§n cË tri t©n
Á
Én Anh vµ t≠ t≠Îng
{D‹ d©n vi b∂n}
n Anh cfln g‰i lµ Én Tˆ (580-500 tr≠Ìc C´ng nguy™n) t˘ lµ B◊nh Tr‰ng, ng≠Íi Ɔt Lai, Î Di Duy (nay thuÈc huy÷n Cai MÀt, tÿnh S¨n ß´ng, Trung QuËc). §ng lµm quan d≠Ìi ba ÆÍi vua T“ thÍi Xu©n Thu lµ Linh C´ng, Trang C´ng vµ C∂nh C´ng. H«u h’t nh˜ng vi÷c lµm cÒa Én Anh Æ≠Óc ghi lπi trong bÈ s∏ch {Én Tˆ Xu©n Thu}. N’u Î Qu∂n Tr‰ng (T” t≠Ìng cÒa vua T“ Hoµn C´ng, thÍi Xu©n Thu) mÌi chÿ c„ nh˜ng bi”u hi÷n b≠Ìc Æ«u cÒa t≠ t≠Îng D©n b∂n th◊ vÌi Én Anh, c„ th” n„i Æ„ lµ t≠ t≠Îng ch›nh trfi c¨ b∂n cÒa ´ng. Én Anh ch›nh th¯c n™u l™n bËn ch˜ b†t hÒ Æ≠Óc hÀu th’ kh´ng ngıng nhæc Æ’n lµ {D‹ d©n vi b∂n} (L†y d©n lµm gËc). Ti’p Æ„, ´ng n™u ph≠¨ng ch©m: {N’u Æ∑ gi˜ Æ≠Óc d©n th◊ lµm g◊ c„ chuy÷n b· Æπo l˝? N’u Æ∑ b· d©n th◊ lµm g◊ c„ Æ≠Óc hµnh vi ÆÛng Ææn}. Khi ThÛc H≠Ìng h·i Én Anh v“ ph»m ch†t Æπo Ưc nµo lµ cao nh†t vµ hµnh vi nµo lµ hÀu nh†t? Én Anh tr∂ lÍi: {V“ ˝ nguy÷n, chºng c„ g◊ cao h¨n lflng y™u d©n, v“ hµnh vi chºng c„ g◊ hÀu bªng cho d©n mıng}. Én Anh cho rªng trong ÆÍi kh´ng c„ g◊ g‰i lµ vui mÈt m◊nh (ÆÈc lπc), Æ∑ g‰i lµ vui th◊ tr™n d≠Ìi cÔng h≠Îng (phÒ lπc gi∂ th≠Óng hπ ÆÂng chi). G«n nh≠ Én Anh Æ∑ l†y ti™u chu»n {D‹ d©n vi b∂n} Æ” Æ∏nh gi∏ m‰i ph»m ch†t, m‰i hµnh ÆÈng lµ lÍi n„i cÒa ng≠Íi c«m c©n n∂y m˘c trong x∑ hÈi. Én Anh quan ni÷m: Vua, tr≠Ìc h’t ph∂i lµ ng≠Íi th†u hi”u d©n t◊nh, {no nh≠ng ph∂i bi’t c∏i Æ„i cÒa ng≠Íi, †m nh≠ng ph∂i bi’t c∏i lπnh cÒa ng≠Íi, an nhµn nh≠ng ph∂i bi’t c∏i nÁi v†t v∂ cÒa ng≠Íi}. Vua ph∂i lµ ng≠Íi {bi’t dÔng ng≠Íi tµi Ưc ch¯ kh´ng th” chÿ d˘a vµo ng≠Íi th©n}. Bi’t dÔng ng≠Íi hi“n tµi ch≠a ÆÒ, mµ ph∂i bi’t tin cÀy h‰ n˜a. Én Anh cho rªng, vua c„ th” vµ c«n
ßÖNG VIåT THûY
ph∂i sˆ dÙng h◊nh phπt, song nh†t thi’t kh´ng Æ≠Óc lπm dÙng. Khi vua T“ C∂nh C´ng ra l÷nh chäm Æ«u ng≠Íi nu´i ng˘a v◊ Æ∑ lµm ch’t con ng˘a y™u cÒa ´ng ta, Én Anh kh´ng ph™ ph∏n tr˘c ti’p T“ C∂nh C´ng mµ lπi n„i vÌi ng≠Íi nu´i ng˘a: {Nhµ ng≠¨i c„ ba tÈi: Vua sai nu´i ng˘a mµ lπi Æ” n„ ch’t, Æ„ lµ mÈt tÈi; Ng˘a Æ„ lπi lµ ng˘a qu˝ lµ hai tÈi; ß” vua mang ti’ng v◊ mÈt con ng˘a mµ gi’t ng≠Íi, tr®m h‰ nghe t†t o∏n vua ta, c∏c ch≠ h«u nghe Æ≠Óc t†t khinh n≠Ìc ta. Ng≠¨i lµm ch’t mÈt con ng˘a mµ lµm d©n t◊nh ca th∏n, c∏c n≠Ìc l∏ng gi“ng coi th≠Íng vua ta. ß„ lµ ba tÈi Æ∏ng ch’t!}. T“ C∂nh C´ng nghe xong bÃn than rªng: {Th´i tha cho n„. Tha cho n„ chÌ lµm tÊn th≠¨ng lflng nh©n ∏i cÒa ta}. Vua T“ C∂nh C´ng hay uËng r≠Óu, c„ bÀn say lu´n m†y Æ™m ngµy sao nh∑ng c∂ vi÷c n≠Ìc. Huy“n Ch≠¨ng can, n„i: {Nhµ vua uËng r≠Óu say s≠a nh≠ th’, hπ th«n xin can, nhµ vua kh´ng nghe, hπ th«n xin t˘ tÀn}. Ngay lÛc †y, Én Anh vµo y’t ki’n vua. Vua b∂o: {Huy“n Ch≠¨ng can ta b· r≠Óu, kh´ng th◊ y t˘ tÀn. N’u ta mµ nghe, th◊ ta h„a ra non; N’u ta kh´ng nghe nhÏ Huy“n Ch≠¨ng ch’t th◊ cÚng Æ∏ng ti’c{. Én Anh n„i: {May læm! Huy“n Ch≠¨ng g∆p Æ≠Óc nhµ vua, chÌ g∆p nh≠ vua Ki÷t, vua TrÙ th◊ ch’t m†t rÂi, cfln Æ©u sËng Æ≠Óc Æ’n b©y giÍ n˜a!}. C∂nh C´ng nghe n„i, tÿnh ngÈ, tı h´m Æ„ chıa r≠Óu. Én Anh cÚng lµ ng≠Íi r†t c≠¨ng tr˘c. Th´i Tr˜ lµ quy“n th«n n≠Ìc T“, Æfinh gi’t vua Trang C´ng, bÃn hÈi h‰p s‹ phu lπi ®n th“. Ai n†y Æ“u sÓ h∑i, r®m ræp v©ng lÍi. Duy c„ Én Anh nh†t quy’t kh´ng chfiu th“. Th´i Tr˜ b∂o Én Anh: {Ng≠¨i nghe ta, ta l†y Æ≠Óc n≠Ìc, th◊ ta cho mÈt nˆa. Nh≠Óc bªng kh´ng nghe, ta gi’t ngay lÀp t¯c}. LÛc †y, bËn m∆t qu©n l›nh h«m h«m nh˜ng muËn
Æ≠a g≠¨m gi∏o ra Æ©m chäm Én Anh. Én Anh ung dung n„i rªng: {L†y lÓi d¯ ng≠Íi ta, mµ b∂o ng≠Íi ta ph∂n bÈi qu©n th≠Óng lµ b†t nh©n; L†y binh kh› hi’p ng≠Íi ta, mµ lµm ng≠Íi ta m†t ch› kh› lµ b†t dÚng. Gi’t, ta Æ©y cÚng kh´ng theo vi÷c nhµ ng≠¨i lµm}. Th´i Tr˜ nghe n„i, kh´ng d∏m lµm g◊ Én Anh. L«n kh∏c, T“ C∂nh C´ng Æi ch¨i nÛi Ng≠u S¨n, trÃo l™n m∆t thµnh, Ưng ngæm quang c∂nh rÂi trµn n≠Ìc mæt vıa kh„c vıa n„i: {ßãp qu∏ chıng lµ n≠Ìc ta! ThÀt lµ s«m u†t, thfinh v≠Óng! Th’ mµ ta mÁi tuÊi mÈt giµ, b· n≠Ìc nµy mµ ch’t Æi. Qu∂ nh©n quy’t kh´ng nÏ b· n≠Ìc T“ mµ Æi n¨i kh∏c}. LÚ Sˆ Kh´ng, L≠¨ng Kh≠u C¯ th†y vua kh„c, cÚng kh„c vµ n„i rªng: {ChÛng t´i ÆÈi ¨n vua c„ c¨m mµ ®n, c„ ng˘a hÃn, xe x†u mµ c≠Ïi, cÚng chºng muËn ch’t, huËng chi nhµ vua}. MÈt m◊nh Én Anh Ưng b™n cπnh c≠Íi. C∂nh C´ng gπt n≠Ìc mæt, ngo∂nh lπi h·i Én Anh rªng: {Qu∂ nh©n h´m nay Æi ch¨i th†y c∂nh mµ buÂn, Kh´ng vÌi C¯ Æ“u theo qu∂ nh©n mµ kh„c, mÈt m◊nh nhµ ng≠¨i c≠Íi lµ cÌ lµm sao?}. Én Anh th≠a: {N’u ng≠Íi gi·i mµ gi˜ Æ≠Óc m∑i n≠Ìc nµy th◊ Th∏i C´ng, Hoµn C´ng Æ≠Óc gi˜ m∑i. N’u ng≠Íi mπnh mµ gi˜ Æ≠Óc n≠Ìc nµy th◊ Linh C´ng, Trang C´ng Æ∑ gi˜ m∑i. M†y vua †y mµ gi˜ m∑i th◊ vua nay Æang m∆c ∏o t¨i, ÆÈi n„n l∏, Ưng Î gi˜a c∏nh ÆÂng lo vi÷c lµm ruÈng, c„ Æ≠Óc Æ©u chÁ nµy Ưng, cfln rÁi Æ©u mµ lo Æ’n c∏i ch’t. Chÿ v◊ h’t ÆÍi nµy Æ’n ÆÍi kia, thay ÆÊi m∑i mÌi Æ’n l≠Ót nhµ vua, mµ nhµ vua lπi than kh„c th◊ thÀt lµ b†t nh©n. Nay t´i th†y vua b†t nh©n, lπi th†y b«y t´i xi”m nfinh cho n™n t´i c≠Íi}. C∂nh C´ng nghe n„i l†y lµm thãn, r„t chän r≠Óu t˘ phπt, rÂi phπt Kh´ng, C¯ mÁi ng≠Íi mÈt chän.
43