‬که‌لتــوری یــان خۆمــان ده‌وری ســه‌ره‌کیامن‬ ‫هه‌یــه‌ لــه‌ دروســتکردنی هه‌مــوو ئــەم ڕۆاڵنــه‌ بۆرە‌گــه‌ز؟ مانــای ئه‌وەیــە کــە‌بیــری ئێمــه‌ ئــه‌وه‌‬ ‫‪49‬‬

‫جه‌‌نــده‌ر هه‌ر بــۆ شــیکردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کانــی پیــاوو ژن‬ ‫لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا به‌کارنایــه‌ت‪،‬‬ ‫به‌ڵکــو لــه‌ زۆر بــواری تریشــدا‬ ‫بــه‌کاردێ‪ ،‬وه‌ک مه‌ســه‌له‌ی‬ ‫نــه‌ژاد‪ ،‬چیــن‪ ،‬ته‌مــه‌ن‪،‬‬ ‫ته‌ندروســتی‪ ،‬ته‌کنیــك و زۆر‬ ‫الیه‌نــی تریــش‪.‬‬

‫دابڕان‬

‫دیــاری ده‌کات ک ـه‌ چــی پیاوانــەو چیــش ژنانەی ـه‌‪ .‬بــۆ ئ ـه‌وه‌ی ل ـه‌م کێش ـه‌یه‌ ڕزگارمــان بــێ وش ـه‌ی (جه‌نــده‌ر)‬ ‫به‌کارده‌هێنیــن لــه‌ بــری "رە‌گــه‌ز به‌مانــا کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کــه‌ی"‪ ،‬بــۆ ئــه‌وه‌ی تێگه‌شــتنی بنه‌ره‌تیــان هه‌بــێ لــه‌‬ ‫ســه‌رجه‌م رە‌هه‌نده‌کانــی دروســتبوونی رە‌گــه‌ز لــه‌ کۆمه‌ڵــدا‪ .‬پرســی ئــه‌وه‌ی کــه‌ بــۆ له‌بــری وشــه‌ی رە‌گــه‌ز‬ ‫(جه‌نــده‌ر) به‌کارده‌هێنیــن‪ ،‬لێکۆڵه‌ره‌وانــی فێمێنیــزم پێیــان وایــه‌ ئــه‌و مانایــه‌ی جه‌نــده‌ر ده‌یــدات به‌رە‌گــه‌ز‬ ‫خودیرە‌گــه‌ز نایــدات به‌ره‌گــه‌ز‪.‬‬ ‫تێگه‌شــن لــه‌ جه‌نــده‌ر‪ ،‬بیــر‪ ،‬پراکتیــك‪ ،‬دابونه‌ریــت و بۆچــون ســه‌باره‌ت بــه‌ مــرۆڤ لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا وه‌ك‬ ‫رە‌گــه‌زی پیــاوو ژن زۆر گرنگــه‌ لــه‌وه‌ تێبگه‌یــن کــه‌ داهێنانێکــی مرۆییــه‌ و له‌ســه‌رده‌مێ له‌ســه‌رده‌مه‌کاندا‬ ‫ئ ـه‌م ڕوانگ ـه‌و بۆچوونان ـه‌ له‌م ـه‌ڕ پیــاو و ژن ل ـه‌ کۆمه‌ڵگــەدا فۆرمیــان وەرگرتــوە‪ .‬مانــای هیــچ باوه‌ڕێــک له‌م ـه‌ڕ‬ ‫مــرۆڤ ل ـه‌ کۆمه‌ڵگــەدا ل ـه‌الی خــواوه‌ نه‌هاتــوه‪ ‌،‬به‌ڵکــو ئ ـه‌وه‌ بیــری ئێم ـه‌ی مــرۆڤ‌ دروســتامن کــردووه‌‪.‬‬ ‫بێگومــان هـه‌ر شــتێکیش لـه‌ چــوار چێــوه‌ی بیــر و پراکتیــك و دابونه‌ریــت و بۆچوونــدا بێــت‪ ،‬وه‌ك داهێنانێکــی‬ ‫مرۆیــی؛ ئــه‌وا شــتێکیرە‌ها نییــه‌و شــایانی گۆرانــه‌‪ .‬کاتێــك ئێمــه‌ بــه‌دوای ئــه‌م تێگه‌شــتنه‌وه‌‌یه‌ین ســه‌باره‌ت‬ ‫بــه‌ ژن و پیــاو لــه‌ کۆمه‌ڵــدا‪ ،‬ئــه‌وا جه‌نــده‌ر‌ ئــه‌و په‌یوه‌ندییــه‌ دیکۆتۆمیه‌کانــی" سیســته‌می جووته‌وانــه‌”‬ ‫‪ dikotomin‬نێــوان ژن و پیــاو بـه‌ پێــی بۆچوونــی خه‌ڵــك لـه‌ کۆمه‌ڵگــەدا ده‌خاتـه‌ڕوو‪ ،‬وه‌ك‪ :‬ژن ده‌بێتـه‌ لـه‌ش‪،‬‬ ‫هه‌ســت‪ ،‬الواز‪ ،‬ناس ـه‌ربه‌خۆ ‪ ،‬پیــس‪ ،‬بــارودۆخ‪ ،‬تاریکــی‪ ،‬بێفــۆرم‪ ،‬بەرکار‪...‬هتــد‪ ،‬ب ـه‌اڵم پیــاو ده‌بێت ـه‌ ڕۆح‪ ،‬ئه‌قــڵ‪،‬‬ ‫ئــازا‪ ،‬س ـه‌ربه‌خۆ‪ ،‬پــاك‪ ،‬لۆژیــك‪ ،‬ڕووناکــی‪ ،‬فۆرمــدار‪ ،‬بک ـه‌ر‪...‬‬ ‫له‌نــاو جه‌نــده‌ردا ئ ـه‌وه‌ ده‌خوێرنێــت که‌رە‌گ ـه‌ز چ مانایه‌کــی هه‌ی ـه‌ ل ـه‌ ژیانــی ڕۆژانه‌مانــدا و‌ چــۆن ده‌س ـه‌اڵت‬ ‫لــه‌ په‌یوه‌ندییه‌کانــدا ڕێکده‌خرێــت‪ .‬هه‌روه‌هــا به‌هــۆی جه‌نــده‌ره‌وه‌ ســه‌یری ئــه‌و هۆکارانــه‌ ده‌که‌یــن کــه‌‬ ‫گرنگــن بــۆ تێگه‌شــن ل ـه‌ ل ـه‌ش ل ـه‌ نێــوان رە‌گ ـه‌زو ده‌س ـه‌اڵتدا‪ ،‬وه‌ك چیــن‪ ،‬ئایــن‪ ،‬ســێکس و که‌مه‌نه‌ته‌وایه‌تــی‬ ‫و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫تێگه‌شــتینی ئێمــه‌ بۆرە‌گــه‌ز کاریگه‌ریــی هه‌یــه‌ له‌ســه‌ر ئــه‌و ده‌وروبــه‌ره‌ی کــه‌ ئێمــه‌ی تێــدا ده‌ژیــن‪ .‬بــۆ‬ ‫ئ ـه‌وه‌ی زانیــاری ته‌واومــان هه‌بــێ س ـه‌باره‌ت ب ـه‌وه‌ی ک ـه‌ ل ـه‌ کۆمه‌ڵگەدارە‌گ ـه‌ز چــۆن دروســتده‌بێ و گۆرانــی‬ ‫به‌ســه‌ردا دێــت؛ ده‌بێــت له‌سیاســه‌تی کۆمــه‌ڵ‪ ،‬یاســا‪ ،‬دابونه‌ریــت و کلتــوری ئــه‌و کۆمه‌ڵــه‌ بکۆڵرێتــه‌وه‌‪ .‬بــۆ‬ ‫منون ـه‌ بریــاره‌ سیاســییه‌کان چ کاریگه‌رییه‌کیــان هه‌ی ـ ‌ه ل ـه‌ له‌س ـه‌ر ژن و پیــاو؟ ئایــا ژنــان ل ـه‌ ڕووی یاســاییه‌وه‌‬ ‫یه‌کســانن؟ بۆچــی هێرتۆسێکســوالیتێت (پیــاو لەگــەڵ ژن) بــه‌ ئاســایی دێتــه‌ ئاژمــار لــه‌ کۆمه‌ڵگــەدا‪ ،‬بــه‌اڵم‬ ‫هۆمۆسێکســوالیتی (پیــاو لەگــەڵ پیــاو‪ ،‬ژن لەگــەڵ ژن)) ئاســایی نییـه‌؟ بــاوه‌ڕی بـه‌ ڕاســتی لـه‌ کۆمه‌ڵگـه‌دا چــۆن‬ ‫دروســتده‌کرێت‪ ،‬بــۆ منونــه‌ چــۆن بــاوه‌ڕی خه‌ڵــک ســه‌باره‌ت بــه‌ ئایــن دروســتده‌بێت و به‌رهه‌مدێتــه‌وه‌؟‬ ‫ئه‌‌مانــه‌ هه‌مــوی ده‌کــرێ بــه‌ پێــی زانســتی جه‌نــده‌ر لیکۆڵینــه‌وه‌ی له‌بــاره‌وه‌ بکرێــت‪.‬‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫له‌ناو جه‌نده‌ردا‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌خوێرنێت‬ ‫که‌رە‌گه‌ز چ‬ ‫مانایه‌کی‬ ‫هه‌یه‌ له‌ ژیانی‬ ‫ڕۆژانه‌ماندا‬ ‫‌و چۆن‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کاندا‬ ‫ڕێکده‌خرێت‬

‫‪50‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی (داعش كوڕی شەرعیی سەلەفیزم)‬ ‫خوێندنەوەی‪ :‬ساالر تاوەگۆزی‬ ‫پێشەكی‪ :‬خولگەكانی كتێبكە‬ ‫لــەم ڕۆژانــەی ڕابــردوودا كتێبێكــی مامۆســتای زانكــۆ (موحســین ئەدیــب) بەناونیشــانی (داعــش كــوڕی شــەرعیی‬ ‫ســەلەفیزم‪ ،‬لــە ئیــن حەنبەلــەوە بــۆ بەغــدادی) لــە دووتوێــی (‪)179‬الپــەڕەداو بەتی ـراژی (‪ )1000‬دانــە كەوتــە بــەر‬ ‫دیــدی خوێنــەران‪ .‬كتێبەكــە لەســەر ئەركــی نووســەر چــاپ ك ـراوە كــە خوێندنەوەیەكــی ڕیشــەییانەیە بــۆ داعشــیزم‪.‬‬ ‫كتێبەكــەی ئەدیــب لەبنەڕەتــدا توێژینەوەیەكــەو تێیــدا نووســەر خوێندنەوەیەكــی هزری_مێژوویــی بــۆ ســەلەفیزم‌و‬ ‫داعشــیزم دەكات‪ ،‬هەروەهــا پەیوەندیــی نێــوان ئاینــی ئیســام‌و داعشــیزم‪ ،‬پەیوەندیــی نێــوان عەقــڵ و كلتــووری‬ ‫دەشــتەكی عەرەبــی و داعشــیزم ڕوندەكاتــەوە‪ .‬هــاوكات لەســەر ئــەوەش دەوەســتێت‪ ،‬تاچەندێــك ملمالنێــی نێــوان‬ ‫عــەرەب‌و عەجــەم‪ ،‬ترســی عــەرەب لــە لەدەســتچوونی دەســەاڵت‌و بەهێزبوونــی پێگــەی عەجــەم لەناوەنــدی دەســەاڵتی‬ ‫عەبباســیدا‪ ،‬كاریگــەری هەبــووە لەســەر فۆرمەڵەبــوون‌و میللیبونــەوەی حەنبەلیــزم كــە ئێســتا لەســەلەفیزم‌و دواجاریــش‬ ‫لەداعشــیزمدا بەرجەســتە بــووەو هەمــوو ئەمانەیشــی لەچەنــد خولگەیەكــدا باســكردووە كــە ســەرەكیرتینیان بــەالی‬ ‫ئێمــەوە ئەمانــەن‪ " :‬داعــش لەنــاو ئیســام‪ ،‬داعــش لــە دەرەوەی ئیســام‪ ،‬ئایــا داعــش خەواریجــن‪ ،‬یــان كــوڕی شــەرعی‬ ‫ســەلەفیزم؟‪ ،‬بۆچــی ســەلەفیزم دژی بەحیزبكردنــی ئیســامە؟‪ ،‬ئیســامی سیاســی لەنێــوان ئازادبــوون‌و ئاوابوونــدا‪ ،‬بینینی‬ ‫ئایــن لەئاینــدەدا (ئیســامییەكان‌و ســیكۆالریزەكردنی سیاســەت)‪ ،‬ئــەوەی ئەركــی هێــزە سیاســییە نامەزهەبیەكانــە‪ ،‬خودا‬ ‫لەنێــوان خۆشەویســتی‌و ڕقــدا‪ ،‬زەمینــەی ڕیفۆرمــی ئاینــی)‪.‬‬ ‫‪51‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫سەعودیە‪ ،‬بەرهەمهێنەری سەلەفیزم و ئاگرخۆشكەری فیتنەی تایفی‬

‫هەروەهــا توێژینەوەكــە ڕەخنــە لــە ئــەو ڕوانینــە تەقلیدیــە زااڵنــەش دەگرێــت كــە تــا ئێســتا‬ ‫بــۆ دیــاردەی داعشــیزم لەئــارادان‪ ،‬قســە لەســەر دروســتبوون‌و ڕۆڵ‌و كاریگــەری شانشــینی‬ ‫عەرەبســتانی ســعودییە دەكات لەمبارەیــەوە‪ ،‬بەتایبــەت كــە ســعودییە لەالیــەك فیكــری ســەلەفی‬ ‫بەرهەمدێنــێ‌‌و لەدونیــادا باڵویدەكاتــەوە‪ ،‬لەالیەكــی تــر بــۆ خۆشــكردنی ئاگرەكــە خەریكــی‬ ‫توندكردنــەوەی فیتنــەی تایفییــە‪ ،‬ئــەم دوو كردەیــەش پــێ بەپێــی یەكــری توندوتیــژی تایف ـی‌و‬ ‫مەزهەبــی ئەگەیەننــە ترۆپــك‪ ،‬لــەم ڕوانگەیەشــەوە ئــەو كواڵنــەی لەرۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا‬ ‫دەیبینیــن دەبێتــە دۆخێكــی ئاســایی‪.‬‬

‫داعش لەدەرەوەی ئیسالمدایە یان لەناوەوە ؟‬

‫نووســەری كتێبەكــە بــە گەڕانــەوە بــۆ مێــژووی ئیســام‪ ،‬هەوڵیــداوە خەواریــج و ســەلەفیەكان‬ ‫بــە خوێنــەر بناســێنێت و لەوێشــەوە بــەدوای وەاڵمــی ئــەو پرســیارە جددییــەی خوێنەرانــدا‬ ‫بچێــت كــەوا دەڵێــت‪ :‬ئایــا داعــش لــەدەرەوەی ئیســامدایە یــان لەنــاوەوە؟ یــان بــە گوزارشــتی‬ ‫ئیســامیەكان‪ :‬داعــش كافــرن یــان موســوڵامن؟‬ ‫بــۆ وەاڵمدانــەوەی ئــەو پرســیارەی ســەرەوە نووســەر ســەرجەم بۆچوونــەكان لەوبارەیــەوە لــە‬ ‫دوو ئاراســتەدا بــەم شــێوەیە پۆلێنــدەكات‪:‬‬ ‫ئاڕاســتەی یەكــەم‪ :‬كــە زیاتر ئیســامییە (میانەڕەوەكان) بەسیاسـی‌و ناسیاســییانەوە‪ ،‬نوێنەرایەتی‬ ‫دەكــەن‪ ،‬ڕایــان وایــە كــە داعـش‌و داعشــیزم لەئاینــی ئیســامەوە دوورن‌و هیــچ پەیوەندییەكیــان‬ ‫بەئیســامەوە نییــە‪ ،‬زۆرجــار بــە گومـڕا‌و ئەگــەر زۆر خاتریشــیان بگــرن بەخەواریــج لەقەڵەمیــان‬ ‫دەدەن‌و هەندێكیــش ڕاســتەوخۆ یــان ناڕاســتەخۆ(وەك ئــەوەی دەڵێــن هیــچ پەیوەندییەكیــان‬ ‫بەئیســامەوە نییــە)‪ ،‬بەبەكرێگیــراوی ئەمریــكا‌و ئیرسائیــل لەقەڵەمیــان دەدەن‌و بەكورتــی‬ ‫هەوادارنــی ئــەم بۆچوونــە دەیبەســتنەوە بەتیــۆری پیالنگێڕییــەوە‪ ،‬هــەر لێرەشــەوەیە موفتــی‬ ‫ســعودییە شــێخ عەبــدول عەزیــز ئــال شــێخ بەیەكــەم دوژمنــی ئیســامیان لەقەڵەمــدەدات‪.‬‬ ‫ئاڕاســتەی دووەم‪ :‬كــە زیاتــر چەپــە ئایدۆلۆژیســتەكان‌و چــەپ مەرشەبــەكان‌و ئەوانــەی‬ ‫لــەدەرەوەی كایــەی ئاینــدا خۆیــان دەبیننــەوە‪ ،‬هــەم وەك بــڕواو هەمیــش وەك مومارەســە‬ ‫نوێنەرایەتــی دەكــەن‪ .‬پێیــان وایــە ئەمــەی داعــش دەیكات‪ ،‬هیــچ نییــە جگــە لەتەرجەمەكردنێكی‬ ‫ئەمانــەت پارێزانــەی خــودی ئیســام‪.‬‬ ‫لــەدوای خســتنەڕووی بۆچوونــی هــەردوو ئاڕاســتەكەوە توێــژەر لەكۆمێنتێكیــدا پێیوایــە‬ ‫ئەگەرچــی ئــەم دوو ئاڕاســتەیە‌و ئــەم دووجــۆرە لەرەخنەكردن(یەكەمیــان لەداعـش‌و دووەمیــان‬ ‫لەئیســام) لەرووكەشــدا زۆر جیــاوازن‪ ،‬بــەاڵم لەراســتیدا لــەزۆر ڕوەوە لەیەكدەچ ـن‌و دەشــێت‬ ‫بــەدوو دیــوی دراوێــك تەماشــایان بكەیـن‌و بــەو دوو دەســتە بیانچوێنیــن كــە یەكــری دەشــۆن‪.‬‬ ‫پاشــان هەڵوەســتە لەســەر خاڵــە هاوبــەش‌و جیاوازەكانــی هــەر دوو ئاڕاســتەكە دەكات‪.‬‬

‫داعش خەواریجن یان كوڕی شەرعیی سەلەفیزم؟‬

‫لــە دووتوێــی توێژینەوەكەیــدا موحســین ئەدیــب بــە پشتبەســن بەشــیكردنەوەكانی خــۆی و‬ ‫عەقــڵ و بەڵگــەی هەڵێنجـراو لــە ســەرچاوەكانی بەردەســتی پرســیارێك تەرحــدەكات و دەڵێــت‪:‬‬ ‫ئایــا داعــش خەواریجــن‪ ،‬یــان كــوڕی شــەرعی ســەلەفیزم؟‬ ‫بێگومــان بــەر لــەوەی نووســەر پرســیارەكەی خــۆی ئاراســتە بــكات و هەوڵــی وەاڵمدانــەوەی‬ ‫بــدات زۆرێــك لــە زانایانــی ئاینــی یــان شــێخەكانی عــەرەب وئیســام ئەوەیــان یەكالیــی‬

‫ئایا داعش‬ ‫لەدەرەوەی‬ ‫ئیسالمدایە یان‬ ‫لەناوەوە؟ یان‬ ‫بە گوزارشتی‬ ‫ئیسالمیەكان‪:‬‬ ‫داعش‬ ‫كافرن یان‬ ‫موسوڵامن؟‬

‫‪52‬‬

‫دابڕان‬ ‫سەلەفیەكان‬ ‫بەئەندازەی‬ ‫بچووكی‬ ‫عەقڵی خۆیان‬ ‫و جیهانبینیان‬ ‫دەیانەوێت‬ ‫جیهان و عەقڵی‬ ‫خەڵك بچووك‬ ‫بكەنەوە‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫كردبــووەوە كــە داعشــەكانی ئەمــڕۆ خەواریجەكانــی ســەردەمی ئیاممــی عەلــی و خەلیفەكانــی دوای‬ ‫ئــەون‪ ،‬بــەاڵم جیــاواز لــە ئــەم بۆچوونــە موحســین ئەدیــب پێیوایــە داعشــەكان خەواریــج نیــن و بەڵكــو‬ ‫كــوڕی شــەرعی ســەلەفیزمن و بــۆ ئەمەیــش چەنــد شــیكردنەوەیەكی بــەرارودكاری بــۆ هــەر ســێ‬ ‫گرووپــی خەواریــج و داعــش و ســەلەفیەكان كــردووە‪ .‬لەوێشــەوە پرســیارێكی گرنــگ ئاراســتە دەكات‬ ‫و دەڵێــت‪ :‬بۆچــی ســەلەفییەكان هەمــوو گروپەكانــی داع ـش‌و قاعیــدە‌و هاوشــێوەكانیان بەخەواریــج‬ ‫دەناســێنن ؟ ‪.‬‬ ‫لەوەاڵمــی پرســیارەكەیدا توێــژەر پێــی وایــە یەكســانكردنی داعــش بــە خەواریــج لەالیــەن‬ ‫ســەلەفییەكانەوە هــۆكاری زۆرە‪ ،‬ســەرەكیرتینیان ئەمانــەن‪:‬‬ ‫ســودوەرگرتنە لەپڕەنســیپێكی ماكیاڤیللــی كەلەكتێبــی (میــر)دا ئامــاژەی پێكــردوە‪" :‬باشــرین‬ ‫‪ .1‬‬ ‫میكانیــزم بــۆ بەرگــری لەخۆكــردن‪ ،‬هێرشــكردنە"‪ ،‬لێــرەوە بــۆ ئــەوەی خۆیــان بەباوكــی شــەرعی‬ ‫داعشــیزم لەقەڵەمنەدرێــن‪ ،‬تۆمەتەكــە لەخۆیــان دووردەخەنــەوە‪ ...‬لەكاتێكــدا‪ ،‬بەهەمــوو پێودانگــەكان‬ ‫داعــش كــوڕی شــەرعیی ســەلەفیزمەو خاڵــی هاوبەشــی نێــوان داعــش و ســەلەفیزم زۆر زیاتــرە لــەو‬ ‫خاڵــە هاوبەشــانەی كــە لەنێــوان خەواریـج‌و داعـش‌و هاوشــێوەكانیدا هەیــە‪ ،‬بەپێچەوانــەوە خاڵــی دژ‌و‬ ‫پێچەوانــە لەنێــوان داعــش‌و خەواریجــدا زۆر زۆرە‪.‬‬ ‫بەخەواریــج لەقەڵەمدانــی داعــش لەالیــەن ســەلەفییەكانەوە‪ ،‬جگــە لــەوەی تۆمەتــی‬ ‫‪ .2‬‬ ‫ســەلەفیبوونی داعــش لەســەلەفییەكان دوردەخاتــەوە‪ ،‬هــاوكات كاری بــەر نەفرەتكــردن‌و ســیفەتی‬ ‫لەدیندەرچوینیــان ئاســان دەكات‪ ،‬بەتایبــەت كــە مێــژوو‌و ئەدەبیــات‌و مەوروســی ئاینی(ئــەوەی لەژێــر‬ ‫دەســەاڵت‌و لەســەر داوای دەســەاڵتی سیاس ـی‌و ئاینزایــی ئاینی(حەنبەلیــزم) دەوڵەتەكانــی خیالفەتــدا‬ ‫نورساونەتــەوە) پڕیەتــی لەفەتــوا دژی خەواریــج‌و بەزەندیــق‌و لەئایندەرچــوو ســەیركردنیان‪.‬‬ ‫هــەر لەمیانــی قســەكردنیدا لەســەر پەیوەندیــی داعــش بــە خەواریــج و ســەلەفیەكانەوە توێــژەر‬ ‫لەچەنــد خاڵێكــدا بەڵگەكانــی خــۆی خســتووەتەڕوو‪ ،‬لــە خاڵــی ســێیەمدا دەڵێــت‪ ":‬خاڵێكــی تــری زۆر‬ ‫جەوهــەری‪ ،‬كەداعــش لەخەواریــج تــەواو دووردەخاتــەوە‌و دەیخاتــە باوەشــی ســەلەفیزمەوە‪ ،‬بریتییــە‬ ‫لــەوەی خەواریــج زیاتــر پشــت بەقورئــان دەبەســن لەبیروبۆچونەكانیانــدا‌و حوكمەكانیــان لەقورئانــەوە‬ ‫دەردەهێنــن‪ ،‬هــەر بــۆ منونــە خەواریــج بڕوایــان بەحوكمــی س ـزای ڕەجەمكــردن نییــە‪ ،‬بەڵگەشــیان‬ ‫ئەوەیــە كەئــەم مەســەلەیە لەقورئانــدا نەهاتــوە‪."...‬‬

‫سەرقاڵیی سەلەفیزم بەسێكس و دەسەاڵتەوە‬

‫موحســین ئەدیــب كێشــەی ســەلەفیزم و وەهابیزمــی بەهــەردوو باڵــە (عیلم ـی‌و جیهاد)یەكەیــەوە‬ ‫لــە (ســێكس و دەســەاڵت)دا كورتكردووەتــەوەو پێــی وایــە ئــەم دوو كێشــەیە بێحســاب زیهینــی‬ ‫ئەوانــی ســەرقاڵكردوە‪ .‬بــەاڵم لەبــەر ئــەوەی ســێكس الی ســەلەفیزم و وەهابیــزم بابەتــی ســەرەكی‬ ‫توێژینەوەكــەی نەبــووە‪ ،‬تەنهــا بەشــێوەیەكی ڕاگوزەرانــە ئامــاژەی پێكــردووە‪.‬‬ ‫بــەاڵم بەشــێوەیەكی قوڵــر لــە توێژینەوەكەیــدا باســی كێشــەی ئەوانــی لەتــەك دەســەاڵتدا كــردووە‪.‬‬ ‫ئــەو لــە بەدواداچوونــی ڕیشــەی مێژوویــی كێشــەكەدا لــە دوو ئایكۆنــی گرنگــی ســەلەفیزم و وەهابیــزم‬ ‫و داعشــیزمەوە دەســتپێدەكات كــە ئەوانیــش (ئەحمــەدی كــوڕی حەنبــەل و ئیــن تەیمییــە)ن‪ .‬توێــژەر‬ ‫ســەبارەت بــە رسوشــتی كێشــەی ئــەو دوو ئایكۆنــە لەگــەڵ دەســەاڵتدا بــاس لــەوە دەكات كێشــەی‬ ‫ئــەوان لەگــەڵ دەســەاڵتێكدا بــوو‪ ،‬كــە ڕەگــەزی عەرەبــی بــوون‌و بــەداوەت یــان دەشــتەكیەتی تێــدا‬ ‫كاڵبوبویــەوە‪ ،‬هەمــوو هەوڵیــان بــۆ ئــەوە بــوو كــە جوگرافیــای خەالفەتــی ئیســامی ببێتــە خاوەنــی‬ ‫دەســەاڵتێك كــە تیایــدا ئیســامێكی بــان مێژوویــی _ بــەدەوی دوور لەعەقڵگەرایــی تیایــدا ئامادەبێـت‌و‬ ‫ڕەگــەزی دەرەكــی ناعەرەب ـی‌و عەجەمــی بكەنــە دەرەوەی بازنەكــەوە‪ .‬ئەمــە ســەبارەت بــە فۆڕمــی‬ ‫كۆنــی ســەلەفیزم و هەڵوێســتی بەرانبــەر بــە دەســەاڵت‪.‬‬

‫‪53‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بــەاڵم پەیوەندیــی زەقــی نێــوان ســەلەفیزم‌و دەســەاڵت‪ ،‬الی فۆرمــە نوێكــەی ســەلەفیزم كــە لەوەهابیزمــدا خــۆی دەبینێتــەوە‪ ،‬زۆر ئاشــكراتر‌و‬ ‫ڕونــر بەرجەســتە دەبێــت‪ ،‬ئــەم پەیوەندییــەش زۆر بەروونــی لەهــەر چــوار دەوڵەتەكــەی ئــال ســعوددا(یەكەم‌و دوەم‌و ســێیەم‌و ئــەوەی ئێســتاش)‬ ‫كــە بەهــاوكاری‌و موبارەكــی وەهابیــزم دامــەزراون‪ ،‬خــۆی مانیفێســت دەكات‪ .‬هەروەهــا نووســەر ئــەوەی ڕونكردووەتــەوە كــە موحەممــەدی كــوڕی‬ ‫عەبدولوەهــاب بــۆ ســەپاندنی گوتارەكــەی خــۆی‌و گرتنــە دەســتی دەســەاڵت دەســتدەخاتە ناودەســتی ســەرۆك هۆزێكــەوە‪ ،‬كــە بــەر لەهەمــوو شــتێك‬ ‫خۆســەپێن‌و جەردەبــووە‌و خەڵكــی ڕوتاندوەتــەوە‪ ،‬یەكێــك لەمەرجــە سەرەكییەكانیشــی لەســەر كــوڕی عەبــدول وەهــاب ئــەوە بــووە‪ ،‬كەرێگــری لــەم‬ ‫جەردەییــەی نــەكات‪.‬‬

‫سەلەفیەت‌و كوژانەوەی چرای گوندە بچووكەكە‬

‫ســەلەفیەكان بەئەنــدازەی بچووكــی عەقڵــی خۆیــان و جیهانبینیــان دەیانەوێــت جیهــان و عەقڵــی خەڵــك بچــووك بكەنــەوە‪ ،‬بەبــڕوای توێــژەر ئەگــەر‬ ‫گلۆبالیزەیشــن جیهانــی كردبێتــە گوندێكــی بچــووك‪ ،‬ئــەوا ســعودیە لەرێــگای هەناردەكردنــی ســەلەفیەتەوە بــۆ جیهــان بەتایبــەت جیهانی(ئیســامی)‪،‬‬ ‫ئــەوا بیەوێــت یــان نەیەوێــت كار بــۆ كوژاندنــەوەی چــرای ئــەو گونــدە بچوكــە دەكات‪ ،‬لــەم ڕوەشــەوە چەنــد ئامڕازێــك هاوكارییەكــی باشــی‬ ‫ســەلەفییەت‌و ســعودییە دەكــەن‪:‬‬

‫یەكەم‪ :‬پێشكەوتنی ماس كۆمەنیكەیشن‌و ماس میدیا‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بەهێزیی ئابوری شانشینی عەرەبستانی سعودی‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬دواكەوتوی ـی‌و بوونــی دەســەاڵتی نادیموك ـرات‌و نیمچــە دیكتاتــۆر‌و دیكتاتــۆر لەناوچەكــەدا‪ .‬كــە ئەوانیــش وەك ســعودییەی هاوشــێوەیان‬ ‫حەزیــان بەهەژموونــی مەزهەبێكــی وەك ســەلەفیەتە بــۆ ئــەوەی هــەم شــەرعیەت بەكاركانیــان بــدات‌و ســەرۆكەكانیان بەوەلــی ئەمــری مومئینیــن‬ ‫بناســێنێت(وەك ئــەوەی مــەال عەبــدول لەتیفــی یەكێــك لەرابەرانــی ســەلەفیەت لەكوردســتان‪ ،‬گلەیــی لەخەڵ ـك‌و بەتایبــەت لەئیســامییەكان ئەوەیــە‬ ‫كــە مەســعود بەرزانــی ســەرۆكی هەرێمــی كوردســتان بەوەلــی ئەمــری موســوڵامنان نازانــن)‪ ،‬هەروەهــا فتــوا دژی ئــەو هاواڵتیانــەش دەربكــەن كــە‬ ‫دەنگــی ناڕەزایــی هەڵدەبــڕن‌و خۆپیشــاندان دەكــەن‪ ،‬ئــەم میكانیزمــە مەدەنیانــە بەســەرچاوەی فیتن ـە‌و حــەرام لەقەڵــەم بــدەن‌و شوناســی كافــری‌و‬ ‫لەدیندەرچوویــی بــۆ بكەرەكانیشــیان دەربێنــن‪.‬‬ ‫چــوارەم‪ :‬شانشــینی ســعودییە بــۆ جیهانیكردنــەوەی ســەلەفیزم‪ ،‬كار لەســەر بوژاندنــەوە‌و تەغزیەكردنــی ملمالنێــی مەزهەبگەرایــی دەکات بەتایبــەت‬ ‫لەنێــوان شــیعە‌و ســوونەدا‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬فێڵ‌و مەكرێكی گوتاری سەلەفیزم‪ ،‬كەبریتیە لەدژایەتیكردنی (بەحزبكردنی ئیسالم)‪.‬‬ ‫بۆچی سەلەفیزم دژی بەحزبكردنی ئیسالمە؟‬ ‫هەمیشــە ســەلەفیەكانی پاڵپشــتی دەســەاڵتە ســتەمكارەكانی ناوچەكــە لــە گوتارەكانیانــدا دژایەتــی خۆیــان بــۆ بەحزبیكردنــی ئیســام دەردەبــڕن‪،‬‬ ‫لێــرەوە ئەگــەر بپرســین بۆچــی ســەلەفیزم دژی بــە حزبیكردنــی ئیســامە؟ ئــەوا موحســین ئەدیــب پێــان دەڵێــت‪ :‬ئەگــەر چاوێــك بخشــێنیت‬ ‫بەئەدەبیاتــی ســەلەفیەكاندا‪ ،‬ئــەوا زۆر بەســانایی بــۆت دەردەكەوێــت‪ ،‬ئــەو هۆكارانــەی وایكــردوە ئــەوان دژی بەحزبكردنــی ئیســامنب‪ ،‬یــان دژی‬ ‫ئیســامی سیاســی بــن‪ ،‬ئــەوا س ـێ‌ هــۆكار زۆر بەرونــی دیــارن‪:‬‬ ‫‪. 1‬‬ ‫‪ .2‬‬ ‫‪ .3‬‬

‫حزبایەتی بیدەعەیە‪ ،‬هەموو بیدعەیەكیش گومڕاییە‪ ،‬هەموو گومڕاییەكیش بۆ ئاگری دۆزەخ(دژی نوێگەرین)‪.‬‬ ‫بەحزبكردنی ئیسالم‪ ،‬دەبێتە هۆی دروستكردنی دوبەرەكی لەناو ئوومەی ئیسالمیدا(دژی بیركردنەوەن)‪.‬‬ ‫خوای گەورە بەتەنها یەك حزبی هەیە‌و هەر ئەویش سەردەكەوێت(هەر خۆیان بەراست دەزانن)‪.‬‬

‫ســەلەفیەكان بــەو بۆچوونانەیــان لەســەر حزباندنــی ئیســام نەیارێكــی زۆریــان بــۆ خۆیــان لەنــاو حزبــە ئیســامیە سیاســیەكاندا دروســتكردووە‪،‬‬ ‫باشــرین منوونــەش لــە كوردســتانی خۆمــان دژایەتــی ســەلەفیە مەدخەلیەكانــە كــە (مــەال عەبــدول لەتیــف) ڕابەرایەتیــان دەكات بــۆ هــەردوو‬ ‫حیزبــی ئیســامی كــوردی كــە ( یەكگرتــوو‪ ،‬كۆمەڵــی)ن‪ .‬دژایەتیكردنــی ســەلەفیزم بــۆ بەحزبیكردنــی ئیســام بــەڕای توێــژەر وای كــردوە‪ ،‬هەنــدێ‌‬ ‫بەناوســیكۆالر‪ ،‬ئــەم هەڵوێســتەی ســەلەفییەكان بەپۆزەتیــڤ بخوێننــەوە‪ ،‬وایدەبینــن كــە ئەمــە لــەوەدا هاوكاریــان دەكات‪ ،‬كــە ئایــن لەسیاســەت‌و‬ ‫دواجــار لەدەوڵــەت جیابكەینــەوە‪ ،‬بــەاڵم لەراســتیدا ئــەم بۆچوونــە لەوپــەڕی ســاویلكەییەوە دێــت‪ ،‬هــەروەك پێشــان دەڵێــت ئــەم برادەرانــە هێشــتا‬ ‫لەئەلفــو بــای ســەلەفیزم تێنەگەیشــتوون‪ .‬چونكــە‪ ،‬كاتێــك ســەلەفییەكان‪ ،‬دژی بەحزبكردنــی ئیســامن‪ ،‬لەبــەر ئــەوە نییــە كــە بڕوایــان وایــە ئای ـن‌و‬ ‫‪54‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دەوڵــەت دوو كایــەی جیــاوازن‌و دەبێــت ئاوێتــە نەكرێــن‪ ...‬تــەواو پێچەوانــەی ئەمــە ڕاســتە‪ ،‬ســەلەفییەكان نــەك جەخــت لــەوە دەكەنــەوە كــە دەبێــت‬ ‫دەوڵــەت شــەریعەت جێبەج ـێ‌ بــكات‪ ،‬بەڵكــو دەشــیانەوێت ئــەو شــەریعەتە‪ ،‬بــەو شــێوەیە جێبەجێبكرێــت كــە زیاتــر لەدوانــزە ســەدە لەمەوبــەر‬ ‫جێبەجێكــراوە‪ ،‬لێــرەوە شانشــینی عەرەبســتانی ســعودییە بــەالی ئەوانــەوە‪ ،‬تــا ئێســتا باشــرین دەوڵەتــە كــە ئیســام وەك خــۆی جێبەجێــدەكات‪.‬‬ ‫كاتێكیــش كــە بڕوایــان بــە یەكانەیــی ئایــن‌و دەوڵــەت هەبــوو‪ ،‬كەواتــە مەبەســتێكی تــر‪ ،‬یــان هۆكارێكــی دیكەیــان هەیــە لەدژایەتیكردنیــان بــۆ‬ ‫بەحیزبكردنــی ئیســام‪ ،‬ئەویــش بریتییــە لــەوەی حیــزب بیدعەیــە!‪ .‬وەك وتیشــان ئەمــەش بەنیســبەت ســەلەفیزمەوە شــتێكی تــازە نییــە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫ئــەوان دژی هەمــوو شــتێكی نوێــن‪ ،‬بەمنونــە دژایەتــی ســەلەفیەكان بــۆ حیــزب‪ ،‬هیــچ جیاوازییەكــی نییــە‪ ،‬لەگــەڵ دژایەتیــان بــۆ هونــەرە جوانــەكان‌و‬ ‫داهێنــان‌و ئــازادی ڕادەربڕیـن‌و بیركردنــەوەو فــرە بۆچوونـی‌و مافەكانــی مــرۆڤ‌و مافەكانــی ژن‪ ،‬دژایەتیــان بــۆ حیــزب‪ ،‬هیــچ جیاوازییەكــی نییــە لەگــەڵ‬ ‫بەكوفــرو فیتنــە زانینــی ئام ـڕازە مەدەنییەكانــی وەك خۆپیشــاندان‌و مانگرت ـن‌و ناڕەزایەتــی دەربڕیــن دژی ســتەم‌و گەندەڵییەكانــی دەســەاڵت‪...‬هتد‪.‬‬

‫بۆ سەلەفیەكان دژی بیدعەن؟‬

‫بیدعــە یەكێكــە لــەو چەمكانــەی بــەردەوام بیروهۆشــی مرۆڤــی ســەلەفی داگیرکــردووە‪ ،‬بــەاڵم ڕەنگــە الی زۆربــەی خەڵكــی لــە نهێنــی دژایەتــی‬ ‫ســەلەفیزم و وەهابیــزم و داعشــیزمیان بــۆ بیدعــە لــەال ئاشــكرا نەبێــت‪ ،‬ئــەو نهێنیــە بەبــڕوای توێــژەر لەوەدایــە كــە (بیدعــە) عەقڵــان دەكاتــەوە‌و‬ ‫ئاســۆی بینینــان فـراوان دەكات‪ ،‬لەبــەر ئەمەیــە ســەلەفیەكان دژی بیدعــەن‪ ،‬هەروەهــا بیدعــە مرۆڤێكــی خــاوەن عەقـڵ‌و كـراوە بەرهەمدەهێنێــت‪...‬‬ ‫لەبــەر ئــەوە دژی بیدعــەن تــا موریدەكانیــان لەگــەڵ بیدعــەكاردا بەریــەك نەكــەون‪ ،‬چونكــە ئــەوان‪ ،‬لــەوە دڵنیــان لەگــەڵ بەریەككەوتنیــان لەگــەڵ‬ ‫بیدعەكارێكــدا حەقیقــەت‌و بێتفاقــی فیكــری ئــەوان دەردەكەوێــت‪ .‬ئــەوان بۆیــە دژی بیدعــەكارن‪ ،‬لەبــەر ئــەوەی توانــای دیالۆگــی زانســتی‌و فیكریــان‬ ‫نییــە‪ ،‬ئــەوان چەندێــك دژی بیدعــەن وەك خواســتێكی دینــی‪ ،‬بەهەمــان ئەنــدازەش دژی بیدعــەن لەبــەر ئــەوەی توانــای تێگەیشــتنی شــتی نوێیــان‬ ‫نییــە‪ ،‬وەك دەشــوترێت مــرۆڤ دژی ئەوەیــە كــە نایناســێت‪ ،‬تائێــرەش مەســەلەكە ئاســاییە‪ ،‬بــەاڵم كاتێــك ئاســایی نییــە كــە تــۆ كاری جــدی بكەیــت‬ ‫بــۆ ســەپاندنی ئــەم لەرزۆكـی‌و ناعەقاڵنیەتــەی خــۆت بەســەر كــۆی كۆمەڵــگادا‪ .‬لێــرەوە‪ ،‬ئــەوان بۆیــە دژی بەحزبكردنــی ئیســامن‪ ،‬تــا ئیســامێكی تــر‬ ‫بەجەســتە نەبێــت‪ ،‬كــە جیاوازبێــت لەئیســامەكەی ئــەوان‪.‬‬

‫(بیدعــە) عەقڵــان دەكاتــەوە‌و ئاســۆی‬ ‫بینینــان فــراوان دەكات‪ ،‬لەبــەر ئەمەیــە‬ ‫ســەلەفیەكان دژی بیدعــەن‬

‫‪55‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئیسالمی سیاسی وەك كۆیلەی سەلەفیزم‬

‫توێــژەر لــە نووســینەكەیدا لەپــاڵ قســەكردن لەســەر ســەلەفیزم و داعشــیزمدا الیەكیــش بــەالی ئیســامی سیاســیدا دەكاتــەوە‪ ،‬بەتایبــەت ئــەو‬ ‫ئیســامیانەی ئیســامیان حزبانــدووە‪ ،‬ئــەو بــاس لــەوە دەكات ئیشــكالی گــەورەی زۆرێــك لەئیسالمیســتە سیاســییەكان لەدوێنـێ‌‌و لەئەمڕۆشــدا ئەوەیــە‪،‬‬ ‫بەخۆیــان بزانــن‪ ،‬یــان نەزانــن‪ ،‬بەجۆرێــك لــە جــۆرەكان بوونەتــە كۆیلــەی ســەلەفیزم‪ ،‬بێســێودوو كــردن تەســلیمیان بــوون‪ ،‬كێشــەی ئــەوان ئەوەیــە‪،‬‬ ‫دەیانەوێــت بــەوان‌و بەخەڵكیــش بڵێــن ئەمــان لــەوان ســەلەفیرتن‪.‬‬ ‫بــەاڵم نووســەر ئــەم نزیكبوونەوەیــە لــە ســەلەفیزم بەزیانبەخــش دادەنێــت‪ ،‬چونكــە ئیســامی سیاســی (موســوڵامنی مولتەزیمیــش)‪ ،‬بەئەنــدازەی‬ ‫نزیكــی لەســەلەفیزمەوە هەمیشــە زیانــی بەخــۆی‌و بەكۆمەڵــگا‌و بەبەشــەریەتیش گەیانــدوە‪ ،‬بەئەنــدازەی نزیكــی لەســەلەفیزمەوە بــەرەو داخ ـران‌و‬ ‫دواكەوتویــی ڕۆشــتوە‪ ،‬بەپێچەوانەشــەوە ڕاســتە‪ .‬بــۆ منوونــە یەكێــك لــەو هــۆكارە ســەرەكییانەی وادەكات مورسـی‌و ئیخــوان لەمیــر شكســت بهێنــن‪،‬‬ ‫زاڵــی بیركردنــەوەی ســەلەفییانەیان بــوو‪ ،‬زۆری‌و زاڵــی ڕەگــەز‌و بیركردنــەوەی ســەلەفیانەبوو لەئیخوانــی میرس‌ودا(بێگومــان یەكێــك لەهۆكارەكانــی‬ ‫بەهێــزی ڕەوتــی ســەلەفی مەدخەلیــش بــووە لەمیــر)‪ ،‬لەمەشــدا هەنــدێ‌ جــار مەبەســتیان بــووە ســەلەفییەكان لەخۆیــان ڕازی بكــەن‪ ،‬بــەاڵم هــەر‬ ‫دواجــار ســعودییەی شــوانی ســەلەفیزم بەپاڵپشــتی ســەلەفییەكانی میــر‪ ،‬ئیخوانــی كــردە دەرەوەی مەیدانەك ـە‌و كۆدەتــای بەســەردا كــرد‪.‬‬

‫ئیسالمییەكان‌و سیكۆالریزەكردنی سیاسەت‬

‫هەمیشــە گوتــاری ئیســامی سیاســی بــەو ئاراســتەیەدا بــووە كــە خەڵكــی لــەدژی ســیكۆالریزم هانــداوە‪ ،‬ئــەم هاندانــەش لــە دیدێكــی ســەلەفیانەوە‬ ‫ســەرچاوە دەگرێــت‪ ،‬چونكــە ســەلەفیەت هیچــكات بەرانبــەرە ئیســامیەكەی قەبــوڵ نەكــردووەو ســەنگەری لێگرتــووە ئیــدی چجــای ســیكۆالریزم‪،‬‬ ‫دژایەتیكردنــی ئیســامیەكانی كوردســتانیش بــۆ ســیكۆالریزم درێژكـراوەی ئــەو دیــدە ســەلەفیانەیە‪ .‬هەندێــك لــە ئــەوان وەك موحســین ئەدیــب باســی‬ ‫كــردووە لەئیســامییەكانی كوردســتان زۆر عاشــقی ئــەوەن كــە كۆمەڵــگا لەســەر بنەمــای دوالیزمــەی عەملانـی‌و ئیســامی دابەشــبكەن‪ ،‬بــەاڵم لەراســتیدا‬ ‫كێشــەی بنەڕەتــی دونیــای ئیســام ئەوەیــە كــە عەملانیــزە نەك ـراوە‪ .‬بۆیــە بەبۆچوونــی نووســەر ئیســامی سیاســی دەبێــت بڕیارێكــی یەكالكــەرەوە‬ ‫بــدات‌و بێتــە نــاو فــەزای گشــتییەوە‪ ،‬واز لەبیرۆكــەی داگیركردنــی فــەزای گشــتی بهێنێت(یەكێــك لەئامڕازەكانــی داگیكردنــی فــەزای گشــتی ‪.‬‬ ‫بەپێچەوانــەوە واقیعــی حاڵــی ئیســامییەكانی كوردســتان پێــان دەڵێــت كــە ئــەوان هێشــتا زۆر لــەدواوەن‌و زۆریــان مــاوە‪ ،‬ڕەنگــە ئــەوەی كــە‬ ‫كاندیــدە بانگخوازەكانــی پارتــە ئیســامییەكان زۆرتریــن دەنــگ كۆدەكەنــەوە‪ ،‬باشــرین بەڵگــە بێــت لەســەر ئــەوەی هێشــتا نەیانتوانیــوە سیاســەت‬ ‫لەموقــەدەس جیابكەنــەوە‪ ،‬ســنورێك دابنێــن لــە نێــوان گوتــاری دینـی‌و گوتــاری سیاســیدا‪ ،‬هێشــتا نەیتوانیــوە لەرێــگای بەحــزب بوونیــەوە‪ ،‬مەعریفــەی‬ ‫دینــی لــە مەعریفــەی سیاســی جیابكاتــەوە‪.‬‬

‫قسەی كۆتایی‬

‫لەكۆتاییــدا‪ ،‬دەڵێــم‪ :‬كتێبــی (داعــش كــوڕی شــەرعیی ســەلەفیزم) كتێبێكــی بەبایەخــە بــۆ تێگەیشــن لــە ڕیشــەی داعشــیزم و باوكــە شــەرعییەكەی‬ ‫كــە ســەلەفیزم و وەهابیزمــە‪ .‬هەروەهــا بایەخێكــی دیكــەی توێژینەوەكــە لەوەدایــە كــە لەكاتــی خۆیــدا هاواڵتیانــی تینــووی دیموكراســی و ئــازادی لــە‬ ‫كوردســتان لــە مەترســیەكانی بایەخــدان بــە ڕەوتــی ســەلەفیزم بەتایبــەت لەناوجەرگــەی ســولەیامنی ئــازاو ئــازاد دا لەالیــەن حیزبێكــی دەســەاڵتەوە‪،‬‬ ‫زیاتــر وشــیار دەكاتــەوە‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لەدایکبوونی ئادەمیزاد‬

‫لەبارەی چەمكی "پیرۆز"ەوە‬ ‫ڤینۆس فایەق *‬ ‫لە كۆمەڵــگای ئێمەدا بەدحاڵیبونێكی زۆر‬ ‫لەبارەی وشــەی (پیرۆز) واتا (مقدس) و‬ ‫دەاللــەت و ماناكانیەوە هەیە‪ .‬رەنگە زۆر‬ ‫كەس كە ئەو وشــەیە دەبیسنت یەكسەر‬ ‫بیبەســتنەوە بەرەهەندە دینیەكەیەوە‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا لەرووی تێگەیشــتنە ترادیسیۆنالە‬ ‫رووكەشــیەكەی كە بنەمایەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫و دینــی هەیــە وابێت‪ ،‬بەاڵم ئەو تێڕوانینە بۆ‬ ‫ئەو چەمكە و دەستنیشــانكردنی پیرۆزیەكان‬ ‫و دەاللەتەكانــی ئەو پیرۆزیە و پێوەرەكانی‬ ‫پشــتیان پێدەبەستین بۆ ئەوەی شتێك‬ ‫بە پیرۆز دەستنیشــان بكەین و چۆنیەتی‬ ‫ســەپاندنی بەسەر ئەوانیرتدا لە كەسێكەوە‬ ‫بۆ كەســێكی تر دەگۆڕدرێت بە پێی دنیابینی‬ ‫و ئاســتی بیركردنەوە و تێگەیشــتنی بۆ ئەو‬

‫‪57‬‬

‫دابڕان‬ ‫وشــەیە بە موجەڕەدی واتا بە رووتی دوور لە رەهەندە دینی و فكریەكانی‪..‬‬ ‫خــودی ئــەو تێڕوانیــن و تێگەیشــتنە لــەو وشــەیە و مانــا و دەاللەتەكانــی‬ ‫لــە ســەردەمێكەوە بــۆ ســەردەمێكی تــر گۆڕانــكاری بەســەردا دێــت‪ ..‬ئەمــە‬ ‫جگــە لــەوەی تێگەیشــن لــەو چەمكــە بەنــدە بەپەیوەنــدی لەنێــوان یەكــر‬ ‫قەبوڵكــردن و لەیەكــر تێگەیشــن و رێزگرتنیــان لــە را و بیــرو بــاوەڕەی جیــاواز و‬ ‫بەتایبــەت تێگەیشــن و قەبوڵكردنــی گۆڕانكاریــە ســەردەمیەكان لــە بیركردنــەوە‬ ‫و تێڕوانیــن و هەروەهــا پیناســەكردنەوەی تێــڕم و نــۆرم و بەهــا ئەخالقــی و‬ ‫كۆمەاڵیەتیــەكان‪ ..‬چونكــە لــە ئێســتادا و لــە ســایەی سیســتەمی جیهانگیــری و‬ ‫كرانــەوەی جیهانــی دەوروبەرمــان بەســەر یەكــدا و بچووكبوونــەوەی مــەوداكان‬ ‫و بــە یاریــدەی هەمــوو هۆكانــی تەكنەلۆژیــا و سیســتەمی جیهانــی ژمارەیــی‪،‬‬ ‫ئەقڵــەكان بەجۆرێــك گۆڕانكاریــان بەســەردا هاتــوە كــە رەنگــە نەتوانــی زۆر‬ ‫بــە ئاســانی قەناعــەت بــە منداڵێــك بكەیــت بــەوەی یــەك و یــەك دەكاتــە دوو‪،‬‬ ‫ئەگــەر وەاڵمــی هەمــوو پرســیارەكانی نەدەیتــەوە و گــوێ بــۆ هەمــوو ســەرنج و‬ ‫تێیینیەكانــی و رێــز لــە را جیاوازەكانــی نەگریــت‪ ..‬چونكــە ئەشــێ ئــەو بەجۆرێــك‬ ‫لــە جــۆرەكان بــۆت بســەملێنێت كــە یــەك و یــەك دەكاتــەوە یــەك‪ ،‬لەكاتێكــدا‬ ‫ئێمــە لەنــاو بازنەیەكــی پەروەردەیــی داخــراو و تەســكدا تەنهــا فێركراویــن كــە‬ ‫یــەك و یــەك دەكاتــە دوو‪ ،‬فێرنەكراویــن دوور لــە بازنــە كۆمەاڵیەتیەكامنــان‬ ‫بیربكەینــەوە‪ ،‬بــە بیــردۆزی ژیانــی بــە كۆمــەڵ و بیركردنــەوەی بەكۆمــەڵ و‬ ‫كاری بــە كۆمــەڵ و پەروەردەكردنــی بــە كۆمــەڵ هیــچ بەهایەكــی ئینســانی بــۆ‬ ‫تاكــەكان و بیركردنــەوەی تاكــەكان دانەن ـراوە و هیــچ رێزێــك لــە ســەروەری تــاك‬ ‫و كەســایەتی تــاك و جیاوازبوونەكامنــان نەگیــراوە‪ ..‬هــەر لەنــاو ئــەو هەمــوو‬ ‫بــە كۆمەڵیــەدا هەمیشــە پێویســتامن بــە كەســایەتیەكی ئیالهــی بــوە بیكەینــە‬ ‫پیــرۆز و بــە گــەورەی گەورەكانــی بزانیــن ئەگــەر جیاوازیــش بیرمــان كردبێتــەوە‪..‬‬ ‫فەیلەســوفی جولەكــەی بــە رەگــەز فەرەنســایی "ئەمیــل دۆركهایــم" لــە میانــی‬ ‫پێناســەكردنی "ئاییــن"دا لەبــارەی چەمكــی "پیرۆز"یــەوە دەڵــێ‪ " :‬ئاییــن‬ ‫سیســتەمێكی یەكگرتــووە لــە كۆمەڵــێ بیروبــاوەڕ و هەڵســوكەوت كــە بــە‬ ‫كۆمەڵێــك شــتی "پیــرۆز"ەوە بەســراوەتەوە‪ .‬ئــەو شــتانەش بەچەندیــن جــۆر شــت‬ ‫(حەرامكــراوە) جیادەكرێنــەوە‪ .‬ئــەم بیروباوەڕانــە هەمــوو ئیامنــدارەكان لــە‬ ‫یەكەیەكــی ئەخالقیــدا كۆدەكاتــەوە كــە پێــی دەوتــرێ كڵێســا" (دۆركهایــم ‪.)1915‬‬ ‫منداڵێكــی ئیســتا كــە لــەم ســەدەی بیســتویەكەدا لەدایــك دەبێــت‪ ،‬ئەگــەر‬ ‫گوێــی لــەم پێناســەیە بێــت‪ ،‬مومكیــن نیــە پرســیاری ئــەو حــەاڵڵ و حەرامكراوانــە‬ ‫نــەكات‪ ،‬هــەروەك مەحاڵــە لێــت نەپرســێت ئــەو پیرۆزیانــە چیــن كــە حــەاڵڵ‬ ‫و حەرامكراوەكانــی پــێ جیادەكەینــەوە؟‪ ..‬تەنانــەت رەنگــە پرســیاری ئــەوەش‬ ‫بــكات بۆچــی تەنهــا كڵێســا بــۆی هەبێــت ببێتــە یەكەیەكــی ئەخالقــی كــە‬ ‫ئیامنــدارەكان كۆبكاتــەوە‪ ،‬ئــەی ئەوانــەی دەرەوەی كڵێســا؟ دواجــار پرســیاری‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫" ئایین سیستەمێكی‬ ‫یەكگرتووە لە‬ ‫كۆمەڵێ بیروباوەڕ‬ ‫و هەڵسوكەوت‬ ‫كە بە كۆمەڵێك‬ ‫شتی "پیرۆز"ەوە‬ ‫بەسرتاوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەو شتانەش‬ ‫بەچەندین جۆر‬ ‫شت (حەرامكراو)‬ ‫جیادەكرێنەوە‪ .‬ئەم‬ ‫بیروباوەڕانە هەموو‬ ‫ئیامندارەكان لە‬ ‫یەكەیەكی ئەخالقیدا‬ ‫كۆدەكاتەوە كە پێی‬ ‫دەوترێ كڵێسا"‬

‫‪58‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لە رووی سیاسیەوە‬ ‫كە رژێمێك وەكوو‬ ‫مێگەل سەیری‬ ‫میللەتێك دەكات‪،‬‬ ‫هەتا رژێمەكە و‬ ‫سەرۆكی رژێمەكە‬ ‫دەچنە قاڵبێكەوە‬ ‫نابێت كەس توخنیان‬ ‫بكەوێت و نازناوی‬ ‫(پیرۆز) یان بەسەردا‬ ‫ساخ دەكەنەوە‪.‬‬ ‫‪59‬‬

‫ئەخالقیــش دەكات‪ ،‬ئایــا بۆچــی تەنهــا كڵێســا ئــەو یەكــە ئەخالقیەبێــت‪ ،‬یــان ئەســلەن‬ ‫ئەخــاق بــە مانــای چــی دێــت؟‪ ..‬پاشــان چاوەڕوانــی ئــەوە بكــە پرســیاری ئــەوەش بــكات‬ ‫بۆچــی فاڵنــە شــت یــان كــەس پیــرۆزە؟ بۆچــی شــتێكی تــر پیــرۆز نەبێــت؟ بۆچــی تــۆ‬ ‫پیرۆزیەكانــم بــۆ دەستنیشــان بكەیــت؟ بۆچــی خــۆم بڕیــار نــەدەم كامــە شــت بــە پیــرۆز‬ ‫بزانــم؟ هتــد‪......‬‬ ‫پێناســەكەی دۆركهایــم هێنــد گشــتگیرە هەرئەوەنــدە وشــەی (كڵێســا) بگــۆڕە بــە‬ ‫(مزگــەوت) ئــەم پێناســەیە بەكەڵكــی مســوڵامنەكانیش دێــت‪ ..‬هەڵبەتــە ئــەو دەمــەی‬ ‫دۆركهایــم ئــەم پێناســەیەی راگەیانــدوە كەســانێكی زۆر رەتیانكردۆتــەوەو ناڕەزاییــان‬ ‫لەبــارەوە دەربڕیــوە‪ .‬لەگــەڵ ئــەوەی دۆركهایــم دژی ئەوەیــە كــە چەمكــی (پیــرۆز)‬ ‫ببەســرێتەوە بــە بابەتــە دینیــەكان وچەمكــی (خوداوەنــد)ەوە‪ ،‬بەڵكــوو دەكــرێ شــتی‬ ‫تریــش هەبــن لەســەر زەوی كــە شایســتەی ئــەوە بــن ســیفەتی (پیــرۆز) یــان بدرێتــی‪،‬‬ ‫وەكــوو (درەخــت‪ ،‬گــوڵ‪ ،‬روبــار یــان تەنانــەت شــتێك كــە خۆمــان بەدەســتی خۆمــان‬ ‫دروســتامن كردبێــت)‪.‬‬ ‫بــاوەڕی تاكــە كەســی خــۆم وایــە كــە وشــەی (مقــدس) تــەواو وەكــوو (شــەرەف) وایــە‪،‬‬ ‫لــەوەدا كــە هەردوكیــان دوو بیرۆكــەی خەمڵێــراون واتــا (ئیفتیـرازی)ن‪ ،‬بەمانــای ئــەوەی‬ ‫هــەروەك كــەس نیــە لەدایــك بێــت بــێ شــەرەف یــان شــەرفدار بێــت‪ ،‬واتــا كەســێك‬ ‫نیــە لەدایــك بیــت و شــەرەف بــە ناوچەوانیــەوە بێــت كەســێكی تــر نــا‪ ،‬ئــەوە ئێمەیــن‬ ‫شــتێكی ئیفتیرازیــان لــە هزرمانــدا دەستنیشــان كــردوە و نــاوی (شــەرەف)مان لێنــاوە‪.‬‬ ‫بەهەمــان شــێوە هیــچ شــتێك نیــە بــە ســیفەتی پیرزیــەوە لەدایــك بێــت ئــەوە ئێمەیــن‬ ‫ناومــان لێنــاوە پیــرۆز‪ ..‬ئــەوە ئێمەیــن شــتێك لــە هــزری خۆمانــدا دەستنیشــان دەكەیــن و‬ ‫خەســلەتی پیــرۆزی پــێ دەبەخشــین‪ ،‬تــەواو وەكــوو ســەردەمی بتپەرســتی كــە ئادەمیـزاد‬ ‫لــە قــوڕ بتــی دروســتكردوە و پاشــان دانیشــتوە پەرســتوویەتی و تەنانــەت قوربانیشــی‬ ‫بــۆداوە‪.‬‬ ‫بەدیوێكــی تــردا تیــوری بەپیرۆزكــردن پەیوەندیەكــی راســتەوخۆی بــە الیەنــی دەروونــی‬ ‫و پێكهاتــەی كەســیاتیەكانەوە هەیــە‪ ،‬وەكــوو جۆرێــك لــە دەســتەپاچەیی و بێدەســەاڵتی‬ ‫مرۆڤــەكان بەرانبــەر بــە شــتێك‪ ،‬رووداوێــك یــان دیاردەیــەك‪ ،‬بــە واتــای خــۆ بــە كەمزانیــن‬ ‫بەرانبــەر ئــەو شــتەی كــە بــە پیــرۆز دەستنیشــانی دەكەیــن‪ .‬یــان هــەروەك لــە مێــژوودا‬ ‫مــرۆڤ كــە دەســەاڵتی بەســەر رووداو و دیــاردە رسوشــتیەكاندا نەشــكاوە‪ ،‬ناچــار‬ ‫پەرســتوویەتی‪ .‬لــە رووی سیاســیەوە كــە رژێمێــك وەكــوو مێگــەل ســەیری میللەتێــك‬ ‫دەكات‪ ،‬هەتــا رژێمەكــە و ســەرۆكی رژێمەكــە دەچنــە قاڵبێكــەوە نابێــت كــەس توخنیــان‬ ‫بكەوێــت و نازنــاوی (پیــرۆز) یــان بەســەردا ســاخ دەكەنــەوە‪ ..‬تــەواو وەكــوو پرەنســیپی‬ ‫ژیانــی بەكۆمــەڵ كــە پێــی دەڵێیــن عەشــیرەتگەری‪ ،‬كــە هەمیشــە ئەوانیــر لــە ئاســت‬ ‫گــەورە یــان ئاغــای عەشــیرەتەكەدا خــۆی بــە نــەزان و گەمــژە و دەســتەپاچە دەزانێــت‪،‬‬ ‫تەنهــا بــۆ ئاغــا هەیــە بڕیــار لــە چارەنوســی ئەوانیــر بــدات‪ .‬هــەر ئەویــش جێگــرەوەی‬ ‫خــۆی دەستنیشــاندەكات بــۆ ئــەوەی بەردەوامــی بــە بەگەمژەكردنــی ئەوانیــر بــدات بــۆ‬ ‫ئــەوەی ئــەو سیســتەمە لەناونەچێــت‪..‬‬ ‫هێنــدەی چەمكــی پیــرۆزی پەیوەنــدی بــە دینــەوە هەبێــت‪ ،‬ئەگــەر لــە مێــژووی‬

‫دابڕان‬ ‫ســەرهەڵدانی ئایینــەكان وردبینــەوە دەبینیــن هەمــوو ئــەو ئاینانــە تەنهــا لــە ناوچەیەكــی‬ ‫دیاریكــراو دەركەوتــوون كەوتوونەتــە ناوچــەی خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســت‪ ،‬هــەر ئــەو‬ ‫ناوچانەشــن هەتــا ئەمــرۆ شــڵەژاوترین ناوچــەن لــە رووی كێشــە و ملمالنێــی سیاســی‬ ‫و ئاینییــەوە ‪ ،‬هــەر لــەو ناچەیەشــدایە چەمكــی (پیــرۆز) چ بــە مانــا سیاســیەكەی‪ ،‬چ‬ ‫بەمانــا كۆمەاڵیەتیــی یــان ئاینیەكــەی زەق بۆتــەوە‪..‬‬ ‫هێنــدەی ئــەو ئاینانــەی لــەو ناوچەیــەدا هاتــوون بانگەشــە بــۆ خێــر و بەختــەوەری و‬ ‫ئاســوودەیی و خۆشەویســتی و دادپــەرەوەری و یەكســانی دەكــەن‪ ،‬هێنــدەی وشــەو‬ ‫پیتەكانــی كتێبــە دینیــەكان (ئاســانیەكان)ی پــێ نورساونەتــەوە لــەو ناوچەیــەدا‬ ‫نائاســوودەیی و زوڵــم و زەبــر و نایەكســانی و ناتەبایــی هەیــە‪ .‬هــەر لــەو ناوچەیەشــدا‬ ‫لەبەرانبــەر مەزنكردنــی بیرۆكــەی (خوداوەنــد) و بــە پیرۆزكردنــی‪ ،‬لــە نرخــی ئادەمی ـزاد‬ ‫دادەبەزێــت و هیــچ بەهایەكــی ئەخالقــی و ئینســانی پــێ نــەدراوە‪ ..‬تاكــە سیســتەمیش‬ ‫كــە ئیشــی جیــددی و تۆكمــە لەســەر ئــەو تیــۆرە دەكات سیســتەمە عەرشەتگەرەكانــن‪،‬‬ ‫كــە تــازە بەتــازە ئەقــڵ و بیركردنــەوەی ئادەمیـزادەكان داگیردەكــەن و نوقمــی گەمژەیــی‬ ‫و دەســتەپاچەییان دەكــەن و لــە ئیرادەیــان دەخــەن بــۆ ئــەوەی بەردەوامــی بــە خۆیــان‬ ‫بــدەن‪ ..‬كەواتــە مەســەلەكە لــە بنەڕەتــدا بیركردنەوەیــە‪ ،‬پاشــان بڕیــاردان‪ ،‬بتوانیــت‬ ‫خــۆت بیــت‪ ،‬خاوەنــی هێڵێكــی تایبــەت بەبیركردنــەوەو دنیابینــی خــۆت بیــت و ئەگــەر‬ ‫جیاوازبوویــت شــەرم نەكەیــت یــان ســڵ نەكەیتــەوە‪..‬‬ ‫دەتوانــم بڵێــم لــە ســایەی ئــەو بەهــا و پرنســیپە ئەخالقیانــەی كــە لــە كۆمەڵــگای‬ ‫ئێمــەدا ئادەمی ـزادی لەســایەدا لەدایــك دەبێــت و پــەروەردە دەبێــت و گــەورە دەبێــت‬ ‫هێشــتا ئادەمیــزاد بــە مانــا تەواوەكــەی لەدایــك نەبــوە‪ .‬ئــەو ئادەمیــزادەی بتوانــێ‬ ‫ببێتــە خــودای خــۆی‪ ،‬بەمانــای ئــەوەی خــۆی لــە هەمــوو قۆناغەكانــی ژیانــی خــۆی‬ ‫و لــەو هەمــوو ئەزمونانــەی پێیانــدا تێدەپەڕێــت‪ ،‬بگاتــە ئــەو خاڵــەی كــە خــۆی بڕیــار‬ ‫لــەوە بــدات پیرۆزێكــی هەبێــت یــان نــا؟ ئادەمیـزاد لــە كۆمەڵــگای ئێمــەدا وەك هەمــوو‬ ‫كۆمەڵگاكانــی ناوچــەی خۆرهەاڵتــی ناوەڕاســت هێشــتا لــە (كۆیلەیــی) رزگاری نەبــوە‪،‬‬ ‫كۆیالیەتــی سیاســی‪ ،‬كۆیالیەتــی ئایینــی‪ ،‬كۆیالیەتــی ئابــووری و تەنانــەت كۆیالیەتــی‬ ‫فكــری‪ ..‬بۆیــە لەوجــۆرە كۆمەڵگایانــە كــە پیــرۆزی تیــا زەقكراوەتــەوە یاســاكان ملكەچــی‬ ‫ئــەو پیرۆزیانــەن و دواجــار ئادەمیــزاد ملكەچــی یاســایەكە‪ ،‬كاتێــك هــەر بەنــاوی‬ ‫پیرۆزیــەوە دیــن دەبێتــە بنەمــای یاســادانان‪ ،‬ئەمــە خــۆی لەخۆیــدا هیــچ جێگەیــەك بــۆ‬ ‫ئینســانیەتی ئادەمی ـزاد ناهێڵێتــەوە و هەمــوو ئــەو ئــازادی و مافانــەی دوای ئــەوە لــە‬ ‫یاســای بنچینەییــدا باســی لێــوە دەكــرێ بەتــاڵ دەكاتــەوە‪..‬‬ ‫لــە كۆمەڵگاكانــی هاوشــێوەی كۆمەڵــگای ئێمــە‪ ،‬ئادەمیـزاد هەتــا توانــی بتــی دروســتكردو‬ ‫پەرســتی‪ ،‬پاشــان بیرۆكــەی ئاینیــی هێنایــە كایــەوە و هەتــا ئێســتا خودایەكــی دانــاوە‬ ‫دەیپەرســتێت‪ ،‬هەڵبەتــە باوەڕهێنــان بــە خودایــەك‪ ،‬و پەرســتنی ئــەو خودایــە دوو شــتی‬ ‫زۆر جیــاوازن‪ ،‬ئەكــرێ كەســێك بــاوەڕی بــە هێزێكــی بــااڵ هەبێــت كــە ئــەم گەردوونــەی‬ ‫هێناوەتــە كایــەوە‪ ،‬بــەاڵم پەرســتنی ئــەو هێــزە كێشــە گەورەكەیــە‪ ..‬كــە ئــەوەش‬ ‫یەكەمیــن بیرۆكــەی بەپیرۆززانینــە كــە دەبێتــە بنەمــا بــۆ بەپیرۆزكردنــی كەســەكان و‬ ‫ســەركردە و ئادەمیــزادەكان‪..‬‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫كاتێك هەر بەناوی‬ ‫پیرۆزیەوە دین‬ ‫دەبێتە بنەمای‬ ‫یاسادانان‪ ،‬ئەمە‬ ‫خۆی لەخۆیدا‬ ‫هیچ جێگەیەك‬ ‫بۆ ئینسانیەتی‬ ‫ئادەمیزاد ناهێڵێتەوە‬ ‫و هەموو ئەو ئازادی‬ ‫و مافانەی دوای‬ ‫ئەوە لە یاسای‬ ‫بنچینەییدا باسی‬ ‫لێوە دەكرێ بەتاڵ‬ ‫دەكاتەوە‪..‬‬ ‫‪60‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئــەم كۆمەڵگایانــە وەكــوو مەكینەیــەك وان تەنهــا ئادەمیــزادی كۆیلــە دروســت دەكــەن بــۆ ئــەوەی شــتێك بپەرســن‪ ،‬بــۆ ئــەوەی‬ ‫درێــژە بــە مانــەوەی پەرســراو و بەپیرۆزكراوەكــە بــدەن‪ ..‬دەنــا دونیــا و كۆمەڵــگا پێشــكەوتووەكان بەهەمــان قۆناغــدا تێپەڕیــون‪،‬‬ ‫بــەاڵم هــەرزوو لــەوە تێگەیشــتوون كــە ئەگــەر شــتێك هەبێــت قابیلــی پەرســن و بــە پیرۆززانیــن بێــت ئــەوە خــودی ئادەمیــزاد‬ ‫خۆیەتــی‪ ،‬چونكــە هەمــوو بیرۆكــە و فەلســەفەو هەمــوو بەهــاو پرنســیپەكان لــە مێشــكی ئادەمیزاددایــە‪ .‬ئادەمیــزاد خولقێنــەری‬ ‫ژیانــە لەســەر ئــەو هەســارەیەی كــە هێــزە بااڵكــە هێناویەتــە كایــەوە‪ ،‬خــۆ ئەگــەر ئادەمیـزاد نەبوایــە هەرگیــز ژیــان نەدەبــوو‪ .‬رەنگــە‬ ‫كەســێك لێــرەدا بڵێــت ئــەو هێــزە بااڵیــە ئــەو ئادەمیـزادەی دروســتكردوە‪ ،‬ئــەوەش راســتە‪ ،‬بــەاڵم دواجــار پێــش ئــەوەی ئادەمیـزادی‬ ‫دروســتبێت ژیــان هــەر نەبــوو‪ ،‬فكــر و بیركردنــەوە و دنیابینــی و شارســتانی نەبــوون‪ ،‬ئــەوە ئادەمیـزاد بــوو پــەرەی بــە ژیانــدا و دێ‬ ‫و شــار و واڵت و نیشــتیامنەكانی دروســت كــرد و ئاوەدانــی كردنــەوە‪ .‬ئــەوە ئادەمیزادیــش بــوو بیرۆكــەی سیاســەتی هێنایــە كایــەوە‪،‬‬ ‫بیرۆكــەی ئایینــی دروســتكرد‪ .‬ئــەو كاتەشــی ئادەمی ـزاد لــەم هەســارەیەدا نەمێنێــت ژیــان نامێنێــت و لەگەڵیــدا ئــەوەی بــە پیــرۆزی‬ ‫زانیــون دەمــرن‪..‬‬ ‫یەكێــك لــە هــەرە دیارتریــن پێناســەكانی (پیــرۆز) ئەوەیــە گوایــا پێچەوانــەی دەســتەواژەی (عەیبــدار یــان پیــس بــوو) (مدنــس)‬ ‫ە‪ ..‬كەواتــە دەبــێ بزانیــن (شــتێك) چــی دەیكاتــە (پیــرۆز)‪ ،‬خەســلەتەكانی چیــن؟ بــۆ ئــەوەی شــتەكانی تــر نــاوی (پیســكراو)یان‬ ‫لــێ بنێیــن‪ ..‬وەكــوو دەنكــە برنجەكانــی كــە بــەرد و خاشــاكی تــری لــێ جیادەكەینــەوە بــۆ ئــەوەی شایســتەی خــواردن بێــت‪...‬‬ ‫بــەاڵم بەپێــی رووبــەری بیركردنــەوە و دنیابینــی و قووڵبوونەوەمــان لــە ژیــان‪ ،‬جیاكردنــەوەی پیــرۆزەكان و پیســكراوەكان دەبێتــە‬ ‫مەســەلەیەكی رێژەیــی و گــۆڕڕاو بــەو مانایــەی ئــەوەی بــەالی تــۆوە پیــرۆزە رەنگــە بــەالی كەســێكی تــرەوە پیــرۆز نەبێــت‪ .‬شــتێكی‬ ‫زۆر بێامنــا دەبێــت لــەم حاڵەتــەدا قانونێــك هەبێــت پیرۆزیــەكان دەستنیشــان بــكات و بیســەپێنێت بەســەر بیركردنەوەمانــدا و‬ ‫ئەگــەر پێچەوانــەی ناواخنــی ئــەو قانونــە بیرمــان كــردەوە سـزا بدرێیــن یــان لــە باشــرین حاڵەتــدا دەبێــت درۆبكەیــن و رای خۆمــان‬ ‫راســتگۆیانە نەڵێیــن‪..‬‬ ‫كۆمەڵناســان لــە وردكردنــەوەی مانــاو دەاللەتەكانــی (پیــرۆز) هەمیشــە پەنایــان بــۆ زانســتی كۆمەڵناســی ئایینــی بــردوە‪ ،‬چونكــە‬ ‫هەمــوو كاتێــك وشــەی (پیــرۆز) لــە بەكارهێنانــە زمانەوانیەكەشــیدا دەچێتــەوە نــاو ســیاقە ئاینییەكــەوە‪ ..‬چونكــە بــەردەوام پێناســەی‬ ‫وشــە و چەمكــی (پیــرۆز) لەنــاو پێناســەكانی (دیــن)دا وەردەگیــرێ‪ ،‬بەتەنهــا پێناســەیەكی دوور لــە (ئاییــن) هەتــا ئێســتا نەكـراوە بــۆ‬ ‫ناســینەوەی دەاللەتەكانــی چەمكــی (پیــرۆز)‪..‬‬ ‫چەمكــی (پیــرۆز) و (پیســكراو) بەپێــی گۆڕانــی كۆمەڵــگا‪ ،‬لــە ســادەییەوە بــۆ ئاڵــۆزی‪ ،‬لــە هەمەجیەتــەوە بــۆ شارســتانیەت‪ ،‬لــە‬ ‫كشــتوكاڵیەوە بــۆ ســەرمایەداری‪ ،‬لــە دیكتاتۆریەتــەوە بــۆ دیموكراتیــەت‪ ،‬لــە داخ ـراوەوە بــۆ ك ـراوە ‪ ...‬تــاد‪ ...‬دەگۆڕدرێــت و ئــەوەش‬ ‫راســتیەكە دەبێــت دانــی پیابنێیــن‪.‬‬ ‫زۆركــەس پیــرۆز لــە پیــس بــوو جیادەكەنــەوە‪ ،‬بــۆ منونــە‪ :‬خــودا پیــرۆزە و شــەیتان پیســە‪ .‬لــە تێگەیشــتنە كۆمەاڵیەتیــە رووكەشــیەكەدا‬ ‫هەرچــی ئاســانیە پیــرۆزە و هەرچــی زەمینیــە پیســكراوە‪ ..‬ئەگــەر لــە مێــژووی مەســیحیەت بڕوانیــن‪ ،‬دەبینیــن ئاڵۆزیەكــی زۆر لــە‬ ‫بــارەی تێگەیشــن و دیاریكردنــی ئــەو دوو چەمكــە هەبــوە‪ ،‬بەمانــای ئــەوەی هەرچــی لەســەر زەوییــە‪ ،‬پەیوەندیــە مرۆییــەكان و‬ ‫هاوســەرگیری چ بــە گرێبەســت یــان بەبــێ گرێبەســت هەموویــان (پیــس) بــوون‪ ،‬هەرچــی ئاســانیە یــان لەســەر زەوی پەیوەندیەكــی‬ ‫ئاســانی هەیــە (پیــرۆز) بــوە‪ .‬كــە ئــەوەش لــە رەهبانیەتــەوە ســەرچاوەی گرتبــوو‪..‬‬ ‫بــە ســەرهەڵدانی جیهانگیــری گۆڕانــی كۆمەڵــگا و دابەشــبوونی بەســەر هــەردوو فكــری سۆسیالیســتی و ســەرمایەداریدا تێگەیشــتنەكان‬ ‫بــۆ هــەردوو چەمكــی (پیــرۆز و پیســكراو)یش گۆڕانــكاری بەســەردا دێــت‪ ..‬لەگــەڵ ئەوەشــدا هێشــتا كەســانێك یــان هەڵگرانــی‬ ‫بیروباوەڕێكــی تایبــەت هــەن كەســێك یــان كــرداری كەســێك لــە خانــەی پیــرۆزدا پۆلیــن دەكــەن و ئــەوەی بیروباوەڕێكــی پێچەوانــەی‬ ‫هەبێــت (پیــس= مدنــس) نــاوزەد دەكــەن‪.‬‬ ‫مەترســیە گەورەكــە لەوەدایــە لــە كۆمەڵــگای ئێمــەدا ئادەمیـزاد هــەن بــۆ پلــەی خوداوەنــدی بەرزكراونەتــەوە‪ ،‬لــە بەرانبــەردا ئەوانیــر‬ ‫كراونەتــە مێگــەل و لــە ئیرادەخــراو‪ .‬ئەمــە ترســناكرتین جیــاوازی لــە نێــوان كەســە پیــرزەكان و كەســە ئاســاییەكان خوڵقانــدوە‪،‬‬ ‫بەجۆرێــك كــە ئەگــەر گەمــژەكان نەبــن كەســە پیــرۆزەكان نابــن‪ ،‬بەمجــۆرەش بــەردەوام پــەرە بــە تیــۆری بــە پیرۆززانیــن دەدەن بــە‬ ‫‪61‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫ئامانجــی مانەوەیــان‪ .‬بەواتــای ئــەوەی بــۆ ئــەوەی تــۆ پیــرۆز بیــت دەبێــت مــن گەمــژە بــم و بتپەرســتم‪ ..‬لەســایەی ئــەم سیستمەشــدا‬ ‫جێگایــەك بــۆ مانــای یەكســانی‌و دادپــەروەری‌و ئــازادی بیركردنــەوە نامێنێتــەوە‪ ..‬بەدیوێكــی تــردا بەجۆرێــك بیرۆكــەی خــودا بەســەر‬ ‫ئادەمیزادەكانــدا دەســەپێرنێت كــە زۆركــەس لــە مێشــكیدا بیــر لــە كوشــتنی خــودا دەكاتــەوە‪ ،‬كــە ئــەوەش ترســناكرتین قۆناغەكانــی‬ ‫پەیوەنــدی نێــوان چەمكــی (خــودا) و ئادەمی ـزادە‪ .‬هــەروەك نیتشــە لــە كتێبــی (زەردەشــت ئــاوای گــوت) دەڵــێ‪" :‬زۆر ســەیرە‪ ،‬ئــەو‬ ‫شــێخە لــەو جەنگەڵــەدا نەیبیســتوە خــودا مــرد؟"‪..‬‬ ‫مــن لێــرەدا بانگەشــە بــۆ كوشــتنی خــودا ناكــەم‪ ،‬بانگەشــە بۆلەدایكبوونــی ئادەمیزادێــك دەكــەم خــۆی بــە خــودا بزانێــت‪ ،‬خــۆی‬ ‫بڕیــاردەر بێــت و ئەقڵــی بەڕێوەبــەری بێــت‪ ..‬هەتــا یــەك ئادەمیـزاد مابێــت خــۆی بــە خــودا نەزانێــت و كەســێك هەبێــت لــە هزریــدا‬ ‫لەخــۆی كردبێتــە خــودا‪ ،‬ئــەو ئادەمیـزادە شایســتەی ژیانــی ســەر ئــەم زەویــە نیــە كــە ئادەمیزادەكانــی پێــش خــۆی لــەو هەســارەیەدا‬ ‫دروســتیان كــردوە‪ ،‬چونكــە خــودی ئــەو هێــزە بااڵیــە ئادەمی ـزادی دروســتكردوە بــۆ ئــەوەی خاوەنــی خــۆی بێــت‪ ،‬نــەك بــۆ ئــەوەی‬ ‫ببێتــە كۆیلــە و ئادەمیزادێكــی تــری وەكــوو خــۆی یــان بیرۆكەیەكــی خەمڵێــراو بپەرســتێت‪..‬‬ ‫بەشــی هــەرە زۆری كێشــە و قەیرانەكــەش لــە وشــە و شــێوازی هۆنینــەوەی دێرەكانــی نێــو كتێبــە ئاینییەكانــە (ئاســانیەكان)ە كــە‬ ‫تــەواوی كۆمەڵگاكانــی پــێ لغاوكـراوە‪ ،‬بەجۆرێــك ئادەمیـزاد بــە كــەم ئەقــڵ دەزانێــت‪ ،‬زمانێكــی پــڕ لــە هەڕەشــە و سـزا‪ ،‬رێــگا نــادات‬ ‫بــۆ یــەك جاریــش ئادەمیـزاد خــۆی بیــر بكاتــەوەو بەهــا ئەخالقیــەكان دەستنیشــان بــكات‪ .‬خــۆی نــاوی حــەاڵڵ و حەرامــەكان بداتــە‬ ‫شــتەكان‪ .‬خــۆی خێــر و شــەڕ و دەستنیشــان بــكات‪ ..‬هەمیشــە بــە زمانــی ئاگاداركردنــەوەو هۆشــداریدان و هەڕەشــەكردن قســە‪.‬‬ ‫لەگــەڵ ئادەمی ـزاد دەكات‪ ،‬رێگــە نــادات ئادەمی ـزاد یــەك لەســەر ســەدی مێشــكی بەكاربهێنێــت‪ ..‬ئەمەشــە كــە ئادەمی ـزاد دەكاتــە‬ ‫كۆیلــە‪ ،‬بــە كۆیلەیــی دەژی‪ ،‬ژیــان دروســت دەكات‪ ،‬ژیانێكــی كۆیلەیــی دەبەخشــێتە نــەوەكان‪ ،‬بــە كۆیلەیــی واڵتێكیــش بەڕێــوە‬ ‫دەبــات‪ ،‬بــەاڵم بــە سیســتەمی زەبــرو بــە تیــوری س ـزا وتــاوان‪ ..‬چونكــە وەختێــك فەرمانڕەوایــەك كۆیلــەی پــارە و دەســەاڵت دەب ـێ‌‪،‬‬ ‫ناتوانێــت ئەوانیــر بــە ئــازادی ببینێــت‪..‬‬ ‫ئەگــەر پێویســت بــكات شــتێك بــە (پیــرۆز) بزانــم ئــەوا ئادەمی ـزاد و جەســتەی ئادەمی ـزاد (پیرۆزترینــی پیرۆزیەكانــە) چونكــە هــەر‬ ‫ئادەمیـزادن ئەوانــەی بڕیاریــان داوە چــی پیــرۆزە و چــی پیــرۆز نیــە‪ ،‬هــەر ئادەمیـزادە بیردەكاتــەوە و ژیانــی لەســەر ئــەم هەســارەیە‬ ‫دروســتكردوە‪ ،‬ئادەمی ـزادە زەویــە وشــك و بیابانەكانــی كردۆتــە بەهەشــت بــۆ ژیــان‪ ،‬كەواتــە تەنهــا ئادەمی ـزادە كــە دەبێــت (بــە‬ ‫پیــرۆز) بكــرێ‪ ..‬ئەگــەر دەبێــت شــتێكیش هەبێــت نــاوی (پیســكراو یــان مدنــس)ی لــێ بــرێ‪ ،‬ئــەوە هــەر ئادەمیــزاد خۆیەتــی‪،‬‬ ‫چونكــە هــەر ئادەمیــزادە چەنــد شــتێكی دەستنیشــانكردوە و نــاوی لێنــاون (پیــرۆز) و قانونــی نوســیوەتەوە بــۆ ســزادانی ئــەو‬ ‫كەســانەی لــەو قانونــە الدەدەن و باســی شــتێكی تــر دەكــەن‪.‬‬ ‫هــەر ئادەمی ـزادە كاولكاریــەكان دەكات و ئادەمی ـزادەكان بــە بیانــووی نامــووس‪ ،‬رەنــگ‪ ،‬بیروبــاوەڕ‪ ،‬دیــن و نەتــەوە و رەگــەز و زۆر‬ ‫شــتی تــرەوە لەناودەبــات‪ .‬كەواتــە ئەگــەر دوو شــت هەبــن بەنــاوی (پیــرۆز = مقــدس) و (پیســكراو = مدنــس)ەوە ئــەوە هەردووكــی‬ ‫تەنهــا ئادەمیـزاد خۆیەتــی‪..‬‬ ‫لــە خراپرتیــن حاڵەتــدا ئەگــەر پێویســت بــكات شــتێك یــان كەســێك بپەرســتم‪ ،‬ئــەو كەســە دەپەرســتم كــە لەپێنــاو بەختەوركردنــی‬ ‫ئەوانیــردا خــۆی بیرچۆتــەوە‪ ،‬بێگومــان ئــەو كەســەش بوونــی نیــە و‪ ،‬دواجــار دەبێــت تەنهــا خــۆم خــودا بــم‪..‬‬ ‫*دەرچووی فەلســەفە‪ ،‬شاعیر و رۆژنامەنوس‬

‫‪62‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫پێغەمبەر ڕاڤەكاری قورئان نییە‬ ‫خەرسەو مەحمود (میراودەلی)‬

‫لــە گرنگرتیــن ئەركــی سەرشــانی ئەوانــەی بــە‬ ‫ڕەخنەكردنــی ئەقڵــی ئیســامییەوە ســەرقاڵن كاركردنــە‬ ‫لەســەر ئــەو دەقانــەی لەكەلتــوری ئیســامیدا بــە نــاوی‬ ‫فەرمــودەوە هاتــون‪ ,‬لــەو ڕووەوە كــە زۆربــەی ئــەو‬ ‫قەیرانانــەی ســەبارەت بــە تێگەیشــن و پیادەكردنــی‬ ‫ئاینــی ئیســام لــە ئــارادان‪ ,‬لــەو دەقانــەوە ســەرچاوەیان‬ ‫گرتــووە‪ .‬ئــەو گوتانــەی بــە نــاوی حەدیســەوە هاتــون ‪,‬‬ ‫لــە چەندیــن ڕەهەنــدی هەســتیار و بونیادییــەوە كێشــەو‬ ‫گرفتــی گەورەیــان بــۆ ئەقڵــی ئیســامی دروســتكردووە‪.‬‬ ‫وەك لــە نــاو نیشــانەكەوە دیــارە ‪,‬ئــەوەی ئێمــە لــەم‬ ‫بابەتــەدا ســەبارەت بــەم قەیرانانــە مەبەستامنەتیشــكی‬ ‫بخەینــە ســەر بریتییــە لــە دانانــی فەرمــودە بــە ڕاڤــەكاری‬ ‫قورئــان ‪,‬بــەو مانایــەی یەكەمیــن كەســێك لــە مێــژوی‬ ‫ئیســام و لــە زەمەنــی هاتنــە خــوارەوەی قورئانــەوە‪,‬‬ ‫تەفســیری قورئانــی كردبێــت‪ ,‬بریتییــە لــە پێغەمبــەری‬ ‫ئاینەكــە ‪.‬تەفســیرێك كــە گوایــە لەالیــەن چەنــد ئایەتێكی‬ ‫قورئانــەوە بەڵگــە بــۆ واجببونــی هێرناوەتــەوە !!!‬ ‫‪63‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫بــەر لــەوەی بێینــە ســەر ئــەو كێشــە بونیادیانــەی ئــەو بۆچونــە نابابەتییــە‬ ‫دروســتیاندەكات ‪,‬هەوڵــی پوچەڵكردنــەوەو ڕەتدانــەوەی ئــەو لێكدانەوانــە‬ ‫دەدەیــن كــە وەك بەڵگــە لەمــڕووەوە پشــتیان پ ـێ‌ بەســتون ‪,‬كــە بریتیــن لــە‬ ‫ماناكردنــی چەنــد ئایەتێــك بــە جۆرێــك لــە خزمەتــی تێگەیشــتنەكەیاندا بێــت‪.‬‬ ‫چەنــد ئایەتێكــی قورئــان ‪:‬‬ ‫یەكــەم‪ :‬ئایەتــی ژمــارە ‪ 43‬و ‪ 44‬ی ســورەتی نەحــل ‪,‬كــە تەنیــا بەشــێكیان‬ ‫لەكــۆی ئــەم دو ئایەتــە هێناوەتــە دەرەوە ‪,‬و لــە ســیاقەكەی دایانبڕیــوە‪" :‬ومــا‬ ‫أرســلنا مــن قبلــك إال رجــاال نوحــي إليهــم فاســألوا أهــل الذكــر إن كنتــم ال‬ ‫تعلمــون بالبينــات والزبــر وأنزلنــا إليــك الذكــر لتبــن للنــاس مــا نــزل إليهــم‬ ‫ولعلهــم يتفكــرون " ‪,‬واتــە "لــە پێــش تــۆ تەنهــا پیاوانێكــان ڕەوانــە كــردون‬ ‫كــە وەحیــان بــۆ كــردون ‪,‬ئەگــەر نایش ـزانن لــە خــاوەن (ذكــر) ەكان بپرســن‬ ‫(واتــە لــە شــارەزایان) ‪ ,‬كــە بەبەڵگــە و كتێبــەوە (ناردومانن)‪,‬قورئانیشــان‬ ‫بۆتــۆ دابەزانــد بــۆ ئــەوەی ئەوەیــان بــۆ ڕونبكەیتــەوە كــە بۆیــان نێــردراوە‬ ‫بەڵكــو بیــر بكەنــەوە "‬

‫چەمكی (الذكر) چی دەگەیەنێت ؟؟‬

‫(الذكــر) لــەم جــۆرە ســیاقانەدا بــە مانــای كتێبــی ئاســانیی دێــت ‪ ,‬كەواتــە‬ ‫( فاســألوا اهــل الذكر)واتــە پرســیار لــە خاوەنانــی (الذكر)بكــەن كــە ئەهلــی‬ ‫كیتابــن لــە جولەكــەو مەســیحی‪)1(.‬‬ ‫ئیــن كەســیریش دەڵێت(وانزلنــا الیــك الذكــر) مەبەســت پێــی قورئانــە‪ .‬لــە زۆر‬ ‫شــوێنی دیكــەی قورئانیشــدا چەمكــی (الذكــر) هاتــووە كــە مەبەســت پێــی‬ ‫كتێبــی پەیامبــەران یاخــود قورئانــە بــۆ منونــە‪ ":‬انــا نحــن نزلنــا الذكــر وانـاّ لـ ُه‬ ‫لحافظــون" الحجر‪"9,‬ئێمــە خۆمــان (ذكــر) مــان ناردۆتــە خــوارەوە و خۆیشــان‬ ‫پارێــزەری دەبیــن"‪ .‬هەروەهــا "وهــذا الذكــر مبــارك انزلنــاە" ئەمــەش (ذكــر)‬ ‫ێكــی پیــرۆزە و ناردومانەتــە خــوارەوە‪.‬‬ ‫االنبیــا‌و ‪",50,‬أأنــزل علیــە الذكــر مــن بیننــا؟!"‪ ,‬ص‪", 8 ,‬ئایــا لــە نێــوان‬ ‫ئێمــەدا (الذكــر)ی بــۆ دابەزیوە؟"‪".‬ذلــك نتلــوە علیــك مــن أالیــات و الذكــر‬ ‫الحكیــم"‪‌,‬آل عمـران ‪",58‬ئەوانــەی بــۆت بــاس دەكەیــن ئەوانــەن كــە بەســەرتدا‬ ‫دەیخوێنینــەوە لــە ئایــات و قورئانــی حەكیم"‪".‬والقــرآ‌ن ذی اذكــر" ســوێند بــە‬ ‫قورئانــی خــاوەن ذكــر ‪ ,‬ئایەتی‪1‬ســورەتی صــاد‪ ,‬كەواتــە لێــرەدا بــە ڕونیــی دیارە‬ ‫كــە مەبەســت لــە "لتبیّــن للنــاس مانـ ّزل الیهــم"‪ :‬بــۆ ئــەوەی ئــەوە ڕونبكەیتەوە‬ ‫بــۆ خەڵكــی كــە بۆیــان دابەزێــراوە" مەبەســت پێــی ڕوونکردنەوەیــە بــە‬ ‫خــودی قورئانەکــە خــۆی ‪ ،‬ڕوونکردنــەوەی چنــد ئایەتێــک بــە چەنــد ئایەتێکــی‬ ‫دیکــە‪ ،‬بــەو پێیــەی (اهــل الذكــر) ی پێــش پێغەمبــەر بەهــۆی کتێبەکانیانــەوە‬

‫ئینب كەسیریش‬ ‫دەڵێت(وانزلنا الیك الذكر)‬ ‫مەبەست پێی قورئانە‪.‬‬ ‫لە زۆر شوێنی دیكەی‬ ‫قورئانیشدا چەمكی (ذكر)‬ ‫هاتووە كە مەبەست پێی‬ ‫كتێبی پەیامبەران یاخود‬ ‫قورئانە بۆ منونە‪ ":‬انا‬ ‫نحن نزلنا الذكر واناّ لهُ‬ ‫لحافظون" الحجر‪ "9,‬ئێمە‬ ‫خۆمان (ذكر) مان ناردۆتە‬ ‫خوارەوە و خۆیشامن‬ ‫پارێزەری دەبین"‪.‬‬ ‫هەروەها "وهذا ذكر مبارك‬ ‫انزلناە" ئەمەش (ذكر)‬ ‫ێكی پیرۆزە و ناردومانەتە‬ ‫خوارەوە‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫کــە بۆیــان هاتبــوو ئایینیــان بــۆ خەڵکــی ڕووندەکــردەوە‪ .‬واتــە‪ ،‬بابەتەکــە پەیوەســتە بــەوەی کــە لــە کتێبەکانــدا وەحیک ـراوە (اال رجــاالً نوحــي‬ ‫الیهــم)‪ .‬بــەو مانایــەی مادامەکــی تــۆ خاوەنــی (الذكــر) یــت کــە قورئانــە‪ ،‬کەواتــە دەتوانیــت بەهــۆی ئــەم قورئانــەوە و لــە ڕێگــەی قورئانەکــە‬ ‫خۆیــەوە بابەتــەکان ڕوونبکەیتــەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ '' :‬و مــا ینطــق عــن الهــوی ان هــو اال وحــي یوحــی" النجــم ‪ ٤-٣‬واتــە‪ " :‬لــە هــەوا و ئــارەزووەوە قســە نــاکات‪ ،‬ئــەوەی دەیڵێــت لــە وەحــی‬ ‫بــەوالوە شــتێکی دیکــە نییــە" بەرگریکارانــی موفەســیرێتی پێغەمبــەر دەڵێــن مەبەســت پێــی پێغەمبــەرە‪ ،‬کــە لــە خــۆوە قســە نــاکات و قســەکانی‬ ‫رسووشــە و ‪ ...‬لــە کاتێکــدا کــە زۆر ڕوونــە کــە مەبەســت بــەو قســەکەرە قورئانــە نــەک محەمــەد‪ ،‬چونکــە لــە پێــش ئــەم ئایەتانــە دا هاتــووە‪ " :‬مــا‬ ‫ضــل صاحبكــم و ماغــوی" ئایەتــی ‪ ٢‬ی ســوورەتی نەجــم ‪ ":‬واتــە هاوەڵەکەتــان ( کــە محەمــەدە) گومـڕا نەبــووە و ســەری لــێ نەشــێواوە"‪ ،‬ئــەوە‬ ‫ڕاســتە کــە باســی محەمــەد دەکات بــەاڵم بــەو هۆیــەوە کــە وەحییەکــە بــۆ ئــەو دابەزیــوە‪ ،‬و خەڵکــی گومانیــان لــە قورئــان خــۆی هەبــووە کــە‬ ‫قســەی پەیامبــەر و جنۆکــە و ئــەو شــتانە بێــت‪ ،‬واتــە کێشــەی خەڵکــی ئــەو کاتــە لەســەر دەقــی قورئــان بــووە‪ ،‬و قورئانیــش بــۆ خــۆی پــڕە لــەو‬ ‫جــۆرە بابــەت و مشــتومڕانە‪ ،‬هەروەهــا دوای ئــەم ئایەتانــە باســی جربیــل هاتــووە کــە ئــەو ئایەتەکانــی قورئانــی فێرکــردووە " علمــه شــدید القــوی‬ ‫" و ئایەتەکانــی دواتــر‪ .‬لــە کاتێکــدا کــە هیــچ یەکێــک لــە زانایــان بــە هەمــوو ئەوانەشــیانەوە کــە پێیانوایــە فەرمــوودە ڕاڤــەکاری قورئانــە‪ ،‬باســیان‬ ‫لــەوە نەکــردووە کــە جربیــل حەدیســی بــۆ پەیامبــەر ناردبێــت‪ ،‬هەرگیــز شــتی وا لــە ئارادانییــە!‬

‫سێهەم‪ :‬ئەو ئایەتانەی گوێڕایەڵیکردنی پەیامبەریان لە پاڵ هی خودادا تێدا هاتووە‪:‬‬

‫"قــل اطیعــوا اللــه " مــن یطــع الرســول فقــد اطــاع اللــه"‪ ,‬النسـا‌ء‪",80,‬ئەو كەســەی گوێڕایەڵــی پەیامبــەر بــكات ئــەوا گوێڕایەڵــی خــودای كــردووە"‪.‬‬ ‫واتــە‪ " :‬بڵــێ فەرمابــەرداری خــودا و فەرمانبــەرداری پەیامبەرەکــە بــن"‬ ‫گەرچــی لێــرەدا فیعلــەکان دووبــارە بوونەتــەوە‪ ،‬جارێــک بــۆ خــودا و جارێکــی دیکــە بــۆ پەیامبــەر‪ ،‬کــە ئەمــە کـراوە بــە بەڵگــەی ئــەوەی گوایــە‬ ‫گوێڕایەڵیــی خــودا و پەیامبەرەکــەی پێکــەوە باســکرابن و هەردووکیــان مەبەســت بێــت‪ ،‬بــەو مانایــەی دو جــۆری جیــاواز بــن لــە گوێڕایەڵیــی یــان‬ ‫تەواوكــەری یەكــر بــن‪ .‬لــە کاتێــک دا کــە مەبەســتەکە زۆر ڕوونــە‪ ,‬و ئــەوە دەگەیەنــێ کــە ئەگــەر ئێــوە دەتانەوێــت گوێڕایەڵــی خــودا بکــەن و لــە‬ ‫خۆتانــی ڕازی بکــەن و شــوێن ئایینەکــەی بکــەون‪ ،‬ئــەوا ئایینەکــەی خــودا هــەر ئەوەیــە کــە لــە ڕێگــەی پەیامبەرەکــەوە پێتانگەشــتووە و بریتییــە‬ ‫لــە قورئــان‪.‬‬ ‫مەبەســت ئــەوە نییــە پەیامبــەر خاوەنــی پەیامــی خــۆی بێــت لــە پــاڵ پەیامــی خــودادا‪ ،‬چونکــە کاری پەیامبــەر لــە بنــەڕەت دا تەنیــا گەیاندنــی‬ ‫پەیامەکەیــە‪ ،‬نــەک ڕوونکردنــەوەی یــان خۆکردنــە خاوەنــی پەیامێکــی دیکــە لــە پــاڵ پەیامــە بنەڕەتییەکــەدا کــە قورئانــە‪ ،‬کــە وەک ئــەوە وایــە‬ ‫قورئانێکــی دیکــە لــە پــاڵ قورئانــە بنەڕەتییەکــەدا بێتــە ئــاراوە‪ ،‬لــە کاتێکــدا قورئــان بــۆ خــۆی هەمــوو شــتێکی پێویســتی ســەبارەت بــە ئاییــن و‬ ‫ئایینــداری ڕوونکردۆتــەوە و پێویســتی بــە تــەواوکاری و پڕکردنــەوەی کەموکــوڕی نییــە‪ ،‬چونکــە شــتی کامــڵ کامــر ناکرێــت‪ " :‬الیــوم أكملــت لكــم‬ ‫دینكــم" واتــە " ئەمــڕۆ ئایینەکەتانــم بــۆ تــەواو و کامــڵ کــرد" ‪ ،‬ئەملائــدە ‪ ،٣‬هەروەهــا لــەوەش گەلێــک ڕوونــرە کــە ڕوونكردنــەوەی بوێــت‪.‬‬ ‫تەرابیشی لەم بارەیەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫" لــە ڕاســتی دا هەندێــک لــەو ئایەتانــەی فەرمــان بــە گوێڕایەڵــی خــودا و پەیامبەرەکــەی دەکــەن‪ ،‬ئاڕاســتەی مورشیکــەکان کـراون‪ ،‬نەک بــڕواداران‪.‬‬ ‫مورشیکەکانیــش بۆیــان نەبــووە کــە گوێڕایەڵــی پەیامبــەر بکــەن تەنیــا لــە کاتــی بڕواهێنانیــان بــە پەیامەکــەی نەبێــت‪ .‬لــە حاڵەتــی نەبوونــی‬ ‫گوێڕایەڵیشــیاندا‪ ،‬واتــە باوەڕنەکردنیانــدا‪ ,‬ئــەوا خــودای فەرمانــکار گۆڕەپانــی پەیامبــەرە فەرمانپێراوەکــەی لــە هەمــوو بەرپرســیارێتیەک دادەماڵێــت‬ ‫و تەبــەڕای دەکات‪ .‬ئەمــەش لــە مەبەبســتی ئایەتــی ‪١٢‬ی ســورەتی (تغابــن) دا ئاشــکرایە ‪ " :‬و أطیعــوا اللــه و أطیعــوا الرســول فــأن تولیتــم فامنــا‬ ‫علــی رســولنا البــاغ املبیــن" کــە " أطیعــوا" لێــرەدا بانگــەوازە بــۆ بڕواهێنــان‪ ،‬کــە ئایەتێکــی پێــش خــۆی لــە هەمــان ســیاقدا ڕووندەکاتــەوە‪:‬‬ ‫" فأمنــوا باللــه و رســوله و النــور الــذي انزلنــا‪ ,‬و اللــه مبــا تعملــون خبیــر " التغایــن ‪ " ,8‬بــاوەڕ بــە خــودا و پەیامبەرەکــەی و ئــەو ڕۆشــناییە بهێنــن‬ ‫کــە ناردوومانەتــە خــوارەوە‪ ،‬و خــوداش بــەوەی دەیکــەن ئــاگادارە"‪)2(.‬‬

‫‪65‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫کاری پەیامبەر تەنها گەیاندنی قورئانە‬

‫( مــا َعـ َـى ال َّر ُســو ِل إِالَّ الْ َبــا ُغ َواللَّـ ُه يَ ْعلَـ ُم مــا ت ُ ْبـ ُدو َن َومــا تَ ْكتُ ُمــونَ‪ .‬املائــدة‪ )99‬پەیامبــەر هیچــی لەســەر نییــە جگــە لــە گەیانــدن" " و أن تولــوا فامنــا‬ ‫علیــك البــاغ"‪ ,‬أل عمـران ‪ " 20‬ئەگــەر پشــتیان هەڵکــرد ئــەوا تــۆ تەنیــا ڕاگەیاندنــت لەســەرە" " فــأن تولیتــم فاعلمــوا أمنــا علــی رســولنا البــاغ املبیــن"‬ ‫املائــدة ‪ " 92‬خــۆ ئەگــەر پشــتیان هەڵکــرد ئــەوا بزانــن کــە پەیامبەرەکەمــان تەنیــا هــەر گەیاندنــی ڕوون و ئاشــکرای لەســەرە"‬ ‫ئــەم ئایەتانــە ئــەوە دەگەیەنــن کــە ئەرکــی پەیامبــەر لــە گەیاندنــی پەیامەکــەدا کۆبۆتــەوە نــەک لــە ڕوونكردنەوەیــدا‪ ،‬بــەو پێیــەی تەنیــا بــە گەیاندنەکە‬ ‫فەرمانــی پێکـراوە‪ .‬لەوانەیــە لێــرەدا بگوترێــت مەەبســت لــە " املبیــن ؛ ڕوونکــەرەوە و ئاشــکراکەر) لــە ئایەتەکــەدا پەیامبــەر بێــت‪ ،‬لــە کاتێکــدا کــە لــە‬ ‫چەندیــن شــوێنی قورئــان دا خــودی قورئــان بــە (املبیــن) هاتــووە‪ ،‬بــە واتــای ئــەوەی قورئــان هەمــوو شــتێکی ڕوون کردۆتــەوە‪.‬‬ ‫ش ٍء"االنعام ‪ " ٣٨‬لە کتێبەکەدا لە هیچ شتێكدا کەموکوڕیامن نەکردووە‪".‬‬ ‫" َّما فَ َّرطْ َنا ِف ال ِكتَ ِ‬ ‫اب ِمن َ ْ‬ ‫" َونَ َّزلْ َنــا َعلَ ْي َ‬ ‫ش ٍء " النحــل ‪ " ٨٩‬کتێبەکەشــان ناردۆتــە ســەرت کــە هەمــوو شــتێک ڕووندەکاتــەوە" ‪ " .‬و تفصیــل کل يشء"‬ ‫ــك الْ ِكتَ َ‬ ‫ــاب تِ ْب َيانــاً لِــك ُِّل َ ْ‬ ‫یوســف ‪ ... " ١١١‬و ڕوونکردنــەوەی وردەکاری هەمــوو شــتێک" و چەنــد ئایەتێکــی دیکــەش‪ .‬لێــرەدا دەپرســین ؛ ئایــا کتێبێــک بــەم ڕادەیــە شــتەکانی‬ ‫ڕوونکردبێتــەوە و باســکردبێت و هیچــی نەهێشــتبێتەوە‪ ،‬گوایــە ڕوونکردنــەوەی بۆچییــە؟! ئاخــۆ شــتی ڕوونكـراوە ڕوونکردنــەوەی دەوێــت؟! بابەتــی‬ ‫تێروتەســەل پێویســتی بــەوە هەیــە زیاتــر تێروتەســەل بکرێــت؟! لێرەدایــە کــە نووســەرێک دەڵێــت ‪ " :‬التبیــان بریتییــە لــە ڕوونکردنــەوەی ئــەوەی‬ ‫پێویســتی بــە ئاشــکراکردن و ڕوونکردنــەوە هەبێــت‪ .‬ئــەو شــتەش کــە لــە خــودی خۆیــدا ئاشــکرایە پێویســتی بــەوە نییــە ڕوونبکرێتــەوە و ئاشــکرا‬ ‫بکرێــت‪ ،‬ئەگــەر نــا دەبێتــە زیــادە لــە قســە کردنــدا و زۆر بڵێییەکــی ناپێویســت‪.‬‬ ‫خــودای بێگــەردو بــااڵش کتێبەکــەی بــە وردی و تۆکمەیــی ناردۆتــە خــوارەوە کــە بــواری تێــدا نییــە بــۆ لەغــوو شــتی زیــادە‪ ،‬لەبەرئــەوە ڕووونکردنــەوە‬ ‫و ڕوونبێــژی (البیــان) تێیــدا چیــر ڕوونکردنــەوەی ناوێــت‪ ...‬ئــەوەش کــە پێویســتی بــە ڕوونکردنــەوە نەبێــت بــواری ڕوونکردنــەوەی تێــدا نییــە"‪)٣( .‬‬ ‫(ولقــد يرسنــا القــرآن للذكــر فهــل مــن مدكــر) القمــر ‪ 17‬واتــە" بــە دڵنیاییــەوە قورئامنــان ئاســانکردووە بــۆ تێگەشــن دە ئیــر کەســێک هەیە‬ ‫هەوڵــی تێگەشــن بــدات؟" " أفــا یتدبــرون القــرأ‌ن أم علــی قلــوب أقفالهــا" محمــد ‪ . ٢٤‬واتــە‪ ":‬ئــەوە بــۆ لــە قورئــان وردنابنــەوە یــان ئەوەتــا دڵەکانیــان‬ ‫کڵۆمــدراوە؟" لــەم دوو ئایەتــەی دواییشــەوە ئــەوە دەردەکــەوێ کــە قورئــان تێگەشــتنی ئاســانە‪ ،‬تەنیــا ئەوەنــدەی دەوێــت کەســێک بیخوێنێتــەوە و‬ ‫بــەس! کەواتــە لێــرەدا هیــچ بــاس لــەوە نەک ـراوە کــە ئــەی موســوڵامنان ئەگــەر نەتانتوانــی لــە قورئــان تێبگــەن ئــەوا بگەڕێنــەوە بــۆ الی پێغەمبــەر‬ ‫هەتــا بۆتــان ڕوون بکاتــەوە!‬ ‫ئەو قەیرانانەی لە تەفسیری قورئان و ( ڕوونکردنەوە) ی لە ڕێگەی فەرموودەوە کەوتوونەتەوە ‪:‬‬ ‫یەکەم‪:‬تەفســیرکردنی قورئــان بــە فەرمــوودە‪ ،‬دەبێتــە ئاســتەنگێکی گــەورەی بــەردەم تەفســیرکردن بــە ئەقــڵ‪ ,‬و ڕێگــر لــەوەی کــە لــەم نێوەنــدەدا‬ ‫بۆچوونێــک بگوترێــت کــە ناکــۆک بێــت بــەو فەرموودانــە‪ .‬هەروەهــا ئەمجــۆرە تەفســیرکردنە‪ ،‬بــەو پێیــەی دراوەتــە پــاڵ پەیامبــەر تەقدیــس ک ـراوە‪.‬‬ ‫بــەو مانایــەی گەرچــی موفەســیرە کۆنــەکان تەفســیری جیــاواز و ناکــۆک بــەم جــۆرە دەقانەیــان هەیــە کــە بــە نــاوی فەرمــوودەوە هاتــوون‪ ،‬بــەاڵم‬ ‫بەهــۆی پیرۆزیــی فەرموودەکانــەوە هــەر دەبێــت بنوورسێنــەوە! کــە ئەمــەش پاڕادۆكســێكی ناچاریــی دروســت دەکات‪ .‬هەروەهــا تەفســیرەکانیش‬ ‫بێهــوودە گــەورە و ف ـراوان دەکات‪.‬‬ ‫تەفســیر کــردن بــە فەرمــوودە‪ ،‬دۆخێکــی دروســتکردووە کــە تــا ڕۆژگاری ئەمڕۆشــان خەڵکــی ســڵ لــەوە دەکەنــەوە لــە ڕێگــەی ئەقــڵ و وردبوونــەوە‬ ‫و تەئویلــەوە تەفســیری بکــەن‪ ،‬واتــە تەفســیر کــردن بــە ئەقــڵ و بۆچــوون کــە نــارساوە بــە " التفســیر بالــرأی" هێشــتا هــەر بێــزراو وقەبوڵنەک ـراوە‬ ‫لەبەرامبــەر تەفســیرکردن بــە فەرمــوودە کــە بــە " التفســیر باملأثــور" نــارساوە‪ ,‬و چەندیــن دەقیــش بــە نــاوی خــودی فەرمــوودە خۆیــەوە ســەبارەت‬ ‫بــە ترســناکیی تەفســیری ئەقڵیــی بوونــی هەیــە‪ .‬بێگومــان ئەگــەر ڕێگــە بــە تەفســیری ئەقڵییــش بدرێــت ئــەوا ســنوورەکەی زۆر تەســک دەکرێتــەوە!‬

‫‪66‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دووەم‪ :‬ســەرجەم زانایانــی ئیســام و موفەســیرەکانی قورئانیــش بــە کــۆن و نوێــوە‪ ،‬کۆکــن لەســە ئــەوەی کــە عەرەبــی ســەردەمی هاتنــە خــوارەوەی‬ ‫قورئــان عەرەبییەکەیــان پــاراو و پوخــت و بەهێــز بــووە و قورئــان بــە زمانــی ئــەوان دابەزیــوە‪ ،‬هــەر ئەمەشــە هــۆکاری کاریگەربوونیــان بــە‬ ‫قورئــان لــە ســۆنگەی ئــەو بەالغەتــەوەی کــە هەیەتــی‪ ،‬واتــە ئــەوان لــەم زمــان و بەالغەتــەی قورئــان بــە باشــی تێگەشــتوون و هیــچ ئیشــکالێکیان‬ ‫بــۆ دروســت نەبــووە‪ ،‬ئیــدی بۆچــی كەســێكی وەك پێغەمبــەر بێــت و بۆیــان ڕونبكاتــەوە!؟ لــە کاتێکــدا کــە ئەوەنــدە ڕوونبــووە لەالیــان کــە بــە‬ ‫گوێگرتــن لێــی یەکســەر کەوتوونەتــە ژێــر کاریگەرییــەوە‪ .‬هەروەهــا ئەگــەر ئــەم قورئانــە ئەوەنــدە ڕوون نەبوایــە لــە الیــان ئیرتچــۆن تەحەدایــان‬ ‫دەکــرد و ڕەخنەیــان لــێ دەگــرت و ‪ ...‬تادوایــی‪.‬‬ ‫ئاخــۆ دەشــێت مــرۆڤ تەحــەددای کتێبێــک بــکات کــە بــە باشــی لێــی تێنــەگات و هەمــوو دێڕێکــی (بەڵكــو هەمــوو وشــەیەکی!) پێویســتی بــە‬ ‫ڕوونکردنــەوە بێــت لــە الیــەن پەیامبەرەكەیــەوە؟!!‬ ‫ســێیەم‪ :‬لــە ئەنجامــی خوێندنــەوەی ئــەو جــۆرە تەفســیرانەوە کــە دراونەتــە پــاڵ پەیامبــەر و هــاوەاڵن و ‪ ...‬بــۆت دەردەکەوێــت کــە تەفســیری‬ ‫زۆربــەی هــەرە زۆری ئایەتــەکان ‪ ,‬نــەك هــەر هیچــت بــۆ ڕوون ناکەنــەوە‪ ،‬و تێگەیشــن ئاســان ناكــەن بــۆت‪ ,‬بەڵكــو لــە مەفهومــە ڕاســتەقینەکە‬ ‫دوورت دەخەنــەوە و بــەالی بابەتــی دیکــەدا پەلکێشــت دەکــەن کــە هیــچ پەیوەندییەکیــان بــە باتــە بنەڕەتییەکــەوە نییــە کــە بابەتــی ئایەتەکانــە‪.‬‬ ‫واتــە ڕووبــەڕووی چەندیــن لێکدانــەوەی ناکــۆک و نەگونجــاو بــە مەفهومــی ئایەتــەکان دەبینــەوە‪ ,‬لەمــەش ســەیرتر ئەوەیــە کــە ڕووبــەڕووی‬ ‫ناکۆکیــی دەبینــەوە لــە نێــوان خــودی تەفســیری فەرمــوودەکان خۆیــان!‬ ‫چــوارەم‪ :‬زۆرێــک لــەو تەفســیرانە لەپــاڵ ئــەوەدا کــە هیچــت بــۆ ڕوون ناکەنــەوە زۆر ســادەن‪ ،‬بــە ڕادەیــەک کــە مــرۆڤ ســەری ســوڕدەمێنێ کــە‬ ‫چــۆن پەیامبــەر یــان هــاوەاڵن یاخــود تابیعیــن بــەم شــێوەیە و بــەو ســادەییە قســەیان لەســەر مانــا و تەفســیری ئایەتــەکان کــردووە!؟‬ ‫پێنجــەم‪ :‬باســکردنی چەندیــن بابــەت کــە بــە هیــچ شــێوەیەک لەگــەڵ لۆژیکــی قورئــان وئاییــن خۆیــدا یەکناگرنــەوە‪ ,‬ئیــدی لــە باسوخواســی‬ ‫خورافییــەوە بیگــرە تــا دەگات بــە چەندیــن جــۆر باســی ســەیر و ســەمەرە ســەبارەت بــە گەلێــک بابەتــی جیــاواز‪ ،‬تەنانــەت بابەتگەلێــک کــە‬ ‫لــە تەوراتــەوە خــوازراون و مــۆری فەرمــوودەی ســەحیحی بوخــاری و موســلیم و ئەوانــی دیکەیــان لێــدراوە‪ ،‬چەندیــن بابــەت کــە لــە بابەتــە‬ ‫بەناوبانگەکانــی تەوراتــن کەچــی گوایــە پەیامبــەر وەک ڕوونکردنــەوەی قورئــان بــۆی بــاس کردوویــن‪ .‬بــۆ دڵنیابــوون لــە ئامادەگیــی ئــەم خاڵــە‬ ‫نێگەتیڤانــە لــەو جــۆرە تەفســیرانەدا دەکرێــت تەفســیرەکەی ( ابــن کـــثیر) وەک منونــە وەربگیــردرێ‪ ،‬بــەو پێیــەی لەمــڕۆدا لەبەرباڵوترینــی ئــەو‬ ‫تەفســیرانەیە كــە لــە ڕێگــەی فەرمــودەوە تەفســیر ئەنجامــدەدەن ‪ ,‬تەنانــەت ئــەم تەفســیرەی (ابــن كثیــر) بــۆ زمانــی كــوردی وەرگێڕدراوە‪.‬ئیگنــاز‬ ‫گۆڵــد زیهــەر دەڵێت"ســەبارەت بــە تەفســیری (مأثــور) بــۆ قورئــان (واتــە تەفســیری پەیامبــەر و ســەحابە‪ , )..‬شــتێك لــە ئــارادا نییــە كــە بەیەكەیەكــی‬ ‫تــەواو یاخــود بونێكــی ئامــادە نــاوزەدی بكەین‪,‬لــەو ڕووەوە كــە دەربــارەی تەفســیركردنی یــەك شــوێنی دیاریكـراو‪ ,‬بۆچونگەلێكــی ناكــۆك لەالیــان‬ ‫هاوەاڵنــەوە بــەدی دەكەیــت‪ ,‬زۆربــەی جاریــش لەالیەكــەوە ناكۆكــن لەگــەڵ یەكــردا ‪ ,‬لــە الیەكــی دیكەشــەوە لــە ماناكانــی یــەك وشــە یاخــود یــەك‬ ‫ڕســتەدا بۆچونگەلــی جیــاواز دەدرێتــە پــاڵ یــەك ســەحابی دیاریكـراو"(‪ . )4‬مەبەســتی ئەوەیــە ئێمــە نازانیــن كامەیــان هەڵبژێریــن ‪ ,‬و لــە گەیشــن‬ ‫بــە تەفســیردا ناگەینــە بــەر چــاو رونیــی ‪.‬‬ ‫ئــەوەی بــە نــاوی تەفســیری پەیامبــەرەوە بــۆ قورئــان‪ ,‬هاتۆتــە ئاراوە‪,‬بەڵگەیەكــی ڕونــە لەســەر هەبونــی هەلــو مەرجێكــی تایبــەت كــە خوازیــاری‬ ‫ئــەوە بــووە ئــەم گوتانــە بــە نــاوی تەفســیرەوە بدرێنــە پــاڵ پەیامبــەر " ئێمــە لــەو بــاوەڕەدا نیــن كــە پەیامبــەر بــە هیــچ شــێوەیەك پێویســتی بــە‬ ‫تەفســیركردنی وەحــی هەبوبێــت‪ ,‬لــەو ســۆنگەیەوە كــە ئــەوەی لــە وەحیــدا هاتــووە بــە ڕادەی پێویســت ئاشــكراو ڕونــە‪ ,‬بــە زۆری پەیوەســتبووە‬ ‫بــە هەلومەرجێــك كــە هــاوەاڵن تێیانــدا ژیــاون‪ .‬بەڵكــو موســڵامنان‪ ,‬دوای تێپەڕینــی كات و گۆڕانــی بارودۆخیــان بــەو شــێوەیەی بینیــان‪ ,‬هاتونەتــە‬ ‫ســەر ئــەو بــاوەڕەی كــە قورئــان لــە خــودی خۆیــدا بــەس نییــە بــۆ دەســتەبەر كردنــی ئــەو چارەســەرانەی كــە ئاینــی دەزگایــی دەیانخوازێــت‪ ,‬لەبــەر‬ ‫ئــەوە ئــەو گوتانەیــان دایــە پاڵــی ئــەو و هاوەاڵنیــش‪ ,‬كــە پێیانوابــووە تەواوكــەری ئــەم " كەموكوڕییە"یــە(‪)5‬‬ ‫یەكێكــی دیكــە لــەو جــۆرە لێكدانەوانــەی كــە پەیامبــەر دەخاتــە پــاڵ خــودا‪ ,‬و دەیــكات بــە هاوبەشــی ئــەو لــە خاوەندارێتــی پەیامەكــەدا‪ ,‬بریتییــە‬

‫‪67‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لــە ماناكردنــی چەمكــی (حكمــە) بــە ســوننەت و بــە حەدیــس‪ ,‬كــە لەپــاڵ چەمكــی (كتاب‪:‬القــرآن) دا هاتــووە‪ ,‬كــە ئــەم بابەتــەش چەنــد جارێــك لــە‬ ‫قورئانــدا دوبــارە بۆتــەوە‪ ,‬واتــە مادامەكــی خــودا باســی (كتــاب) دەكات و لــە پاڵیشــدا باســی (حكمــە) دەكات و واویــان لــە نێوانــدا هەیــە‪ ,‬كەواتــە‬ ‫دەبـێ‌ ئــەو حیكمەتــە مەبەســت پێــی حیكمەتــی پەیامبــەر بێــت كــە لــە فەرمودەكانــی و ( تەفســیرەكەی بــۆ قورئــان دا ) پەنهانــە !! كــە لــە ڕاســتیدا‬ ‫ئەمجــۆرە هەڵوێســت و تێگەیشــتنە‪ ,‬نەفیكردنێكــی ئاشــكرای (حكمــە)ە یــە لــە قورئــان‪ ,‬گواســتنەوەی (حكمــە) یــە لــە قورئانــەوە بــۆ حەدیــس‪,‬‬ ‫ســەندنەوەی لــە خــوداو بەخشــینیەتی بــە پەیامبــەر بــە شــێوەیەكی زۆرەملـێ‌‪ ,‬كــە تەفســیری پەیامبــەر و هــاوەاڵن و تابیعیــن بــۆ ئــەو ئایەتانــەی كــە‬ ‫چەمكــی (حكمــە) یــان تێدایــە‪ ,‬ئــەم جــۆرە كارەســاتەیان ناوەتــەوە!!!‬ ‫پەراوێزەكان‬ ‫‪ -1‬اآللــوىس‪ ,‬روح املعــاىن‪ ,‬مؤسســة الرســالة‪ ,‬الطبعــة االوىل‪ ,2010 ,‬املجلــد الرابــع عــر‪ ,‬ص‪ .123‬هەروەهــا بڕوانــە ‪:‬ابــن كثــر‪ ,‬تفســر القــرآن‬ ‫العظيــم‪ ,‬دارالســام للنــر و التوزيــع‪ ,‬الريــاض‪ ,‬الطبعــة السادســة‪ ,2004 ,‬املجلــد الثــاىن‪ ,‬ص ‪.1575-1574‬‬ ‫جــورج طرابيــى‪ ,‬مــن اســام القــرآن اىل اســام الحديــث‪ ,‬النشــأة املســتأنفة‪ ,‬دار الســاقى‪ ,‬باالشـراك مــع رابطــة العقالنيــن العــرب‪ ,‬الطبعــة‬ ‫‪ -2‬‬ ‫االوىل‪ ,2010 ,‬ص‪.70‬‬ ‫احمد صبحي منصور‪ ,‬القرآن و كفى مصدرا ً للترشيع االسالمى‪ ,‬االنتشار العرىب‪ ,‬بريوت‪ ,‬ط‪ ,2005‬ص ‪26‬‬ ‫‪ -3‬‬ ‫اجنــس جولــد تســهري‪ ,‬املذاهــب االســامية ىف تفســر القــرآن‪ ,‬ترجمــه عــن االملانيــة ‪ :‬د‪.‬عــى حســن عبــد القــادر‪ ,‬املركــز األكادميــي لألبحــاث‪,‬‬ ‫‪ -4‬‬ ‫بــروت‪ ,2013 ,‬ص‪.88‬‬ ‫عبد املجيد الرشيف‪ ,‬اإلسالم بني الرسالة و التأريخ‪ ,‬دار الطليعة‪ ,‬بريوت‪ ,‬الطبعة الثانية‪,2008 ,‬ص ‪.172-171‬‬ ‫‪ -5‬‬

‫‪68‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫تەلقین؛ ئایدیۆلۆژیەتی‬ ‫كۆیلەیەتی‬ ‫توانا شێخانی‬

‫كۆتایی فیزیكی‌و خەیاڵی ئایینی‬ ‫تەلقیــن‪ ..‬بڕیارنامەیەكــی ئایدیۆلۆژییــە‪ ،‬كاتێــك مــرۆڤ دەمــرێ‌‌و دەنێــژرێ‌‪ ،‬لەســەر قەبرەكــەی‬ ‫دەخوێرنێتــەوە‪ .‬بڕیارنامەكــەش‪ ،‬راســتەخۆ‪ ،‬ئاراســتەیە بــۆ ئەوانــەی لەســەر قەبــرن‌و مــردوو‬ ‫نێــژەرن‪.‬‬ ‫تەلقیــن‪ ..‬ئەوەتــەی بیــری لێكراوەتــەوە‪ ،‬بــۆ ئــەوە بــووە‪ ،‬هەمیشــە زینــدوو برتســێنن‌و‬ ‫بتاســێنن‪ .‬بێگومــان‪ ،‬هۆیــە سۆســیۆ‪ -‬ســایكۆلۆژیەكەی دەقــی تەلقیــن‪ ،‬دەگەڕێتــەوە بۆئــەوەی‬ ‫ئای ـن‌و مەزهــەب‪ ،‬تەنهاوتەنهــا بــە دەقــە روحیەكانــی قورئــان‌و ئایینــی ئیســام‪ ،‬نەیتوانیــووە‪،‬‬ ‫هــزرو روحــی زۆرینــە‪ ،‬دەســتەمۆ بــكات‪ ،‬چونكــە كۆمەڵــی موســڵامنان بــەرە بــەرە‪ ،‬لەژێــر‬ ‫كاریگەریەكانــی گۆڕانــكاری‌و دەســتكەوتە زانســتیەكانی شارســتانی‪ ،‬گۆڕانكارییــان بەســەردا‬ ‫هاتــووە‌و كەتیــرەی بەزەبــر پێكەوەلكێنــدراوی هەســتی دەرونیــان‪ ،‬تــا هاتــووە هەڵوەشــاوەتەوە‪،‬‬ ‫بۆیــە‪ ،‬شــەریعەتخوازان گــەڕاون بــەدوای شــادەمارە هەســتیارەكانی ترســاندنی رای گشــتی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬ئەویــش؛ مــردن‌و لێكەوتەكانیەتــی؛ دیــارە داســتانی لێكەوتــە روحیەكانــی ئایینــە‬ ‫جیاوازەكانیــش‪ ،‬زۆرو زەبەنــدو ناكۆكیشــن!!‬

‫‪69‬‬

‫دابڕان‬ ‫مــردن؛ لــەرووی زانســتییەوە‪ ،‬كۆتایــی فیزیكــی جەســتەو هەسـت‌و نەســتی ئەبەدیــە‪.‬‬ ‫بــەاڵم لەروانگــەی ئاینیــەوە‪ ،‬تەنهــا لــەم جیهانــەدا كۆتایــی فیزیكــی جەســتەیە‪.‬‬ ‫لەمــەوە جەخــت دەكەنــەوە‪ ،‬كــە جیهانــی دیكــە هەیــەو ژیانــەوەش لــەو جیهانــەدا‪،‬‬ ‫بەڵگەنەویســتە‪ ،‬ئەویــش جیهانــی دۆزەخ‌و بەهەشــت‌و لێپێچینــەوەی دوای كۆتایــی‬ ‫فیزیكییــە‪ .‬لێــرەوە‪ ،‬دوو ســەرەنجامی رەهــا دەخەنــە بــەردەم مــرۆڤ و هەســتی‬ ‫مرۆڤیشــی بەرەهایــی پــێ دەبەســتنەوە‪ .‬ئەویــش‪ ،‬ئــەم دوو ســەرەنجامە ســەراپا‬ ‫ناكۆكەیــە‪ ،‬كــە لەدێــر زەمانــەوە‪ ،‬لەنێــوان مەتریالیسـت‌و ئایدیالیســتەكاندا‪ ،‬هەبــووە‪:‬‬ ‫ ســەرئەنجامی یەكــەم؛ بەهەشــت‪ :‬بەهەشــت‪ ،‬الی ئاینــەكان‪ ،‬بەتایبەتــی الی ئایینــی‬‫ئیســام‪ ،‬وەكــو بەشــێكی فەلســەفەی ئایدیالیســتی‪ -‬میتافیزیكــی‪ ،‬زیاتــر لــە ئاینەكانــی‬ ‫تــر‪ ،‬كراوەتــە ژیانــی خۆشــگوزەرانی نەمریــی‪ :‬لــە جوانــی رسوشــت؛ شــەرابی تەهــورا؛‬ ‫حۆرییــەی روت‌و قوتــی هــەرە جــوان؛ ئاوەزێڵــی كەوســەر؛ لەهەموشــی ســەیرو‬ ‫ســەمەرەتر‪ ،‬جگــە لــە ژنــی جــوان‪ ،‬غواڵمــی لوســكەو جوانیــش‪َ « ،‬ويَطُـ ُ‬ ‫ـوف َعلَيْ ِهـ ْم ِولْـ َدا ٌن‬ ‫ُم َخلَّ ـ ُدو َن إِذَا َرأَيْتَ ُه ـ ْم َح ِس ـ ْبتَ ُه ْم لُ ْؤلُ ـ ًؤا َم ْنثُــو ًرا» (اإلنســان‪ )19‬لەودونیــای ئایینــی ئیســامدا‪،‬‬ ‫نێربازانــی لــێ بێبــەش نەكـراوە‪ .‬ئیــدی ئــەو هەمــوو نــازو نیعمەتــە‪ ،‬خۆشـی‌و چێــژە‪،‬‬ ‫بــەر ئــەو موســڵامنانە دەكــەوێ‌‪ ،‬ئەگــەر ئیســامی راســتەقینە بــن؛ واتــا‪ :‬ئەگــەر‬ ‫موســڵامن‪ ،‬لــە رێبــازی ئیســام‪ ،‬خــوا و ســوننەت‌و شــەریعەت‪ ،‬البــدات‪ ،‬یــان خیانــەت‬ ‫بــكات‪ ،‬یاخــود هەڵبگەڕێتــەوە‪ ،‬ئــەوا‪:‬‬ ‫ ســەرئەنجامی دووەم؛ دۆزەخ‪ :‬دۆزەخ‪ ،‬هەروەكــو گــەڕی تەواوكــەری ئایدیالیــزم‪،‬‬‫وێنایەكــی هــەرە ســادیزمی ئەشــكەنجەدانی ئــەو موســڵامنانەیە‪ ،‬كــە كــوت‌و مــت‪،‬‬ ‫ملكەچــی پرنســیپەكانی ئیســامیان نەكــردووە‪ .‬هەروەهــا‪ ،‬بــۆ ئەوانەشــە‪ ،‬كــە‬ ‫خواپەرســت نەبــون‪ .‬ئاینەكانــی تــری جولەكــەو مەســیحیش‪ ،‬ســەرەڕای ئــەوەی‬ ‫ئاینەكەیــان دەچێتــە خانــەی كتابەكانــی ئاســانیەوە‪ ،‬بــەاڵم ئەمانیــش بەئەنــدازەی‬ ‫ئاینــی ئیســام‪ ،‬بەپێــی ئایەتەكانــی قورئــان‪ ،‬لــە نــازو نیعمەتــی بەهەشــت بەشــدار‬ ‫نابــن‪ .‬بەڵكــو الی ئیســام‌و بەپێــی دەقــی قورئــان‪ ،‬تەنهــا ئیســام ئایینــی راســتەقینەی‬ ‫كۆیلەكانــی خودایــەو بەهەشــت دەبێتــە بەشــیان‪ .‬وەك لــە ئایەتــی (‪)85‬ی ســورەتی‬ ‫ـر ا ِإل ْسـاَمِ ِدي ًنــا فَلَـ ْن يُ ْق َبـ َـل ِم ْنـ ُه َو ُهـ َو ِف ِ‬ ‫اآلخـ َر ِة ِمـ ْن‬ ‫(ال عمـران)دا هاتــووە ( َو َمـ ْن يَ ْبتَـغِ َغـ ْ َ‬ ‫الْخ َِاسِي ـ َن)‪ .‬بــێ‌ گــرێ‌‌و گــۆڵ ئــەم دەقــە قورئانییــە بــۆ هەمــوو ئاینەكانــە‪ ،‬كــە بــە‬ ‫بڕوادارانیــان دەگەیەن ـێ‌‪ :‬خۆتــان مانــدوو مەكــەن‪ ،‬ئەگــەر جگــە لــە ئایینــی ئیســام‪،‬‬ ‫هــەر ئاینێكــی دیكەتــان هەبــێ‌‪ ،‬لێتــان قبــوڵ ناكــرێ‌‌و لــەدوارۆژدا‪ ،‬دەیدۆڕێنــن‪.‬‬ ‫ئەمــەش راســتەوخۆ‪ ،‬قورئــان‪ ،‬ئیســام بەســەر باقــی ئاینــە ئاســانیەكان دەســەپێنێ‌‪.‬‬ ‫لەمــەوە‪ ،‬خــاوەن عەقیــدەو بڕواكانــی نائاســانی‪ ،‬وەكــو زەردەشــتیەت‪ ،‬بوزیــەت‪،‬‬ ‫كۆنفۆشیوســیەت‪ ،‬هیندۆســیەت‪ ،‬ئیــر تــەواو لەبەرچــاو دەخرێ ـن‌و دەخرێنــە خانــەی‬ ‫دوژمنایەتــی ئیســامەوە‪ .‬هــەر لــەم بارەشــەوە‪ ،‬دەمێكــە لەنــاو شــارەزایانی الهــوت‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫لە ئایینی ئیسالم‌و‬ ‫شەریعەت‌و‬ ‫مەزهەبەكاندا‪،‬‬ ‫نەك وار و بوار‪،‬‬ ‫بەڵكو درزێكیش بۆ‬ ‫ئازادی تاك‌و ئازادی‬ ‫كۆمەڵ نەماوە‪،‬‬ ‫بتوانن‪ ،‬باییەكی‬ ‫ئازادانەی ئارەزووە‬ ‫خەفەكراوەكانیان‬ ‫بدەنەوە‬

‫‪70‬‬

‫دابڕان‬ ‫لەهەموشی‬ ‫سەیرو سەمەرەتر‪،‬‬ ‫جگە لە ژنی‬ ‫جوان‪ ،‬غواڵمی‬ ‫لوسكەو جوانیش‪،‬‬ ‫لەودونیای‬ ‫ئایینی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫نێربازانی لێ‬ ‫بێبەش نەكراوە‬

‫‪71‬‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬ ‫ناســەكان‪ ،‬ئــەو دیالۆگــە هەیە كــە‪ :‬ئەگــەر كیتابەكانــی تــەورات‌و ئینجیـل‌و پێغەمبەرەكانی‬ ‫جولەكــەو مەســیحیەت‪ ،‬خودایی ـن‌و راســپێردراوی یەزدانــن‪ ،‬ئــەی چــۆن دەش ـێ‌‪ ،‬قورئانــی‬ ‫ئیســام‪ ،‬ئاوهایــان بخاتــە پەراوێــزەوەو ئیســامیان بەســەردا بســەپێنێ‌؟ خــوا هــەر یــەك‬ ‫خودایــەو راسپاردەكانیشــی مەقامێكــی پەیــام پێــدراوی خــودان‪.‬‬

‫دۆزەخ؛ تراژیدیای سایكۆلۆژی‬ ‫دۆزەخ‪ ..‬لەئیســامدا‪ ،‬تراژیــدی ســایكۆلۆژی ســەراپا ژیانتاســێنە! كــە هــەر جۆرێــك بیــر لــە‬ ‫وردەكاری ژیــان بكرێتــەوە‪ .‬وەكــو‪ :‬ژیــان‌و ژیانــەوە‪ ،‬دروســتبونی ئادەمی ـزاد‪ ،‬گیانلەبــەر‪،‬‬ ‫رسوشــت‪ ،‬مــردن‪ ،‬قەبــر‪ ،‬گونــاح‪ ،‬درۆ‪ ،‬دزی‪ ،‬رەوشــت‌و بەدڕەوشــتی‪ ،‬ســێكس‪ ،‬كاســبی‪،‬‬ ‫جلوبــەرگ‪ ،‬گۆرانــی‪ ،‬موزیــك‪ ،‬هەڵپەڕكـێ‌‪ ،‬نەخۆشــی‪ ،‬نوێــژو دەســتنوێژ‪ ،‬رۆژو‪ ،‬بەربانـگ‌و‬ ‫پارشــێو‪ ،‬بەرمــاڵ‪ ،‬حــەاڵڵ‌و حــەرام‪ ،‬حــەج‌و عەمــرە‪ ،‬جلــی ئاودامــان‌و كــورت‪ ،‬حیجــاب‪،‬‬ ‫ســەرڕوتی‪ ،‬دوعــا‪ ،‬شــەرع‌و شــەریعەت‪ ،‬بانگخــوازی‪ ،‬مزگــەوت‪ ،‬مارەبڕیــن‪ ،‬جوانــی‌و‬ ‫ئارایشــت‪ ،‬ژمــارەی ژن‪ ،‬میـرات‪ ،‬جیــاوازی ژن‌و پیــاو‪ ،‬تەنانــەت جــۆری «ســێكس»یش‪ ..‬تــاد‪،‬‬ ‫لــە دووتوێــی تــەواوی ئــەو دەســتەواژانەدا‪ ،‬هــەر دەســتەواژەیەك راڤەیەكــی مەزهەبـی‌و‬ ‫ئایینــی بــۆ ك ـراوە؛ هــەر راڤەیــەك‪ ،‬رێســای بــۆ دان ـراوە؛ هــەر رێســایەكیش‪ ،‬زەمینــەی‬ ‫تەســلیمبونە بــە ئیســام‌و مەزهەبەكانــی؛ لەدوائاكامیشــدا بەكۆیلەكردنــی روحــەو روح‬ ‫رامكردنــە بــۆ تێكســتەكان‌و فەرمــودەكان‌و شــەریعەت‪.‬‬ ‫لــە ئایینــی ئیســام‌و شــەریعەت‌و مەزهەبەكانــدا‪ ،‬نــەك وار و بــوار‪ ،‬بەڵكــو درزێكیــش‬ ‫بــۆ ئــازادی تــاك‌و ئــازادی كۆمــەڵ نەمــاوە‪ ،‬بتوانــن‪ ،‬باییەكــی ئازادانــەی ئــارەزووە‬ ‫خەفەكراوەكانیــان بدەنــەوە‪:‬‬ ‫بژیـت‌و مبریــت؛ تەندروســت بــاش‌و نەخــۆش؛ منــاڵ و پیــر؛ جــوان‌و نارشیــن؛ دەوڵەمەنــدو‬ ‫هــەژار؛ دەســەاڵتدارو بێدەســەاڵت؛ ئــازا و ترســنۆك؛ نێــر و م ـێ‌‌و نێرەمــوك؛ پێكهاتــەی‬ ‫فســیۆلۆژیت هەرچــی چۆنـێ‌ بـێ‌ (ئاســایی‌و نائاســایی!) ســەر بــە هــەر رەگــەزو رەنـگ‌و‬ ‫شوناســێك؛ لەســەر هــەر زێــدو ســەرزەمینێك؛ هەرچیــەك دەبیــت‌و هەرچــی چۆنێــك‬ ‫بژیــت؛ گــەورە بی ـت‌و پــەروەردە بكرێیــت‪ ،‬بتــەوێ‌‌و نەتــەوێ‌‪ ،‬بیســەملینی‌و نەیســەملێنی‪،‬‬ ‫چونیــەك مەحكومــی بــە شــەرع‌و شــەریعەت‪ ،‬مەحكومــی بــەو دادوەریانــەی كــە یــان‬ ‫ئیســامی راســتەقینەیت‌و دەچیتــە بەهەشــت‪ ..‬یاخــود كافریــت‌و توڕدەدرێیتــە دۆزەخ‪.‬‬ ‫ئیســام فەلســەفەی دوالیزمــی چارەنوســە‪:‬‬ ‫ یــان دەبیتــە كۆیلــەی روحـی‌و روحــت نابـێ‌ هەناســەی ئــازادی هەڵمــژێ‌‪ ،‬هەتــا بچیتــە‬‫بەهەشــتی وێناك ـراو و بكەویتــە نــاو نــازو نیعمەتــی خواردنــەوەو خــواردن‌و نێــرو مــێ‬ ‫كــردن‪.‬‬ ‫ یاخــود‪ ،‬لەبــەر ئازادیەكانــی ژیــان یاخــی دەبیـت‌و لەســەر (رصاط املســتقیم) دەكەویتــە‬‫نــاو قرچەقرچــی ئاگــری هەرگیز دانەمــركاوی دۆزخ‪ .‬دۆزەخیــش بەدبەختیەكــەی لەوەدایە‪،‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫هــەر ئەوەنــدە خەتــات كردبـێ‌‌و كەمــو زۆر لەرێــی ئیســام التدابـێ‌‪ ،‬جــا تەمــەن (‪ )15-10‬ســاڵ بــی‪ ،‬گوناحــی كەمــرت كردبـێ‌‪ ،‬یــان‬ ‫نوێــژت نەكردب ـێ‌‪ ،‬لەگــەڵ بەســااڵچویەكی لەتەمەنــدا هەمیشــە گوناحــكار‪ ،‬س ـزای دۆزەخ‪ ،‬جیــاوازی نێــوان تەمــەن‌و گوناحــی كــەم‌و‬ ‫گوناحــی زۆر ناكــرێ‌‪ .‬چونیــەك گوناحبــاری زۆرو گوناحبــاری كــەم‪ ،‬سـزا دەدرێــن‪.‬‬ ‫لــە رێــرەوی تەمەنــی مرۆڤــدا؛ تێكـڕا زانایانــی ئایینــی‪ ،‬بانگخــوازان‪ ،‬چاپەمەنیــەكان‪ ،‬لــە پــەروەردەی خێـزان‌و كۆمــەڵ‌و خوێندنگاكانــدا‪،‬‬ ‫راگەیانــدن‌و راگەیەندراوەكانــدا‪ ،‬لــە مزگــەوت‌و حوجــرەو فێرگــە ئیســامیەكاندا‪ ،‬بەتــەواوی ئــەو توانایانــە‪ ،‬لــە كەنــاڵ‌و لەرێــی ئــەو‬ ‫كەســانەوە‪ ،‬ســەرقاڵی بەردەوامیــی گۆشــكردنی موســڵامنان بــە كولتــورو كەلەپــوری ئیســام‪ ..‬ســەری قســەو بنــی قسەیشــان‪ ،‬بەراسـت‌و‬ ‫چەپــدا‪ ،‬هەرچــی چۆنــێ‌ بابەتێــك بــاس بكــەن‪ ،‬قفڵەكــەی دێتــە ســەر مــردن‌و دۆزەخ‌و بەهەشــت‪ ..‬لــە پرســەی مزگەوتــەوە‪ ،‬لــە‬ ‫ســەرقەبران‪ ،‬لــە مەولــودی مــردوان‪ ،‬تەنهــا ئۆپشــنی دۆزەخ‌و بەهەشــت زاڵــە؛ تۆبــەو گونــاح دەبنــە كرۆكــی خیتابــەكان‪ .‬گونــاح‪ ،‬مــۆری‬ ‫س ـزای چونــە دۆزەخــەو تۆبــەش‪ ،‬پاشــگەزبونەوەو پاكانەیــە لــە گونــاح‌و ئەگــەری لێخۆشبونیشــە بــۆ بەهەشــت‪ .‬دیــارە لێخۆشــبونیش‬ ‫رەهــا نییــە بــە تۆبــە دەســتەبەر بكــرێ‪.‬‬ ‫بۆئــەوەی وردتــر‪ ،‬بچینــە بنـج‌و بنەوانــی دوالیزمــی بەهەشــت‪ ،‬دۆزەخ‪ ،‬تۆبــەو گونــاح‪ ،‬تەلقینامــەی ئیســامی دەخوێنینــەوە‪ ،‬كــە هەمــوو‬ ‫مــەال‌و زانایەكــی ئایینــی‪ ،‬وەكــو بەیاننامــەی حوكمــی كۆتایــی لەســەر ژیــان‌و مــردن‪ ،‬لــە ســەرقەبران‪ ،‬بەگوێــی ئامادەبوانــی ســەرقەبرانی‬ ‫دەدەن!!‬ ‫لەبەرامبــەر ئــەم ئەندێشــە ئایدیالیزمیــەدا‪ ،‬ســەبارەت بــە ژیــان‌و مــەرگ‌و‪ ،‬وێناكانــی بەهەشــت‌و دۆزەخ‪ ،‬پەیرەوانــی فەلســەفەی‬ ‫مەتریالیــزم‪ ،‬باوەڕیــان بــەوە نییــە دوای مــردن‪ ،‬ژیانێكــی دیكــە هەبـێ‌‪ .‬بەڵكــو پێیانوایــە كــە مــردن‪ ،‬كۆتایــی رەهــای ژیانــەو ژیانــەوەی‬ ‫روحیــش دوای مــەرگ تەنهــا لــە خەیاڵــی ئایدیالیســتەكاندا هەیــە‪ .‬تەنانــەت چەنــد مانگێــك لەمەوبــەر پاپــای فاتیــكان (فرانســیس‬ ‫یوحنــا) دانــی پیــادا نــاوە كــە‪ :‬دۆزەخ‌و بەهەشــت راســت نی ـن‌و تەنهــا ئەفســانە هۆنراوەكانــی ئاینەكان ـن‌و بــەس‪ .‬دیــارە كــە پاپــای‬ ‫فاتیكانیــش‪ ،‬گەورەتریــن رابــەری روحــی زیاتــر لــە دوو ملیــار مەســیحییە لەســەر ئاســتی جیهــان‪ .‬ئیســامیش‪ ،‬پــر لــە ملیارێكــە ئێســتا‪.‬‬

‫ئایە تەلقین؛ پەیامنی خوداو پێغەمبەرە ؟‬ ‫تەلیقــن‪ ،‬وەكــو ئایدیۆلۆژیــەت‪ ،‬لەبەرئــەوەی داهێــراوی زانایــان‌و فقهــە‪ ،‬بۆیــە‪ ،‬تەلقینیــش بــە دوو ئاراســتەی جیــاوازی شــیعەگەراو‬ ‫ســونیگەرا‪ ،‬نــورساوەو دەدرێ‌ بەگوێــی خەڵكــدا‪ .‬لێــرەدا‪ ،‬تەلقینــە ســونیگەراكە شــەن‌و كــەو دەكەیــن‪ .‬تەلقینــە ســونیگەراكە كورتــەو‬ ‫شــیعەگەرییەكەش‪ ،‬درێژتــرەو پەیوەســتی رێبــازی شــیعەو نەوەكانــی پێغەمبــەر بەتایبەتــی ئیاممــی عەل ـی‌و كوڕەكانــی ك ـراوە‪ .‬واتــا‪:‬‬ ‫(‪ )12‬ئیاممەكــەی شــیعەش ئاماژەیــان لــە تەلقینەكــەدا‪ ،‬پێك ـراوە‪ .‬بەپێــی تەلقینامــەی شــیعەش ب ـێ‌‪ ،‬كەواب ـێ‌‪ :‬لەزەمانــی پێغەمبــەر‬ ‫و ســێ‌ خەلیفــەی راشــدینی پێــش ئیاممــی عەلــی‪ ،‬تەلقیــن نەبــووە‪ .‬بۆئــەوەی باســەكەمان‪ ،‬ببەســتینەوە بــە دەق‌و فەرمودەكانــی‬ ‫ئیســامی‪ ،‬پێــش هەڵســەنگاندنی بریارنامــەی تەلقیــن‪ ،‬ئاماژەیــەك بــە دەقێكــی قورئــان‌و رای پێغەمبــەرو بۆچونــی ئیاممــی عەلیــش‪،‬‬ ‫لەســەر مــەرگ‌و قەبــر دەكەیــن‪ .‬هەتــا دەریبخەیــن كــە تەلقیــن‪ ،‬چۆنچۆنــی بڕیارلێــدراوی زانایانــی ئاینییــە‪ .‬لــە دەقێكــی قورئانــدا‪،‬‬ ‫لەســەر مــردن‌و فریشــتەو بەهەشــت‪ ،‬دەقــاودەق ئــەم ئایەتــە رادەســپێرێ‌‪ :‬ئایەتــی ‪30‬و‪31‬ی ســورەتی (فصلــت) «إِ َّن ال َِّذي ـ َن قَالُــوا َربُّ َنــا‬

‫ـروا بِالْ َج َّنـ ِة الَّ ِتــي كُ ْنتُـ ْم تُو َعـ ُدو َن * نَ ْحـ ُن أَ ْولِيَا ُؤكُـ ْم ِف الْ َحيَــا ِة ال ُّدنْيَــا َو ِف ِ‬ ‫اآلخـ َر ِة‬ ‫اللَّـ ُه ث ُـ َّم ْاسـتَقَا ُموا تَتَ َنـ َّز ُل َعلَيْ ِهـ ْم الْ َمالَئِ َكـ ُة أَالَّ تَخَافُــوا َوالَ تَ ْح َزنُــوا َوأَبْـ ِ ُ‬ ‫َولَ ُك ـ ْم ِفي َهــا َمــا تَشْ ـتَهِي أَنف ُ​ُس ـ ُك ْم َولَ ُك ـ ْم ِفي َهــا َمــا تَ َّد ُعــو َن»‬

‫لــەم دەقــەدا‪ ،‬رۆشــن دیــارە كــە قورئــان‪ ،‬بەوشــێوەیەی تەلقیــن‪ ،‬لەمــەڕ مــەرگ‌و قەبــر‪ ،‬نــەدواوە‪ .‬گەرچــی لــە دەقەكانــی تــری قورئانــدا‪،‬‬ ‫باســی دۆزەخ‌و ئەشــكەنجەو سـزای تونــد هەیــە‪ .‬بــەاڵم نــەك كوت‌ومــت وەكــو دەقــی نــورساوی تەلقینەكــە‪.‬‬ ‫لەدەقــی قورئانــەوە‪ ،‬بــا هانــا بــۆ پێغەمبــەر بەریـن‌و بزانیــن‪ ،‬دەربــارەی مــەرگ چــی دەفەرمــوێ‌‪( :‬اذا وضــع امليــت يف قــره نــاداه جريانــه‬ ‫مــن املــوىت‪ ،‬هــا اعتــرت مبــن غيــب مــن اهلــك يف بطــن األرض‪ ،‬ممــن غرتــه الدنيــا قبلــك‪ ،‬ثــم ســبق بــه اجلــه اىل القبــور‪ ،‬و انــت تـراه محمــوال تهــاداه‬

‫‪72‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫احبتــه اىل املنــزل الــذي البــد منــه)‬ ‫ئــەم بۆچونــە‪ ،‬بۆچونــی خــودی پێغەمبــەرە‪ .‬وەكــو تاقیكردنــەوەی ژیــان‌و مەرگــی بەڵگەنەویســت كــە هەمــوو كەســێك دەمــرێ‌‪ ،‬ئــەم‬ ‫فەرمودەیــە‪ ،‬بــۆ پەنــد وەرگرتــن‪ ،‬لەروانگــەی ئیســامیەوە‪ ،‬راسـت‌و دروســتە‪ .‬بــەاڵم دیســان كــە بــەراوردی بكــرێ‌ لەتــەك تەلقینەكــەدا‪،‬‬ ‫زۆر زۆر جیــاوازە‪.‬‬ ‫لەفەرمــودەی پێغەمبــەرەوە‪ ،‬وتــەی یــاوەری هــەرە نزیكــی پێغەمبــەر‪ ،‬ئەویــش ئیاممــی عەلــی كــە زاواشــیەتی‪ ،‬لەســەر مــەرگ‪،‬‬ ‫بەزمانێكــی عەرەبــی دەشــتەكی پــاراو‪ ،‬دەفەرمــوێ‌‪( :‬فــان املــوت هــادم لذاتكــم‪ ،‬و مكــدر شــهواتكم و مباعــد طياتكــم‪ ،‬زائــر غــر محبــوب‪ ،‬و قــرن‬ ‫‪2‬‬ ‫غــر مغلــوب‪ ،‬و واتــر غــر مطلــوب) هەروەهــا (اال فاذكــروا هــاذم اللــذات‪ ،‬و منغــص الشــهوات و قاطــع األمنيــات)‬ ‫وردبونــەوە لــەم دوو بۆچونــە‪ ،‬تەنهــا ئــەوە دەگەیەنـێ‌ كــە ئیاممــی عەلــی‪ ،‬باســی مــەرگ‪ ،‬وەكــو كۆتایــی فیزیكـی‌و هەموو خۆشــیەكانی‬ ‫ژیــان دەكات‪ .‬ئــەم دوو بۆچونــەش‪ ،‬پێچەوانــەی تەلقینــە‪ .‬بۆچونــی یەكێكــە لــە خولەفــای راشــدین‌و نزیكێكــی گیانــی بەگیانــی‬ ‫پێغەمبەریشــە‪ .‬هیــچ خەلیفەیەكیــش بەئەنــدازەی ئیاممــی عەلــی‪ ،‬باســی مــەرگ‌و قەبــرو كاریگەریەكانــی لەســەر مــرۆڤ‌و شــەهید‬ ‫نەكــردووە‪ .‬بــا بێینــەوە ســەر تەلقینامەكــەو مەرامەكانــی‪.‬‬ ‫تەلقینامەكە‪ ،‬یان پەیامنەكە‪ ،‬بەم چەشنە دەستپێدەكات‪« :‬ئەمە ئەو پەیامنەیە كە خوداو پێغەمبەرەكەت داویانە»‬ ‫ئــەم دەقــە تەلقینــە‪ ،‬رۆشــن دیــارە كــە تەنهــاو تەنهــا بــۆ موســڵامنان دراوە‪ .‬كەچــی دوای (‪ )1400‬ســاڵ لەگــۆی زەویشــدا‪ ،‬هێشــتا‬ ‫ئیســام كەمرتیــن خەڵــك پێكدێنــن‪ .‬كەواب ـێ‌‪ ،‬لێــرەدا‪ ،‬بەگشــتی كێشــەی ئادەمی ـزاد دێتەپێشــەوە‪ ،‬كــە‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫ئادەم‌و حەوا و ئادەمیزادی ناموسڵامن‬ ‫ئەگــەر ئادەمی ـزاد لــە زاوزێــی ئــادەم‌و حــەواوە داكەوتــن‪ ،‬كەواب ـێ‌ هەرچــی ئادەمی ـزادی ســەر ئــەم گــۆی زەویەمــان هەیــە (ك ـ ‌‬ ‫ێ‬ ‫دەڵ ـێ‌ لەســەر گــۆی زەویەكــی تریــش ئادەمی ـزادی تریــش ناژیــن!) لــە جوتــە نێــرو م ـێ‌ خوڵقێــراوی ئــادەم‌و حــەواوە‪ ،‬داكەوتــون‪.‬‬ ‫بــەم پێودانگــەش بـێ‌‪ ،‬تــەواوی ئادەمیـزادی نــەوەی ئــادەم‌و حــەواو كۆیلــەی خــودان‪ .‬كــە كۆیلــەی خــوداش بــن‪ ،‬دەشــبێ‌ ســوجدە بــۆ‬ ‫خــودا بــەرن‪ .‬چونكــە ئــادەم‌و حــەوا‪ ،‬تــەواوی فریشــتەكان بــە بڕیــاری خــودا‪ ،‬ســوجدەیان بــۆ بردبــن‪ 3‬كەوابـێ‌‪ :‬ئــەی بۆچــی‪ ،‬لــەدوای‬ ‫مــردن‪ ،‬هیــچ نەبـێ‌ ئاوڕێكیــان لــێ نادرێتــەوە هەتــا لەكاتــی تەلقینــدا‪ ،‬بــە «روحیــان!»دا بچپێنــدرێ‌ كــەوا پەیامنــی خــودا هەیــە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫ئاگایــان لەخۆیــان ب ـێ‌‪ ،‬ئ ـێ‌ ئەمــە خودایــە‪ ،‬بەرلــەوەی لوتــی دوای مردنیــان بداتــە بــەردی ئەلحــەدی ئیســامی‪ ،‬شــایەمتانێكی هــەق‬ ‫بهێنـن‌و هــەزار گونــاح‌و یــەك تۆبــە!!‬ ‫لەبــەر رۆشــنایی ئــەو راســتیە ب ـێ‌‪ ،‬كــە ســەرجەم ئادەمی ـزاد‪ ،‬ئیســامی ب ـن‌و نەبــن‪ ،‬هەمــوان نــەوەی ئــادەم‌و حــەوان‪ ،‬دارێژەرانــی‬ ‫تەلقینەكــە گوناحێكــی گەورەیــان كــردووە‪ ،‬كــە تەنهــا بــۆ موســڵامنان دەپاڕێنــەوەو باقــی ئادەمیــزادی ئایــن‌و ئاینــزاو بێبــڕوا‪ ،‬لــە‬ ‫ئامــۆژگاری تەلقیــن بێبــەری دەكــەن‪ ،‬كــە دوا ئامۆژگاریــی ئیســامیە بــۆ بەنــدەی خــودا‪.‬‬ ‫درێژەی رستەكە‪ ،‬ئەمە دەڵێ‌‪« :‬ئەمەیش بڕواو تەسلیمبونی ئێمە زیاتر دەكات»‬ ‫لــەم نیــوە رســتەیەدا‪ ،‬گومــان نامێن ـێ‌ كــە مەبەســتی تەلقینەكــە تەنهــا ئیســامیەكانە‪ .‬كوت‌وكــت ئیســامیش‪ ،‬لــە تەســلیمبونەوە بــە‬ ‫یەكتاپەرســتیەكی نادیــارو‪ ،‬قورئانێكــی دیــارو‪ ،‬دوا پێغەمبــەری زەمــان دەگەیەن ـێ‌ (ئیســام= تەســلیم)‪ .‬پەیامنەكــە چییــە؟ ئەمەیــە‪:‬‬ ‫«ئــەو پەیامنــەت لەبیــرە كــە لەدونیــادا دات كــە شــایەتی دانــە بــەوەی خــودا تــاك‌و تەنیایــەو موحەمــەد درودی خــوای لەســەر بێــت‬ ‫پەیامبــەری خوایــە»‬ ‫لێرەشــدا جەختــە لەســەر ئــەوەی تەلقینەكــە تەنهــا بــۆ موســڵامنە‪ .‬واتــا‪ :‬ئەگــەر شــایتامنی نەهێنابــێ‌‌و نەیگوتبـێ‌‪ :‬خــودا تــاك‌و تەنیایــەو‬ ‫موحەمەدیــش پێغەمبــەری خودایــە‪ ،‬ئیــدی هــەر مرۆڤێــك بـێ‌‪ ،‬ئاینــدار‪ ،‬یــان بێ‌ ئایــن‪ ،‬بــاوەڕدار‪ ،‬یان بێبــاوەڕ‪ ،‬ئــەم تەلقینــە نایگرێتەوە‪.‬‬ ‫كــە تەلقی ـن‌و شــایتامنیش‪ ،‬پێــوەر بــن بــۆ خوداپەرســتی‌و چونەبەهەشــت‪ .‬ئیــر باقــی ئادەمی ـزاد ئاپــورە ئاپــورە‪ ،‬هەڵدەدێرێــن بــەرەو‬ ‫‪73‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دۆزەخ‪ .‬بەپێــی ئــەم پێــوەرە‪ ،‬رۆژی حــەرشو نــەرش وێنــا بكەی ـن‌و بیخەینــە بەرچــاوی خۆمــان‪ ،‬وێنەیەكــی ســەیر بەرجەســتە دەب ـێ‌‪.‬‬ ‫لەســەر پــردی ســیرات‪ ،‬كەمینەیەكــی موســڵامنی راســتەقینە دەپەڕنــەوە بەهەشــت‪ ،‬زۆرینــەی رەهــاش‪ ،‬تەپاوتــل دەكەونــە بنــی دۆزەخ‪.‬‬ ‫دوای ئــەوەی شوناســی موســڵامنێتی دەنــرێ‌ بــە مــردوی لــە جوڵــەو هەســت بێخەبــەر‪ ،‬ئەگــەر موســڵامنەكە تەنهــا بەناویــش لــە‬ ‫شوناســنامەدا كرابێتــە ئیســام‌و لەژیانیشــیدا بەرماڵــی نەدیب ـێ‌‪ ،‬هــەر لەبەرئــەوەی لــە مەلۆتكــەوە كراوەتــە ئیســام‪ ،‬ئیــر تەلقینــدەر‪،‬‬ ‫ئەركــی تەلقینەكــەی رادەپەڕێنــێ‌‪ .‬دوای بیرخســتنەوەی شــایتامن‪ ،‬دەســتبەجێ‌ دادگا دادەمــەزرێ‌‌و گۆڕیــش دەكرێتــە شــانۆی‬ ‫دادگایكردنــی زینــدوەكان‪ ،‬لەبــری مــردوەكان‪ .‬شــانۆگەریەكە ئــاوا دادگاكــە دەهۆنێتــەوە‪:‬‬

‫روحگەرایی‌و‪ ..‬فریشتەی مێینە !!‬ ‫«بزانە ئەی فاڵنە كەس ئێستا دوو فریشتەی میهرەبان كە فریشتەی خودان دێنە الت»‬ ‫دوو فریشتەی میهرەبان‪ ،‬كە فریشتەی خودان‪ ،‬دوای فاتیحەی ئامادەبوان‪ ،‬دێنە الی مردوو‪ .‬لێرەدا سەرنج بدرێ‌ لە دوو خاڵ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬فریشتە؛ مێینەیە‪ .‬دووەم‪ :‬لە زمانی كوردیدا میهرەبان‪ ،‬هەر بۆ مێینە بەكاردێ‌‪ ،‬ئەمە بۆچی یە؟‬ ‫هــەر لــەم پەیامــە ئایدیۆلۆژیــە ئاســایەوە‪ ،‬لەرێــی تەلقینــەوە‪ ،‬بەگوێــی زینــدودا دەدرێ‌ كــە‪ :‬چاوتــان لێیــە‪ ،‬خــودا‪ ،‬فریشــتە دەنێــرێ‌‌و‬ ‫فریشــتەكەش میهرەبانــە‪ .‬لێــرەوە‪ ،‬دەویســرێ‌ پەیامــی بەهەشـت‌و دۆزەخ هەروەكــو لەقورئانــدا مــژدە دراوەتــە موســلامن‪ ،‬بەرجەســتە‬ ‫بكــرێ‌‪ .‬ئەوەتانـێ‌‪ ،‬هــەر لــە یەكــەم دیــداری مــردووەوە لەگــەڵ جیهانــی ئەودیــو رسوشــت‪ ،‬فریشــتە دێنەخــوارێ‌‌و بڕیارگەلــی یەكەمیــن‬ ‫تاقیكردنــەوەی موســڵامنێتی راســتەقینە دەخوێننــەوە‪ .‬فریشــتەكانیش‪ ،‬ژنــن‪ ،‬میهرەبانــن‪ ،‬تەنهــا بــۆ پرســیاركردن هاتــوون‪ ،‬وەاڵمەكــەش‬ ‫دەگەیەننــە جێــی مەبەســت‪ ،‬كــە دیوانــی خودایــە‪ .‬ناڕاســتەوخۆش ئاماژەیــە بــەوەی مــادام فریشــتەكان ژنــن‪ ،‬كەوابـێ‌‪ ،‬لەبەهەشتیشــدا‪،‬‬ ‫حــۆری جــوان‌و خرپــن‪ ،‬ئامــادەن‌و باقــی نــازو نیعمەتەكانیــش هەروەهــا‪ .‬بــۆ ســەملاندنی ئــەم بۆچونەشــان‪ ،‬ئامــاژە بــە دەقێكــی‬ ‫قورئــان دەكەیــن كــە راســتەوخۆ رونیدەكاتــەوە كــە فریشــتە ژنــن‪( :‬ئایەتــی ‪19‬ی ســورەتی زخــرف) ( َو َج َعلُــوا الْ َمالَئِ َك ـ َة ال َِّذي ـ َن ُه ـ ْم ِعبَــا ُد‬ ‫ال َّر ْحـ َـانِ إِنَاثًــا أَشَ ـ ِه ُدوا َخلْ َق ُهـ ْم َسـتُ ْكتَ ُب شَ ـ َها َدتُ ُه ْم َويُ ْسـأَلُو َن)‬ ‫ســەیرە! كاتێــك روحــت دەكێــرێ‌‪ ،‬ئیزرائیــل كــە نێرینەیــە‪ ،‬دەنێــردرێ‌‪ ،‬هەناســەی دونیــای فانیــت لــێ ببــڕێ‌‪ .‬كــە دەشــمری‪ ،‬فریشــتەی‬ ‫میهرەبــان بــە تۆمــاری یەكــەم دادگای خودایــی دێنــە خزمــەت مــردوو‪ 4.‬تان‌وپــۆی چــراوی ئــەم تەلقینــە‪ ،‬لەســەر قەبریــش‪ ،‬كــە بــۆ دوا‬ ‫مەنزڵــی مــردوو دەوتــرێ‌‌و بــۆ ئــەو خەڵكەشــە كــە ئامــادەی ناشــتنەكەن؛ هێنــدە بەدیقــەت‪ ،‬ســاتەكانی پــڕ لــە ســۆزو خــەم‌و پــەژارەی‬ ‫ناشــتنی مــردوو هەڵبژێــردراوە‪ ،‬ئامادەبوانــی ســەر قەبــر‪ ،‬لــەو ئــان‌و كاتــەدا جگــە لــە مــردن‌و پــەژارەی لەدەســتدانی ئازیزانیــان‪ ،‬هیچــی‬ ‫دیكەیــان بیــر نییــە‪ .‬لــەم ســاتەوەختەی پەژارەشــدا‪ ،‬زەمینــەی ســایكۆلۆژی گوێلێگرتنــی خیتابــی روحــی‪ ،‬بەجوانــی رەخســاوە‪ .‬بۆیــە‪،‬‬ ‫هەمــوو كەســێك گــوێ قواڵغــی تەلقیـن‌و پەیامــی تەلقینەكەیــە‪ .‬زۆرینــەش دەچنــە ژێــر كاریگەریەكــەی‪.‬‬ ‫لەدرێــژەی پەیامەكــەدا‪ ،‬بۆئــەوەی گوێگــر تــەواو ســاز بكــرێ‌‌و گــوێ‌ بگــرێ‌‌و مەســتی روحگەرایــی بكــرێ‌‪ ،‬دەڵـێ‌‪« :‬مەترســەو دڵگـران‬ ‫مەبــە پرســیارت لێدەكــەن لــە خــوداو پێغەمبــەرو ئایـن‌و پێشــەواو برایــان‌و خوشــكان‌و قیبلــەت»‬ ‫لێــرەدا دەســتەواژەی (مەترســە) چەكوشــی ســایكۆلۆژی دادوەرەو دەیكێش ـێ‌ بەســەر مێــزی دادگای قەبــر‪ ،‬لەبەرامبــەر ئامادەبوانــداو‬ ‫ئامادەبوانــی پــێ رادەچڵەكێنــن‪ .‬پرســیارەكەش‪ ،‬جەختكردنەوەیــە لەســەر خــودا‪ ،‬پێغەمبــەر‪ ،‬ئایــن‪ ،‬پێشــەوا‪ ،‬برایــان‪ ،‬خوشــكان‌و قیبلــە‪.‬‬ ‫كوت‌ومــت پرســیارەكە بۆئەوەیــە بگوتــرێ‌‪ :‬بیرتــان نەچ ـێ‌‪ ،‬یەكەمیــن پرســیاری دوو فریشــتە میهرەبانەكــە‪ ،‬تەنهاوتەنهــا لەســەر ئــەو‬ ‫نــاوە پیرۆزانەیــە‪ .‬ئەمــەش‪ ،‬ئەندێشــەی ئیســام چەســپاندنەوەیە لــە مێشــكی ئــەو گوێگرانــەی مەســتی هەســتی مــان‌و نەمانــن!!‬ ‫لەوەاڵمی دوو فریشتە میهرەبانەكەدا‪ ،‬مردوو دەبێ‌ تەنها ئەم قسانە بڵێتەوە‪ ،‬كە بۆی هۆنراوەتەوەو دەوترێتەوە‪:‬‬ ‫«لەوەاڵمیانــدا بەراشــكاوانەو زمانێكــی عەرەبــی پــاراو (س ـێ‌ جــار) بڵ ـێ‌ اللــه خودامــەو موحەمــەد پێغەمبەرمــەو ئیســام ئاینمــەو‬ ‫‪74‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫قورئــان پێشــەوامەو كەعبــە قیبلەمــەو بــڕواداران برامــن‌و ئافرەتانــی بــڕوادار خوشــكمن»‬ ‫قوڵبونــەوە لــەم وەاڵمــە‪ ،‬كــە لــە قورئانــدا نەكراوەتــە فــەرز‪ .‬بەڵكــو تەنهــا زانــا‪ ،‬یــان ئیاممێــك ئــەم دەقانــەی نوســیووە‪ ،‬دەماگەیەنێتــە‬ ‫چ ئەنجامێــك؟‬ ‫بــەرای ئێمــە‪ ،‬ئەگــەر لــە گریامنــەی ئیســامەتی راستەقینەشــەوە بڕوانینــە ژیــان‌و مــردن‪ ،‬بــا وای دانێیــن‪ :‬بەڵــێ‌ دوو فریشــتەی‬ ‫میهرەبــان‪ ،‬دێنــە خزمەتــی مردووەكــەو بەڵــێ‌ پرسیاریشــی لێدەكــەن‪ .‬لێــرەدا دەپرســین‪ :‬نوســەرانی تەلقیــن‪ ،‬چــۆن زانیویانــە دوو‬ ‫فریشــتە خواییەكــە‪ ،‬رێـك‌و رەوان‪ ،‬كــوت‌و مــت تەنهــا ئــەو پرســیارانە دەكــەن؟ ئایــە ئەمــە هۆنینــەوەی خیتــاب نیــە بەنــاوی خــوداوە؟‬ ‫ئایــە لــەدوای پێغەمبــەرەوە كــەس دەتوانـێ‌ بەنــاوی خــوداوە‪ ،‬یــان فریشــتەكانیەوە‪ ،‬ئامــۆژگاری مــردوو‪ ،‬یــان زینــدوو بــكات‪ ،‬یــان بڕیــار‬ ‫بــدات؟ ئەمــە بەپێــی شــەریعەتی ئیســام گوناحێكــی گەورەیــە‪ .‬فریشــتەیەك خــوا بینێــرێ‌‪ ،‬هەر دەشــبێ‌ خــودا رایســپێرێ‌ راســپاردەكانی‬ ‫بــە كۆیلــەی خــۆی بڵ ـێ‌‪ .‬كــە ئەمــەش ئەركــی خــودا ب ـێ‌‪ ،‬ئــەدی بۆچــی لەدەقێكــی قورئانــدا‪ ،‬تەلقینــی خودایــی نــە راســتەوخۆ‪ ،‬نــە‬ ‫ناڕاســتەوخۆش‪ ،‬باســی لــە ئــارای ســورەت‌و ئایەتەكانــدا نییــە‪ .‬ئەمــەش لەبەرئەوەیــە كــە لــە ئایینــی ئیســامدا‪ ،‬لــە دەقــی قورئــان‬ ‫پیرۆزتــر نییــە‪ .‬كــە لەدەقــی قورئانیــش پیرۆزتــر نەب ـێ‌‪ ،‬ئیــر هۆنینــەوەی تەلقیــن بــۆ مــردوو هیــچ پاســاوێكی ئایینــی نییــە‪ .‬لەمــەوە‬ ‫دەردەكــەوێ‌ كــە تەلقیــن‪ ،‬بــۆ مــردوو نییــە‪ ،‬بەڵكــو بــۆ زینــدووە‪ .‬كــە دەقــی تەلقیــن لەقورئانــدا نەب ـێ‌‪ ،‬كەواب ـێ‌ هۆیەكــی دونیایــی‬ ‫هانــدەرە بــۆ كۆیلــەی خــودا (مــەال بوبـێ‌ یــام فەقیهـێ‌) لەســەر قەبرانــدا كۆیلەكانــی خــودا‪ ،‬بــەرەو دیوانــی خــودا ئامــۆژگاری بــكات‪.‬‬

‫چەشنایەتی ناشنت‌و هەقەكان‬ ‫لەســەر ئــەو ریت ـم‌و رەوتــەی تەلقیــن‪ ،‬لەبــری خــودا بڕیــاری دوا دادگایــی ژیــان‪ ،‬بــۆ ژیانــی نەمریــی‪ ،‬دێتــە ســەر هەندێــك هەقــی‬ ‫ئایدیالیســتی‌و ئایدیــاكان‪ ،‬بــەم چەشــنەی خــوارەوە ریــز دەكرێــن‪:‬‬ ‫«بزانــەو شــایەتی بــدە كــە مــردن هەقــەو قەبــر هەقــەو قورئــان هەقــەو لێپرســینەوە هەقــەو پــردی ســیرات‌و تــەرازو و میـزان هەقــەو‬ ‫حــەوزی كەوســەر هەقــەو بەهەشـت‌و دۆزەخ هەقــە‪ ،‬و چاوپێكەوتنــی بــرواداران بــۆ خــودا هەقــە»‬ ‫لەسەر ئەم دەستەواژە هەقێرناوانە بەكورتی دەڵێین‪:‬‬ ‫ مــردن هەقــە؛ ئەوەتــەی ئادەمیـزادو گیانلەبــەر پەیدابــون‪ ،‬مــردن‪ ،‬ئاكامێكــی رەهــای فیزیكیــە‪ .‬كەوابـێ‌‪ :‬مــردن هــەق نییــە‪ ،‬ئەنجامــی‬‫فیزیكییــە‪ .‬گــەر لــەرووی ئایدیالیستیشــەوە مــردن لێكبدەینــەوە‪ ،‬دیــارە كــە مــردن نابێتــە هــەق‪ ،‬بەڵكــو دەبێتــە سـزا‪ ،‬بۆئــەوەی سـزادراو‬ ‫هەمیشــە بزانـێ‌‪ ،‬ئەنجامەكــەی مەرگــەو‪ ،‬دادگاكــەی خوداییــەو‪ ،‬بەهەشـت‌و دۆزەخیــش‪ ،‬لەرێدایــە‪.‬‬ ‫ قەبــر هەقــە؛ ئەوەتــەی عەقیــدەو ئاینــەكان‪ ،‬لەپێــش زایینــەوە ســەریانهەڵداوە‪ ،‬بەپێــی رسوشــی (طقــوس)ی ئایینــی‪ -‬عەقیدەیــی‪-‬‬‫مەزهەبــی‪ -‬ناشــن داهێــراوە‪ .‬قەبــری ئیســامی‪ ،‬دوا فۆرمــی ناشــتنی ئادەمی ـزادە‪ .‬لــە شارســتانیەتی گری ـك‌و رۆمــادا‪ ،‬لــە كوپــەدا‪ ،‬بــە‬ ‫خش ـڵ‌و رازاندنــەوە‪ ،‬مــردوو نێــژراوە؛ لــە شارســتانیەتی فیرعەونەكانــدا‪ ،‬مۆمیاكــردن بــاو بــووە؛ الی هیندوســیەكان ســوتاندنی مــردوو‬ ‫پیــرۆزە‪ .‬الی ئەفریقیــە دێرینــەكان‪ ،‬لەئەشــكەوتدا دانانــی مــردوو‪ ،‬یــان لــە شــوێنە دوورو ســاردەكاندا‪ ،‬دانانــی تــەرم‪ ،‬بــاو بــووە‪ .‬هیــچ‬ ‫گومانێكیــش نییــە كــە هۆیەكــی ســەرەتایی ناشــن‪ ،‬یــان ســوتاندنی مــردوو‪ ،‬لــە قەبــردا‪ ،‬یــان لــە كۆپەڵــەی ســورەوەكراودا‪ ،‬دەگەڕێتــەوە‬ ‫بــۆ ئــەوە كــە ئادەمیـزاد لــەڕووی فیزیكیــەوە كــە كۆتایــی دێ‌‪ ،‬بەزوتریــن كات بۆگــەن دەكات‪ .‬دیــارە نەخۆشــیش باڵودەكاتــەوە‪ .‬تاعــون‬ ‫یەكێكــە لــە نەخۆشــیەكانی تەرمــی نەنێــژراوی بۆگەنــاوی‪ ،‬یــان كەالكــی ئاژەڵــی بۆگــەن‪ .‬لەمــەوە‪ ،‬دەگەینــە ئــەو ئەنجامــە زانســتییە كــە‬ ‫مــادام مــردن چارەنوســێكی فیزیكییــە‪ ،‬كەواتــە «قەبــر» پێویســتە‪ .‬هــەق نییــە‪.‬‬ ‫ قورئــان هەقــە؛ بــۆ موســڵامن‪ ،‬بــاوەڕی بــە ئیســام بوبـێ‌ یــان نەبوبـێ‌‪ ،‬دیــارە لــە ســكی دایكــەوە ســەپێرناوەتە ســەری كــە ئیســام‌و‬‫لــە ئیسالمیشــدا‪ ،‬بێگومــان قورئــان هەقــە‪ .‬باشــە‪ .‬ئــەی بــۆ ئەوانــەی نــە ئیســامن‌و نــە پەیــڕەوی ئاینەكانــی تــرن‪ ،‬ئەمانــە چییــان لــەم‬ ‫هــەق‌و ناهەقیــە بەردەكــەوێ‌؟ ئایــە تەكلیفــی زۆرینــەی بەشــەریەت كــە ئیســامی نیــن‪ ،‬لەودونیــا‪ ،‬تەنهاوتەنهــا دۆزەخــە؟ چاكــە‪ ،‬ئــەو‬ ‫‪75‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫نــەژادو نەتــەوەو خەڵكــەی هەتــا دوارۆژی قیامــەت‪ ،‬لــە ئیســام تێنەگەیەندرابــن‪ ،‬یــان ئیســامیان نەســەپێرنابێتە ســەر‪ ،‬چارەنوســی‬ ‫ئەمانــە لەودونیــادا چــی دەبـێ‌؟ چارەنوســیان دۆزەخ دەبـێ‌‪ ،‬لەكاتێكــدا هیــچ گوناحێكیــان نییــە‪ .‬تەنانــەت بچوكرتیــن دژایەتــی ئیســام‌و‬ ‫قورئــان‌و پێغەمبەریشــیان نەكردبـێ‌‪ ،‬ئیــر ئەمانــە بــۆ لــە دۆزەحــدا دەبـێ‌ بقرچێندرێــن؟‬ ‫ لێپرســینەوە هەقــە؛ لێپرســینەوە لــە ئیســام‌و ئیامندارانــی دیكــە هەقــە‪ ،‬ئەمەیــان هەتــا هەنوكــە بەبـێ‌ رەخنــەو مشــتومڕی ئەقاڵنــی‬‫ئــازاد‪ ،‬ســەپێرناوە‪ .‬ئــەی بــۆ ملیۆنەهــا ئادەمی ـزادی پێــش (‪ )700‬ملیــۆن ســاڵ خوڵقــاوی ســەر زەمیــن چــی؟ ئاخــر ئەوانــەش هەبــون‪.‬‬ ‫ژیــاون‪ .‬شارســتانیەتیان هەبــووە‪ .‬عەقیدەیــان داهێنــاوە‪ .‬ئەمانــە‪ ،‬ســەدان ملیــۆن ســاڵ پێــش ئاینــەكان‪ ،‬بـێ‌ زانیــن‪ ،‬یــان بیســن‪ ،‬یاخــود‬ ‫تێكســت خوێندنــەوەی ئای ـن‌و ئاین ـزاكان‪ ،‬گوزەرانــی ســەرەتاییان كــردووە‪ ،‬ئاخــۆ ئەمانــە لــە دیوانــی خــودا تەكلیفیــان چــۆن دەب ـێ‌؟‬ ‫تەنانــەت لــەدوای ســەرهەڵدانی ئاینەكانیــش‪ ،‬ئای ـن‌و ئاین ـزای پێ ـش‌و پــاش ئاینــەكان‪ ،‬هەبــوەو هەیــە؛ بەڵكــو لــە ئەفریقیــا‪ ،‬فلیپیــن‪،‬‬ ‫ســودان‪ ،‬ئوســرالیاو هیندســتان‪ ..‬تــاد‪ .‬ئێســتاش هــۆزی ئەوتــۆ هــەن‪ ،‬لــە چاخــی بەرایــی ژیانــدا ژیــان دەبەنــە ســەرو ســەر لــە ئاینــە‬ ‫ئاســانیەكان هــەر دەرناكــەن‪ .‬ئــەی تەكلیفــی ئەمانــە چــی؟ چۆنیــان لــێ دەپررسێتــەوە‪ ،‬كــە لەبنەچــەدا ئاگایــان لــە ئاینــەكان نییــە؟‬ ‫ئاخــر ســەدان نەتــەوە‪ ،‬گــەل‪ ،‬كەمینــەو هــەزاران هــۆز هــەن‪ ،‬هــەر زمانــی عەرەبــی نازانــن‪ ،‬ئیــر چــۆن لــە ئیســام‌و قورئــان تێبگــەن‌و‬ ‫لەكاتــی مــردو ناشــتندا‪ ،‬حــەق‌و حســابی ئــەم هــەق‌و ناهەقیەشــیان لەگەڵــدا بكــرێ‌؟‬ ‫ پــردی ســیرات هەقــە؛ پــردی ســیرات‪ ،‬ئەوەی باســدەكرێ‌ كــە لەودونیا‪ ،‬لەنێــوان دۆوەخ‌و بەهەشــتدا‪ ،‬دادەنــرێ‌‪ .‬پەڕینــەوەو نەپەڕینەوە‬‫لــەم پــردە‪ ،‬كــە لــە مــوو باریكــرەو لــە ئەڵــاس تیژتــرە‪ ،‬بــۆ لێــك هەاڵوێردنــی موســڵامنی راســتەقینەو موســڵامنی چەوتەقینــە‪ .‬ئەمــە‬ ‫بۆچــی هــەق بـێ‌‪ ،‬بۆچــی مەحــەك‌و پێــوەر نەبـێ‌‪ ،‬بــۆ تاقیكردنــەوەی موســڵامن؟‬ ‫ تــەرازوو هەقــە؛ بەڵـێ‌‪ ،‬تــەرازوو لــە دادگادا‪ ،‬وەكــو هێــای گفتــارو كــرداری هــەق‌و ناهــەق‪ ،‬دانـراوە‪ .‬بــەاڵم كــە دەگوتــرێ‌ خــودا‪ ،‬لــە‬‫چاوتروكانێكــدا‪ ،‬دەتوانـێ‌ گــەردون هەڵبگێڕێتــەوە‪ ،‬ئیــر ئــەم خودایــە‪ ،‬بۆچــی ناتوانـێ‌‪ ،‬چۆنــی بــوێ‌ بڕیــار لەســەر چارەنوســی ســەرجەم‬ ‫ئادەمیـزاد بــدات‌و پێویســتی بــە تــەرازووی هــەق نەبـێ‌‪.‬‬ ‫كــە لەودونیــادا‪ ،‬خــوداش پێویســتی بــە تــەرازووی لێكهەاڵوێردنــی هــەق‌و ناهــەق هەبـێ‌‪ ،‬ئــەی ئیــر (رصاط املســتقیم)ی بۆچییــە‪ ،‬هەتــا‬ ‫موســڵامنی راســتەقینەو كافــر تاقیبكاتــەوە؟ كەوابـێ‌‪ ،‬لێرەشــدا‪ ،‬ئــەم تــەرازووی هەقــە‪ ،‬بەناهەقــی قوتكراوەتەوە‪.‬‬ ‫ حــەوزی كەوســەر هەقــە؛ حــەوزی كەوســەر ئــەو حەوزەیــە كــە دوای ئــەوەی موســڵامن لــە پــردی ســیرات دەپەڕێتــەوە‪ ،‬لە بەهەشــتدا‬‫گەلـێ‌ دەســتكەوت چاوەڕوانیەتــی‪ ،‬یەكێكیــان حــەوز یــان ئاوەزێڵــی كەوســەرە‪ .‬ئیــدی لــەو ئــاوە پاكــرو زواڵڵــر هــەر نییــە‪ .‬ئەمیــش بــۆ‬ ‫هەقــە‪ ،‬ئەمــە خــەاڵت‌و بەراتی بەهەشــتە‪.‬‬ ‫ چاوپێكەوتنــی بــڕواداران بــۆ خــودا هەقــە؛ ئــەوەی تــا ئێســتا‪ ،‬بەزینــدوو وت ـراوەو دەوتــرێ‌‪ ،‬نــە لــەم‌و نــە لەودونیــا‪ ،‬كــەس خــودا‬‫نابینــێ‌‪ .‬تەنانــەت پێغمبەریــش رووبــەڕوو نەیبینیــووە‪ .‬چونكــە‪ ،‬پێناســەی خــودا‪ ،‬پێناســەیەكی مەتریالیســتی نییــە‪ ،‬هەتــا ببیــرێ‌‪.‬‬ ‫پێناســەكە ئایدیالیســتییە‪ .‬نابیــرێ‌‪ .‬شــوێنی نییــە‪ .‬رەنگــی نییــە‪ .‬بۆنــی نییــە‪ .‬تەنهــا حوكمــی هەیــە‪ ..‬خوڵقێنــەرو خالیقــە‪ ..‬نەمــرە‪..‬‬ ‫زانــای زان ـراو و نەزان ـراوە‪ .‬لــە خشــەی مــار و مێــرو ئــاگادارە‪ .‬لــە چاوتروكانێكــدا‪ ،‬ئــەوەی هەیــەو نییــە‪ ،‬ســەرنگون دەكات‪ .‬ئەگــەر‬ ‫زاتــی خــودا‪ ،‬بەپێــی بــاوەڕی ئیامنــداران ببیــرێ‌؛ ئەفســونە گەردوینەكــەی‪ ،‬كاریگەریــە روحیەكــەی‪ ،‬بڕیاردانــە رەهاییەكــەی‪ ..‬تــاد‪،‬‬ ‫بەتــاڵ دەبێتــەوە‪ .‬بۆیــە‪ ،‬رووبــەڕوو چاوپێكەوتنــی خــودا‪ ،‬گوناحــە‪ .‬تەنهــا هێنــدە هەیــە كــە لەژیانــدا ئەگــەر كۆیلــەی راســتەقینە‬ ‫بیــت‪ ،‬لەودونیــا‪ ،‬لەتاقیكردنــەوەی پرۆگرامەكانــی خــودا‪ ،‬لــە پێوەرەكانــی‪ ،‬لــە دادگاكانــی‪ ،‬لــە پــردی ســیرات‪ ..‬تێناكەویــت‪ .‬كــە لــە‬ ‫پــردی ســیراتیش نەپەڕێتــەوەو كەوتیتــە دۆزەخ‪ ،‬ئیــر قرچــە قــرچ ســوتایت‪ ،‬ئــازارە هەمیشــەییەكە‪ ،‬هەقانیەتــی خــودات بیردەخاتــەوەو‬ ‫لەبەرامبــەر گوناحەكانــدا‪ ،‬ئــازارو ئەشــكەنجە دەدرێــی؛ خــۆ ئەگــەر بــە نــازو نیعمەتــی بەهەشــتیش شــاد بیتــەوەو لــە پــردی ســیرات‬ ‫پەڕیتــەوە‪ ،‬هەنگین ـێ‌‪:‬‬ ‫لــە ئــاوی كەوســەر خــۆت دەشــۆیت‪ .‬شــەرابی تەهــورا نــۆش دەكەیــت‪ .‬فریشــتەی دڵڕفێــن دێنــە ســەرینت‪ .‬غواڵمــی جوانكیلــە هەوەســت‬ ‫دادەمركێنــن‪ .‬لــە میــوەو میوەجــات‌و خــواردن‌و خــۆراك‪ ..‬تێــرو تەســەل دەبیــت‪ .‬خــودا لــەم بەرەنجامانــەوە دەبیــرێ‌‪ ..‬نــەك بینینــی رووبــەڕوو‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫تەلقین و پێشێلكاری ئازادی‬ ‫لــەو كورتــە تاوتوێكردنەوانــەوە بۆمــان دەردەكــەوێ‌ كــە تەلقیــن دارێــژەران‪ ،‬تەنانــەت نەیانزانیــووە‪ ،‬بەیاننامەكــەش لەتــەك گەوهــەری‬ ‫قورئــان‌و ئایینــی ئیســام‌و شــەریعەتدا‪ ،‬بگونجێنــن‪.‬‬ ‫دەمێنێتــەوە بڵێیــن‪ :‬تەلقیــن‪ ،‬بریارنامــەی پیشــێلكاری هەمــوو مافــە ئازادیەكانــی مرۆڤــە لەژیانــدا‪ .‬دارێژەرانــی تەلقیــن‪ ،‬بــەوە دڵیــان‬ ‫ئــاوی نەخواردۆتــەوە كــە لــە تــەواوی تەمەنــی ئادەمی ـزادی موســڵامندا‪ ،‬بــە فەلســەفەی ئایینــی‪ -‬مەزهەبــی پــەروەردەی دەكــەن‪.‬‬ ‫لەكاتــی مەرگیشــدا‪ ،‬ســەر قەبـران دەكەنــە دۆزەخــی روحــی زینــدوو‪ .‬بۆئــەوەی هەتــا مــاوە‪ ،‬لەترســی قەبــرو تەلقیــن‪ ،‬لەناخــی خۆیــدا‬ ‫بتلێتــەوەو بســڵەمێتەوە‪.‬‬ ‫كاتــی هاتــووە‪ ،‬خەبــات بكــرێ‌ تێكســتی دروســتكراوی تەلقیــن‪ ،‬بگــۆڕدرێ‌‌و لەتــەك ئــازادی ئای ـن‌و عەقیــدە بگونجێنــدرێ‌‪ .‬ئــازادی‪،‬‬ ‫ئــازادی عەقیــدەش دەگرێتــەوە‪ .‬هەتــا عەقیــدە؛ بــە دیــووە جوانیەكــەی‪ ،‬بــە لێكدانــەوە ئازادیەكــەی‪ ،‬بــە ئارامیــە دەرونیەكــەی‪ ،‬بــە‬ ‫خۆشەویســتی مرۆڤایەتیەكــەی‪ ،‬بــە رێزگرتنــی یەكســانی لــە ژنــان‪ ،‬دوور لــە تــرس‌و تۆقانــدن‪ ،‬دوور لــە هەڕەشــەو ئەشــكەنجە‪ ،‬پەیــڕەوی‬ ‫لــە ئای ـن‌و عەقیــدە بكــرێ‌‪ ..‬بێگومــان‪ ،‬ئای ـن‌و عەقیــدەش‪ ،‬بــە ئاراســتەی پۆزەتیفــدا كاریگــەری دەب ـێ‌‪ .‬دەشــبێتە تەواوكــەری ئازادیــە‬ ‫دونیاییــەكان‪ .‬هیــچ نەب ـێ‌ لــەڕووی ئاســودەیی دەرونیــەوە‪ ،‬بــۆ ئەوانــەی كوت‌ومــت بڕوایــان بــە ئایــن هەیــە‪.‬‬ ‫دەب ـێ‌ پــەروەردەی ئایین ـی‌و مەزهەبــی لەژیانــدا؛ لــەدوای مــەرگ‌و ســەرقەبراندا‪ ،‬لــە بڕیارنامــەی ســەدەكانی ناوەڕاســت‪ ،‬لــە تــرس‌و‬ ‫تۆقانــدن‪ ،‬لــە روح بــە كۆیلەكــردن‪ ،‬لــەم ســەردەمەدا رزگار بكەی ـن‌و بیكەینــە هاودەمــی ئاســودەیی روح‪ ،‬نــەك ئەشــكەنجەی روح‪.‬‬ ‫روح كــە كۆیلــە بــوو‪ ..‬جەســتە لەكەڵــك دەكــەوێ‌‪ .‬بیركردنــەوە ئیفلیــج دەبێ‌‪ .‬لەبــری خۆشەویســتی‪ ،‬رق دەبێتــە كولتور‪ .‬مەترســیدارترین‬ ‫چەشــنی كۆیلــە‪ ،‬كۆیلەكردنــی جەســتە نییــە‪ ،‬بۆئــەوەی بــە نانەســكی بــژی‪ .‬ئەویــان لەســەردەمی كۆیلەیەتیــەوە‪ ،‬بەشــێك بــووە لــە‬ ‫سیســتەمی ســتەمكاری‌و زانـراوە چۆنچۆنــی بەرەنــگاری دەكــرێ‌‪ .‬مەترســیدارترین جــۆری كۆیلەیەتــی‪ ،‬كۆیلەیەتــی روحــی مرۆڤــە‪ .‬ئــەم‬ ‫كۆیلەیەتیــەی روحــی مــرۆڤ لەرێگــەی ئایـن‌و مەزهەبەكانــەوە‪ ،‬مــرۆڤ لــە مرۆڤایەتــی دەخــات‌و دەیخاتــە دۆزەخــی ناخــی خۆیــەوە‪.‬‬ ‫كــە ناخــی مرۆڤیــش بــوو بــە دۆزەخــی خــۆی‪ ،‬لــەم ناخــە دۆزەخاویــەوە‪ ،‬بڕیــاری دوژمنایەتــی ئــازادی‌و ئاســودەیی بەرهــەم دێــت‪.‬‬ ‫كوش ـت‌و كوشــتار دەســەپێ‌‪ .‬تــاوان ئەنجامــدەدرێ‌‌و تــااڵن دەبێتــە پیشــە‪ .‬بــەاڵم بەپێچەوانــەوە‪ ،‬ویــژدان‌و ناخــی مــرۆڤ ئــازاد ب ـێ‌‪،‬‬ ‫ئاســودە دەب ـێ‌‪ .‬بــە ئــازادی عەقیــدە هەڵدەبژێــرێ‌‌و‪ ،‬عەقیــدەش دەكاتــە ئاســودەیی دەرونــی خــۆی‌و دەوروبــەری‪ .‬عەقیــدە ناكاتــە‬ ‫پێگــەی دەســەاڵت‌و‪ ،‬دەســەاڵتیش نابێتــە پاوانــی ئایدیۆلۆژیەتــی حیزبــەكان‌و‪ ،‬حیزبەكانیــش ناكرێنــە ئام ـرازی بڕیــاری رەش‌و ســپی‪.‬‬ ‫كاتێتــی‪ ..‬ئایـن‌و مەزهــەب‪ ،‬لــە تۆقانــدن‪ ،‬ترســاندن‪ ،‬كۆیالنــدن‪ ،‬گەوجانــدن‌و تەفروتوناكــردن‪ ،‬ســەرفراز بكــرێ‌‪ .‬كاتێتــی ئیامنــدار خــۆی‬ ‫ئیامنــدار بـێ‌‪ ،‬نــەك بكرێتــە كۆیلــەی رابەرانــی ئیامنــدار‌و بشــكرێتە داردەســتی ســەركەوتنی ئــەم‌و ئــەو دەســەاڵتخواز‪ ..‬كاتێتــی‪ ،‬دەرونە‬ ‫كۆیلەك ـراوەكان‪ ،‬ناخــە هەمیشــە ئەشــكەنجەدراوەكان‪ ،‬ئــازاد بكرێــن‪ .‬هەتــا روحــی مــرۆڤ‪ ،‬دەرونــی مــرۆڤ‪ ،‬هەســتی تاســێندراوی‬ ‫مرۆڤیــش ئــازاد نەكــرێ‌‪ ،‬بێگومــان ئەندێشــەی ســەلەفیەتی ســەدەكانی ناوەڕاســت‪ ،‬كــە چەشــنی قورقشــم ئاخێرناوەتــە مێشــكی‬ ‫بــڕوادارە ئازادنەك ـراوەكان‪ ،‬ئــەم ئازادنەكردنــەی مێشــك‪ ،‬لــە كاریگەریەكانــی ســەدەكانی ناوەڕاســت‪ ،‬بــەردەوام مــرۆڤ دەبەســتێتەوە‬ ‫بــە كوێــرەوەری ســەدەی كۆیلەیەتــی‪ .‬پرســیاری نــوێ‌ لــە هــزری مرۆڤــدا چەكــەرە نــاكات‪ .‬وەاڵمــی هیــچ پرســیارێكی نوێــی فەلســەفی‌و‬ ‫زانســتە هاوچەرخەكانیــش ناســەملێنێ‌‪ .‬ئەمــەش‪ ،‬ترســناكرتین كێشــەی بــەردەم مــرۆڤ‌و كۆمەڵــە‪« .‬تەلقین»یــش‪ ،‬بــۆ پاراســتنی روحــی‬ ‫كۆیلــە‪ ،‬پەیامێكــی ئەبەدیــە‪ .‬بەڵـێ‌ تەلقیــن‪ ،‬بــۆ رێگرتنــە لــە ئــازادی ئەندێشــەو‪ ،‬ئــازادی پرســیارو‪ ،‬ئــازادی گوێگرتـن‌و بڕواكــردن‪ ،‬بــەو‬ ‫پرســیارو‪ ،‬وەاڵمانــەی هــزری هاوچەرخــی مرۆڤایەتــی‪ ،‬كــە هەتــا ئێســتا دایهێنــاوون‌و دایدەهێنــن‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫دەقی تەلقین‬ ‫الحمــد للــه ال يبقــى اال وجهــه وال يــدوم اال ملكــه وكل يشء هالــك اال وجهــا لــه الحكــم واليــه ترجعــون (ك ُُّل نَ ْفـ ٍ‬ ‫ـس ذَائِ َقـ ُة الْ َمـ ْو ِت َوإِنَّ َــا ت ُ َوفَّـ ْو َن‬ ‫أُ ُجو َركُـ ْم يَـ ْو َم الْ ِقيَا َمـ ِة فَ َمـ ْن ُز ْحـز َِح َعـ ْن ال َّنــا ِر َوأُ ْد ِخـ َـل الْ َج َّنـ َة فَ َقـ ْد فَــا َز َو َمــا الْ َحيَــا ُة ال ُّدنْيَــا إِالَّ َمتَا ُع الْ ُغـ ُرورِ)‪.‬‬ ‫ئەمــە ئــەو پەیامنەیــە كــە خــوداو پێغەمبەرەكــەت داویانــە‪ ،‬ئەمەیــش بــڕواو تەســلیمبونی ئێمــە زیاتــر دەكات‪ ،‬ئــەو پەیامنــەت لەبیــرە‬ ‫كــە لەدونیــادا دات كــە شــایەتی دانــە بــەوەی خــودا تــاك‌و تەنیایــەو موحەمــەد درودی خــوای لەســەر بێــت پەیامبــەری خوایــە‪ ،‬بزانــە‬ ‫ئــەی فاڵنــە كــەس ئێســتا دوو فریشــتەی میهرەبــان كــە فریشــتەی خــودان دێنــە الت‪ ،‬مەترســەو دڵگ ـران مەبــە پرســیارت لێدەكــەن‬ ‫لــە خــوداو پێغەمبــەرو ئای ـن‌و پێشــەواو برایــان‌و خوشــكان‌و قیبلــەت‪ ،‬لەوەاڵمیانــدا بەراشــكاوانەو زمانێكــی پــاراو (س ـێ‌ جــار) بڵ ـێ‌‬ ‫اللــه خودامــەو موحەمــەد پێغەمبەرمــەو ئیســام ئاینمــەو قورئــان پێشــەوامەو كەعبــە قیبلەمــەو بــڕواداران برامـن‌و ئافرەتانــی بــڕوادار‬ ‫خوشــكمن‌و بزانــەو شــایەتی بــدە كــە مــردن هەقــەو قەبــر هەقــەو قورئــان هەقــەو لێپرســینەوە هەقــەو پــردی ســیرات‌و تــەرازو و‬ ‫می ـزان هەقــەو حــەوزی كەوســەر هەقــەو بەهەش ـت‌و دۆزەخ هەقــە‪ ،‬و چاوپێكەوتنــی بــرواداران بــۆ خــودا هەقــە‪( .‬اعــوذ باللــه مــن‬ ‫الشــيطان الرجيــم)‬ ‫ـن ث ُـ َّم لَتُ َن َّب ـ ُؤ َّن بِ َــا َع ِملْتُ ـ ْم َو َذلِـ َـك َعـ َـى اللَّ ـ ِه يَ ِس ـ ٌر) ( ِم ْن َهــا َخلَ ْق َناكُ ـ ْم َو ِفي َهــا نُ ِعي ُدكُ ـ ْم‬ ‫( َز َع ـ َم ال َِّذي ـ َن كَ َف ـ ُروا أَ ْن لَ ـ ْن يُ ْب َعثُــوا قُـ ْـل بَـ َـى َو َر ِّب لَتُ ْب َعـ ُ َّ‬ ‫َو ِم ْن َهــا نُ ْخ ِر ُج ُك ـ ْم تَــا َر ًة أُ ْخ ـ َرى)‬ ‫بحرمة سورة املباركة الفاتحة‪ ..‬مع الصلوات‪..‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬

‫‪ -1‬الپەڕە (‪)80‬ی كتێبی فارسی (دنیا‪ ،‬مرگ و برزخ‪ ،‬در ایینە نهج البالغە)ی (فاطمه احمدى)‪.‬‬ ‫‪ -2‬الپەڕە (‪)74‬ی هەمان سەرچاوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬تەنهــا ئیبلیـس‌و منــاڵ‌و نەوەكانــی نەبـێ‌‪ ،‬گوایــە‪ ،‬ئەمانــە‪ ،‬ســەرەڕای یاخیبونیــان لــە بڕیــاری خــودا‪ ،‬بــەاڵم هــەر لەگــەڵ خوداشــدا ئیبلیــس رێكەوتــووە كــە هەتــا‬ ‫ئاخــری زەمــان رۆڵــی شــەیتان لەنــاو ئادەمیـزاددا بگێــڕێ‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬لەكاتــی تەلقینــدا‪ ،‬مــردوو‪ ،‬بەنــاوی دایكــەوە تەلقیــن دەكــرێ‌‪ .‬بــۆ؟ لەبەرئــەوەی تەنهــا دایــك دەزانـێ‌ مناڵەكــەی هــی خۆیەتـی‌و حەاڵڵێتــی‪ .‬ئەمــەش ئاماژەیــە‬ ‫بــەوەی كــە‪ :‬لەئیســامدا‪ ،‬هاوســەری حــەاڵڵ‌و مارەبڕینــی شــەرعیش هەتــا مــردن‪ ،‬جێــی گومانــە‪ .‬بۆیــە‪ ،‬تەنهــا بەنــاوی دایكــەوە‪ ،‬مــردوو تەلقیــن دەدرێ‌‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫دابڕان‬

‫ژمارە ‪١‬‬ ‫ئۆكتۆبەری ‪٢٠١٥‬‬

‫‪et‬‬ ‫‪.n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪ry‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪w.‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬

‫‪79‬‬

DABIRAN

Seasonal Journal Published By DABIRAN Platfurm

www.

1

Oct. 2015